TÜRKOLOGİYA № 4 2019 · 2020-01-07 · Bahaeddin Ögel, Tuncer Gülensoy, Saim Sakaoğlu, Ahmet Bican Ercilasun, Fikret Türkmen ve ben − en gencleri de benim, yedi kii Baküye

T Ü R K O L O G İ Y A

№ 4 2019

YAZILI ABİDƏLƏR

ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ

WRITTEN MONUMENTS

“Sovet-Türk kollokviumu”nun 30 illiyinə və “Kitabi-Dədə

Qorqud” dastanının yeni tapılmış 13-cü boyunun

müzakirəsinə həsr olunmuş dəyirmi masa

BAKI, 2019

“SOVET-TÜRK KOLLOKVİUMU”NUN (1988) 30 İLLİYİNƏ HƏSR OLUNMUŞ DƏYİRMİ MASA 32

PROQRAM:

12 oktyabr 2019

I hissə

“Sovet-Türk kollokviumu”nun (1988) 30 illiyinə həsr olunmuş dəyirmi masa

Moderatorlar

1. Osman Fikri Sərtqaya (Türkiyə)

2. Tofiq Məlikli (Azərbaycan)

Məruzələr:

1. Kamal Abdullayev ─ Azərbaycan Dillər Universitetinin rektoru,

“Türkologiya” jurnalının baş redaktoru, akademik

2. Cihan Özdəmir ─ Yunus Əmrə İnstitutunun direktoru

3. Günay Əfəndiyeva ─ Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun

Prezidenti

4. Əhməd Bican Ərcilasun ─ professor (Türkiyə)

5. Tofiq Məlikli ─ professor (Azərbaycan)

6. Muxtar İmanov ─ AMEA-nın Folklor İnstitutunun direktoru, ADU-nun

Azərbaycan ədəbiyyatı kafedrasının müdiri, akademik

7. Saim Sakaoğlu ─ professor (Türkiyə)

8. Fikrət Türkmən ─ professor (Türkiyə)

9. Möhsün Nağısoylu ─ AMEA Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik

10. Çıxışlar

“SOVET-TÜRK KOLLOKVİUMU”NUN (1988) 30 İLLİYİNƏ HƏSR OLUNMUŞ DƏYİRMİ MASA

33

PROQRAM:

12 oktyabr 2019

II hissə

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının yeni tapılmış “Salur Qazanın

yeddibaşlı əjdahanı öldürməsi” adlı boyunun müzakirəsi

Moderatorlar

1. Əhməd Bican Ərcilasun (Türkiyə)

2. Möhsün Nağısoylu (Azərbaycan)

Məruzələr:

1. Mətin Əkici ─ Ege Universitetinin professoru (Türkiyə)

2. Ramazan Qafarlı ─ AMEA-nın Folklor İnstitutunun şöbə müdiri, professor

3. Əhməd Bican Ərcilasun ─ professor (Türkiyə)

4. Ramiz Əskər ─ Bakı Dövlət Universitetinin “Türkologiya” kafedrasının

müdiri, professor

5. Osman Fikri Sərtqaya ─ professor (Türkiyə)

6. Əfzələddin Əskər ─ AMEA-nın Folklor İnstitutunun şöbə müdiri

7. Seyfəddin Rzasoy ─ AMEA-nın Folklor İnstitutunun şöbə müdiri, professor

8. Çıxışlar


“SOVET-TÜRK KOLLOKVİUMU”NUN (1988) 30 İLLİYİNƏ HƏSR

OLUNMUŞ ÇIXIŞLAR

I HİSSƏ

Giriş sözü:

Akad. Kamal Abdullayev:

Dəyirmi masamıza bizim qardaş Türkiyədən çox dəyərli həmkarlarımız

qoşulub. Hamınız xoş gəldiniz. Dəyirmi masamızın proqramı sizə paylanıb. Birinci

hissə “Sovet-Türk kollokviumu”nun 30 illiyinə həsr olunub. Bakıda 1988-ci ildə

ilk dəfə “Sovet-Türk kollokviumu” keçirildi. “Sovet-Türk kollokviumu” Dədə Qor-

quda həsr olunmuşdu və Bakıda ilk dəfə türk alimləri ilə Azərbaycan alimləri bir

araya gəldilər və o zaman bu heyət bir az daha geniş idi. Bizim qocaman alimləri-

miz, müəllimlərimiz Orxan Şaiq Gökyay, Bahaəddin Ögəl orda idi, Abbas

Zamanov, Şamil Cəmşidov, Aydın Məmmədov, Tofiq Hacıyev sağ idi. Bu alimlər

tədbirə gözəl mənada ruh verdilər və tədbir Dədə Qorquda həsr olunduğundan bü-

tün Azərbaycan cəmiyyətini, hətta digər türk xalqarının cəmiyyətlərini və ziyalıla-

rını son dərəcə maraqlandırdı və o tədbirin nəfəsi, ruhu, əks-sədası bu günə qədər

yaşayır.

Təxminən 10 il əvvəl Bakı Slavyan Universitetində biz həmin kollokviumun

20 illiyini qeyd etdik, dəyərləndirdik, perspektivlərdən söhbət açdıq. Bu gün də

Azərbaycan Dillər Universitetində həmin kollokviumun 30 illiyini qeyd edirik. Bu

Türk dünyasında, türk mənəvi miras aləmində çox mühüm, əlamətdar hadisədir.

Mən çox şadam ki, həmin ilk kollokviumun iştirakçıları olan dostlarımız, həmkar-

larımız bu gün də burada iştirak edirlər. Mən xahiş eləmək istərdim ki, o kollok-

viumdan üzü bu günə qədər dünyasını dəyişmiş müəllimlərimizin, həmkarlarımızın

xatirəsini ayağa qalxıb bir dəqiqəlik sükutla yad edək (bir dəqiqəlik sükut). Allah

onlara rəhmət eləsin.

Dəyirmi masamızın ikinci hissəsi də son dərəcə mühüm bir hadisəyə həsr

olunub, o da Dədə Qorqudla bağlıdır. Burada “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının

son zamanlar üzə çıxarılmış, belə deyək, yeni bir qolu ətrafında söhbət gedəcək,

onunla bağlı professor Mətin Ekici məlumat verəcək. Onun həmin məlumatı artıq

“Türkologiya” jurnalında dərc edilmişdir, müzakirələr davam edir. Dədə Qorqud

hər halda həm öz daxili quruluşu, həm öz boylarının sayı ilə dünya ictimaiyyətinin

marağını cəlb etmiş bir dastandır. Və indi baxaq görək bu yeni tapılmış boy bizim

Dədə Qorqudla bağlı təsəvvürlərimizə nəyi əlavə edir, nəyi əskildir?! Bu istiqamət-

də müzakirələrimiz davam edəcək. Mənə elə gəlir ki, dəyirmi masamız bir gün ər-

zində məsələlərə münasibətini bildirə-bildirə çox maraqlı nəticələrə gələcək, türko-

logiyanın inkişafı üçün maraqlı perspektivlər müəyyənləşdirəcək.


35

Mən bir daha bu dəyirmi masanın təşkil edilməsində göstərdikləri dəstəyə

görə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinə, Beynəlxalq Türk

Mədəniyyəti və İrsi Fonduna, onun prezidenti Günay Əfəndiyevaya və Yunus

Əmrə İnstitutuna, onun direktoru Cihan Özdəmirə təşəkkür edirəm.

Bir daha hamınıza “Xoş gəldiniz” deyirəm.

Prof. Osman Fikri Sərtqaya:

Değerli konuklar ben beş dakikanızı alacağam. Daha önceyi bilmeyenlerin

de bazı şeyleri bilme hakkı var. 1985 yılında 5. Milletlerarası Türkoloji Kongre-

sinin açılış oturumunda Amerikada çalışan Dobruca tatarı Kemal Karpat, Bulgar-

ların, Bulgaristanda yaşayan Türklerin isminin değiştirilmesi konusunda çok sert

konuştu ve Sovyetler Birliğinden gelen on beş meslektaşım da bundan alındı. Top-

lantıdan sonra kardeşim, ağabeyim Tevfik Melikli ile bu konuyu konuştum. İki bü-

yük hocayı buluşturalım dedim. Ertesi gün Muharrem Erginle Sovyet Türkologlar

Komitesi başkanı merhum Ethem Rahimoviç Tenişevi buluşturduk. Şu kararı aldık.

Türkoloji kongreleri büyük kongrelerdir. Fransız, İngiliz, İtalyan, Alman, Amerika-

lı var. Amma onlar işi bozuyor. Konuşmadan da bu anlaşılıyor. Niçin biz karşılıklı

konuşmuyoruz? Türkiyede 60 milyon Türk varsa, Sovyetler Birliğinde de 120

milyondan fazla Türk var. Gelin biz Türkler kendi problemlerimizi kendimiz konu-

şalım, kendimiz çözelim. Orda bu fikir uygun görüldü. Herkesin kendi devletine

konuyu bir raporla bildirmesi kararlaştırıldı. Ethem Bey ve Tefvik Bey – az sonra

açıklayacak, − rapor hazırladı ben de Türkiye Dışişleri Bakanlığına uzun bir rapor

yazdım. Beni çağırdılar, konuştular, kabullendiler. Yetkili olarak beni 1987 sene-

sinde Moskovoya gönderdiler. Tuncer Gülensoy, ben, Tevfik Bey ve Ethem Bey

Moskova’da bir hotelde oturduk, bunu konuştuk. Bunun üzerine 'Biz bunu akade-

mide görüşelim' dediler. Bundan sonra Tuncer de, ben de Moğolistan’a gittik.

Moğolistan dönüşü Tenişev’in topladığı akademi ikili kolokyumların geçirilmesini

kabul etmişti. Bunun üzerine birinci kolokyumun nerede olması gerektiğini konuş-

tuk. Ben de 'Türk dünyasının kalbi Bakü’dür, bu Bakü’de olmalıdır' dedim. Ethem

Bey sebebini sordu. Uçak ucuz, Yakut ta gelebilir, Çuvaş da gelebilir, biz de gele-

biliriz. Tevfik Bey de birinci kolokyumun adını 'Kültür anıtı olarak Dede Korkut

Kitabı' olmasını uygun gördü ve herkes kendi elemanlarını seçti.

Sovyetler Birliği ile Türkiye arasındakı kültür anlaşmasının 6. maddesi en

fazla yedi misafir kabül ediyordu. Biz de Orhan Şaik Gökyay başta olmak üzere

Bahaeddin Ögel, Tuncer Gülensoy, Saim Sakaoğlu, Ahmet Bican Ercilasun, Fikret

Türkmen ve ben − en gencleri de benim, yedi kişi Baküye geldik. 1. kollokvium bu

şekilde oldu. Biz yene Tevfik Beyle yan yana oturuyorduk. Burda Orhan Şaik Gök-

yayla Bahaeddin Ögel oturuyordu. Saim Beyin yerinde professor Abbas Zamanov,

Şamil Cemşitov oturuyordu. Bunların içerisinde hemen hemen en genci Kamal

Abdulla idi. Sonra orda bir karar aldık. Her on yılda bir Baküʼde bu Dede Korkut’u

tekrar edelim. Yeni bilgilere, yeni belgelere erişelim. Fakat hepinizin de bildiği gibi

1990-1991'de Sovyetler Birliği tarihe karıştı. Bizim muhatabımız da Türkiye olaraq

otomatikman Azerbaycan devleti oldu. Hocalarımız yaşdan dolayı vadeleri geldiği


üçün teker teker ayrıldılar. Bu sefer bayrağı Azerbaycanda Kamal Abdulla sahip-

lendi. Kamal Mehdi oğlu Abdullayev türkoloji göklerinde Dede Korkut bayrağını

çok kuvvetli bir şekilde dalgalandırdı. 88ʼden 10 yıl sonra 98ʼde 2. kolokyumu

yaptık, daha kalabalık geldik. O zaman Metin Ekici Bey`i de getirdim. Sonra 3.

