TÜRKİYE’DE ELEKTRİK DAĞITIMINDA KAYIP-KAÇAĞIN ANALİZİ · 2019. 7. 2. · Halihazırda kayıp-kaçak maliyeti hala elektrik tarifesi içerisinde. Dağıtım bedeli kayıp-kaçak

TÜRKİYE’DE ELEKTRİK

DAĞITIMINDA KAYIP-KAÇAĞIN

ANALİZİ

(Birinci Versiyon)

ERCÜMENT CAMADAN

2 Temmuz 2019

1 Türkiye elektrik dağıtımında kayıp-kaçağın analizi

ÖNSÖZ

Bu doküman daha önce paylaşmış olduğum kayıp-kaçakla ilgili yazılardan derlendi. Yazıları bir

araya getirirken yazıların sıralarını yeniden düzenleyerek bazı düzeltme ve güncellemeler yaptım.

Böyle bir dokümanı hazırlamaktaki amaçlarım fiili kayıp-kaçak oranının herkesçe görülebilmesi

ve böylece tartışmaların doğru zeminde ilerlemesi, kayıp-kaçakla ilgili derli toplu bir belgeye

herkesin erişebilmesi ve uzun vadede hafıza kaybının önüne geçmek amacıyla kayıp-kaçağa ilişkin

uygulamaların tarihçesinin kayda geçirilmesi.

Tüm yazılar İngilizce bir klavyede yazıldı. Bu nedenle bazı yazım hataları mutlaka vardır. Ayrıca

yazılar ikinci bir gözün değerlendirmesinden geçmedi. Tek kişinin yazdığı ve hızlıca kontrol ettiği

bir metinde hatalar bulunması kaçınılmazdır. Bunları hoşgörüyle karşılarsanız sevinirim.

Saygılarımla

Türkiye elektrik dağıtımında kayıp-kaçağın analizi

2 E.Camadan

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ........................................................................................................................................................... 1

İÇİNDEKİLER .................................................................................................................................................. 2

ŞEKİLLER LİSTESİ ............................................................................................................................................ 3

TABLOLAR LİSTESİ ......................................................................................................................................... 3

1. Giriş ........................................................................................................................................................... 4

2. Kayıp-Kaçak Hedefleri ............................................................................................................................... 4

2.1 Birinci uygulama dönemi (2006-2010) ............................................................................................... 4

2.2 İkinci uygulama dönemi (2011-2015) ................................................................................................. 5

2.3 Üçüncü uygulama dönemi (2016-2020) ............................................................................................. 7

3. Hedef Oranlar, Maliyet ve Kayıp-Kaçak Bedeli ....................................................................................... 10

3.1 Tek şirket, bölgesel tarife .................................................................................................................. 11

3.2 Çok şirket, ulusal tarife ..................................................................................................................... 12

3.3 Mevsimsellik ..................................................................................................................................... 15

4. Fiili Kayıp-Kaçak Oranları ......................................................................................................................... 17

5. Kayıp-Kaçakla Mücadelede Başarılı mıyız?.............................................................................................. 21

6. Dağıtım Şirketlerinin Kayıp-Kaçağa İlişkin Kazanç ve Kayıpları ............................................................... 25

7. Dağıtım ve İletim Kaybının Toplamının Yıllar İtibarıyla Gelişimi ............................................................. 30

8. Kayıp-Kaçak Bedeline İlişkin Bir Tarihçe .................................................................................................. 32

8.1 2006-2010 dönemi ............................................................................................................................ 33

8.2 2011-2012 dönemi ............................................................................................................................ 34

8.3 2013-2015 dönemi ............................................................................................................................ 34

8.4 2016 ve sonrası ................................................................................................................................. 35

9. Sonuç ....................................................................................................................................................... 36


ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil 1. Dağıtımda bölgesel kayıp-kaçak miktarı (2015-2018) .................................................................. 19

Şekil 2. En yüksek kayıp-kaçak oranı olan üç bölgenin kayıp-kaçak hedefleri ......................................... 22

Şekil 3. İletim ve dağıtım kaybının toplamı (1993-2017) ........................................................................... 31

Şekil 4. Kayıp-kaçak bedelinin uygulanmasının kronolojik gösterimi ....................................................... 35

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1. 2006-2010 dönemi kayıp-kaçak hedefleri ...................................................................................... 5

Tablo 2. 2011-2015 dönemi için 2010 yılında onaylanan kayıp-kaçak hedefleri ........................................ 7

Tablo 3. Hedefi güncellenen beş şirketin güncelleme öncesi ve sonrasındaki kayıp-kaçak hedefleri ......... 7

Tablo 4. 2016-2019 kayıp-kaçak hedefleri ................................................................................................... 9

Tablo 5. 2006-2019 dönemi kayıp-kaçak hedefleri .................................................................................... 10

Tablo 6. Fiili ve hedef oran arasındaki fark, kar ve zarar – tek şirket için farklı senaryoların gösterimi... 11

Tablo 7. Dört şirket ve ulusal tarife – kayıp-kaçak bedelinin hesaplanması .............................................. 12

Tablo 8. Dört şirket ve ulusal tarife – öngörülerle gerçekleşmelerin aynı olduğu durum .......................... 13

Tablo 9. Dört şirket ve ulusal tarife – öngörülerle gerçekleşmelerin farklı olduğu bir senaryo ................. 14

Tablo 10. Dört şirket ve ulusal tarife – öngörülerle gerçekleşmelerin farklı olduğu başka bir senaryo..... 14

Tablo 11. Mevsimsellik ve kayıp-kaçak bedeli – örnek uygulamada hedef ve öngörüler ......................... 16

Tablo 12. Mevsimsellik ve kayıp-kaçak bedeli – örnek uygulamada öngörülerden farklı gerçekleşmenin

etkisi ............................................................................................................................................................ 17

Tablo 13. Kayıp-kaçak miktar ve oranlarının farklı bir gösterimi ............................................................. 19

Tablo 14. Elektrik dağıtımında kayıp-kaçak oranları (2015-2018) ............................................................ 20

Tablo 15. 2006-2010 döneminde fiili kayıp-kaçak oranları ....................................................................... 23

Tablo 16. 2011-2015 dönemi fiili kayıp-kaçak oranları ............................................................................. 24

Tablo 17. 2016-2018 döneminde fiili kayıp-kaçak oranları ....................................................................... 25

Tablo 18. Dağıtım şirketlerinin 2018 yılındaki kayıp-kazancının gösterilmesi ......................................... 27

Tablo 19. Fiili ve hedef kayıp-kaçak oranlarının karşılaştırılması ............................................................. 27




Tablo 23. Elektrikte toplam kayıp-kaçak oranı .......................................................................................... 32


4 E.Camadan

1. Giriş

Kayıp-kaçak bedeli önemli bir maliyet kalemi olması nedeniyle tartışma konusu. Bu bedel bir

dönem ödeme bildirimlerinde açıkça gösterildiğinde yer yerinden oynadı. Bedelin varlığı

toplumun bazı kesimlerince sorgulandı. Tartışma yanlıştı. Doğru tartışma bu bedelin ödenip ya da

ödenmemesine odaklanmazdı. Tartışmamız gereken husus kayıp-kaçak oranının nasıl

düşürüleceğiydi.

Halihazırda kayıp-kaçak maliyeti hala elektrik tarifesi içerisinde. Dağıtım bedeli kayıp-kaçak

maliyetini de içeriyor. Son yıllarda kayıp-kaçak oranlarında bir düşüş var. Ancak tarifelerdeki

değişim daha az. Bunun nedeni bedelin fiili değil de hedef oranlar dikkate alınarak belirlenmesi.

İlerleyen bölümlerde bu hususları daha da açacağız.

Bu dokümanı hazırlamamın birinci amacı fiili kayıp-kaçak oranlarının ne olduğunu herkesin

görmesi. Oranların gizlenmesinin kimseye faydası yok. Bölgesel oranlar açıklanıyor. Ancak

gerçek ülke ortalaması açıklanmıyor. Biz mevcut verilerin gösterdiği gerçek oranları göreceğiz.

Diğer bir amaç ise toplumsal hafızaya katkıda bulunmak. Değişim o kadar hızlı ve kurumsal

hafızalar o kadar zayıf ki. Uygulamaların tarihsel gelişiminin kayda geçirilmesinde fayda var. Bu

dokümanın bir amacı da bu. Son olarak konuya ilişkin derli toplu bir doküman elimizde yok.

Amacımız konuyu derli toplu olarak anlatan bir dokümana erişimi kolaylaştırmak.

Takip eden bölümlerde önce kayıp-kaçak hedefleri ve tarihçesine değineceğiz. Daha sonra kayıp-

kaçak bedelinin nasıl belirlendiğini ele alacağız. Fiili oranların hedeflerden farklı olmasının

şirketleri nasıl etkilediğini göreceğiz. Fiili dağıtım kayıp-kaçak oranlarını hesaplayacağız. Kayıp-

kaçakla mücadelede ne kadar başarılı olduğumuzu tartışacağız. Dağıtm şirketlerinin kayıp-kaçakla

ilgili olarak kar ve zararlarını görmeye çalışacağız. İletim kaybı da dahil toplam kayıp-kaçak

oranının 1993-2017 yılları arasındaki gelişimini inceleyeceğiz. Son olarak da kayıp-kaçak

bedelinin yansıtılmasına ilişkin bir tarihsel gelişime yer vereceğiz.

2. Kayıp-Kaçak Hedefleri

Mevcut mevzuatta hedef kayıp oranı olarak tanımlanan benimse hedef kayıp-kaçak oranı olarak

benimsediğim oranın yıllar içerisinde nasıl belirlendiğini ele alalım. Başlangıç noktamız elektrik

piyasasında yeni bir dönemin başladığı 2001 yılı. Belli bir hazırlık ve geçiş dönemi sonrasında ilk

kayıp-kaçak hedefleri 2006 yılı için verilmiştir. Bu nedenle ele aldığımız dönem 2006-2019

dönemidir. Bu bölümü kısa bir tarihçe olarak da düşünebilirsiniz.

2.1 Birinci uygulama dönemi (2006-2010)

Hedef kayıp-kaçak oranları ilk kez Enerji Piyasası Düzenleme Kurulunun 24 Ağustos 2006

tarihindeki kararlarıyla belirlenmiştir (daha doğrusu Türkiye Elektrik Dağıtım Şirketi

(TEDAŞ)’nden geldiği gibi onaylanmıştır). Bu tarihte yirmi farklı kararla yirmi dağıtım şirketinin

2006-2010 dönemindeki hedef oranları belirlenmiştir. Kayseri ve Civarı TAŞ’nin oranları bu


şirketin hukuki statüsünün farklı olması nedeniyle onaylanmamıştı. Şirket o tarihte henüz

lisanslandırılmış değildi.

Tablo 1. 2006-2010 dönemi kayıp-kaçak hedefleri

2006-2010 dönemi için onaylanmış olan kayıp-kaçak hedefleri Tablo 1’de gösteriliyor. Tablo 1’de

de görüldüğü üzere tüm şirketlerden sürekli bir iyileşme bekleniyordu. İyileşme oranı beklentisi

kayıp-kaçak oranı yüksek olan şirketlerde daha fazlaydı. Mesela, kayıp-kaçak oranı en yüksek üç

şirketten bir önceki yıla göre yıllık yaklaşık yüzde 11.5’lik bir iyileşme bekleniyordu. Dönemin

son yılı olan 2010’da Dicle bölgesinin ulaşması istenen oran yüzde 37 civarındaydı. Uludağ

bölgesinin dönem sonu hedef oranı ise yüzde 6.1’di.