Kolokyuma Kamal Bey davet etti. 3. kolokyumun adını “Her Şey Dede İçin” diye

koyduk. Bu gün dördüncüsündeyiz. Şimdi içinizde bu işin geçmişini bilmeyen var-

sa, benim şu sözlerimle öğrendi. Bu konuda sırası geldiğinde Tevfik Bey ve Kamal

Bey yene bilgi vere bilirler. Eğer bizlerin ömrü vefa ederse, 10 yıl sonra yine

Baküʼde yeni Dede Korkut toplantılarında buluşmak üzere hepinize saygılarımı,

sevgilerimi, hem kendi adıma, hem Türkiyeden gelen arkadaşlarım adına tekrar

ediyorum, hürmetlerimi sunuyorum.

Prof. Tofiq Məlikli:

Əvvəla sizin hamınızı ürəkdən salamlayıram. Doğrudan da, bizim hamımız

üçün çox əlamətdar bir gündür. Türk ədəbiyyatı, türk dünyası, onun folkloru, tarixi,

etnogenezisi ilə məşğul olan bütün alimlər üçün bayramdır. Belə bayramların tez-

tez olmasını istəmişik, bu yolda da müəyyən işlər görmüşük, bu gün də bunun

bəhrəsini görürük. Lakin bəzi şeylər vardır ki, zaman keçdikcə görünür, xatirələr

bir az dəyişir, bəzi yalnışlıqlar da meydana gələ bilir, o da təbii bir şeydir, çünki

təəssüflər olsun ki, biz gəncləşmirik, bir az daha da ahıllaşırıq, get-gedə dünyaya

başqa gözlə baxırıq. Mənim burada əlavə deyəcək sözlərim ancaq düzəlişlə əlaqə-

dardır. Məsələ bundadır ki, birinci kollokviumun iştirakçıları arasında yanlışlıq ol-

mamalıdır. Əvvəla Türkiyə tərəfindən iştirak edən çox dəyərli yeddi alimin adını

burada qeyd etmək istəyirəm. Çünki burada onları bir daha xatırlamaq bizlər üçün

şərəfdir, həm də onların ruhları qarşısında bizim boynumuzun borcu var. Türkiyə

tərəfindən: Bahaəddin Ögəl, Orhan Şaiq Gökyay, Əhməd Bican Ərcilasun, Tuncər

Gülənsoy, Saim Sakaoğlu, Fikrət Türkmən və Türkiyə tərəfinin başqanı Osman

Fikri Sərtkaya, Sovet tərəfindən: çox ünlü, çox böyük ustadımız, folklor sahəsində,

türk ədəbiyyatı, qədim türk ədəbiyyatı sahəsində böyük ustadımız Xalıq Koroğlu,

həyatını “Dəqə Qorqud”a həsr etmiş ustad professor Şamil Cəmşidov, gözəl tarixçi

alim Süleyman Əlyarlı, unudulmaz alimimiz Tofiq Hacıyev və o zaman iki gənc,

çox istedadlı olan və bunu da zamanla isbat edən Kamal Abdulla və Kamil Vəli

Nərimanoğlu idi. Bu heyət bizim əsas heyətimiz idi. Biz onların bir çoxunu, dünya-

larını dəyişdiyi üçün, həm hüzn içində, həm acılar çəkərək anırıq. Çünki onlar hə-

qiqətən bizim xocalarımız, müəllimlərimiz, yol göstərənlərimiz idi. Həyat belə

gətirmişdi ki, Orxan Şaiq Gökyay ilə hələ İstanbulda olduğum zaman dəfələrlə gö-

rüşmüş, onunla Türk Dil Qurumunun müxtəlif toplantılarına qatılmışdım və onun

Bakıya gəlməsinin özü böyük bir hadisə idi. Mən burada bir şeyi də xatırlatmaq

istəyirəm: Bahaəddin Ögəlin yerinə tanınmış alim Zeynəb Qorxmaz gəlməli idi.

Bahaəddin Ögəl ağır xəstə olduğunu, həyatını bir neçə ay sonra dəyişəcəyini bildiyi

halda Bakıya gəlmək arzusuna görə o heyətə daxil edilmişdi. Bir şeyi də xatırlamaq

lazımdır. Onun o sözü – “Şükür bizi qovuşdurana!” deməsi bu gün bizim üçün şüar

olmalıdır. Allah onlara qəni-qəni rəhmət eləsin. Burada Aydın Məmmədovun da


37

adını xatırlatmaq şərtdir. Mən Moskvada olduğum zaman bu kollokviumun Bakıda

təşkilində çox böyük köməyi olan gözəl alimimiz, vaxtsız dünyasını dəyişən Aydın

Məmmədovun da xatirəsini yad etmək istərdim.

İkinci məsələ, bəzi şeylər də var, onları xatırlatmaq istəyirəm, əziz Osman

bəy. Çünki mən bunları dəfələrcə kollokviumun tarixçəsi deyə yazmışam. Hətta

“Xatirələr” romanında da bu, böyük bir yer tutur və bu hadisələr hamısı çox bariz

bir şəkildə verilib. Bu nə 1980, nə 1987-ci ilin hadisəsidir. 1987-ci ildə mən Türki-

yəyə gedəndə Fikrət bəyin gənc tələbəsi olan, bu arada artıq saçlarının bəyazlığını

və şişmanladığını gördüyüm zaman hətta tanımadığım Mətin Ekici ilə tanış oldum.

Moskvaya döndükdən sonra onun mənə bir məktubu vardı, olduqca duyğulu, ol-

duqca gözəl və gələcəyin böyük bir alimi olacağını göstərən o məktubu mən böyük

bir sevgiylə bu günə qədər saxlayıram. Bu gün onun “Dədə Qorqud” dastanının

yeni tapılmış boyunu nəşr etməsi, burada iştirak etməsi məni son dərəcə sevindirir.

Burda iki nəfərin həqiqətən böyük rolu olub. Amma məsələ bundadır ki,

dəmir pərdə vardı, nə Sovet İttifaqından gedən vardı, nə gələn vardı. Sadəcə arada-

bir futbol komandaları gəlirdi, onunla da iş bitirdi. Əlaqə yox idi. 1988-ci ilə qədər

əlaqələr yox dərəcəsində idi. Təsadüfən bir-iki yazıçı gəlmişdi. Burda bunu həyata

keçirmək üçün işin rəsmi tərəfi olmalı idi. Və mən Sovet Türkoloqlar Komitəsinin

sədr müavini seçiləndə xarici əlaqələr mənə tapşırıldı. Və mən ilk iş olaraq, sovet-

türk mədəni əlaqələr anlaşmasını incələməyə başladım. Gördüm ki, orda bir maddə

var. Sovet-türk alimləri ildə bir dəfə görüşə bilərlər. Müqavilə iki ildə bir imzala-

nır, bir müqavilədən o biri müqaviləyə keçir. 15-20 ildir, bu müqavilələr var, amma

işləmir. O zaman bizim akademiyanın rəhbərliyinə müraciət elədim. İki böyük ali-

min: akademik Kononov və akademik Tenişevin dəstəyi ilə məktub yazdıq, əlaqə-

lərin təkcə idmandan ibarət olmamalı olduğunu, elmi sahələrdə də olmasına ehtiyac

duyulduğunu diqqətə çatdırdıq. Bizim Xarici İşlər Nazirliyi Türkiyə Xarici İşlər

Nazirliyinə müraciət etdi. Dövlət məni Türkiyəyə bir aylıq ezamiyyətə göndərdi.

Mən o zaman Ankara, İzmir, İstanbulda olan bütün qurumlarla görüşlər keçirdim.

İzmirdə bir çox rəsmi şəxslərlə, bələdiyyə sədri, sədr müavini və digər insanlarla

görüşdük. Çox gözəl, səmimi qarşıladılar. Ancaq kollokvium söhbəti gələndə heç

kəs yaxın durmadı. Nəhayət, İstanbula gəldik. İstanbulda bu məsələlərin hamısını,

bir az da üzüntümü dostum Osman bəyə bildirdim: “Osman bəy, mən burda bu

qədər yüksək səviyyədə görüşlər keçirirəm. İlk görüşümüz Xarici İşlər Nazirinin

müavini ilə oldu. Bunlar da elə, “Bəli, bəli” deyirlər, amma heç bir şey dəyişmir.”

Osmanın o zaman dediyi bir gözəl söz vardı: “Kardeşim, sən yalnış kapıyı çalmış-

sın”. “Yalnış kapı” nədir? – dedim. Dedi ki, bu işi həll etsə, ancaq və ancaq Muhar-

rəm xoca həll edər. Otağında çay içirdik. “Dur”, − dedi, getdi və iki dəqiqə sonra

gəldi ki, Muharrəm xoca səni çağırır, gəl. İçəri girdim. Muharrəm xoca əslən bizim

tərəkəmələrdəndir. Azərbaycan dilinin qrammatikasını yazan, “Dədə Qorqud”la

əlaqədar gözəl bir kitabı olan, çox dəyərli, qiymətli bir alim idi. Mən bir az da

həyəcanlı idim, çünki keçirdiyim görüşlərin hamısı bir az uğursuz olmuşdu.

Təmtəraqlı görüşlər olurdu, amma ortada iş yox idi. Mən bunları ona danışdıqdan


sonra, Muharrəm Erginin dəstəyi ilə bu məsələ həll olundu. Osman bəyə “Məktub

yaz” dedi. Osman bəy çıxdı “Gördün? Kapıyı böyle çalırlar” – dedi.

Bir müddət sonra Moskvaya gəldim, Xarici İşlər Nazirliyindən məktub gəldi.

Biz bu kollokviumu hazırladıq və bu kollokviumun baş tutmasında da xüsusi

olaraq Osman bəyin əməyini qeyd etmək istəyirəm. Artıq üstündən 30 il keçib, o

dövrdə orda Sovetlərə qarşı müəyyən bir allergiya var idi. Hamısı çox mədəni, çox

gözəl insanlar idi, adlarını çəkdiyim rəhmətlik alimlərlə bizim söhbətlərimiz oldu.

Onların hamısında kommunizm qorxusu var idi. Osman bəy bütün çətinliklərin öh-

dəsindən gələ bildi, onları razı sala bildi və çox gözəl bir heyət təşkil edib bizə gön-

dərdilər. Biz də öz heyətimizi təşkil elədik.

Bir şeyi də nəzərinizə çatdırım. Mənim bir arzum da var idi ki, “Dədə

Qorqud”la bağlı tədbir − biz Osman bəylə bu barədə çox danışmışdıq, − mütləq

Bakıda olmalı idi, mütləq “Dədə Qorqud” mövzusunda olmalı idi və orada iştirak

edənlərin çoxu da Azərbaycan alimləri olmalı idi. İş elə gətirdi ki, Özbəkistandan

Tarik Mirzoyevi dəvət etdik, gələ bilmədiyinə görə azərbaycanlı alimləri bu heyətə

saldıq. Qazaxıstandan professor İbrayevi də heyətə salmışdıq, o da gələ bilmədiyi-

nə görə, onun yerinə iki gənci saldıq və bizim komandamız oldu tam Azərbaycan

heyəti, bununla da qürür duyurdum.

Kollokvium təkcə kollokvium olmadı. Onu da qeyd edim ki, kollokviumun

ilk 10 illiyini xatırlayacaqsınızsa, onu biz 1998-ci ildə Türkiyədə, Konya şəhərində

qeyd etdik. Yenə bizim xocalarla bir yerdə birinci 10 illiyi orada qeyd etdik, 20

illiyi Kamal müəllimin böyük fəaliyyəti və arzusu ilə 2009-cu ildə qeyd elədik. Bu

gün, 2019-cu ildə üçüncüsünü qeyd edirik – 30 illiyini. Bunlar silsilə olaraq gedir,

amma təəssüflər olsun ki, həyat da dəyişir, iştirakçıların bir çoxu yaşlaşır, dünyala-

rını dəyişir. Kollokviumun 40-cı illiyində bilmək olmur kim iştirak edə biləcək,

kim iştirak edə bilməyəcək. Bu, artıq başqa bir tarix olacaq, amma yaxşı ki, Mətin

Ekici kimi bizim davamçılarımız var. Onlar bu işləri mütləq davam etdirəcəklər.

Bizim bu kollokvium, əziz dostlar, yalnış anlaşılmasın, təkcə bundan ibarət

deyil. Biz 5 kollokvium keçirmişik. Sovetlər Birliyi dağılana qədər, bütün çətinlik-

lərə baxmayaraq, 5 kollokvium keçirmişik. Beşincisi son dərəcədə pis keçdi, onu

heç saymırıq, onu kollokvium saymaq mümkün deyildir. Çünki turist gəzintisindən

ibarət idi. Xatırlayacaqsınız Bişkek dağılmışdı, orada heç bir şey keçirmək müm-

kün deyildi. Ən gözəl mövzu da həmin kollokviumun mövzusu idi: Türk gələnə-

yində dastan. Bu mövzu ətrafında da çox gözəl şərhlər olacaqdı.