Kayseri bölgesinin hedef kayıp-kaçak oranı şirketin lisans almasından sonra 24 Aralık 2009

tarihinde onaylanmıştır. Bu nedenle Tablo 1’de sadece 2010 yılı hedefi yer alıyor.

Son olarak şu hususu da belirteyim: Bazı şirketlerin isimleri 2006 yılından sonra değişti. Bu

dokümandaki tablolarda geçmişteki unvanlarına bakılmaksızın bütün şirketlerin halihazırdaki

isimlerine yer verilmektedir.

2.2 İkinci uygulama dönemi (2011-2015)

2010 yılına gelindiğinde şirketlerin çoğunun hedef oranlara ulaşamadığı görüldü. İkinci tarife

uygulama dönemi olan 2011-2015 döneminin yıllık hedefleri belirlenirken 2006-2010 dönemi

hedefleri dikkate alınmadı. Baz yıl olarak 2009 yılı alındı. 2009 yılı fiili kayıp-kaçak oranları


6 E.Camadan

kullanılarak şirketlerin 2011-2015 dönemindeki yıllık hedefleri belirlendi. Düzenleyici kurulun 16

Kasım 2010 tarihinde aldığı 2932 sayılı karardaki bu hedefler Tablo 2’de görülüyor. 2006-2010

döneminden farklı olarak bazı şirketlerden bazı yıllarda iyileşme istenmiyor. Bunun nedenini

kısaca açıklayalım.

O dönemde şirketlerin 2009 yılı kayıp-kaçak oranları baz olarak alındı. Daha sonra 2011 yılında

başlanmak üzere bu orandan daha düşük hedefler verildi. Hedef oranların asgari değerinin teknik

kaybın yüzde 10 fazlası olması kararlaştırıldı. Bir şirketin teknik kaybı yüzde 7 olarak

hesaplanmışsa bu şirkete verilen hedef en düşük yüzde 7.7 olabilirdi. Doğru ya da yanlış, amaç

kayıp-kaçak oranı düşük olan şirketlerin de bundan dolayı ödüllendirilmesiydi. Bu nedenle mesela

Tablo 2’de Başkent bölgesinin hedefi 2013’ten sonra düşmüyor. Başka örnekleri de Tablo 2’de

görebilirsiniz. Bazı bölgelerdeki yüksek ve değişmeyen oranlar o bölgelerin teknik kayıplarının

yüksek hesaplanması nedeniyledir.

Kayıp-kaçak oranı çok yüksek olan Dicle ve Vangölü bölgelerine dönem boyunca Aras bölgesine

ise 2012 yılına kadar kayıp-kaçak oranlarını bir önceki yıla göre yüzde 17 civarında düşürme

hedefi verilmiştir. Aras bölgesine dönemin geriye kalanında kayıp-kaçak oranını bir önceki yıla

göre yaklaşık yüzde 7.5 düşürme hedefi verilmiştir. Diğer bölgelere ise hesaplanan teknik kaybın

yüzde 10 üzerindeki değere ulaşıncaya kadar kayıp-kaçak oranlarını bir önceki yıla göre yaklaşık

yüzde 4.7 düşürme hedefi verilmiştir.

İlk uygulama döneminde (2006-2010) hedef oranlar dönem içerisinde değiştirilmemiştir. İkinci

uygulama döneminin ikinci yılı olan 2012’de bazı şirketlerin hedef oranları dönemin geriye kalanı

için yeniden belirlenmiştir. Şirketlerin ve özelleştirme ihalelerine giren bazı grupların talepleri

üzerine hedef kayıp-kaçak oranlarının güncellenmesi düzenleyici kurulun gündemine girmiştir.

Düzenleyici kurul aldığı bir kararla yönetmelik değişikliği yapılması için ilgili daireyi

görevlendirmiştir. Daha sonra da 14 Aralık 2012 tarihinde 28467 sayılı Remi Gazete’de

yayımlanan yönetmelik değişikliği ile Elektrik Piyasası Tarifeler Yönetmeliğinin 34 üncü

maddesine konuya ilişkin yeni bir fıkra eklenmiştir. Bu fıkra “Özelleştirme İdaresi Başkanlığı

tarafından nihai teklifler alınmadan önce kamuya ait dağıtım şirketlerinin uygulama dönemi için

belirlenmiş olan parametrelerinde değişiklik yapılmasının talep edilmesi halinde, söz konusu talep

Kurul tarafından değerlendirilir.” şeklindedir.

Yönetmelik değişikliğinin yayımlanmasının ertesi günü düzenleyici kurul 4128 sayılı kararını

almıştır. Bu karar ile beş şirketin 2013-2015 dönemi hedef oranları yeniden belirlenmiştir.

Revizyon öncesindeki ve sonrasındaki hedef oranlar aşağıda gösterilmektedir. İlk yıl oranları en

son gerçekleşen kayıplar dikkate alınarak yeniden belirlenmiştir. Takip eden iki yılda Dicle,

Vangölü ve Aras bölgelerine her yıl için bir önceki yıla göre yüzde 17 civarında iyileşme hedefi

verilmiştir. Diğer iki bölgeye verilen bir önceki yıla göre iyileşme hedefi yüzde 4.7’dir.

Güncellenen oranlar Tablo 3’te görülüyor.


Tablo 2. 2011-2015 dönemi için 2010 yılında onaylanan kayıp-kaçak hedefleri

Tablo 3. Hedefi güncellenen beş şirketin güncelleme öncesi ve sonrasındaki kayıp-kaçak hedefleri

REVİZYON ÖNCESİ VE SONRASI KAYIP-KAÇAK HEDEFLERİ (%)

2013 2014 2015

ESKİ YENİ ESKİ YENİ ESKİ YENİ

DİCLE 42.06 71.07 34.93 59.03 29.01 49.03

VANGÖLÜ 31.84 52.10 26.45 43.27 21.97 35.94

ARAS 17.62 25.70 16.3 21.35 15.08 17.73

TOROSLAR 8.52 11.80 8.12 11.25 7.74 10.72

BOĞAZİÇİ 8.28 10.76 7.9 10.26 7.57 9.78

2.3 Üçüncü uygulama dönemi (2016-2020)

Yüksek kayıplı şirketlerin kayıp-kaçak oranlarında hedeflenen iyileşme bir türlü sağlanamayınca

2016 yılında başlayan uygulama döneminde uygulama değişikliğine gidilmiştir. Önce 2015 yılının

Mart ayında yapılan kanun değişikliği ile 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanununa geçici 18 inci

madde olarak “1/1/2016 tarihine kadar, teknik ve teknik olmayan kayıplarının oranı ülke


8 E.Camadan

ortalamasının üzerinde olan dağıtım bölgelerinde, diğer dağıtım bölgelerinden farklı

düzenlemeler yapılmasına, hedef kayıp-kaçak oranlarının bir önceki yılın gerçekleşmeleri dikkate

alınarak ve sonraki uygulama dönemleri de dâhil olmak üzere yeniden belirlenmesine Kurul

yetkilidir.” maddesi eklenmiştir.

Daha sonra 31 Aralık 2015 tarih ve 29579 sayılı Resmi Gazete’de Dağıtım Sistemindeki

Kayıpların Azaltılmasına Dair Tedbirler Yönetmeliği yayımlanmıştır. Bu yönetmelik ile yüksek

kayıplı şirketler tanımı getirilmiştir. Bu tebliğin 5 inci maddesi yüksek kayıplı şirketleri “2014 yılı

teknik ve teknik olmayan kayıp oranı 2014 yılı dağıtım sektörü ülke ağırlıklı ortalama teknik ve

teknik olmayan kayıp oranının üzerinde olan şirketler” olarak kabul etmiştir. Aynı maddeye göre

yüksek kayıplı bir bölge kaybının ülke ağırlıklı ortalaması altına inmesi halinde statüsünü

tamamıyla kaybeder. Yüksek kayıplı şirket statüsü 2025 yılı sonuna kadar geçerlidir. Bu

yönetmeliğin 8 inci maddesinde yüksek kayıplı şirketlerin hedef kayıp oranlarının diğer dağıtım

şirketlerinden farklı usul ve esaslara göre belirlenebilmesi hüküm altına almıştır.

Bu arada 26 Kasım 2015’te aldığı 5890 sayılı karar ile düzenleyici kurul “Elektrik Dağıtım

Şirketlerinin Hedef Kayıp Oranlarının Belirlenmesine İlişkin Usul ve Esaslar”ı kabul etmiştir.

2016 yılından beri her yıl hedefler bu Usul ve Esaslara göre belirlenmektedir. Usul ve Esaslara

göre dağıtım şirketleri üç gruba ayrılmış olup her grup için hedef kayıp-kaçak oranı farklı bir

yöntemle belirlenmektedir.

Yüksek kayıplı şirketlerin hedef oranı oranın geçerli olduğu yıldan iki, üç ve dört yıl öncesinin

fiili oranlarının ağırlıklı ortalamasının yüzde 97’sidir. Usul ve Esaslar gereğince düzenleyici kurul

bir eşik değer belirlemektedir. İki, üç ve dört yıl öncesinin fiili oranlarının ağırlıklı ortalaması eşit

değerden büyük olan şirketlerden yüksek kayıplı şirket sınıfına girmeyenler için yüzde 97 yerine

yüzde 98 oranı kullanılmaktadır. Yani, bu şirketlerin hedef oranı oranın geçerli olduğu yıldan iki,

üç ve dört yıl öncesinin fiili oranlarının ağırlıklı ortalamasının yüzde 98’idir. Daha önceki

dönemlerdeki yıllık değişim hedefleri ile bu dönemdeki oranlar karşılaştırıldığında ciddi bir fark

görülmektedir. Mesela 2011-2015 döneminde bir önceki yıla göre yıllık yüzde 16’lık bir iyileşme

yapması beklenen bir şirketten artık yüzde 3’lük bir iyileşme bile istenmemektedir.

Hedef oranın geçerli olduğu yıldan iki, üç ve dört yıl öncesinin fiili oranlarının ağırlıklı ortalaması

eşik değerin altında kalan şirketlerin hedefi fiili oranların ağırlıklı ortalamasının üstünde

belirlenmektedir. İki, üç ve dört yıl öncesinin fiili oranlarının ağırlıklı ortalaması ile eşik değerin

aritmetik ortalaması bu şirketlerin hedef oranıdır. Mevcut hesaplama yöntemi hedef oranları

uygulama dönemi öncesinde değil de yıl öncesinde belirlemeyi gerekli kılmaktadır. 2016 ve

sonrası için belirlenen hedef kayıp-kaçak oranları Tablo 4’te gösterilmektedir. Bu arada bir hususu

belirteyim. 2017 yılının sonunda 2016 ve 2017 yılı hedef oranları revizyona uğramıştır. Dönem

içerisinde bazı maddi hataların giderilmesine ilişkin kurul kararları da alınmıştır. Tablo 4’teki

oranlar revizyon sonrasındaki oranlardır. Son oranlar düzenleyici kurumun 7576 ve 8306 sayılı

kararlarıyla belirlenmiştir.


Tablo 4. 2016-2019 kayıp-kaçak hedefleri

Gelinen noktada Dicle bölgesinin 2019 yılı hedefi 2006 yılı hedefinden yüzde 20 daha fazladır.

Hedef oranlarla fiili oranların karşılaştırmasını ve kayıp-kaçakla mücadelenin başarısına ilişkin

düşüncelerimi beşinci bölümde paylaşacağım. Bu bölümü onaylı son hedef oranların gelişimini

gösteren Tablo 5’le bitirelim.

2016 2017 2018 2019

DİCLE 71.60 71.78 69.20 65.99

VANGÖLÜ 60.17 60.35 57.27 54.74

ARAS 31.70 29.37 25.65 24.97

TOROSLAR 13.59 13.32 12.34 11.74

FIRAT 9.72 10.99 10.47 10.53

ÇORUH 9.33 9.08 9.02 8.68

YEŞİLIRMAK 8.51 8.95 8.06 7.94

GDZ 8.47 8.31 7.84 7.66

BOĞAZİÇİ 9.46 8.00 7.98 7.63

OSMANGAZİ 7.77 7.93 7.55 7.43

BAŞKENT 8.00 7.75 7.64 7.33

AKDENİZ 9.67 8.73 7.63 7.31

İSTANBUL ANADOLU 7.61 7.63 7.5 7.31

ÇAMLIBEL 7.96 7.82 7.55 7.31

MERAM 7.94 7.70 7.66 7.3

SAKARYA 7.42 7.34 7.34 7.28

AKEDAŞ 7.46 7.07 7.2 7.08

KAYSERİ VE CİVARI 7.45 7.17 7 6.94

TRAKYA 7.17 7.29 7.12 6.87

ULUDAĞ 7.54 7.47 7.2 6.73

ADM 7.92 7.46 7.15 6.72

HEDEF KAYIP-KAÇAK ORANLARI (%) (2016-2019)


10 E.Camadan

Tablo 5. 2006-2019 dönemi kayıp-kaçak hedefleri

3. Hedef Oranlar, Maliyet ve Kayıp-Kaçak Bedeli

Bu bölümde ele alacağımız konu hedef kayıp-kaçak oranlarından farklı bir kayıp-kaçak oranının

gerçekleşmesi halinde elektrik dağıtım şirketlerinin gelirinin ya da kaybının ne olduğu. Kayıp-

kaçak bedelinin nasıl hesaplandığını da basitleştirilmiş olarak göreceğiz.

Kayıp-kaçak miktarı herhangi bir dağıtım bölgesine giren toplam elektrik enerjisi ile tüketicilere

fatura edilen toplam elektrik enerjisi arasındaki farktır. Kayıp-kaçak miktarı sayaçlarda

okunmayan ama tüketilen elektriğin miktarıdır. Sayaçlarda okunmadığı için fatura edilmeyen bu

miktar teknik kayıp ile kaçak kullanımdan oluşmaktadır. Kaçak kullanımın bir kısmı sayaçsız

kullanımdır. Tüketici kayıtlı değildir ve sayacı da yoktur. Kaçak kullanım miktarının diğer kısmı

sayaç olsa da sayaçta görülmeyen miktardır. Tüketici kayıtlıdır, ancak bu tüketici sayacının gerçek

kullanımından daha az tüketim kaydetmesinin bir yolunu bulmuştur. Kayıp-kaçak oranı, kayıp-

kaçak miktarı dağıtım sistemine giren toplam elektrik enerjisine bölünerek hesaplanır.

Dağıtım şirketlerine hedef bir kayıp-kaçak oranı verilerek bu şirketlerin bölgelerindeki kayıp-

kaçağı düşürmelerinin teşvik edilmesi amaçlanır. Hedef oranın üzerinde bir kayıp-kaçak oranı

gerçekleştiği takdirde şirketin kayıp-kaçağı karşılamak için satın aldığı enerjinin maliyetinin

tamamı tarifede karşılanmaz. Böylece hedefinden daha kötü bir performans gösteren şirketin gelir

kaybı oluşur. Diğer yandan fiili kayıp-kaçak oranı hedefinin altında kalan şirketlerin tarifesi bu

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

DİCLE 54.77 53.01 46.95 41.58 36.83 60.96 50.63 71.07 59.03 49.03 71.60 71.78 69.20 65.99

VANGÖLÜ 55.11 51.04 45.20 40.03 35.45 46.15 38.33 52.10 43.27 35.94 60.17 60.35 57.27 54.74

ARAS 26.86 25.80 22.85 20.25 17.95 22.92 19.04 25.70 21.35 17.73 31.70 29.37 25.65 24.97

TOROSLAR 17.09 11.83 10.82 9.89 9.06 9.38 8.94 11.80 11.25 10.72 13.59 13.32 12.34 11.74

FIRAT 17.43 14.56 13.23 12.02 10.95 12.59 11.65 11.11 10.59 10.09 9.72 10.99 10.47 10.53

ÇORUH 12.91 13.58 12.91 12.28 11.70 10.90 10.39 10.15 10.15 10.15 9.33 9.08 9.02 8.68

YEŞİLIRMAK 19.92 12.50 11.81 11.17 10.59 10.35 9.87 9.41 8.97 8.78 8.51 8.95 8.06 7.94

GDZ 10.81 8.27 8.10 7.93 7.80 8.48 8.08 7.70 7.34 7.00 8.47 8.31 7.84 7.66

BOĞAZİÇİ 15.84 13.09 12.03 11.05 10.15 9.12 8.69 10.76 10.26 9.78 9.46 8.00 7.98 7.63

OSMANGAZİ 6.84 6.76 6.67 6.57 6.48 7.21 7.21 7.21 7.21 7.21 7.77 7.93 7.55 7.43

BAŞKENT 11.66 10.24 9.51 8.84 8.23 8.46 8.07 7.88 7.88 7.88 8.00 7.75 7.64 7.33

AKDENİZ 10.78 8.16 8.05 7.95 7.84 8.86 8.45 8.05 8.02 8.02 9.67 8.73 7.63 7.31

İSTANBUL ANADOLU 10.28 8.44 7.76 7.14 6.57 7.12 6.79 6.61 6.61 6.61 7.61 7.63 7.50 7.31

ÇAMLIBEL 10.67 10.34 9.77 9.24 8.74 7.72 7.36 7.02 6.92 6.92 7.96 7.82 7.55 7.31

MERAM 9.23 8.86 8.71 8.57 8.43 8.59 8.28 8.28 8.28 8.28 7.94 7.70 7.66 7.30

SAKARYA 9.60 8.38 7.71 7.09 6.54 7.66 7.31 6.96 6.64 6.33 7.42 7.34 7.34 7.28

AKEDAŞ 13.49 12.53 12.25 11.99 11.76 10.03 10.03 10.03 10.03 10.03 7.46 7.07 7.20 7.08

KAYSERİ VE CİVARI 0.00 0.00 0.00 0.00 10.05 10.01 10.01 10.01 10.01 10.01 7.45 7.17 7.00 6.94

TRAKYA 8.74 7.21 6.88 6.55 6.24 7.70 7.70 7.70 7.70 7.70 7.17 7.29 7.12 6.87

ULUDAĞ 7.67 7.87 7.23 6.64 6.10 6.96 6.90 6.90 6.90 6.90 7.54 7.47 7.20 6.73

ADM 12.24 8.29 8.00 7.74 7.49 9.80 9.34 8.90 8.49 8.09 7.92 7.46 7.15 6.72

HEDEF KAYIP-KAÇAK ORANLARI (%) (2006-2019)


şirketlerin maliyetlerinin üzerinde gelir elde etmesine imkan tanır. Böylece hedefinden daha iyi

performans gösteren şirketler ödüllendirilmiş olur.

Hedef kayıp-kaçak oranlarının belirlenme biçimi tartışılabilir. Ancak, en başta da ifade edildiği

gibi, bu bölümün konusu hedefin belirlenme yönteminin doğruluğu değil. Bu bölümde sadece

hedeften farklı bir oran gerçekleştiğinde şirketlerin gelirlerinin nasıl etkilendiği üzerinde

durulacaktır.

3.1 Tek şirket, bölgesel tarife

Tek bir abone grubunun ve tek bir kayıp-kaçak bedelinin olduğunu kabul edelim. Bu şirketin hedef

kayıp-kaçak oranı yüzde 10 olsun. Tablo 6’nın ilk satırı hedef ve öngörüleri göstermektedir.

Düzenleyici kurumun tarife hesaplamaları sırasında dağıtım sistemine 600 MWh enerji gireceğini

öngördüğünü varsayalım. Bu durumda hedef kayıp-kaçak miktarı 600 MWh’in yüzde 10’u olan

60 MWh’tir. Enerji maliyetinin MWh başına 1 birim olduğunu kabul edelim. Bu bedelin doğru

tahmin edildiğini ve değişmediğini varsayalım. Şirketin kayıp-kaçağa ilişkin gelir ihtiyacı 60 birim

olacaktır. Kayıp-kaçak bedeli 60 birim olan maliyetin fatura edilmesi öngörülen 540 MWh’lik

miktara bölünmesi yoluyla bulunur. Kayıp-kaçak bedeli MWh başına 0.111 birimdir.

Şirket hedef oranı aynen gerçekleştirirse ne olur? Hatta, dağıtım sistemine giren enerjinin de 600

MWh olarak gerçekleştiğini düşünelim. Tablo 6’nın ikinci satırında da görüldüğü üzere şirketin

kayıp-kaçağa ilişkin kar ya da zararı oluşmayacaktır. Her şey öngörüldüğü ya da hedeflendiği gibi

gerçekleştiği için bir düzeltme ihtiyacı ortaya çıkmayacaktır.

Tablo 6. Fiili ve hedef oran arasındaki fark, kar ve zarar – tek şirket için farklı senaryoların gösterimi

Şirketin hedef kayıp-kaçak oranından daha iyi bir kayıp-kaçak oranına ulaştığını düşünelim. Tablo

6’nın üç, dört ve beşinci satırları bunun örnekleridir. Her üç satırda da fiili kayıp-kaçak oranı yüzde

9'dur. Ancak, dağıtım sistemine giren enerji (dolayısıyla da kayıp-kaçak enerji ve fatura edilen

enerji) miktarları farklıdır. Diğer iki satırı sizlere bırakıp bunlardan sadece "Gerçekleşme 3"e

bakalım. Şirket yaklaşık 540 MWh elektrik fatura etmiştir. Bunun karşılığında tüketicilerden 60

birim (540*0.111) bedel toplamıştır. Şirketin gelir ihtiyacı daha önce 60 birim olarak belirlenmişse

de olması gereken ihtiyaç 59.34 birimdir. Bunun nedeni dağıtım sistemine öngörülenden daha

düşük enerji girmiş olmasıdır. Bu nedenle bu iki tutar arasındaki fark negatif yönlü düzeltme

yapılarak daha sonra şirketin gelirinden düşülecektir. Toplam enerji maliyeti 53.41 birimdir. Faiz


12 E.Camadan

ve enflasyon oranlarını sıfır kabul edip düzeltmenin aynı dönemde yapılabildiğini varsayarsak

yüzde 10'luk hedefi olan şirketin yüzde 9'luk bir kayıp-kaçak oranına ulaşmasının ilgili dönemde

şirkete getirisi 5.93 birim olacaktır.