Bizim ikinci kollokviumumuz “Ədəbi dil olaraq türkcə” mövzusunda Türki-

yədə, Elazığda keçirildi. Ora yeni alimlər gəldi. Osman bəylə anlaşdığımız kimi,

hər mövzunun ustadları dəvət olundu və orada iştirak edənlərin bir çoxu tanınmış

alimlər idi. Məsələn, Doğan Naci Aksan, Hasan Eren, Osman Nədim Tuna – onlar

şumerlər, şumerlərdən başlayaraq günümüzə qədər ədəbi dilin inkişafı məsələləri

barədə mülahizələrini bölüşdülər.

Üçüncü kollokvium Almatıda bizim ən dəyərli və qədim abidələrimizdən

biri olan, tariximizi, dilimizi, mədəniyyətimizi yönləndirən Orxan-Yenisey abidələ-

rinə həsr olunmuşdu. Bu, bizim üçün yeni bir dövrdür.


39

Dördüncü kollokvium da XV əsrə qədər Türk şeirinin inkişafına həsr olun-

muşdu. Bu, ədəbiyyat tariximizdə müəyyən problemləri olan dövrdür. Və kollok-

vium hörmətli qardaşımızın köməyi və dəstəyi ilə Konyada yüksək səviyyədə keçi-

rildi. Bu kollokviumların əsərlərini, təəsüflər olsun ki, nə Azərbaycanda, nə Sovet

İttifaqında, Moskvada çap edə bildik. Bunu yenə Osman Sərtkaya Türkiyədə,

Türkiyat Araşdırmalarında cəmləşdirdi.

Kamal bəy, bizim bir borcumuz var: bu məruzələrin hamısını ayrı-ayrılıqda

çap etmək lazımdır. Onları mən burda, nəvəm deyim, qızım deyim, dostumun yadi-

garı olan qızım (Günay Əfəndiyevanı nəzərdə tutur), sənə müraciət edirəm. Əgər

dünya mədəniyyətinə və türk mədəniyyətinə bizim xidmətlərimizdən söhbət gedir-

sə, bu günə qədər keçirilən bütün kollekviumlarına materiallarının çapına dəstək

verməyinizi xahiş edirəm. Çünki bu adamların yazdıqları, dedikləri bu gün mübahi-

sə və müzakirə ediləsi məsələlərdir. Amma elmin inkişafı üçün mübahisə mütləq-

dir. Əziz dostlar, bizim qədim mədəniyyətimizin öyrənilməsi və ortaq türk dünyası-

na aid əsərlərin, araşdırmaların əsas götürülməsi vacib məsələdir. Kollokviumların

da əsasında bu fikir, bu ideya durur, buna da müəyyən ölçüdə nail ola bildik. Mən

Bakıda olanda belə bir mərkəzin − Türkoloji Araşdırmalar mərkəzinin yaradılması

üçün bizim Akademiyanın Rəyasət Heyətinə müraciət etdim, yazılar yazdım.

Təəsüflər olsun ki, bu fikir istənilən səviyyədə öz reallığını tapa bilmir. Buna da

çox böyük ehtiyac var. Çünki kollokviumda açılan bu cığırda yeni nəsillər mütləq

getməlidir, yeni araşdırmalar olmalıdır və bizim ortaq mədəniyyətimiz, Əhməd Ya-

səvi burada tərcümə olunmalıdır, universitetlərdə Ə.Yasəvinin “Divani-Hikmət”i

öyrədilməlidir, qədim abidələr tədqiqata cəlb edilməli, dil ədəbiyyat, tarix, etnoqra-

fiya və s. sahələrdə araşdırmalar aparılmalıdır. Bunları biz etməsək, çox şeyləri itir-

miş olacağıq. Uzun danışdığım üçün üzr istəyirəm, hamınıza sayqı və hörmətlərimi

bildirirəm.

Günay Əfəndiyeva:

Hörmətli tədbir iştirakçıları, hörmətli müsafirlər, əziz dostlar. Mən düşü-

nürəm ki, bugünkü konfrans, bugünkü tədbir möhtəşəm və tarixi tədbirdir. Çünki

burada − Dillər Universitetində Azərbaycanın və Türkiyənin görkəmli, dəyərli

alimləri toplaşıb və mən sizin hər birinizi Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi

Fondu adından − Uluslararası Türk Kültür ve Miras Vakfı adından salamlayıram.

Bir neçə gün sonra, artıq gələn həftənin əvvəlində Azərbaycanda Türkdilli Dövlət-

lərin Əməkdaşlıq Şurasının VII Zirvə Toplantısı keçiriləcəkdir. Bu, yubiley toplan-

tı olacaq, çünki 10 il öncə Naxçıvan sazişinə əsasən Türk Keneşi, Türkdilli Dövlət-

lərin Əməkdaşlıq Şurası yaradılmışdır. Bununla əlaqədar, biz Türk Kültür ve Miras

Vakfı olaraq bir təşəbbüslə çıxış etdik ki, Türk Dünyası həftəsi keçirək. Bununla

əlaqədar bu həftə ərzində müxtəlif qurumlarla fərqli-fərqli sərgilər, konfranslar,

tədbirlər keçiririk. Mən Kamal müəllimə minnətdarlığımı bildirirəm. Mən ona

müraciət edəndə ki, belə bir həftə keçiriləcək, o, çox fəal, həmişəki kimi böyük

intizamla bizə dəstək verdi və dünən biz burda Nəsimini andıq, burada Nəsimi

konfransı keçirildi. Çox gözəl, böyük bir konfrans idi. Düşünürəm ki, burada


Nəsimi ilə yanaşı biz Nizamini də andıq, Füzulini də andıq, Yunus Əmrəni də an-

dıq, Karacaoğlanı da, digər böyük şəxsiyyətləri də yad etdik. Bu gün də burada

möhtəşəm “Dədə Qorqud” toplantısı keçirilir.

Mən əsas məsələyə bir az digər tərəfdən keçmək istəyirəm. Bizim dünən

başqa toplantımız da var idi, Ailə və Qadın Komitəsi ilə birlikdə qadın konfransı

keçirirdik: “Türk Dünyası qadını: keçmişdən bu günə”. Orada müxtəlif türkdilli

xalqların nümayəndələri, təmsilçiləri, yəni, azərbaycanlılar, qazaxlar, qırğızlar, öz-

bəklər və b. iştirak edirdi. Eyni zamanda Litva karaimlərinin təmsilçisini dəvət et-

mişdik. O bu cür tədbirdə ilk dəfə iştirak edirdi. O çıxış etdi və axırda karaim dilin-

də bir mahnı oxudu. Biz hamımız ‒ azərbaycanlılar, türklər, qazaxlar, qırğızlar

həmin mahnının sözlərinin 95 faizini başa düşürdük, çünki sözlərin hamısı eynidir.

Mahnının sonuncu bəndində dəli dünya, dəli dünya ifadələri təkrar olunurdu. Dəli

dünya, dəli dünya deməklə Dədə Qorquda paralellik getdi. Mən o zaman düşün-

düm ki, həqiqətən, Dədə Qorqud bizi birləşdirir, bizim hamımızı birləşdirir. Biz

bilmirik, Dədə Qorqud, həqiqətən, yaşayıb, ya yox. Onu mütəxəssislər müzakirə

edirlər. Biz bilmirik, Dədə Qorqudun qəbri hardadır. Yəni, fərqli-fərqli yanaşmalar

var. Hər xalq “Dədə Qorqudu”nu fərqli deyir: kimi Dədəm Qorqud deyir, kimi

Qorqud ata deyir və s. Amma heç bir türkdilli xalq demir ki, “O, mənim Dədə Qor-

qudumdur.” Hər biri “Bizim Dədə Qorqudumuz deyir.” Dədə Qorqudun ali missi-

yası elə budur: Dədə Qorqud bizim hər birimizi birləşdirir.

Mənim yadımdadır ki, 1999-cu ildə Ulu Öndər Heydər Əliyev Dədə Qorqu-

dun 1300 illiyini keçirirdi. Türkdilli dövlətlərin ovaxtkı prezidentləri bura gəlmişdi,

YUNESKO-nun Baş direktoru burada iştirak edirdi. Heydər Əliyevin təkcə təşəb-

büsü ilə deyil, deyə bilərəm ki, istəyi ilə təntənəli mərasim keçirildi. Orda da Dədə

Qorqud bizim hamımızı yenidən, sovet dönəmindən sonrakı mərhələdə birləşdirdi.

Dünya çapında baxsaq, müxtəlif alman alimləri, italyan alimləri, rus alimləri Dədə

Qorqudla bağlı bir çox tədqiqatlar aparmışlar. Deməli, Dədə Qorqud həm də dünya

ilə bizi birləşdirir.

Bu toplantı ona görə çox vacibdir ki, önəmli qəraraların verilməsinə zəmin

hazırlayacaq. Mən bu toplantıdan bizim fondumuz üçün önəmli təkliflər gözləyi-

rəm, önəmli layihələrin başlanmasını gözləyirəm ki, biz onlara da dəstək verək.

2015-ci ildə Kamal müəllim “Kitabi-Dədə Qorqud”un Fridrix fon Dits tərə-

findən dünyaya tanıdılması və ilk dəfə tədqiqata cəlb edilməsinin 200-cü ildönümü

ilə əlaqədar tədbir keçirirdi və o toplantı ən gözəl toplantılardan biri idi. Çünki hər

bir çıxış gözəl fikirlərlə dolu idi, maraqlı idi. O vaxt YUNESKO milli komissisya-

sının birinci katibi idim. Orda danışarkən mən məlumat vermişdim ki, YUNESKO-

ya vermək üçün Dədə Qorqud haqda məlumatları toplamışıq. Mətin bəy buradada-

dır, o bilir, YUNESKO-ya hansısa bir sənədi vermək üçün müəyyən prosedurlar-

dan keçmək lazımdır. Artıq 2017-ci ilin sonunda Dədə Qorqud YUNESKO-nun si-

yahısında türkdilli xalqların ortaq dəyəri kimi öz əksini tapdı.

Mən sizin hər birinizə uğurlar arzulayıram. Uzun ömür arzulayıram. Çünki

burda həqiqətən çox böyük alimlər oturub. Düşünürəm ki, 10 il sonra, biz də onlara


41

hansısa töhfəmizi verəcəyik, hansısa böyük layihələrə imza atmış olacağıq. Çox

sağ olun!


Efendim, şimdi Bakü Yunus Emre Enstitüsünün direktoru sayın Cihan

Özdemire söz veriyoruz. Buyurun.

Dos. Cihan Özdəmir:

Öncelikle Türkiyeden gelmiş hocalarımıza, daha sonra ev sahibi akademis-

yen dostlarımıza Yunus Emre Enstitüsü adına 'Dede Korkut’la ilgili kolokyuma

hoş geldiniz!' diyorum. Bildiğiniz gibi, Yunus Emre Enstitüsü Türkiye Cümhu-

riyetinin yurtdışında kültürünü, medeniyetini, tarihini tanıtmak üzere 2007 yılında

oluşturulan, 2009 yılında ilk şubesi Saraybosnada açılan bir kurumdur. Burada da

yaklaşık 6 yıldır faliyet gösteriyoruz. Azerbaycandakı faliyyetimizdeki temel çizgi-

miz rahmetlik Cumhurbaşkanı Haydar Aliyevin formulleştirdiği yolda gidiyor, yani

iki devlet, bir millet. Amerikada da var Yunus Emre Enstitüsü, ama orda iki devlet,

bir millet hedefimiz yok. Çünki orada bunun gerçekliyi yok. Amma burada bu bir

gerçek. Dolayısıyla faliyyetlerimizde her iki toplumun ortak değerlerini genellikle

seçiyoruz ve o değerler etrafında faliyyet yapıyoruz. Bunların bazılarına aranızdan

gelenler olmuştur. Şu anda geçirmek üzere olduğumuz bu tedbir tam da bizim ça-

lışma alanımızın ortasına düşüyor. Dede Korkut her iki toplumun ortak değeridir.

Önceden de söylediler. 'Dede Korkut benimdir deye bilemeyeceğimiz, hepimizin

deyerimizdir' diyeceğimiz bir değerden bahsediyoruz. Sadece Dede Korkut değil,

ondan öncesi, ta Orhon abidelerinden başlayarak, Kutadgu Bilig, Divanü Lugati't-

Türk, Nesimi, Nizami, Füzuli – bunların hepsi bizim ortak değerlermizdir. Ve biz

bu ortak değerlerimizi israrla gündemde tutmak için, değerlerini yeniden hatırlat-

mak için bu faliyyetlerimize devam edeceğiz. Sözümü uzatmak istemiyorum. Dede

Korkut konusunda Dede Korkut uzmanları konuşacak. Bu vesileyle hepinize bir

kere daha bu kolokyuma hoş geldiniz diyorum, saygılarımı sunuyorum.

Akad. Kamal Abdullayev:

İcazənizlə, indi də kollokviumla bağlı fikirlərimi bölüşüm, çünki birinci çı-

xışımda mən bir ev sahibi kimi sizi salamlamağı özümə borc bildim. Həqiqətən də,

1988-ci il bir imperiyanın süquta getdiyi bir dövrün ili kimi Azərbaycan üçün elə

də uğurlu deyildi. Mədəni aləmdə bir sıxıntı vardı, elə bil ki, insanlar duyurdular

ki, bir az keçəcək və bu ölkə çökəcək. Və heç kim ağlına gətirmirdi ki, bizim Tür-

kiyəyə getməyimiz, Bakıdan İstanbula getməyimiz Bakıdan Gəncəyə, Naxçıvana

getməyimiz qədər asan olacaq. Belə bir dövrdə, belə bir narahatlıq, ümidsizlik və

qeyri-müəyyənlik dövründə, əlbəttə ki, Azərbaycanda daxili bir güc, həm də siyasi

iradə tapıldı və bu kollokviumun keçirilməsinə təkan verdi və bu bir başlanğıc ol-

du. Şübhəsiz ki, Ulu Öndərin də, onun mövqeyinin də bu işlərə təsiri olmuşdur.

Dədə Qorqud dastanları haqqında görkəmli alimlərimizin − Məhərrəm Ergin,

Bahəddin Ögəl, Orxan Şaiqin kitablarından öyrənmişdik, amma üzlərini görməmiş-


dik. Onların da burada deyildiyi kimi ən böyük arzusu Bakıya gəlmək imiş və onlar

bu arzularına yetişdilər. Doğrudan da, çox möhtəşəm gün idi. Mənim indiki kimi

yadımdadır. Biz Əlyazmalar İnstitutunda görüşdük və ilk dəfə olaraq bir-birimizlə

yaxından təmas qurduq. Əhməd Bican Ərculasunla, Fikrət Türkmənlə, Orxan Şaiq

bəylə, Osman Fikri Sərtqaya ilə təmasda olduq. Və o görüşdən sonra, artıq 30 ildən

çoxdur ki, bizim ünsiyyətimiz və mənəvi qardaşlığımız davam edir. Tofiq müəlli-

min bu sahədə çox böyük xidməti oldu, Aydın Məmmədovun böyük xidmətləri

oldu, bir sözlə, hamı bu işə əlindən gələni qatdı.

Ondan əvvəl Ulu Öndərin Dədə Qorqudla bağlı bir çox istiqamətdə bir çox

fəaliyyəti olmuşdu. Onlardan biri də 1973-cü ildə YUNESKO-da “Dədə Qorqud

ili”nin elan edilməsi idi. Dədə Qorqudla bağlı ən böyük xidməti onda olmuşdur ki,

onun yaşının, ilinin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı, bir sıra tədbirlərin keçirilməsi ilə

bağlı addımlar atmışdı. Bu addımlar nəticəsində Dədə Qorqud uzun illərdir Azər-

baycan mühiti üçün yasaq olunmasına baxmayaraq, artıq öyrənilməyə və geniş şə-

kildə araşdırılmağa başlanılmışdır. Bu mənada dissertasiya mövzuları təsdiq olu-

nurdu, yazılırdı, filmlər çəkilirdi. Anarın məşhur filmini qeyd eləmək lazımdır.

Əsərlər yazılırdı. Nəbi Xəzrinin pyeslərini qeyd eləmək lazımdır. Bir çox bədii və

elmi yaradıcılıqda Dədə Qorqud özünə layiqli yeri tutmağa başlamışdı.

Dədə Qorqud araşdırmaları Türkiyədə fasiləsiz olaraq getdiyi üçün bizim hə-

mişə üz tutduğumuz alimlər türk alimləri idi. Türkiyədə yaşayıb-yaradan insanlar

idi. Və biz, nəhayət, onların ən müqtədirləri ilə görüşmək imkanı əldə etdik. Müx-

təlif məruzələr edildi, mənim yadımdadır, məruzələr son dərəcə canlı, son dərəcə

dinamik şəkildə keçirdi. Şəhər gəzintilərimiz oldu, biz çalışırdıq ki, öz ustadlarımı-

za Bakının yaxşı tərəflərini göstərək. İsmayıllıya, Lahıca getdilər. Bunlar hamısı

unudulmaz səfərlər idi.

Və nəhayət, artıq müstəqillik illərində Ulu Öndərin Dədə Qorquda olan

məhəbbəti yenidən alovlandı və onun siyasi iradəsi sayəsində Dədə Qorqudla bağlı

bir sıra mühüm tədbirlər həyata keçirildi. Bu estafeti cənab prezident İlham Əliyev

qəbul etdi və mən çox sevinirəm ki, Azərbaycan Prezidenti gözəl bir sərəncam ver-

di. Fridrix Fon Ditsin 1815-ci ildə Dədə Qorqudun bir boyu haqqında yazdığı mə-

qaləsinin tərcümə edilib çap olunmasının 200 illiyi tamam olurdu. Azərbaycan Pre-

zidenti onun geniş şəkildə keçirilməsi haqqında sərəncam verdi. Mən şahidiyəm ki,

alman alimləri bu sərəncamla tanış olanda çox mütəəssir oldular. Bəlkə də gözləri

dolurdu ki, Azərbaycan Prezidenti onların alimlərinə belə böyük qiymət verir.

Sərəncamda yazılmışdı ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”un alman alimi Fridrix fon Dits

tərəfindən ilk tərcüməsi, nəşri və dünya elm aləminə tanıdılmasının 200 illiyinə

dair Fəaliyyət Proqramı təsdiq edilsin. Ondan əvvəl Azərbaycanda Dədə Qorqudun

heykəli açıldı, Dədə Qorqud parkı salındı. Bütün bunlar Azərbaycan siyasi

rəhbərliyinin Dədə Qorquda olan ciddi münasibətinin göstəriciləri idi. Biz də bun-

dan ruhlanıb təkliflərimizi edirdik. Sizlərin də çoxunuzun iştirak etdiyi Fon Ditslə

bağlı tədbir yüksək səviyyədə keçdi. Bu, doğrudan da, böyük rəqəm idi – 200 illik.

Dədə Qorqudun dünyaya tanıdılmasının 200 illiyi!


43

Daha sonra Dədə Qorqudun kollokviumu keçirildi. Hörmətli alimlərimiz bu

barədə danışdılar, mən bunları təkrar eləmək istəmirəm. Mən və mənim qardaşla-

rım özümüzə borc bildik ki, onun 20 illiyini, 30 illiyini keçirək. İnşallah, onun 40

illiyini də keçirmək imkanımız olsa, bunu da edəcəyik. Hətta mən burda Tofiq

Məliklini də, Günay xanımı da dəstəkləyirəm ki, arada biz Dədə Qorqudla bağlı

hansısa həqiqətlərə, təkcə Dədə Qorqudla yox, digər türk abidələri ilə də bağlı

müxtəlif həqiqətlərə dair mütsəqil tədbirlər keçirə bilərik. Artıq imkanlarımız var,

bu kollokviumun da materiallarını biz nəşr edəcəyik. “Türkologiya” jurnalımız var.

“Türkologiya” jurnalında da həm bu kollokviumun, həm sizin təklif etdiyiniz

istənilən layihələri işləyə bilərik. Günay xanım özü böyük bir fondun – Beynəlxalq

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun prezidentidir. O Fondun böyük imkanları var,

sağ olsun ki, o imkanlardan bizi də bəhrələndirmək istəyir. Yunus Əmrə İnstitutu-

nun həm ümumi rəhbərliyi ilə, həm də Azərbaycan şöbəsi ilə çox yaxın əlaqələri-

miz var. Biz çalışacağıq ki, onlardan da bu işlərdə istifadə edək, bu işlərə onları da

qataq. Burada Azərbaycan ziyalıları əyləşib, burada bizim qəzet redaktorlarımız,

alimlərimiz, bir çox universitetlərimizin nümayəndələri iştirak edir. Biz birləşib bu

kollokviumun ev sahibliyini davam etdirməliyik – hamımız bir yerdə, türk, Azər-

baycan türkü, qazax türkü, özbək türkü ilə birlikdə. Çünki bu kollokviumun inki-

şafı türk mədəniyyətinin inkişafı deməkdir. Türk mədəniyyətinin inkişafı türk

dövlətlərinə dünya kontekstində özünü daha rahat hiss etmək və sözünü daha cəsa-

rətlə demək imkanı verir. Bu çox vacib məsələdir. Özü də biz ancaq Dədə Qorqudu

öyrənmirik, biz Dədə Qorqudun bu gün Nibelunqlarla müqayisəsini aparırıq. Yu-

nan dastanları, şumer dastanları ilə, Çin nağılları ilə, sanskritlə, vedalarla əlaqə-

lərini öyrəndikcə biz Dədə Qorqudu dünyaya daha da yaxınlaşdırmış oluruq. Bu,

çox vacib məsələdir. Bu məsələdə bizi dəstəkləyən bir çox əcnəbi alimlər var. Bu

layihəni artıq türkiyəli məsləkdaşlarımız gözəl bilir. “Dədə Qorqud və nibelunqlar”

adı altında bizim Vürsburq Universiteti ilə 10 illik layihəmiz vardı. Bu gün də o

layihə davam edir. Biz bunu başqa müstəvilərə keçirmək istəyirik. Artıq planlar ha-

zırdı, perspektiv inkişafdan danışarkən mən Dədə Qorqudla bağlı araşdırmaların bu

istiqamətini görürəm. Bu işdə, bu yolda əlimizdən gələni edəcəyik. Bu kollokvium

və bunun kimi digər tədbirlər mənə elə gəlir ki, bizi öz məqsədimizə yaxınlaşdıra-

caq. Bu, kollokvium, mənim fikrimcə, təkcə elmi, pedaqoji, mədəni hadisə deyil,

bu, eyni zamanda böyük ictimai-siyasi hadisədir. Türk aləmini burada deyilən ki-

mi, birləşdirən, daha cəsarətli, daha özünəinamlı və sözünü deməyə hazır olan bir

qüvvə kimi dünyada tanıtmağın çox effektiv bir üsuludur. Hamımıza uğurlar arzu-

layıram.

Prof. Əhməd Bican Ərcilasun:

Her kese çok teşekkür ederim. Burada Azərbaycan'ın kaymak tabakası,

alimləri, kültür adamları toplanmış. Onları görmekle bahtiyarım. Gerçekten bu

kolokyumun mimarları baş tarafda oturuyor: Osman Bey, Tevfik Bey. Onlara çok

teşekkür ederiz, onlar çok büyük işler başladılar və başardılar. Hemde hangi yıllar-

da, ne çetin yıllarda, ne ağır yıllarda – 1988 yıllarında.


Bu işin ağırlığını anlatmak için bir hatıra. Elyazmalar Enstitüsü'nde toplanı-

yoruz, yığılıyoruz. Bir program var, o programın dışına çıkmak mümkün değil.