Şimdi de şirketin fiili kayıp-kaçak oranının yüzde 11 olduğunu kabul edelim. Tablodaki son üç

satır bu durumu temsil etmektedir. Bu satırların en sonuncusunu kısaca açıklayalım. Dağıtım

sistemine 630 MWh enerji girdiğinden şirketin gelir ihtiyacı bunun yüzde 10'u olan 63 MWh için

gereken enerjinin maliyetidir. Dolayısıyla gelir ihtiyacı 63 birimdir. Şirketin fatura ettiği yaklaşık

561 MWh üzerinden topladığı kayıp-kaçak bedeli 62.30 (561*0.111) birimdir. Düzeltme tutarı

şirket lehine 0.7 birimdir. Toplam enerji maliyeti 69.3 birimdir. Toplam maliyet ile gelir ihtiyacı

arasındaki fark olan 6.3 birim şirketin hedefine ulaşamamasından dolayı ortaya çıkan zarardır.

3.2 Çok şirket, ulusal tarife

Bildiğiniz üzere Türkiye'de ulusal tarife uygulanmaktadır. Kayıp-kaçak bedeli bölgeden bölgeye

değişmemektedir. Aynı abone grubundaki tüm tüketicilerin ödediği dağıtım bedeli (ve kayıp-

kaçak bedeli) ülkenin neresinde bulunduğuna bakılmaksızın aynıdır.

Yine tek bir abone grubu varsayımı altında ulusal tarife uygulamasını örneklendirmeye çalışalım.

Tablo 7’de dört farklı şirkete ilişkin hedef ve öngörüler örneklendirilmektedir. Hedef kayıp-kaçak

oranları yüzde 7 ila yüzde 50 arasındadır. Tablo 7’deki varsayımlar altında hesaplanan ulusal

kayıp-kaçak bedeli MWh başına 0.290 birimdir. Bu bedel kayıp-kaçağa ilişkin toplam maliyetin

(493 birim) fatura edilen toplam enerjiye (1700 MWh) bölünmesi suretiyle bulunur. Şirketlerin

gelir ihtiyaçları hedefleri ve öngörülen enerjiye ilişkin maliyet dikkate alınarak hesaplanır. Ulusal

tarife uygulaması nedeniyle kayıp-kaçak oranı yüksek olan şirketlerin topladıkları gelir gelir

ihtiyaçlarını karşılamaya yetmez. Kayıp-kaçak oranı düşük olan şirketler ise ihtiyaçlarının

üzerinde gelir elde ederler. Bu nedenle fazla gelir elde etmesi öngörülen şirketlerin fazla gelirleri

destekleme tutarı adı altında gelir ihtiyacının altında gelir elde etmesi öngörülen şirketlere aktarılır.

Örneğimizde hedef kayıp-kaçak oranı ortalama hedef oranın üstünde olan tek bir şirket

olduğundan diğer üç şirket bu tek şirkete gelir aktarmaktadır. En nihayetinde dört şirketin toplam

gelir ihtiyacına eşit bir bedel toplanması öngörülür.

Tablo 7. Dört şirket ve ulusal tarife – kayıp-kaçak bedelinin hesaplanması


Dönem içerisinde dört şirket de hedeflerini aynen gerçekleştirirse ne olur? Aynı zamanda

öngörülerin de tuttuğunu varsayalım. Ortalama kayıp kaçak oranı verilen hedef olan yüzde 22.49

olarak gerçekleşiyor. Detaylar Tablo 8’de görülüyor. Tüm öngörü ve hedefler aynen tuttuğundan

herhangi bir düzeltme ihtiyacı çıkmaz. Hedeflerini birebir tutturan dağıtım şirketlerinin kayıp-

kaçak nedeniyle enerji tedarik etmeleri onlara kar ya da zarar olarak geri dönmez.

Tablo 8. Dört şirket ve ulusal tarife – öngörülerle gerçekleşmelerin aynı olduğu durum

Şimdi de hedeflerle gerçekleşmelerin farklı olduğunu varsayalım. Hedef oranı yüksek olan

şirketlerin kötü bir performans göstererek hedeflerinin üzerinde bir kayıp-kaçak oranı

gerçekleştirdiklerini düşünelim. Diğer yandan, hedef oranı düşük olan şirketlerin iyi bir

performans göstererek hedeflerinin de altında bir kayıp-kaçak oranı elde ettiklerini kabul edelim.

Öngörülen ve gerçekleşen enerji miktarlarının farklılaştığını düşünelim. Birim enerji maliyetinin

değişmediği varsayımımıza sadık kalalım.

Tablo 9’da örneklendirilen ve hedef oranı yüzde 50 olan A şirketi kötü bir performans göstermiş

ve fiili kayıp-kaçak oranı yüzde 60 olmuştur. Dağıtım sistemine giren enerji 600 MWh değil 625

MWh olmuştur. Dolayısıyla kayıp-kaçak enerji 375 MWh (625 MWh*0.6) olmuştur. Fatura edilen

enerji 250 MWh'tir. Şirketin hedef kayıp-kaçak oranıyla uyumlu gelir ihtiyacı 312.5 (625*0.5)

birimdir. Şirketin kendi bölgesinde topladığı bedel 72.53 (250*0.29) birimdir. Şirket diğer

bölgelerden daha önce belirlenmiş olan 212.97 birimlik desteğini almıştır. Dolayısıyla bu şirketin

toplam geliri 285.49 birim olmuştur. Gelir ihtiyacı ile toplanan gelir arasındaki fark 27.01 birimdir.

Bu tutar düzeltme tutarıdır. Dönem farkı, enflasyon oranı ve faiz oranı ihmal edildiğinde düzeltme

dahil toplam gelir ile gelir ihtiyacı eşitlenmektedir. Şirketin hedefine ulaşamadığı için ettiği zarar

62.5 birimdir. Bu tutar düzeltme dahil gelir (ya da gelir ihtiyacı) ile maliyet arasındaki farktır.

Toplam maliyet kayıp-kaçağı karşılamak için satın alınan 375 MWh'lık enerjinin maliyeti olan 375

birimlik tutardır. B şirketi için de benzer bir hesaplama yapıldığında ortaya çıkan zarar 9.74

birimdir.

C ve D şirketleri hedeflerinden daha düşük kayıp-kaçak oranına ulaşan şirketlerdir. C şirketinin

hedef kayıp-kaçak oranı yüzde 10 iken gerçekleşen oran yüzde 9'dur. Dağıtım sistemine giren

enerji öngörülenin üstündedir. 604 MWh'lik elektrik enerjisi sisteme girmiştir. Bu miktarın yüzde

9'u olan 54 MWh kayıp-kaçak enerjidir. Şirket kendi bölgesinden 159.56 (550*0.29) birimlik


14 E.Camadan

kayıp-kaçak bedeli toplamıştır. Bu gelirin daha önce belirlenen 89.50 birimi destekleme tutarı

olarak kayıp-kaçak oranı yüksek olan şirketlere aktarılmıştır. Şirketin elinde kalan tutar 70.06

birimdir. Şirketin gelir ihtiyacı hedef oranı dikkate alınarak hesaplanır. 604 MWh'lik sisteme giren

enerjinin yüzde 10'u olan 60.4 MWh'in karşılığı olan 60.44 birim şirketin gelir ihtiyacıdır.

Düzeltme tutarı toplanan gelir ile gelir ihtiyacı arasındaki fark olan 9.62 birimdir. Bu tutar negatif

düzeltmeye tabi tutulur. Böylece dönem farkı, enflasyon ve faiz ihmal edildiğinde şirketin geliri

60.44 birim olur. Toplam maliyet kayıp-kaçak miktarı olan 54 MWh'lik enerjinin maliyeti olan

54.4 birime eşittir. Şirketin kazancı gelir ihtiyacı ile maliyet arasındaki fark olan 6.04 birimdir.

Tablo 9’da D şirketi için de benzer bir hesaplamaya yer verilmektedir.

Tablo 9. Dört şirket ve ulusal tarife – öngörülerle gerçekleşmelerin farklı olduğu bir senaryo

Şimdi de genel toplama bakalım. Hedeflerinden daha yüksek kayıp-kaçak oranları olan iki şirket

zarar etmiştir. Hedeflerinin altında kayıp-kaçak oranları olan iki şirket kar etmiştir. Toplamda 55

birimlik zarar oluşmuştur. Bunun nedeni ortalama gerçekleşme oranının (yüzde 24.64) ortalama

hedefin (yüzde 22.49) üzerinde olmasıdır.

Tablo 10’da daha farklı bir gerçekleşme senaryosu gösteriliyor. Yine iki şirket hedefinden daha

kötü ve iki şirket de hedefinden daha iyi performans gösteriyor. İki şirket kayıp-kaçak dolayısıyla

kar ederken iki şirket zarar ediyor. Toplamda bir kar ortaya çıkıyor. Bunun nedeni ortalama kayıp-

kaçak oranının hedef oranın altında kalmasıdır. Hedef oran yüzde 22.49 iken fiili oran yüzde

19.65'tir.

Tablo 10. Dört şirket ve ulusal tarife – öngörülerle gerçekleşmelerin farklı olduğu başka bir senaryo

Bu bölümde hedef kayıp-kaçak oranı ile kayıp-kaçakla mücadelenin nasıl teşvik edildiği

açıklanmaya çalışıldı. Hedef oranının altında kalan şirketlerin kazancının nasıl oluştuğu ve hedef

oranının üzerinde kalan şirketlerin kaybının nasıl ortaya çıktığı anlatıldı. Elbette faturaya bakınca

kayıp-kaçak bedelini ayrıca görmüyoruz. Kayıp-kaçak bedeli dağıtım bedelinin içerisine

yedirilmiş durumda. Ancak, arka planda yapılan hesaplama bu yazıda özetlenen biçimde yapılıyor.


3.3 Mevsimsellik

Düzenleyici kurum kayıp-kaçak bedelini mevsimsel etkileri dikkate alarak her çeyrek (bazen daha

da sık) güncelleyebilmektedir. Bu güncellemenin anlaşılabilir nedenleri var. Birim maliyet yıl

boyunca değişmese bile birim bedelin değişmesi gerekebilir. Bunun nedeni ulusal tarife

uygulamasıdır. Bölgesel tarife uygulamasında sırf sezon değişiyor diye bedelin değiştirilmesine

gerek olmazdı. Peki fark eden ne?

Fark şu. Bölgelerin talep yapısı farklı. Kimisinde yazın kimisinde kışın elektrik tüketimi daha

fazla. Bunun anlamı da şu. Ulusal çapta yıllık kayıp-kaçak oranları ile dönemlik kayıp-kaçak

oranları aynı değil. Bölgelerde tüketilen elektriğin dönemler arasında değişkenlik göstermesi

nedeniyle sanki ağırlıklı ortalama hedef tüm yıl boyunca aynıymış gibi bedel onaylamak sorunlara

neden olabilir. Bunu aşağıda açıklayacağız.