Fakat ben, rahmetlik Bahtiyar Vahabzade ile mektuplaşmışım. Bir mektup dostlu-

ğumuz var. Baküʼye geldim, Vahabzadeʼyi görmek programda yok. Amma ben

Vahabzade’yi görmek istiyorum, o zaman sanatoryumda idi. Rahmetlik Aydın

Mamedovʼa dedim ki, olmaz, ben Vahabzadeʼyi görmeden Türkiye’ye dönmeyece-

ğim, gayıtmayacağım. Aydın Bey beni götürdü. Tevfik Bey’e haber vermeden git-

tim. Çünki 1988 yılıydı. Sanatoriyumun başkanı doktordu, o da bir kültür adamıy-

dı. Vahabzade ile hayatımda unutamayacağım sohbet oldu. Döndükten sonra Tev-

fik muellim Aydın Bey’e, ʻNe yaptın? Ne yaptın?ʼ dedi. Bana da geldi, bir az daha

yumşak ʻAhmet Bey, bu program devam edemez, program dışına çıkarsak, biz bu

kolokyumları devam etdiremeyiz,ʼ dedi. Hakk verdim, ʻHaklısın,ʼ dedim. Yani, biz

böyle yıllardan, böyle hatıralardan geçtik.

Bir başka hatıram da var. Allah şahit, Orhan Şaik bizim Türkiye heyetini

kurtardı. Çünkü bütün toplantılarada Azerbaycan heyetinin çoğu şiir gibi konuşu-

yor, arada şiirler okuyor. Biz Türkiye heyetinde yok bu, ezberimizde şiir de yok.

Neyse Orhan Şaik hocamız kalktı, arada şiirler okudu, biz Türkiye heyetini bir az

kurtardı.

Bir hatıra da şu: Orhan Şaik hocamızın “Destursuz bağa girenler” deye bir

kitabı var, yani onun meşgul olduğu sahaya başka kimse giremez. Hamid Araslı

girmiş. Sen destur aldınmı?ʼ deye Orhan Şaik sormuş. Rahmetliyin Hamid Araslıy-

la o zaman, 1948’den böyle polemikleri, kalem kavgaları var. Amma Füzuli heyke-

linin yanında Hamid Araslının kızı Nüşabe hanımla karşılaştı, bir-birine sarıldılar..

Bu hatıralardan sonra 1988 yılının ne kadar önemli olduğunu şöyle anlat-

mak istiyorum: “88 den sonra hem Türkiye-Azerbaycan münasibetlerinde, hem

Dede Korkut mevzusunda bir partlama oldu. Mesela 90. yıllarda rahmetlik Yaşar

Garayev, Bekir Nebiyev Mühaciret Edebiyatı Sempozyumu düzenledi. Türkiye-

Azerbaycan Kültür Derneği kuruldu. Böylece münasibetler genişlendi. Arkasından

Dede Korkutʼun 1300 yıllığı kutlandı, ansiklopedisi basıldı. Kemal Abdulla roma-

nını da yazdı. Türkiyede çok yayınlar çıktı. Diye bilirim ki, 88 yılına kadar yapılan

yayınlardan kat kat fazlası 15, 20 yıl içinde çıktı. Azerbaycan Dede Korkut Ansik-

lopedisi de yayınlayarak böyük bir iş yaptı. O ansiklopedi benim otağımda duru-

yor, her zaman ona bakıram. Türkiyede plastik sanatlarda Dede Korkut işlenmedi.

Ama Azerbaycanın tanınmış ressamları Dede Korkut’la ilgili ne kadar güzel re-

simler yaptılar. O ansiklopedini ben varaklıyıram, zaman-zaman bakıyorum, resim-

ler, heykeller, Türkiyede bunlar yok. Sadece Eskişehirde güzel bir Dede Korkut

Çeşmesi gibi anıt yapıldı. Onun dışında Türkiyede malesef plastik sanatlara yansı-

madı. Amma bir az cizgi filmlere yansıdı. Dede Korkut’la ilgili cizgi filmleri var,

belki hemen cizgi filmlerini artıra biliriz. Evet, aşağı yukarı her şeyi söyledim.

Hem Azerbaycan Türkiye münasibetlerinin ilerlemesinde, hemde Dede Korkut

araştırmalarının artmasında, çoğalmasında bu 88 yılının son derece ehemiyeti var,

tabi ki, böyle bir toplantıyı 10 yılda bir yadımıza salmalıyız, hatırlamalıyız. Şimdi

30. yılı, inşallah, 40. belki de 50. yılında.


45

Akad. Muxtar İmanov:

Hörmətli qonaqlar, əziz dostlar, mən 1988-ci ilin şanlı-şöhrətli kollok-

viumunda Ramiz Əskərlə, Kamran Əliyevlə, arkadaşlarımızla bir yerdə cavan təd-

qiqatçılar olaraq dinləyici qismində iştirak etmişəm. Kollokviumda çox ciddi,

köklü məsələlər qoyuldu və orada təməli atılan məsələlər on illər boyu davam etdi.

Əgər bizim xocalarımız etiraf eləyirlər ki, 88-ci ildə başlayan bu məruzələrin, çı-

xışların davamı sonralar böyük proseslərdə əksini tapdı. Bu, həqiqətən də, belədir.

Müqayisə nə qədər mübahisəli olsa da, 1926-cı ildəki I Türkoloji Qurultayı xatırla-

dım bəzi məqamlarda. Arada paralellər var. I Türkoloji Qurultayda əsas məsələlər-

dən biri latın əlifbasına keçmə məsələsi idi. Bu latın əlifbasına keçmə məsələsini

Moskvadan V.İ.Lenin Ağamalıoğluna şəxsən tapşırıq vermişdi. O Qurultayda bu

məsələyə ən kəskin etirazı Qazaxıstan və Tatarıstan türkoloqları bildirdi. Onlar cid-

di etiraz etdilər, Yaponiyadan misal çəkdilər. Dedilər ki, Yaponiyada köhnə əlifba-

nı dəyişib, latın əlifbasına keçmək üçün böyük bir komitə yaradılıb. 22 milyon funt

sterlinq pul xərclənib və qərar belə olub ki, köhnədən imtina etmək olmaz, çünki

bizim gələcək nəsillər əvvəlki mədəniyyətdən uzaq düşə bilərlər. Bununla da bu

məsələyə nöqtə qoydular. Ağamaloğuluna israrla bildirdilər ki, bunu eləmək olmaz.

Ən azı ona görə ki, biz mədəniyyətimizdən uzaq düşə bilərik.

Mən bunu mübahisə açmaq üçün demirəm. Mən bunu ona görə deyirəm ki,

həmin kollokviumda da bu yaralı nöqtəyə Sovet təzyiqinə baxmayaraq, toxunuldu

və ciddi şəkildə belə bir fikir irəli sürüldü ki, Dədə Qorqud son dərəcə diqqətlə

oxunmalıdır. Bu əski əlifbanı gələcək nəsillərə elə ötürmək lazımdır ki, nəinki zi-

yalılar arasında qıtlıq olsun, yeni kütlələr arasında da yazı mədəniyyətini mənimsə-

mək halları tükənməsin. Gəlin etiraf eləyək, bu gün Dədə Qorqudun əlyazmasını

oxumaq hər ziyalının işi deyil. Bu, böyük faciədir. Biz hardasa yazı mədəniyyəti-

mizdən, öz kökümüzdən uzaq düşürük. Mən latın əlifbasının əleyhinə deyiləm, ən

azı ona görə ki, bu, türk dünyasını birləşdirməyin gözəl bir formasıdır, nümunə-

sidir. Bu istisna halların mübahisəsini eləmirəm. Amma gəlin görək biz, bizdən

sonra gələn nəsillər bu əlifbanı, əski əlifbanı bilirmi? Mən Dədə Qorqudun əski

mətnlərini demirəm, qədim mətnləri demirəm, nüsxə fərqlərini demirəm, əlifbanın

çətinliklərini demirəm, adi, elementar ərəb əlifbası ilə yazılan mətnləri bizim ba-

lalarımız oxuya bilirmi? Xeyr!

Kollekviumun ən vacib məsələlərindən biri budur: dünənlə bu günü, bu gün-

lə gələcəyi birləşdirmək. Çox qəribədir ki, kollekviuma qədər I Türkoloji Qurultay

da daxil olmaqla Türkiyə-Azərbaycan ziyalılarının o dərəcədə ünsiyyətini mən gör-

məmişəm. Fikrət Türkmənin dilindən neçə xatirəni eşitmişəm. O kollokviumun

pərdəarxası söhbətlərini, Ərcilasunla bağlı söhbətləri bizim ziyalılar danışır, Osman

Fikri Sərtqaya ilə bağlı zarafatları bizim ziyalılar danışır. Bu o deməkdir ki, 88-ci

ildə Türkiyə və Azərbaycan ziyalıları Dəqə-Qorqud mövzusunda bir araya gəliblər,

həm də bir insan kimi, qorxmadan, çəkinmədən, Kamal müəllimin dediyi kimi,

mənəvi qardaşlığı ortaya qoyaraq. Mən nə demək istəyirəm? Kamal müəllim bura-

da bir layihəyə işarə elədi, yəni, həyata keçirlimiş bir layihəyə. Kamal Abdulla

Slavyan Universitetində rektor olanda alman mütəxəssisləri ilə bir yerdə böyük bir


layihəyə başladı: Nubelunqlar nəğməsi və "Kitabi-Dədə Qorqud"un bir yerdə araş-

dırmaları. Bu uzun müddət çəkdi və çox gözəl səmərəsi oldu. Orda görüşlər oldu,

burda görüşlər oldu və kitablar çap edildi. Mən nəyi təklif edərdim. Məsələn, könül

istərdi, tutaq ki, Dədə Qorqudla bağlı Türkiyədəki məşhur və çox iş görən bir qu-

rum kimi bir qurum yaransın. Dədə Qorqud qurumunun hansısa formada yaranması

mümkün olsa, bunun maliyyə fondu olsa, ideal bir iş olar. Onu həyata keçirmək

çox gözəl bir iş olardı. Amma mən daha sadə bir şeyi təklif edirəm. Tutaq ki, mə-

nim tanıdığım Mətin bəy İzmir Universitetində çalışır, orada böyük nüfuzu var.

Məsələn, İzmir Universiteti bizim Azərbaycan Dillər Universiteti və mənim təmsil

elədiyim qurum – Folklor İnstitutu bir yerdə, ümumi bir layihə üzrə əməkdaşlıq

müqaviləsi bağlaya bilməzmi?! Biz ümumi əməkdaşlıq müqavilələri bağlayırıq,

çox vaxt qalır kağız üstündə qalır. Amma biz konkret olaraq 3 qurum bir yerdə,

başqa qurumlar da qoşula bilər, məsələn, Dədə Qorqudun filan layihəsi üzrə müqa-

vilə imzalayaq və oradan, buradan əməkdaşları cəlb eləyək. İstəsək, lap Özbəkis-

tandan da, Qazaxıstanda da cəlb eləyək. Görəcəksiniz, layihələr hansı effektləri ve-

rir. Dədə Qorqudun 1300 illiyi ilə bağlı nə qədər işlər görüldü. 200 illiyi ilə bağlı

nə qədər işlər görüldü. Yəni, istər-istəməz hər hansı bir yubiley, hər hansı bir qarşı-

lıqlı layihə, mənə elə gəlir ki, bizim bu işimizə təkan verər, Dədə Qorqudla bağlı

daha çox işlər görərik. Həmin layihənin də bir ildən bir, iki ildən bir, üç ildən bir

məhsulunu ortaya qoya bilərik. Mən bu yolda hər birinizə uğurlar diləyirəm.


Türk Dünyasının tek alfabede birleşmesi konusu 150 senedir konuşuluyor.

1926’da Azərbaycan Latin alfabesine geçti. Sonrakı yılları konuşmayacağım. Ba-

ğımsızlık döneminde yine bu konu canlandı, biz bütün Türk Dünyasının bilgisayar-

da haberleşmesi için tek alfabede birleşmesini düşündük, bu konuda bizim ustadı-

mız professor Ahmet Bican Erculasun 34 harfli bir Türk Dünyası müşterek alfabesi

hazırladı. 1990. yılların başında Marmara Universitesinde bunu tartıştık. Bu tartış-

mada Azerbaycandan gelerek 72 ayrı dilin harflarını değerlendiren Azerbaycan

Milli Eğitim Naziri Firidun Celilov’du. Kendisi çok büyük bir hizmet eylemiştir, şu

an aramızdadır. Ben ona hoş geldiniz demek için söz aldım. Yapmış olduğu çalış-

malara göre teşekkür ederim.

Prof. Saim Sakaoğlu:

Bizler iki kardeşiz. Türkiyeden gelen arkadaşlarım, Azərbaycan toprak-

larında yaşayan kardeşlerim, hepinizi önce saygılarla, sonra sevgilerle salamlıyo-

rum. Ben Türkiye tarafından gelen heyetin aksakalıyım. Bu toplantının esas katı-

lımcılarından olan Metin Ekici benim öğrencimdir, Bakı Yunus Emre Enstitüsüʼ

nün başkanı Cihan Bey benim öğrencimdir, Türkiyeʼnin Maarif Naziri benim asis-

tanımdır, böyle bir mutlu ortamda sizlere hitap etmek benim için ayrı bir öğünme

konusudur. 1988 yılındaki toplantıdan sonra 4 adet yazı yayınladım. Bütün satırla-

rından romantizm kokan o yazı Azerbaycanda da yayınlandı, elden ele dolaşdı. Bir

başka yazım Dede Korkut masası etrafında adlanırdı, onunla ogünkü toplantıların


47

bilimsel kokusunu gazete, dergi sayfalarında aktardım. O zaman gidiş gelişlerde

Moskovaʼya uğramak şart idi. Ankaraʼdan, İstanbulʼdan direk Baküʼye inemiyor-

duk. Moskovoʼda yağmur yağıyordu ve ben de “Moskvoʼya yağmur yağıyor” diye

izlenimlerimi ortaya koydum.

Bakü 2019 yılını da inşallah bir yerlerde yazacağım. Bilmiyorum, benim kö-

tü adetimi uygulayanınız varmı? Ben lise ikinci sınıfdan beri günlük tutarım. Yur-

tiçi kongrelerin defteri ayrı, yurttışındakıların defteri ayrıdır. Bakalım bu toplantı-

nın defteri nelerle dolacak. Notlarla, hatıramda kalanlarla... Amma 1988 benim

dünyaya açılmamın bir başlangıcı oldu. O tarihten itibaren “Hadi Saim filan yere

gideceğiz” deyip adete benim ayağımı sürüklediler. Pek çok ülkede Türk dilini,

Türk edebiyatını bazan mukayeseli olarak anlatmaya çalıştım.

1998 yılında mezunu olduğum Selçuk Üniversitesinin Fen Edebiyat Fakülte-

sinin ortak yemeyinde dekanımıza dedim ki, bu yıl UNESCO tarafından Dede Kor-

kut yılı olarak ilan edilmiştir. Mutlak Selçuk Üniversitesi olarak bir toplantı düzen-

lemeniz gerekir. Ben de o zaman Türk Dil Kurumunun başkanı olan Ahmet Bican

Ercilasunun, yani, Türk Dil Kurumunun desteği ile iki kurum arasında bir toplantı

yapabiliriz dedim. Üniversite ile Türk Dil Kurumu arasında anlaştık, bir toplantı

yaptık, değerli Azerbaycanlı kardeşlerimiz de katıldı. Burda katılanlar varsa hatır-

layacaktır. Başka birşey daha yaptım. Türk Dil Kurumuna önerdim, aşîklar arasın-

da Dede Korkut Destanları’nın nazma çekilmesi yarışması yapalım. Dediler ki, ho-

cam biz Dede Korkut’u biliyoruz da, şöyle herkesin anlayabileceği metinler yoktur.

Muharrem Ergin hocamızın 1958 de ilk baskı çalışmasının başındaki özetlerini fo-

tokopi yoluyla çoğaltarak isteyen bütün aşıkalara gönderdim. İnanırmısınız, o ka-

dar çok sonuç aldık ki, ilk üçü belirlemekte zorlanmadık. Dönemin Türk Aşîk ede-

biyatına imzasını atanlar ilk üçe girmeni peşinen garantilemişlerdi, çünkü Destanın

ruhunu vasf etmişlerdi. Bunlardan birini sizlere söyleyeyim, kafidir. Gelecek yıl

ölümünün 10. yılını idrak edeceğimiz eski Adananın, eski bir Osmaniyenin ilçesin-

de doğup büyüyen Halil Karabulut. Her destanımızı, daha doğrusu her boyu-muzu

en azı 10-12 sayfalık bir destan haline getirmiştir. Yani, 1988 de burada attığımız

temelden 10 yıl sonra Konyaʼda bir kongre olarak, Ankaraʼda Türk Dil Kuru-

muʼnun aracılığıyla aşıklar arasında bir Dede Korkut destanı’nın yarışması açıkla-

masını sağlamıştık. Eğer orda benim küçük de olsa payım olmuşsa bu benim için

yeterlidir. Hepinize saygılar sunuyorum.

Prof. Fikrət Türkmən:

Aziz dostlarım, meslektaşlarım. Dostluğun temeli olan dini motifləri anla-

mak için vazgeçilmez öneme sahip bir eser var. İslamda Sümer izleri ile ilgili bir

kitaptır. Bu kitaba göre Sümerde yaşayan herkesin bir tanrısı var, insan öz tanrısına

dua eder, o da dilekleri baş tanrıya götürüyor. Sordum çok iyi tanıdığım dostlarıma.

Dedim ki, biz, ya Rabbim, Allahım, Hırıstiyanlar My God, biz Kuran-i Kerimde

Ya Rabbena, Ya Rabbimiz diyoruz.. Şuraya gelmek istiyorum. Dinlerin gelişmesi

gibi bizim Türk felsefemizin de baştan sona incelenmesi gerekir. Rakamlar sistemi

ile, destanlarla, şakaları ile, yumoru ile incelenmelidir. Neye hassasız, neye karşı


çok duyarlıyız? Bunların hepisinin incelenmesi gerekir. Dün Kemal Bey`le konu-

şurken türkoloji merkezden bahsetti. 1992ʼde Ege Üniversitesinde Türk Dünyası

Araştırmaları Enstitüsü adıyla bir Enstitü kurduk. Bugün o Enstitü elliden fazla

kadrosu ile çok da başarılı şekilde devam ediyor. Yine Türk Dil Kurumuʼnda çalı-

şırken Türk Dünyası destanlarının tesbit edilmesi, Türkçeʼye aktarılması ve yayım-

lanması konusunda büyük bir proje başlattık. Şu ana kadar 450-500 sayfalık 67 cilt

toplanmış. Bütün Türk halklarının dastanları yayınlamktadır. Benim teklifim-

lerimden biri budur: bütün Türk halklarının dillerinde kendilerinde olmayan Türk

destanlarının yayınlanması. Bu, ortak kültür değerlerimizin gelişiminde önemli rol

oynayacak. Mesela, Azerbaycan sahasında olmayan, fakat Hakas, Tuva, Altay gibi

küçük Türk halklarında olan destanların Azerbaycanda yayınlanması.

Bu sene Dede Korkut için şanslı bir yıldır. Çünkü 30. yıl için bir araya gel-

dik. Bu da Dede Korkutʼun büyüklüyünü, hikmetini gösteriyor. Yani bizi bir araya

getiren yine Dede Korkut oldu. İkincisi, bu sene Ahmet Bican beyin Oğuznameʼsi

çıkmak üzeredir. Bu zamana kadar Oğzuname üzerine yapılmış bütün çalışmaları

bir kitap halinde toplamış, basılıyor. Metin bey 13. boyu buldu, yayınladı. Bu yıl

kısmet olursa benim Dede Korkutʼla ilgili “Dünyada Dede Korkut” kitabım çıkar.

Kitabda bütün dünyada Dede Korkut üzerine yazılmış mekalelerden seçilmiş yazı-

lar, tercümeler toplanmıştır. İran, Çin gibi Doğu ülkelerinde, Batı’nın hemen hep-

sinde yapılmış İtaliyanca, Almanca, Fransızca, Çince, Farsca, İngilisce çalışmalar

toplanmıştır.

Ayrıca Macarıstan İlimler Akademisinin kütuphanesinde bir seri var. Macar

prenslerinden biri Türkiyeye iltica ediyor. Tekirdağ civarında bir yere yerleştiri-

liyor. Her hafta sonu gidip sahaflardan yazma toplayıp kervan yoluyla Macarıstana

Akademiye hediye olarak gönderiyor. Akademide Suleymanname serisi var. Bu

eser 360 fasıldan meydana gelen, her gece birisi okunmak üzere Hazreti Süley-

mandan başlayıp Türk destanlarını da içine alan bir seridir. Bu serinin 46ʼya kadar-

ki üç beş günlük kısmı Oğuznamedir. Ben bunu Mustafa Aksoy adlı bir öğrencime

doktora çalışması tezi vermiştim. Allah rahmet eylesin, çok genç yaşta kanserden

vefat etti. Bugün aklıma geldi, nasıl ihmal ettim deye kendimi epeydir suç-ladım.

Dede Korkut kolokyumları bize fayda sağlıyor. Neler yapılıyor, bizler ne yapıyo-

ruz, arkadaşlarımız ne yapıyor, vere bileceğimiz yeni bilgiler nelerdir? Bunları bur-

da öğrenmiş oluruz.

Bir hatıramı da anlatayım. Sene 1984 idi. Moskova İlimler Akademisiʼnden

bana bir aylığına bir davet geldi. O zaman şehirlere vize veriliyordu. Bakü, Almatı

və b. verdiler, Aşkabata gelince vize vermediler. Türkmenistanʼa gidemezsin dedi-

ler. Sebep? Soyadın Türkmen dediler. İşin sıkıntılı tarafları var.

Bunun üzerine Baküʼye geldim, şöyle bir düşündüm. Aklıma gelenleri sayım

size. Şirəliyev, Allah rahmet elesin, Abbas Zamanov, Bekir bey, Ziya Bünyatov,

Ağamusa rahmetli, en yakın dostlarımızdan Tevfik Hacıyev gibi yaşadığı dönemin,

en önde gelen bilim adamları, tek bilim adamı değil, değerli dostlarım, sadece dost

değil, gerçekten Türk dünyasının hem aksakalları, hemde yolgöstericilerini tanı-

dım. Bunların arasında Halık Koroğlunun ayrıca yeri var. Moskova’da bana rehber,


49

klavuz olarak bir Fransız filolojisi profösörü verdiler. Ben gezdirecem sizi, dedi.

Tamam, dedim. Dedim ki, Moskova’da benim bildiğim kadar 150 bin Azeri var.

Hiç kimseyi bulamadınızsa, bizim Azeri profösörler var, onlardan birini verseydi-

niz. Yok dediler.

Gideceğimiz yerleri bana teklif etti: Moskova Üniversitesi, Fransız Dili ve

Edebiyatı, Fransız Filolojisi kürsüsü, şurası, burası. Dedim “Ben buralara gitmem,

beni Puşkine götürün”. Puşkine götürmeye razı ettim. Sabah beni Puşkine götürdü.

Oranın ozamankı meşhur hocaları Tenişev rahmetli, bir hanım da vardı, Türk şiiri

ile ilgili Stebleva gelmişti. Halık Bey elini uzattı bana. İlk defa karşılaşıyoruz. Ken-

disini takdim etti: Ben Moskova Azerilerinden Halık Koroğlu, kızımın adı Ale-

ksandra, dedi. Arkasından bana dedi ki, Moskova’ya 60 kilometre uzaklıkta bir

“daçam” var. Düşündüm, düşündüm, amma anlam veremedim, amma bir işaret ol-

duğunu hiss ettim. Özel konuşmada olur da, ama rəsmi toplantıda bunu bana neden

söyledi? Birşey demedim, aradan bayağı süre keçti.

88ʼe geldik, ona göre anlatıyorum. Kolumdan tuttu, gel, Fikret, seni bir yere

götürüm. Sabir’in heykeline gül koymağa gittik. Benim kolumdan tuttu, gittik, iki-

miz gruptan ayrıldık. Bir mezarlığa geldik, Şamahı’da. Mezarın başına geldik, ha-

yatımda en çok etkilendiğim an idi. O bana kendisini takdim eden hoca, Allah rah-

met eylesin, baştan sona Yasin okudu ezberden. Ve o zaman benim hakkında dü-

şündüğüm kötü şeyler, Ruslaşmış, ne bilim daha neler uçup gitti… Bana döndü, -

Anladınmı? - dedi. Anladım hocam, deyip elini öptüm. Demek istediğim bu, bizler,

sizler dahil olmakla, ben böyle diyorum iki asırlık nesiliz, bir ayağımız 20. yuzyıl-

da, bir ayağımız 21. yüzyılda olan bir nesiliz. 20, 30 yıl sonra ayağımız bir asırda

olacak. Yeni nesile en iyi, faydalı bilgileri, geçmişimizi anlatmalıyız. Eğer bunu

başara bilsek biz görevimizi yapmışız demek ki.