Önce “Yıl boyunca tek uygulama olsaydı ne olurdu?”nun cevabını arayalım. Tablo 11’de bunun

örneği en üstte. Varsayımlarımızı hatırlayarak başlayalım. Dört şirket var. Birim maliyet dört şirket

için de aynı. Ulusal tarife uygulanıyor.

Tablonun en üst kısmında yıl boyunca tek bedel belirlendiği kabul ediliyor. Yıl boyunca dağıtım

sistemine 2193 MWh enerji gireceği öngörülüyor. Hedef oranlarla uyumlu toplam kayıp-kaçak

miktarı 493 MWh. Bu enerjinin maliyeti 493 birim. Hesaplanan kayıp-kaçak bedeli MWh başına

0.29 (493/1700) birim. Bu bedel B, C ve D şirketlerinin kendi maliyetlerinin üzerinde. Bu nedenle

bu şirketler ihtiyaçlarından fazla para toplayacaktır. Topladıkları fazla gelir destekleme tutarı

olarak A şirketine aktarılacaktır. En nihayetinde hedef oranlarla uyumlu tutar olan 493 birim

toplanacak ve her şirket kendi gelir ihtiyacını kasasına atmış olacaktır.

Tablo 11’in ikinci ve üçüncü kısmında tarife döneminin ikiye bölündüğünü varsayıyoruz. İki

dönemdeki tüketimin farklılaştığını düşünelim. Tablonun son kısmında ise bu iki farklı mevsimin

toplamını görelim. İki sezonun toplamı ile yıllık öngörü aynı sonucu veriyor. Ancak iki alt dönem

birbirinden çok farklı. Bunun nedeni ortalama kayıp-kaçak oranı ile ilgili. Yıllık ortalama hedef

yüzde 22.5 civarında. Ancak yıl içinde farklılaşan oranlar mevcut. İlk dönem hedef ortalaması

yüzde 20.9 civarında iken bu oran ikinci dönem yaklaşık yüzde 24.1. Bu oranlarla uyumlu

hesaplanan kayıp-kaçak bedeli öngörüsü ilk dönem MWh başına 0.263 birim iken ikinci dönem

0.318 birim. Dolayısıyla gelir ihtiyacı ve destekleme tutarları da dönemden döneme farklı

hesaplanıyor.


16 E.Camadan

Tablo 11. Mevsimsellik ve kayıp-kaçak bedeli – örnek uygulamada hedef ve öngörüler

Şimdi de yıl içerisindeki gerçekleşmeye göre düzeltme tutarlarının ve kar-zararın nasıl oluştuğunu

görelim. Enflasyon ve faizi ihmal edelim. Bir de düzeltme tutarını doğrudan ilgili döneme yazarak

dönemin kendi faaliyeti ile ilgili kar ya da zararı görelim.

Örnek hesaplama Tablo 12’de görülüyor. Şirketlerin her iki alt dönemde de aynı fiili kayıp-kaçak

oranına ulaştığını kabul edelim. İki şirket hedeflerinden daha iyi bir performans göstersin. Diğer

iki şirket ise hedeflerinden daha kötü performans göstersin. Dolayısıyla iki şirket kayıp-kaçak

enerji tedarikinden kar ederken iki şirket zarar edecektir. Toplamda ise bir zarar oluşacaktır. Bunun

nedeni başarısız şirketlerin kayıp-kaçak oranı yüksek şirketler olması ve bu şirketlerin sapma oran

ve miktarının daha yüksek olması. Yıllık ve dönemlik bedel uygulamalarının her ikisinde de

ulaşılan toplam kar-zarar her şirket için aynı. Ancak farklı dönemlerde farklı tutar ve oranlar söz

konusu.


Tablo 12. Mevsimsellik ve kayıp-kaçak bedeli – örnek uygulamada öngörülerden farklı

gerçekleşmenin etkisi

4. Fiili Kayıp-Kaçak Oranları

Bir süre önce yayımlanan haberlere1 göre Türkiye’de 2018 yılında dağıtım kayıp-kaçak oranı

yüzde 11.8’e düşmüş. Bu haberlere göre dağıtım kayıp-kaçak oranı 2014’te yüzde 14.6, 2015’te

yüzde 14, 2016’da yüzde 13.4 ve 2017’de yüzde 12.6’ydı. Bu oranlar gerçeği yansıtmıyor. Çünkü

paylaşılan oranlar bölgelerin kayıp-kaçak oranlarının aritmetik ortalaması.

Peki neden aritmetik ortalama gerçeği yansıtmaz? Aylık gelirini bildiğimiz iki aile olsun. İki kişilik

birinci ailenin aylık toplam geliri 10000 TL ve beş kişilik ikinci ailenin aylık toplam geliri 3000

TL olsun. Birinci ailede kişi başına aylık gelir 5000 TL iken ikinci ailede kişi başına aylık gelir

600 TL’dir. Peki bu iki değerin aritmetik ortalaması olan 2800 TL ortalama kişi başına geliri

yansıtır mı? Elbette çok az aritmetik bilen bir kişi bile 2800 TL’nin yedi kişinin aylık ortalama

geliri olmadığını bilir. Düzenleyici kurumun ajanslar aracılığıyla bizlerle paylaştığı aritmetik

ortalama da benzer bir şekilde Türkiye’deki toplam kayıp-kaçak oranını göstermez. Örneğimizde

1 Örnek bir haber metni: https://www.dunya.com/sektorler/enerji/elektrikte-kayip-kacak-azaldi-haberi-444065

https://www.dunya.com/sektorler/enerji/elektrikte-kayip-kacak-azaldi-haberi-444065


18 E.Camadan

kişi başına aylık geliri bulmak için toplam geliri toplam kişi sayısına bölmemiz gerekiyor. 13000

TL’lik toplam geliri yedi kişiye dağıttığımızda bulduğumuz 1857 TL kişi başına aylık geliri

gösterir. Türkiye’deki toplam dağıtım kayıp-kaçak oranı da ancak bu şekilde hesaplanıp

kamuoyuyla paylaşıldığında gerçeği yansıtacaktır.

Aritmetik ortalamanın özellikle kayıp-kaçak oranı olarak paylaşılmasının nedeni kayıp-kaçağı

olduğundan daha düşük göstermek. Ağırlıklı ortalama aritmetik ortalamanın altında olsaydı

kamuoyuyla paylaşılacak rakam aritmetik ortalama olmazdı.

İşte bu bölümün amacı bölgelerin dağıtım kayıp-kaçağının ağırlıklı ortalamasının kaç olduğunun

kamuya açık verilerden türetilmesidir. Tartışılabilecek bazı hususlar var. Ancak, ben düzenleyici

kurumun her bölge için paylaştığı bölgesel kayıp oranlarının gerçeği yansıttığını kabul ederek

Türkiye geneli kayıp ortalamasını türeteceğim. Düzenleyici kurum yıllık piyasa gelişim

raporlarında her bir bölgenin kayıp kaçak oranını ve yine her bölgede fatura edilen elektrik

miktarını tablolarda gösteriyor.2

Bu arada, bildiğiniz üzere, tüketicilerin dağıtımdan iletime geçmesi halinde kayıp-kaçak oranları

ilgili şirketin kontrolü dışında artabilir. Tam tersi de mümkün. Ancak değişim oranının genel

tabloyu fazla etkilemeyeceğini düşünüyorum. Yine de Türkiye’deki kaybın genel ve daha net bir

çerçevesini görmek isterseniz yedinci bölüme bakabilirsiniz.

Tablo 14’te görüldüğü üzere toplam kayıp-kaçak oranında 2018 yılında bir gerileme olduğu çok

açık. 2017 yılından 2018 yılına gelindiğinde dokuz bölgede kayıp-kaçak oranı artmış olsa da

toplamda küçümsenmeyecek bir düşüş var. Bu düşüşün temel nedeni çok yüksek bir kayıp-kaçak

oranı olan Dicle bölgesinde ilk kez bu kadar yüksek bir düşüşün olması. Dönemin tamamına

(2015-2018) bakarsak sadece iki şirketin kayıp-kaçak oranında artış olduğunu görüyoruz.

2015 yılında kayıp-kaçak oranı yüzde 16.41’ken 2018 yılındaki oran yüzde 13.01. Yıllık yüzde

1’lik iyileşme mevcut. Daha önceki dönemlerdeki başarısızlık son dört yılda başarıya dönüşmüş

durumda.

Şimdi de kayıp elektrik miktarına bir bakalım. Yıllar önce geçerli olabilecek bir önermenin hala

zaman zaman dile getirildiğini görüyoruz. Güneydoğu’daki kayıp-kaçak oranı yüksek olsa da

miktarın İstanbul’dakinin altında olduğu söylenebiliyor. İstanbul’daki kayıp-kaçak Dicle

bölgesindekinin beşte biri bile değil. Kayıp ve kaçağın yarısına yakını tek bir bölgede. Şekil 1’de

bu çok açık görülüyor. 2018 yılında bir düşüş olduğu net. Ancak, yine de oran ve miktar kabul

edilebilir sınırın üzerinde.

2 Söz konusu raporlara erişim için: https://www.epdk.org.tr/Detay/Icerik/3-0-24/elektrikyillik-sektor-raporu

https://www.epdk.org.tr/Detay/Icerik/3-0-24/elektrikyillik-sektor-raporu


Şekil 1. Dağıtımda bölgesel kayıp-kaçak miktarı (2015-2018)

Tablo 13’te de açıkça görülüyor ki kayıp-kaçağın neredeyse yarısı tek bölgede toplanıyor. Bu

bölgedeki orandaki düşüş ülke ortalamasının düşmesinin temel nedeni.

Tablo 13. Kayıp-kaçak miktar ve oranlarının farklı bir gösterimi

Tablo 14. Elektrik dağıtımında kayıp-kaçak oranları (2015-2018)

Bu aşamada incelenmesi gereken husus kaçaktaki azalmanın ne kadarının bedelinin elektriği

doğrudan tüketen tüketicilerce ödendiği ve ne kadarının ticari kayıp olarak kaldığıdır. Bu ayrım

önemli. Kaçaktaki düşüşün (ideal ve mevzuatta tanımlanan bir tarifelendirme sisteminde) tamamı

tüketicilerce ödeniyorsa bu düşüşün bir süre sonra düzenlenen nihai bedele düşüş olarak

yansıtılması beklenmeli. Ancak, kaçağın bir kısmı ticari kayba dönüşüyorsa (yani elektrik sayaçta

okunsa ve faturalandırılsa da bedeli ödenmiyorsa) kayıp-kaçak oranındaki düşüşün tamamı

tüketiciler için belirlenen tarifelere düşüş olarak yansımayabilir. Maalesef şirketler halka açık

olmadığından tamamının detaylı bilançosuna ya da gelir gider tablosuna erişim mümkün

olmayabilir. Bunlara erişimi olan birileri bu konuyu inceleyen bir yazı kaleme alırsa bence faydalı

olur. Düzenlenen şirketlerin mali tablolarına herkesin kolaylıkla erişebilmesinin gerektiğini

düşündüğümü ifade ederek bölümü tamamlamak istiyorum.