Hepinize saygılar!

Akad. Möhsün Nağısoylu:

Əziz dostlar, dəyərli masləkdaşlar, mən də hər birinizi ürəkdən salam-

layıram, bu tədbiri alqışlayır, ona uğurlar arzulayıram.

1988-ci il Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında dönüş mərhələsi, unudul-

maz günlər, Azərbaycanda milli oyanış ili, Qarabağ hadisələri başlanmışdı. Həm də

həmin vaxt necə deyərlər, buzlar sınırdı, Azərbaycanda dəmir pərdələr götürülürdü

və belə bir vaxtda, mənim üçün çox əziz və doğma olan Əlyazmalar İnstitutunda

belə bir möhtəşəm tədbir keçirilirdi. Doğrudan da, əlamətdar hadisə idi. Görünmə-

miş bir hal idi. Çünki Orxan Şaiq kimi adını eşitdiyimiz insanları birinci dəfə gö-

rürdük. Əlyazmalar İnstitutu hər bir azərbaycanlı üçün əziz bir məskəndir, doğma

bir yerdir. Əlyazmalar İnstitutu deyəndə Hacı Zeynalabdin Tağıyev yadımıza gəlir.

Çünki Hacı Zeynalabdin Tağıyev o binanı məhz Azərbaycan xanımları üçün tik-

dirmişdi. Çünki millətinin təhsilini düşünürdü, millətinin maariflənməsini düşünür-

dü, millətinin ziyalısının düşünürdü. O elə bir bina idi ki, 1919-cu ildə Azərbaycan

Xalq Cümhuriyyətinin Parlamenti öz iclasını orada keçirmişdi, orada M.Ə.Rəsulza-

dənin ruhu dolaşırdı. Hüseyn Cavid o binada yaşamışdı, hazırda H.Cavidin ev mu-


zeyi ordadır. Həm də Azərbaycan xalqının milli-mənəvi sərvəti olan əlyazmaları

orda toplanmışdır. Bu mənada doğrudan da, bizim sevincimizin həddi-hüdudu yox

idi, həm də həyəcan keçirirdik. Çünki, dediyim kimi, qardaşlarımız gəlmişdi, biz

onları heyranlıqla, həyəcanla izləyirdik. Mənim yadıma gəlir, o zaman mən də cav-

an idim, gənc idim, Əfqanıstandan təzə gəlmişdim. Hətta bir şəklim də var, Sabir

Rüstəmxanlı ilə yanaşı oturmuşuq. Doğrudan da, böyük maraqla izləyirdik və nə

yaxşı ki belə tədbirlər oldu, buzlar sındı və bizim aramızda əlaqələr quruldu.

Bu tədbir bizim xalqımızın ən qədim mənəvi sərvət xəzinələrindən olan ana

abidəmiz “Kitabi-Dədə Qorqud”a həsr olunmuşdu. Füzuli demiş, Rumi ki dedin,

qəziyyə məlum. “Kitabi-Dədə Qorqud” dedikdə gözümüzün önündə ana dilimizin

ən möhtəşəm abidəsi canlanır. Ana dili deyəndə nə yada düşür? Xalqın kimliyi,

xalqın varlığı, xalqın milli mənəvi sərvəti, xalqın ruhu, xalqın mənəviyyatı yada

düşür. Ona görə də belə toplantıların keçirilməsi bütün türk dünyası üçün olduqca

əhəmiyyətli, olduqca vacib məsələ idi. Bu barədə çox danışmaq olar, amma mən

də, burda hörmətli Kamal müəllim dedi, bir qətnamə qəbul edilməsinin tərəfdarı-

yam. Mənim də bir təklifim var. Bilirsiniz ki, bizim xalqımız, onun liderləri həmişə

ədəbiyyatımıza, mədəniyyətimizə böyük dəyər verib. Ulu Öndərimizin bir sözünü

yada salmaq istəyirəm: “Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini yaşadan, in-

kişaf etdirən onun dilidir. Dədə Qorqud da möhtəşəm dil abidəsidir.” Təsadüfi de-

yil ki, 1999-cu ildə onun 1300 illik yubileyi keçirildi. Bu il də Nəsimi ilidir. Nəsimi

də mənəviyyatımızın zirvələrindən biridir. Ölkəmizdə, başqa ölkələrdə də Nəsimi

toplantıları, Nəsimiyə həsr olunmuş tədbirlər keçirilir.

Ona görə mən iki təklif vermək istəyirəm. Birincisi, Dədə Qorqudun yeni

nəşrini hazırlamaq lazımdır. Dədə Qorqudda gizli deyil ki, hələ də mübahisə doğu-

ran məqamlar var. Ona görə də onun həm müştərək nəşrini, həm də bir sozlüyünü

hazırlamaq lazımdır. Bir halda ki Nəsimi dedik, Türkiyədə də Hüseyn Ayan Nəsi-

mi Divanını nəşrə hazırlayıb və bu, ən mötəbər nəşr sayılır. Azərbaycanda da mə-

nim ustadım Cahangir Qəhrəmanov elmi-tənqidi mətnini nəşr edib. Mən xahiş

edərdim, həm Yunus Əmrə İnstitutundan, həm Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və

İrsi Fondundan, Dillər Universitetindən, ümumiyyətlə, burda toplaşan ziyalılardan,

gəlin Nəsiminin “Divan”ının, anadilli “Divan”ının yeni ortaq nəşrini hazırlayaq.

Hüseyn Ayanın və Cahangir Qəhrəmanovun hazırladığı mətnlər əsasında, ortaya

çıxan yeni əlyazmaları da nəzərə alaraq yeni ortaq nəşrin hazırlanmasına ehtiyac

var. Mən də bir əlyazmaşünas kimi, ömrünün 44 ilini Əlyazmalar İnstitutunda keçi-

rən bir şəxs kimi, bununla qürur duyan bir insan kimi bu işə girişə bilərəm. Bir da-

ha tədbir iştirakçılarını salamlayıram, alqışlayıram və uğurlar arzulayıram. Sağ

olun.

Prof. Firudin Cəlilov:

Əvvəla xoş gəlibsiniz. 30 il bir igidin yaşıdır. İlk toplantı mənim yaxşı ya-

dımdadır. Əfsuslar olsun ki, hocalarımızdan Bahaəddin Ögəl, Orxan Şaiq Gökyay

dünyasını dəyişib. Allah onların ruhunu şad eləsin. Bu gün yaşayanlara uzun ömür

versin.


51

Bu təkcə Azərbaycan məsələsi deyil, bütöv Türk Dünyasının problemidir.

Adətən mənim stolumun üstündə 3 kitab olur, heç zaman yığışdırmıram, vaxtaşırı

baxıram. Birincisi Dədə Qorquddur, ikincisi Kaşğarlıdır, üçüncüsü də “Kutadqu

bilik”dir. Dədə Qorqud haqqında çox gözəl sözlər deyildi, mən bir əlavə etmək is-

tərdim. Bilirsiniz, mən “Doqquz Bitik” yazmışam, islama qədərki türk tarixi, onun

biri, 5-ci cild ədəbiyyatda, folklorda, mifologiyada tarix haqdadır. Bu mövzuda

bizdə çalışmalar yoxdur. Amma biz bilməliyik ki, hansısa bir tarixi olay, hadisə

zaman keçdikcə mifikləşir, folklora keçir, hətta çağdaş ədəbiyyata qədər gəlib çıxa

bilir. Bununla da əlimizdə olan ədəbi əsərlərdən həm də tarixə aid işarələri götür-

məliyik. Mən bu üslubla ordan xeyli şey çıxartdım. Biz deyirik ki, Dədə Qorqud əl-

yazmalarının 1300 yaşı var. Mənə aydın oldu ki, bu əlyazmaların tarixi daha qə-

dimdən başlayıb, ümumiyyətlə, bu dastanın formalaşması daha qədimdir. Ümumiy-

yətlə, Oğuznamələrdə zaman anlayışı rezin kimi dartılır. Bir də görürsən 5 min il

öncəyə getdi, bir də görürsən orta əsrlərə gəldi. Zaman oynayır orda. Və ən ilginci

odur ki, Dədə Qorqudda olan o dövlətçilik mövzularını erməni ədəbiyyatında– V

əsrə aid Xorenasi yazısında da tapdım. Daha sonra Heredotda tapdım. Eyni had-

isələri Oğuznamədə tapdıq, Dədə Qorqudda tapdıq. Bunların hamısını düzürsən,

görürsən ki, Dədə Qorqudun iç oğuzunun, dış oğuzunun birləşib dövlət yaratması

anlayışı orda da, burda da təkrar olunur. Hətta Dədə Qorquddakı dövlətin başçısı

Qam oğlu Bayandır xandır, yəni, Qam soyundan gələn xandır. Eyni şeyi Xorenasi

yazır. O, V əsrdə yazır ki, bizə, erməniyə hökmdar təyin etdilər, adı Tırk idi. Və o,

Paskan soyundan gəlirdi. Paskan anlamını bilmədikləri üçün onu mifoloji bir şey

saymışdılar. Paskan “baş xan” deməkdir. Yəni, Bayandır xan Qam soyundan gəldi-

yi kimi, bu şəxs də xan soyundan gəlirdi. Eyni hadisələrdir, eyni şəxslərdir. Demək

istəyirəm ki, biz Dədə Qorquda həm də tarixi bir əsər kimi baxmalıyıq.

Bu günlərdə bir xanım Şəkidən mənə zəng elədi, telefon açdı. Dedi ki, mən

sizin kitabı oxudum. Orda yazırsınız ki, Dədə Qorqudda bir cümlə var: “Qam qam-

lamayıb qaba yurdum.” Amma bu cümləni qırx nəfər oxuyub, özü də məşhur qor-

qudşünaslardır, amma hərəsi bir cür oxuyub. Ərəb əlifbasının öz oxunuş qaydası

var, bunu bilmək lazımdır. Orxon abidələrinin öz orfoqrafik kuralları var, bunları

bilmək lazımdır. İndi gəlirəm Orxon işarələrinə. Bunu biz, Əhməd bəy, bir də göz-

dən keçirməliyik. Yəni, o konuda Altay Amanjalov doktora yazdı və bir nömrəli

uzmandır. Onun tövsiyələri, yazıları bu gün yürümür. Niyə? Çünki biz ona fikir

vermirik. Sovetlər dönəmində məşhur alim vardı, adı Klyaştornı idi, bu yaxınlarda

rəhmətə getdi. O bura, Xəzər Universitetinə gəlmişdi. Ona dedim ki, bu nə cümlə-

dir oxumusunuz? Tanrım a, sana a. Belə türk imlası ola bilməz. Dedi necə olmalı-

dır? Dedim, o a-ları vergül eləyin, yerinə oturacaq. Onlar hərf deyil, səs bildirmir,

durğu işarəsidir. Eyni şeyi, Əhməd bəy, arkadaşlarımızda görürəm, eyni xətanı

edirlər. Bu əski yazıların elmi orfoqrafiyası mütləq öyrənilməlidir. Təşəkkür edi-

rəm, bir daha “Xoş gəldiniz” deyirəm.