5. Kayıp-Kaçakla Mücadelede Başarılı mıyız?

Önceki bölümlerde hedef oranların şirketlerin gelirlerini nasıl etkilediğini ele aldık. Ayrıca hedef

oranların belirlenmesinin tarihçesi üzerinde de durduk. Bu bölümde üzerinde duracağımız konu

hedef kayıp-kaçak oranlarının altında bir kayıp-kaçak oranına ulaşmanın neden tek başına bir

başarı göstermesi olmadığıdır.

Bir dağıtım şirketinin hedefine ulaşması bu şirketin kayıp-kaçakla mücadelede başarılı olduğunu

göstermeye yeterli değildir. Her ne kadar Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu’nun yıllık

raporlarında hedefe ulaşmak başarı için yeterli bir kriter olarak gösterilse de bu aldatıcıdır. Örneğin

Elektrik Piyasası 2018 Yılı Piyasa Gelişim Raporu’nun 91 inci sayfasında şu ifade var: “21

dağıtım şirketinden Akedaş hariç tamamının 2018 yılı için hedeflenen kayıp oranını tutturduğu

görülmektedir. Kayıp hedefleri bakımından 2018 yılında dağıtım şirketlerinin başarılı bir

performans sergiledikleri görülmektedir.”3 Bu ifadeden hedefi tutturmanın başarılı performans

göstergesi olduğu anlaşılıyor. Buna katılmak mümkün değil. Peki ama neden? Çünkü hedef oranlar

genellikle şirketlerin daha önce ulaştığı fiili oranların üzerinde. Şöyle ifade edeyim: Bir şirketin

2016 yılındaki kayıp-kaçak oranı yüzde 15 olsun. Bu şirketin 2017 yılı hedefi de yüzde 20 olsun.

Sizce 2017’de yüzde 19’luk bir fiili kayıp-kaçak oranı başarı olarak kabul edilebilir mi? Elbette ki

hayır. Aksine büyük bir başarısızlık söz konusu. Kayıp-kaçak oranı yüzde 15’ten yüzde 19’a

çıkmıştır. Sadece hedef oranla kıyaslama yoluyla yorum yapmak tam da bu nedenle yanlıştır.

2007-2010 döneminde fiili oranın hedef oranla karşılaştırılması belki bir başarı kıstası olarak kabul

edilebilirdi. Çünkü o dönemde sürekli azalan hedefler vardı. Ancak artık bu söz konusu değil.

Hedef oranlar şirketlerin potansiyelini yansıtmaktan çok uzak. Bu nedenle de hedefe ulaşmak artık

bir başarı kıstası olarak kabul edilemez.

Şekil 2’de kayıp-kaçak oranı en yüksek olan üç şirketin hedef oranlarının yıllar içerisindeki

gelişimini görüyorsunuz. Bu oranlar EPDK kararlarındaki en son oranlardır. Bu oranlardan örnek

3 Söz konusu rapora erişim için: https://www.epdk.org.tr/Detay/Icerik/3-0-24/elektrikyillik-sektor-raporu



22 E.Camadan

vererek neden hedef ile fiili oranın karşılaştırılmasının bir başarı kriteri olamayacağını

açıklayalım. Dicle bölgesine bakalım. 2010 hedefi yüzde 37 civarında. 2011 hedefi ise yüzde 61

civarında. Varsayalım ki 2010’de gerçekleşen kayıp-kaçak oranı yüzde 40. Bir de 2011’de bu

şirketin yüzde 58 kayıp-kaçak oranına ulaştığını kabul edelim. Böyle bir performans varsayımı

başarı gösterir mi. Tabii ki hayır. Peki hedefle karşılaştırarak başarıyı ölçmeye çalışırsak ne olur.

Şirket 2011 yılında başarısız ama 2010 yılında başarılı kabul edilir. 2010 yılında çok daha düşük

bir kayıp-kaçak oranına rağmen başarısız kabul edilen şirket 2011 yılında büyük bir artış gösteren

fiili orana rağmen başarılı kabul edilir. Yani, sadece hedef oranla fiili oranı karşılaştırmak bize

gerçeği göstermez. Kaldı ki halihazırda hedefi fiili oranından düşük olan şirket sayısı bir elin

parmağını geçmez.

Şekil 2. En yüksek kayıp-kaçak oranı olan üç bölgenin kayıp-kaçak hedefleri

Kayıp-kaçakla mücadelede bir ilerleme olup olmadığını anlamak için yapılması gereken trende

bakmaktır. Önceki yıllara göre fiili oranda belirgin bir düşüş varsa başarı vardır. Fiili oranda

önceki yıllara göre düşüş yoksa ya da düşme çok azsa başarısızlık söz konusudur. Hedeflerin nasıl

belirlendiğini daha önce ele aldık. Hatırlayacağınız üzere hedefler şirket potansiyelini yansıtmak

zorunda değil. Bu nedenle ana kriter daha önceki yıllardaki oranla karşılaştırma olmalıdır. Elbette


ki bazı dışsal nedenler fiili oranları etkiler. Ancak uzun dönemli bir analizde sürekli başarısızlığı

dışsal bir takım nedenlerle açıklayamayız.

2006-2010 dönemiyle başlayalım. Bu oranların bazıları fiili durumu yansıtmıyor olabilir. Yine de

eldeki oranlar olmaları nedeniyle yapabileceğimiz tek şey bu oranları ihtiyatla da olsa

yorumlamak. Tablo 15’te açıkça görülüyor ki 2006-2010 döneminde kayıp-kaçak oranında sürekli

iyileşme gösteren şirket çok az. Toroslar’da sürekli bir iyileşme var. Ancak 2011-2015 dönemine

baktığımızda bir zıplamaya şahit olacağız. Bu zıplamada verilerin gerçeği tam yansıtmaması etkili

olabilir. Ancak Türkiye’ye giren çok sayıda mültecinin elektrik kullanımının da bir etkisi söz

konusu. İstanbul Anadolu Yakası ve Trakya bölgeleri sürekli iyileşme gösteren iki bölge. Uludağ

ve Sakarya bölgelerindeki iyileşme düzeyi de fena değil. Yedi şirketin 2010 yılı gerçekleşmesi

2006 yılından bile daha kötü. Toplamda göze çarpan bir başarı söz konusu değil.

Tablo 15. 2006-2010 döneminde fiili kayıp-kaçak oranları

Şimdi de 2011-2015 dönemine bakalım. Boğaziçi bölgesinde sürekli iyileşme var. Ancak bu

bölgenin oranları bir önceki dönemin son iki yılına göre artarak başlamış. Bu nedenle çok iyi bir

performanstan söz edilemez. Benzer bir durum Çamlıbel bölgesinde de var. Başkent bölgesi de

sürekli iyileşme gösteren şirketler arasında. Dönem başında bir artış varsa da sonrasında belirgin


24 E.Camadan

bir düşüş gözlemleniyor. Tablo 16’nın son altı satırındaki şirketler göreceli olarak iyi performans

gösteren şirketler. Bütün bu şirketlerin 2011 yılında 2010’a göre daha yüksek bir orana sahip

olduklarını söylemek gerek. Oran farkının bir nedeni hesaplama yöntemindeki değişiklik olabilir.

Özelleşmeler sırasında ve sonrasında geçmişe dönük bazı güncellemeler de zaman zaman yüksek

oranların başka bir nedeni olmuştur. Dönem sonu oranı dönem başı oranından yüksek olan dört

şirket var.

Tablo 16. 2011-2015 dönemi fiili kayıp-kaçak oranları

2006-2015 döneminde ülke genelinde toplam kayıp-kaçakta ciddi bir azalış sağlanamamıştır.

TEİAŞ verilerine bakıldığında kayıp-kaçağın 2006 ile 2013 yılları arasında artış trendi gösterdiğini

görüyoruz. 2013-2015 arasında bir düşüş var. Ancak 2015’teki oran ile 2006’daki oran neredeyse

aynı. Dolayısıyla 2006-2015 dönemi kayıp-kaçakta iyileşmenin sağlanamadığı bir dönemdir.

Nedeni her ne olursa olsun başarısızlık açıktır. 2001-2006 döneminde ise bir miktar iyileşme söz

konusuydu.

2016-2018 döneminde en yüksek kayıplı iki şirkette daha önceki dönemlere göre daha belirgin bir

iyileşme var. Toplamda 2016 yılında yüzde 15.55 olan dağıtım kayıp-kaçak oranı 2018 yılında

yüzde 13.01’e düşüyor. 2018 yılında kayıp-kaçak oranı en yüksek olan beş bölgenin oranı yüzde


34.88. Bu bölgelerin 2016 yılındaki oranı yüzde 41.62. Evet hala yüksek. Ama iyileşme de

belirgin. Diğer 16 şirketin 2016 yılında yüzde 7.14 olan kayıp-kaçak oranı 2018 yılında yüzde

6.05’e düşüyor. Sonuç olarak, daha alınacak yol olsa da, 2016-2018 dönemi diğer dönemlere göre

iyileşmenin belirgin olduğu bir dönem. Net bir fikir için kayıp-kaçağın ticari kayba dönüşüp

dönüşmediği incelenmeli. Bunun için de şirketlerin mali tablolarının incelenmesi gerekiyor. Ne

yazık ki düzenlemeye tabi dağıtım şirketlerinin önemli bir kısmının mali tablolarına ulaşmak çok

zor. Hatta bazılarının sitelerine girince bu tabloların özellikle gizlendiği izlenimine bile kapılmak

mümkün.

Tablo 17. 2016-2018 döneminde fiili kayıp-kaçak oranları

6. Dağıtım Şirketlerinin Kayıp-Kaçağa İlişkin Kazanç ve Kayıpları

Daha önceki bölümlerde fiili kayıp-kaçak oranlarını ve kayıp-kaçak hedeflerini 2006 yılından

bugüne tablolaştırdık. Ayrıca son dört yıl için ülke ağırlıklı kayıp-kaçak ortalamasını da kamuya

açık raporlardaki oran ve miktarların da yardımıyla hesapladık. Yine hedef kayıp-kaçak oranları

ile fiili kayıp-kaçak oranları arasındaki farkın şirketleri nasıl etkilediğini açıkladık.


26 E.Camadan

Bu bölümde son dört yıldaki oran ve miktarları kullanarak dağıtım şirketlerinin kayıp-kaçak enerji

ile ilgili kazanç ya da kayıplarının ne olabileceğini anlamaya çalışacağız. Yöntemimiz şu olacak:

• Her bir şirketin dağıtım sistemine giren fiili enerji miktarını alacağız.

• Bu miktarı kayıp-kaçak hedefiyle çarparak hedefle uyumlu olarak bedeli tarife yoluyla

karşılanan kayıp-kaçak miktarını bulacağız.

• Bedeli tarife yoluyla karşılanan miktar ile fiili miktar arasındaki farkı bulacağız. İşte bu

farka karşılık gelen tutar ilgili şirketin kazanç ya da kaybıdır.

• Yirmi bir şirketin miktarlarının toplamını alarak ülke dağıtım ortalama kayıp kaçak

hedefleri ile fiili oran arasındaki farkı bulacağız.

Normalde bu miktarlar kullanılarak tutar hesaplaması yapılabilir. Ancak bunu yapmak için daha

fazla bilgi gerekiyor. Bu bilgilerin yer aldığı tablolara doğrudan erişimimiz yok. Bu nedenle aynı

tabloları üretmek için saatler belki günler harcamak gerekecek. Bu kadar zamandan sonra bile net

bir tutara ulaşmak çok zor. Bu nedenle ben her bir şirketin ne kadar miktarlık enerjinin karşılığına

denk tutar da kazanç elde ettiğini ya da kayba uğradığını göstermekle yetineceğim.

Veriyi nereden aldığımı bir kez daha hatırlatayım. Temel kaynak EPDK’nın yıllık piyasa

raporları.4 Bu raporlardaki fiili kayıp-kaçak oranları ve fatura edilen dağıtım düzeyindeki enerji

miktarlarını kullanarak her bir dağıtım bölgesinin dağıtım sistemine giren enerji miktarını ve

kayıp-kaçak miktarını hesapladım. Yirmi bir bölgenin toplamını alarak da ağırlıklı ülke oranını

hesapladım. İlgili kurul kararları ve raporlardan aldığım hedef kayıp oranlarını kullanarak da

tarifeye konu edilen kayıp-kaçak miktarını yine her bir şirket için hesapladım. Toplamı dikkate

alarak da tarifeye konu toplam kayıp-kaçak miktarını hesapladım.

2018 yılıyla başlamak istiyorum. Tablo 18’de görülüyor. Hedef kayıp oranları karşılığında

maliyeti tarifede karşılanan kayıp-kaçak enerjinin dağıtım sistemine giren toplam enerjiye oranı

yüzde 15.99. Tüketicilerin bedelini ödediği enerji miktarı 32.7 TWh. Oranların gerçeği tam olarak

yansıttığını kabul edersek fiili kayıp-kaçak oranı yüzde 13.01. Fiili kayıp-kaçak miktarı 26.6 TWh.

6.1 TWh miktarındaki enerjinin karşılığı olan tutar şirketlerin kazancı. Yirmi bir şirketin yirmisi

hedefinin altındaki kayıp-kaçak oranı nedeniyle kazançlı çıkmış. Tabii ki bu kazancın oluşmasının

ana nedeni şirketlerin muazzam bir performans göstermesinden ziyade hedef oranların şirketlerin

gerçek potansiyelini yansıtmaması.

Tablo 19’da son dört yılda tarifeye esas kayıp-kaçak oranları ile fiili kayıp-kaçak oranları

arasındaki farkı görüyorsunuz. Daha önceki bölümlerden hatırlayacağınız nedenlerle hedef oran

2016 yılında bir sıçrama gösteriyor. Daha sonra yavaş yavaş azalıyor. Fiili oranda ise sürekli bir

düşüş var. Hedef oran ile fiili oran arasındaki fark sürekli artıyor. Dolayısıyla şirketlerin toplam

kazancında artış olmalı.

4 Söz konusu rapolara erişim için: https://www.epdk.org.tr/Detay/Icerik/3-0-24/elektrikyillik-sektor-raporu



Tablo 18. Dağıtım şirketlerinin 2018 yılındaki kayıp-kazancının gösterilmesi

Tablo 19. Fiili ve hedef kayıp-kaçak oranlarının karşılaştırılması


28 E.Camadan

Şimdi de 2017 ve 2016 yıllarına bakalım. 2017 yılında tüm şirketlerin fiili kayıp oranı hedefin

altında. 2016 yılında hedefin üstünde kayıp-kaçak oranı olan şirket sayısı iki. Dolayısıyla toplamda

ciddi bir kazanç var. Detayları Tablo 20 ve Tablo 21’de görüyorsunuz.


İkinci uygulama döneminin son yılı olan 2015 yılında hikaye daha farklı (Tablo 22). Bu sefer

toplamda bir kayıp var. Şirketlerin on biri hedefine ulaşamamış. Yaklaşık 5.6 TWh’lik enerjiye

karşılık gelen tutarda zarar söz konusu. Daha sonraki yıllardaki gelirin oluşumunda açıklanan fiili

oranlarda düşüşün payı elbette ki var. Ancak hedef kayıp-kaçak oranının belirlenme yönteminin

etkisi daha çok.



Mevcut metodoloji devam ederse kayıp-kaçağa ilişkin olarak şirketlerin kazancı

tüketicilerinkinden yüksek olmaya devam edecek. Gerçi mevcut tarifelendirme biçiminde

tüketicilerin ödediği bedelin belirleyicisi maliyetlerden çok seçimler ve dönemsel politikalar. Bu

nedenle hedef oranlar daha düşük olsaydı nihai fiyatların bugünkünden daha düşük olacağını iddia

etmek de kolay değil. Bu nedenle aslında yazdığımız ve konuştuğumuz hususlar ne yazık ki zaman

zaman anlamını yitiriyor. Yine de düşünmek, konuşmak ve analiz etmekte fayda var. Kurumsal

hafızaların çok zayıf olduğu bu dönemde bu çalışmalar belki gelecek yıllarda faydalı olur.


30 E.Camadan


7. Dağıtım ve İletim Kaybının Toplamının Yıllar İtibarıyla Gelişimi

Dağıtımdaki kayıp-kaçak toplam kayıp-kaçağın en büyük kısmını oluştursa da tamamı değil.

Toplam elektrik kayıp-kaçağını iletim ve dağıtım kayıp-kaçaklarının toplamı verir. Üretimde de

bir kayıp olmakla birlikte üretim kaybı bu dokümanın konusunu oluşturmamaktadır. Bu bölümün

konusunu oluşturan toplam kayıp şebekedeki teknik kayıp ile sayaçlarda ölçülmeyen kaçak

kullanımın toplamını göstermektedir.

İletim kaybı dahil kayıp-kaçak oranının hesaplanması özellikle iki nedenle önemlidir. Birinci

neden iletim ve dağıtım kayıplarının toplamının toplam arz ile toplam faturalandırılan tüketim

arasındaki payı göstermesi nedeniyle bu kaybın gelişiminin daha anlamlı bir çerçeve çizmesidir.

İkinci neden ise bazı büyük tüketicilerin zaman zaman bağlantı düzeyinin değişmesidir. Mesela

dağıtımdan bağlı bir büyük tüketici daha sonra şebekeye iletimden bağlanabilmektedir. Böyle

durumlarda dağıtım kaybındaki değişime odaklanmak aldatıcı olmaktadır. Kaybın toplamını göz

önünde bulundurmak daha doğru bir analize imkan tanımaktadır.


Dağıtım ve iletim kayıp-kaçağının 1993’ten 2017’ye kadarki gelişimi Şekil 3 ve Tablo 23’te

görülmektedir. Kayıp-kaçak oranı kayıp toplamının toplam arza bölünmesiyle bulunmuştur.

Toplam arz net üretim ile ithalat toplamından oluşmaktadır. Net üretim üreticilerin üretimleri ile

iç ihtiyaçları arasındaki farkı göstermektedir. Tüm rakamlar TEİAŞ’ın paylaştığı elektrik üretim

ve iletim istatistiklerinden alınmıştır.5

TEİAŞ’ın yayımladığı dağıtım kayıp miktarı EPDK’nın yayımladığının 2015’te yüzde 98.3’ü.

2016 ve 2017’de bu oran sırasıyla yüzde 99.7 ve yüzde 99.99. Daha önceki yıllar için benzer bir

karşılaştırma yapma imkanım yok. Bu oranlara bakınca TEİAŞ’ın yayımladığı rakamlar

kullanılarak kayıp-kaçaktaki trendin görülebileceğini düşünüyorum.

Şekil 3. İletim ve dağıtım kaybının toplamı (1993-2017)

Kayıp-kaçak oranı 1993'ten 2000'e kadar artıyor. 2001'den 2006'ya kadar düşüş eğilimi var. 2006

ile 2013 arasında bir düşüş yok. Aksine bir miktar artış eğilimi görülüyor. 2014 yılından itibaren

toplam kayıp-kaçak oranında düşüş trendi var. 2017'deki yüzde 12.1'lik oran şekildeki dönemdeki

en düşük oran. 2018 yılında daha da düşük bir kayıp-kaçak oranı çıkacak. İletim ve dağıtım

kaybının toplam oranının 2018'de yüzde 11'in altına düşmüş olduğunu göreceğiz.

Son dönemdeki yatırımların teknik kaybını azalttığı anlaşılıyor. Daha da önemlisi kaçağın yüksek

olduğu bölgelerdeki kaçakta belirgin bir düşüş var. Evet, bu bölgelerdeki kaçak oranı hala çok

yüksek. Ancak, düşüşün toplam orandaki azalışın en önemli nedeni olduğu da bir gerçek.

5 Söz konusu istatistiklere şu bağlantıdan ulaşılmıştır: https://www.teias.gov.tr/tr/turkiye-elektrik-uretim-iletim-

istatistikleri

https://www.teias.gov.tr/tr/turkiye-elektrik-uretim-iletim-istatistikleri

https://www.teias.gov.tr/tr/turkiye-elektrik-uretim-iletim-istatistikleri


32 E.Camadan

Tablo 23. Elektrikte toplam kayıp-kaçak oranı

8. Kayıp-Kaçak Bedeline İlişkin Bir Tarihçe

Bu bölümün konusu de çokça tartışılan kayıp-kaçak bedelinin tarihçesi. Biraz zayıflasa da kayıp-

kaçak bedeli tartışmalarına hala şahit olabiliyoruz. Bu bedelin ödenmesi eleştiri konusu olabiliyor.

Hatta bazı hakimlerin kararlarında ya da görüşlerinde bu bedelin alınamayacağına ya da kayıp-

kaçağın maliyetinin hazinece karşılanması gerektiğine dair ifadeler bile gördük. Peki ne oldu da

kayıp-kaçak bedeli son on yılda önemli bir gündem maddesi haline geldi?

Öncelikle bu bedelin yeni olmadığını hatırlayalım. Elektrik üretim, iletim, dağıtım ve satış

faaliyetlerinde kaybın oluşması kaçınılmazdır. Kaybın maliyeti hemen her zaman elektrik

bedelinin içerisinde yer almıştır. 2006’dan önce dağıtım ve tedarik faaliyeti kamu şirketlerince

yürütülüyordu. Faturalarda tek bir bedel görünüyordu. Bu bedel içerisinde kaybın maliyeti de

bulunuyordu. Bütünleşik yapı ve hizmetin kamu eliyle yönetilmesi nedeniyle şirketlerin zararları

ortaya çıktığında da zarar bir şekilde ülke bütçesinin kapsamına giriyordu. Elektrik tüketicilerinin

ödedikleri bedelin elektrik maliyetini karşılamaya yetmemesi halinde zarar vergi mükelleflerince

karşılanması gereken bir kaleme dönüşüyordu.

Özetle, kayıp-kaçak maliyeti elektrik fiyatı belirlenirken her zaman dikkate alınan bir kalem

olmuştur. Bu bedelin ayrı bir kalem olarak çoğunluğun gündemine gelmesi ise piyasanın yeniden

yapılandırılması sürecinde her kaleme ilişkin ayrı hesaplamaların açıkça görülmesi sonrasında

oldu. Özelleşecek şirketlerin kaybın ve kaçağın oranını düşürmelerinin özendirilmesi amacıyla bu


şirketlere verilen hedefler ölçüsünde kayıp-kaçak bedeli belirlenmiştir. 2006 yılında verilmeye

başlanan hedeflerle birlikte tarife tablolarından birinde kayıp-kaçak bedeline de yer verilmeye

başlanmıştır.