Prof. Qəzənfər Paşayev:

İki saatdan çoxdur, burda söhbət gedir, amma bir an kimi keçdi, hiss et-

mədim iki saat necə keçdi. Çünki çox mənalı söhbətlər oldu. Məlumdur ki, “Kitabi-

Dədə Qorqud” bizim ana kitabımızdır. Bu gün burda “Kitabi-Dədə Qorqud”la bağlı

söhbətlər getdi, akademik Muxtar İmanov ərəb əlifbası məsələsini qaldırdı, sonra

professor Firudin Cəlilov onu açdı. Məsələ bundadır ki, ərəb əlifbası, əlbəttə, çox

vacib idi, bilmək lazımdır, mən də bilirəm. Ancaq ərəb əlifbası türkdilli xalqlara

elə bir problem qoyub ki, bunu həll eləmək mümkün deyil. Fürudin müəllim məsə-

ləni ona gətirdi. Məsələn, gəlib sözünü hər bir türkdilli xalq necə bilirsə, elə oxuya-

caq. Məsələn, Nəsimi 1947-ci ildə Türkiyədə buraxılanda türk dilinə uyğunlaşdır-

dılar. Türkmənlər də elə. Türkmənlər həmişə deyir ki, Nəsimi bizimdir. Ancaq bu-

rada bir məsələ var ki, bunun hansı türkdilli xalqa mənsub olduğunu biz yalnız

mətnlə həll edə bilərik. Məsələn, türkmənlərdə ərəblərdə, ingilislərdə olduğu kimi

dişarası samitlər var. Vaxtilə hətta Köprülü İraqda yaşayan türklərə azəri ləhcəsin-

də danışan türklər deyirdi. İkinci bir məsələ, türkmənlərdə ilkin uzanma var, məsə-

lən daaş-daş. Ancaq bu bizdə yoxdur. Mən bunları ona görə deyirəm ki, biz əsl hə-

qiqəti mətnlərlə deyə bilərik. Tapılan yeni boyu da bu gün burada aydınlaşdıraca-

ğıq. Baxıb görəcəyik ki, həqiqətən də, Dədə Qorqudun ruhuna çox yaxındır, yoxsa

sonradan düzəldilmədir?

Üçüncü bir məsələ; mən Kamal müəllimə minnətdaram. Prezident Dədə

Qorqud abidəsinin açılışına gəldi. Məsələ qaldırdınız ki, Dədə Qorqudun yubileyini

keçirək. Təklif qəbul olundu, sərəncam verildi. Siz həqiqətən Dədə Qorqudla bağlı

çox iş görmüsünüz, ədəbi yaradıcılığınız, çalışmalarınız təqdirəlayiqdir.

Mənim yadımdadır, 1989-cu ildə siz bura gələn vaxt Elçin Əfəndiyevin

“Yaxın uzaq Türkiyə” adlı bir yazısı çıxdı. Biz Türkiyəni təzə kəşf edirdik, təzə ya-

xınlaşırdıq. Az-az gedib-gəlirdilər. Elə professor Məlikli də ordan başlamışdı. Yal-

nız ədəbi əlaqələr, elmi əlaqələr davamlı olur. Əlaqələri davam etdirməliyik. Hamı-

nızı salamlayır, “Xoş gəlmisiniz” deyirəm.


Efendim 10 yıl önce Dede Korkut’un 3. toplantısında bana söz verilende

irticalen bazı şeyler söyledim, Tevfik Hacıyev hocamın hoşuna gitti, bunu mutlaka

yaz dedi, ben de evime dönünce yazdım.

“Kalın Oğuzun hanımları, begleri, kızları ve yiğitleri!

Ölmüşüm! Bir melek elimden tuttu ve beni iki kapının önüne getirdi.

Sağdaki kapının önünde güler yüzlü heybetli bir melek, soldaki kapının önünde

korkunç yüzlü heybetli başka bir melek vardı. Beni götüren meleğe 'Bu melekler

kimlerdir? Adları nedir?' diye sordum. Melek, 'Sağdaki meleğin adı Rızvan, soldaki

meleğin adı ise Mâlik'tir. Sen Rızvan'ın kapısından gireceksin. Seni içeride karşıla-

yacaklar' diye cevap verdi.

Rızvan kapıyı açtı, ben içeri girdim. Bir başka melek beni bir sürü perdeler-

den, makamlardan geçirerek bir kapı önüne getirdi ve bana 'İçeri gir! İleride göre-

ceğin nur yüzlü kişiyi Oğuz töresince selâmla! ' diye buyurdu.


53

İçeri girdim ve yürümeye başladım. İleride bir grup kişiler daire şeklinde

toplanmış oturuyorlardı. Bir topluluğun arasına girdim. Ne göreyim? Bu kişiler

Dede Korkut'un ilk hristiyan inceleyicileri Heinrich Friedrich von Diez, Henricus

Orthobius Fleischer, Theodor Nöldeke, Vasiliy Vladimiroviç Bartold, Ettore Rossi,

Joachim Hein idi. Onların arasından geçtim ve ilerledim.

Sağ yönümde oturanlara baktım. Türkiye'nin Dede Korkut araştırıcıları başta

Kilisli Muallim Rifat olmak üzere Mehmed Fuad Köprülü, Ahmet Caferoğlu,

Orhan Şâik Gökyay, Muharrem Ergin, Faruk Sümer, Bahaeddin Ögel, Cahit Öztel-

li, Aydın Oy ve diğer Korkutşinaslar sıra ile oturuyorlardı. Orhan Şâik Gökyay ile

Muharrem Ergin'i el ele görünce şad oldum. Hocam Ahmet Caferoğlu' nun ise,

bana bakarken, gözlerinin bebeği gülüyordu.

Sol yönümde oturanlara baktım. Ne göreyim. Azerbaycan'ın Dede Korkut

araştırıcıları başta Emin Abid olmak üzere Ebdülezel Demircizade, Hamit Araslı,

Abbas Zamanov, Şamil Allahverdioğlu Cemşidov, Ferhad Ramazanoğlu Zeynalov,

Samet Elizade, Aydın Mirsalehoğlu Memmedov ve yanında Tatar Türklerinden

Ethem Rahimoğlu Tenişev, Türkmen Türklerinden Halık Guseynoviç Köroğlu ve

Ahmet Bekmuradov, Kazak Türkerinden Ebubekir Divayeviç Divayev ile diğer

Korkutşinaslar, sıra ile, oturuyorlardı. Aydınımla göz göze geldik. O beni gördü,

güldü. Ben onu gördüm, ağladım.

Artık önümde ak sakallı ve nur yüzlü bir kişi, Dedem Korkut kalmıştı. Oğuz

töresince sağ dizimi dokuz kere yere vurarak selam verdim, baş eğdim. Dedem

Korkut gelip elimi tuttu. Beni yerden kaldırdı ve "Hoş geldin Oğlum Osman, safa

geldin" dedi.

Dedem Korkut'un arkasında yere şâmî günlük dikilmiş, göğe ala sayvan

asanmış idi. Bin yerde ipek halı döşenmiş, kürsiler konulmuş idi. Ortada, büyük bir

taht üzerinde, Hanlar Hanı Bayandır Han oturuyordu. Sağ yanındaki tahtlarda Salur

Kazan ile Burla Hatun sol yanındaki tahtlarda Derse Han ile Derse Hanın Hatunu

oturuyorlardı.

Derse Han ile Hatunu'nun arkasında Boğaç Han ile Kan Turalı, Bayandar

Han'ın arkasında Bamsı Beyrek, Salur Kazan ile Burla Hatun'un arkasında Kıyan

Selçük ile kardeşi Kıyan Busat vardı. Onların arkasında Bay Bora, Bay Biçen,

Kazılık Koca, Aruz Koca, Yunglu Koca, Yapağılı Koca, onların arkasında Kara

Güne, Kara Budak, kulağı altın küpeli Yegenek ve Oğuz'un delileri olan Deli Dom-

rul ile Deli Dondar, onların arkasında Banı Çeçek, Sarı Donlu Selcen Hatun, Kısır-

ca Yenge, Boğazca Fatma başta olmak üzere kırk ince belli kız, onların arkasında

İç Oğuz'un ve Taş Oğuz'un hanımları, begleri, kızları, yiğitleri saf tutmuşlar idi.

Dedem Korkut dedi: "Küçük oğlum Osman! Ne iyi edip ağan Tofıg ile bu

ikili toplantıları başlattınız. Senin Türk devletinin yetkililerini ikna eden çalışman

ve ortanca oğlum Tofıg Melikli'nin Moskova'dan Azerbaycan devletinin yetkilileri-

ni ikna eden çalışması her türlü takdirin üzerindedir. Hocalarınız Ethem Tenişev ile

Muharrem Ergin sizin engin gayretlerinizi, çalışmalarınızı burada öve öve bitire-

mediler.


Biz buradan sizleri seyrediyoruz. Bir kişi güzel bir açıklama yapsa, alkış tu-

tuyor, gülüyoruz. Aferin diyor, tahsinliyoruz. Bir kişi yanlış bir görüş söylese, daha

çalışması gerek diyoruz. Dede Korkut toplantıları bizi memnun ve mesrur kılıyor.

Hele senin tek başına Dede Korkut toplantılarının bildiri metinlerini yayım-

laman ne kutlu, ne sevinçli bir iş oldu. Azerbaycan'ın Latin harfli ilk metinlerinin

Dede Korkut bildirileri olması da çok hayırlı bir iş sayıldı.

Ayrıca büyük oğlum Anar Resuloğlu Rızayev'in Yazarlar Birliği'nde bölme

ayırması, bilgisayar verip Dede Korkut Ansiklopedisi'ni hazırlatması da hayırlı bir

davranış oldu. Sizler sağ olun, var olun, daha çok çalışın, daha çok gayret edin.

Oğuzun bayrağım yüceltin" dedi.

Dedem Korkut dedi: "Oğlum Osman! Senin buraya bizlerin arasına gelmen,

saf tutman vakti henüz gelmedi. Sen şimdi geri gidecek ve ilk iki kolokyumda bil-

diri sunanlar ile 3. Dede Korkut Kolokyumu'nun katılımcılarına bizlerin selâmla-

rını söyleyeceksin. Var git! Kalın Oğuz beylerinden Kamal Mehdioğlu Abdulla'ya,

Tofıg Davudoğlu Melikli'ye, Tofıg İsmayiloğlu Hacıyev'e, Süleyman Serdaroğlu

Eliyarlı'ya, Anar Resuloğlu Rızayev'e, Şâkir İbraulı İbrayev'e, Kamil Nerimanoğlu

Veliyev'e, Nizami Caferov'a, Ağamusa Ağası oğlu Ahundov'a; yine Kalın Oğuz

beylerinden Tuncer Gülensoy'a, Saim Sakaoğlu'na, Ahmed Bican Ercilasun'a,

Fikret Türkmen'e, Şükrü Haluk Akalın'a, Metin Ergün'e, Oğuzun güzel hanımların-

dan Ayşe Gül Sertkaya'ya, Ayşe Çetin'e, Bilge Ercilasun'a, Nurida Novruzova'ya,

Şeker Oruçova'ya ve daha adlarını söylemediğim nicelerine bizlerin selâmlarını

söyle! Bu dernek sizin düğününüzdür. Düğününüz kutlu olsun!" dedi.

Dedem Korkut'un elini öpüp, hayır duasını aldım. Geri geri gidip yere dokuz

kez diz vurdum. Kendi kendime, Beyrek ağzı ile, "Düğünümüz kutlu olsun!, Düğü-

nümüz kutlu olsun" diyordum.

Eşim Ayşe Gül'ün sağ omuzumu tutup beni sarstığını hissettim. Bana

"Bunca yıl uykunda hiç konuşmadın. Şimdi kendi kendine konuşuyor, 'Düğünümüz

kutlu olsun! Düğünümüz kutlu olsun!' diyip duruyorsun. Hayırlar ola!" dediğini

duydum. Ben de "Düşümde Dedem Korkut ile konuştum" diye cevap verip rüya-

mın devamını görmek üzere tekrar uyumuşum".

20 Haziran 2009 Cumartesi gününde, Bakü'de, 3. Uluslararası Dede Korkut

Kolokyumu'nun Açılış Töreni'nde, Slayvan Üniversitesinin konferans salonunda

bulunan kalın Oğuzun hanımları, begleri, yiğitleri, kızları!

Bu gün Sayın Rektörümüz profesör doktor Kamal Mehdioğlu Abdulla'nın

rehberliğinde başlayan bu Uluslararası Dede Korkut Jübilesi, Dedem Korkut'un

muştusunca bizlerin bayramıdır, bizlerin düğünüdür. Derneğimiz, düğünümüz

kutlu olsun!

Hepinizi en derin saygılarımla kucaklıyor, sevgilerimi sunuyorum.

___________

Documents

TÜRKOLOGİYA № 4 2019 · 2020-01-07 · Bahaeddin Ögel, Tuncer Gülensoy, Saim Sakaoğlu, Ahmet Bican Ercilasun, Fikret Türkmen ve ben − en gencleri de benim, yedi kii Baküye