Şimdi dönemsel bir analiz ve tarihçeye geçebiliriz.

8.1 2006-2010 dönemi

Kayıp-kaçak bedeli bu dönemde ayrıca hesaplanmıştır. Bu dönem için vurgulanması gereken

temel husus kayıp-kaçak bedelinin enerji tarifesinin bir bileşeni olduğudur. Kayıp-kaçak bedelinin

nakil değil de enerji tarifesinin bir unsuru olması tek başına sorun teşkil etmeyebilir. Ancak,

kaçağın maliyetini de içerecek şekilde onaylanan enerji tarifelerinin sadece tedarikçi seçmeyen ya

da seçemeyen tüketicilere uygulanıyor olması ne adil ne de sürdürülebilirdi.

Açalım. Elektrik tüketicilerini iki ana gruba ayırabiliriz. Tedarikçi seçme özgürlüğü olan serbest

tüketiciler ve bölgelerinde görevlendirilmiş tek şirketten enerji almakla yükümlü olan serbest

olmayan tüketiciler. Birinci gruptaki tüketiciler ikiye ayrılabilir: tedarikçisini seçenler ve

seçmeyerek bulundukları bölgedeki görevli şirketten elektrik almaya devam edenler. İkinci

gruptaki tüketiciler tedarikçilerini seçemezler. 2006-2010 döneminde bu tüketicilerin tek seçeneği

bulundukları bölgedeki perakende satış lisansı da olan dağıtım şirketiydi. Onaylı enerji tarifeleri

birinci gruptaki tedarikçi seçmeyen tüketicilerle ikinci gruptaki tüm tüketicilere yapılan elektrik

satışında uygulanıyordu. Bunun anlamı şuydu: Birinci gruptaki tüketicilerden tedarikçi seçenler

kaçağın maliyetine katlanmazken dağıtımdan bağlı diğer tüketiciler kaçak için bir bedel ödüyordu.

Tedarikçi seçen serbest tüketiciler o dönemde yürürlükte olan mekanizma içerisinde teknik kaybın

maliyetini ödüyordu.

Uygulama adil değildi. Çünkü tedarikçi seçen bir sanayici ya da ticarethane kaçağın maliyetine

katlanmazken tedarikçi seçmeyen ya da seçemeyen bir sanayici ya da ticarethane bu maliyeti

ödemekle yükümlüydü. Bazıları bu uygulamayı savunuyorlardı. Savunma gerekçesi tedarikçi

seçen tüketicilerin elektrik kaçırmamasıydı. İyi de diğer tüketiciler de kaçak elektrik

kullanmıyordu ki. Kaldı ki tedarikçi seçen tüketicilerin hiçbirinin kaçak elektrik kullanmadığı

nereden bilinebilirdi ki? Öyleyse adalet (ya da eşitlik) için tedarikçi seçip seçmemesine

bakılmaksızın aynı gruptaki tüm tüketiciler kaçağın maliyetine katlanmalıydı. Ya da kaçağın

maliyetinin sadece bazı gruplarca karşılanması benimsenmeli ve bu gruptakiler yine tedarikçi seçip

seçmemesinden bağımsız olarak kaçağın maliyetine katlanmalıydı.

Uygulama sürdürülebilir de değildi. Tedarikçi seçen tüketici sayısının artması bekleniyordu. Hatta

tüm tüketicilerin tedarikçi seçmesinin önünün açılması amacı resmi belgelere girmişti. Dolayısıyla


34 E.Camadan

kaçağın maliyeti tüm tüketicilere yüklenmezse sürdürülmesi imkansıza yakın bir mali külfet ortaya

çıkabilirdi.6

Bu dönemde perakende enerji tarifesi belirlenirken birim enerji maliyetinin yanı sıra kayıp-kaçak

hedefi de dikkate alınarak tek zamanlı ve çok zamanlı enerji tarifeleri onaylanıyordu.

Öngörülerden farklı miktar ve tutar gelişmeleri ortaya çıktığında geriye dönük bir düzeltme

yapılmıyordu. Kayıp-kaçak bedeli tarife tablolarından birisinde ayrıca görülse de nihai tabloda

enerji bedelinin içerisine yediriliyordu. Bu nedenle faturalarda enerji, dağıtım, iletim ve perakende

satış hizmeti bedelleri görülse de kayıp-kaçak bedeli ayrıca görülmüyordu.

8.2 2011-2012 dönemi

Bu dönemdeki ana değişiklik artık kaçağın maliyetine dağıtım şebekesine bağlı tüm tüketicilerin

katlanıyor olmasıdır. Kayıp-kaçak bedeli hala dolaylı olarak perakende satış tarifesinin bir

unsurudur. Ancak bu bedel artık tedarikçi seçsin seçmesin tüm tüketiciler için hesaplanan ayrı bir

bedeldi. Yeni uygulamaya geçişin gerekçeleri az önce bahsedilen sorunların önüne geçilmesiydi.

Yeni uygulamayla birlikte kayıp-kaçak maliyetinin nakil tarifelerine eklenmesine geçişin önü

açılmış oldu. Kayıp-kaçağa ilişkin enerjiyi karşılamakla yükümlü şirketler dağıtım şirketleri olarak

belirlenmişti. Kayıp-kaçak bedeli hedef oranlar dikkate alınarak hesaplanmaya devam edildi.

Öngörüler üzerinden hesaplanan bu bedelde bir düzeltme söz konusu değildi.

Bu dönemde ayrı bir kayıp-kaçak kaleminin tablolarda ve ödeme bildirimlerinde görülmesi

nedeniyle ciddi tartışmalar ortaya çıktı. Tüketici hakem heyetleri ve mahkemelere çok sayıda

başvuru oldu. Çelişkili kararlar verildi. Bana göre yanlış tartışmalar gündemi ele geçirdi. En

nihayetinde kayıp-kaçak bedeli aynı şekilde hesaplanmaya devam edilse de ödeme bildirimlerinde

enerji bedelinin içerisinde gösterilmeye başlandı.

8.3 2013-2015 dönemi

Bu dönemde kayıp-kaçak bedelinin enerji tarifesinin değil de dağıtım tarifesinin bir unsuru olduğu

açıkça mevzuata işlendi. Dağıtım şirketinin yükümlülüğü kanunla hüküm altına alındı. Yine

kanunla kayıp-kaçağa ilişkin enerjinin TETAŞ’tan satın alınması yükümlülük haline getirildi.

İkincil mevzuattaki temel değişiklik düzeltme mekanizmasının devreye sokulmasıydı. Öngörülerle

gerçekleşmeler arasındaki farklılıklar artık düzeltmeye tabi olacaktı. Bir de bedelin her bir çeyrek

için farklı hesaplanmasının önü açıldı. Bu yeniliğin nedeni yıllık dağıtılan enerjinin her bir çeyreğe

düşen kısmının eşit olmamasıydı. Tek şirketli bir uygulamada (ya da bölgesel fiyatların

belirlenmesi halinde) çeyreklik uygulama sorun teşkil etmeyebilirdi. Ancak ulusal tarife

uygulaması nedeniyle ulusal bedel ile şirketlerin kendi maliyetleri arasında fark oluşuyordu. Bu

6 Sadece tedarikçi seçmeyen tüketiciler için belirlenen bir bedelin neden sürdürülebilirlik sorunu oluşturduğuna dair

bir yazı için: Camadan, E. (2010). “Türkiye Elektrik Piyasasında Kayıp-Kaçağın Analizi”. Enerji Piyasası Bülteni, 12,

4-12. http://www.enerjiuzmanlari.org.tr/bulten/Bulten_12.pdf

http://www.enerjiuzmanlari.org.tr/bulten/Bulten_12.pdf


nedenle de ek finansman ihtiyacı doğabiliyordu. Bazı şirketler için bu ihtiyaç çok büyüktü. Bu

nedenle çeyreklik öngörüler üzerinden kayıp-kaçak bedeli belirlenmeye başlandı.

8.4 2016 ve sonrası

Bu dönemde 2013’te başlayan uygulama ana hatlarıyla devam ediyor. Hesaplama detaylarında

bazı değişiklikler devreye girmiş olsa da temel yaklaşım aynı. Tek büyük fark artık kayıp-kaçak

bedelinin dağıtım bedeli içerisinde gösterilmesi. Hiçbir tarife tablosunda kayıp-kaçak bedeli yok.

Benzer şekilde iletim bedeli de hiçbir tabloda yok. Ancak bu bedeller aslında ayrı ayrı

hesaplanıyor. Daha sonra bu bedeller ve dağıtıma ilişkin diğer bedeller toplanarak tek bir dağıtım

bedeli açıklanıyor. Tek bedel uygulamasının amacı faturadaki bedel sayısının düşük tutulması ve

tüketicilerin itirazlarının asgariye indirilmesi. Yeni uygulamanın olumsuz yanı ise azalan şeffaflık.

Bir de artık bedelleri ayrı ayrı göremememiz ve kapsamlı analizler üretemememiz.7

Bölümü şekilsel bir kronolojik özetle bitirelim.

Şekil 4. Kayıp-kaçak bedelinin uygulanmasının kronolojik gösterimi

7 Konuyla ilgili o dönemde yazdığım kısa bir yazı: https://www.linkedin.com/pulse/elektrik-tüketicilerine-yansıtılan-

bedeller-ve-2016-ercüment-camadan/

https://www.linkedin.com/pulse/elektrik-tüketicilerine-yansıtılan-bedeller-ve-2016-ercüment-camadan/

https://www.linkedin.com/pulse/elektrik-tüketicilerine-yansıtılan-bedeller-ve-2016-ercüment-camadan/


36 E.Camadan

9. Sonuç

Son yıllarda kayıp-kaçak oranlarında bir iyileşme var. Mevcut metodoloji nedeniyle bu

iyileşmenin tarifelere daha belirgin yansıması için zaman gerekiyor. İyileşen oranlara rağmen hala

kabul edilebilir oranların üzerinde kayıp-kaçağın olduğu bölgeler mevcut. Bir de oranların

sıhhatinin incelenmesi gerekiyor. Bunun için de mali tablolara herkesin erişebilmesi gerekiyor.

Tekel niteliğindeki düzenlenen bir şirketin mali tablolarının erişime açık olması gerekir.

2001 yılından bugüne kadarki dönemi düşünürsek kayıp-kaçakla mücadelede henüz istenen

noktada değiliz. Umarım ilerleyen yıllarda iyileşme devam eder ve kayıp-kaçak tartışması ülke

gündemindeki yerini kaybeder.


Türkiye’de Elektrik Dağıtımında Kayıp-Kaçağın Analizi

Ercüment Camadan

2 Temmuz 2019

Documents

TÜRKİYE’DE ELEKTRİK DAĞITIMINDA KAYIP-KAÇAĞIN ANALİZİ · 2019. 7. 2. · Halihazırda kayıp-kaçak maliyeti hala elektrik tarifesi içerisinde. Dağıtım bedeli kayıp-kaçak