T ARTIŞMALI İLMI TOPLANTILAR DiZİSİ -43

TÜRKİYE'DE MiSYONERLİK FAALİYETLERİ

- -ru;:kıye-D;yrrnet Vn fı Tartışmalı İlı:nl Toplantı İsli'lm Al'tıştırınıdarı Merkezi

KUtUphanesi

Prof. Dr. Ömer Faruk HARMAN

Yrd. Doç. Dr. Kürşad DEMİRCİ :;: Prof. Dr. Mehmet AYDIN Doç. Dr. A. Hikmet EROGLU * Mustafa Numan MALKOÇ

Yrd. Doç. Dr. Fuat AYDIN * Prof. Dr. Mustafa ERDEM Prof. Dr. Baki ADAM * Prof. Dr. Mustafa ÖZ

Doç. Dr. Ali İhsan YİTİK * Prof. Dr. Şinasi GÜNDÜZ Doç. Dr. Ali KÖSE * Prof. Dr. Hayati HÖKELEKLİ

İstanbul 2004

Ensar Neşriyat Tıcaret Anonim Şirketi

© Tebliğierin muhteva ve dil bakımından sorumluluklan tebliğ sahibine, telif haklan İSAV' a, eserin hertürlü basım hakkı anlaşmalı olarak Ensar Neşriyat' a ai tir.

ISBN: 975-6794-33-X

isLAMi İLİMLER ARAŞTIRMA VAI<FI Tartışmalı İlmi Toplantılar Dizisi: 43

Kitabın Adı: r

Türkiye' de Misyonerlik Faaliyetleri

Editör. Prof. Dr. Ömer Faruk Harman

Yayma Hazulayanlar. Dr. İsmail Kurt - Seyit Ali Tüz .

Son Okuma: Dr. Murat Sülün

Kapak Tasanmı: NÜANSAjans

Baskı-Cilt:

Karmat Matbaası

1. Basım: Ocak2005

isteme Adresi Ensar Neşriyat

Süleymaniye Cad. No: 13 Süleymaniye/İstanbul Tel: (0212) 513 43 41 - 513 03 09

Faks: (0212) ~22 46 02 www.ensamesriatcom

'

,. : .ı:

' .. ;

.. , ' .... ! ;

\

TÜRKİYE'DE PROTESTAN MİSYONERLİGİ

Giriş

Mustafa Nuruan MALKOÇ M. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü

Evrensel mesajlan Olan dinler, esaslannı diğer insanlara bildir­ıneyi bir görev olarak kabul ederler. Hıristiyanlıkta da, İncil' de bulunan bazı ifadelere1 dayanılarak yapılan sistemli çalışmalar misyonerlik ola­rak adlandınlır2 • İlk yıllarından itibaren Hıristiyanlık bu düşünceyle çe­şitli yollar kullanılarak bütün dünyaya yayılmaya çalışılmıştır.

Müslüman ülkelere yönelik Protestan misyonerliği XVIII. yüz­yılda başlamış, sonrasında da artarak devam etmiştir. XIX. yüzyılda Hı­ristiyan olmayan toplurnlara Hıristiyanlığı yaymak amacıyla ABD, İn­giltere, İskoçya, Hollanda gibi. Protestan nüfusun yoğun olduğu ülkele­rin misyoneriere destek vermesiyle çok sayıda misyon merkezi oluştu­rulmuştur3. Ancak Anadolu' da Protestan Misyonerliğinin sistemli bir şekilde yapılması XIX. yüzyılda gerçekleşmiştir. Bu konu I. Bölümde açıklanacaktır.

XX. yüzyılın başlanndan itibaren "misyonerlik" terimi yerine da­ha çok "evangelizm" kelimesi kullanılmaya başlanmıştır. Bu anlayışa göre misyonerlik terimi emperyalist bir anlam taşırken evangelizasyon kelimesi sadece Mesih'in insanlara bildirdiği İncilin insanlara anlatıl­masını ifade eder. Bu yüzden bazı çağdaş misyon kuruluşlan, misyoner­liğin kötü imajını ortadan kaldırmak düşüncesiyle "evangelizasyon", "i­Hill etme", "tanıklık" terimlerini kullanmaktadn.4. Misyonerliğin dini an-

1 Bkz. Matta, 28:19-20; Luka, 5:8-11; 8:1; 10:1-12; 13:22. 2 Şinasi Gündüz, Mahmut Aydın, Hıristiyan Misyoner/er, Misyonerlik Yöntemleri ve

Türkiye'ye Yönelik Faaliyetleri, İstanbul 2002, 14-15. 3 Gündüz, 36-37. 4 Gündüz, 84-85.

162 TÜRKIYE'DE MiSYONERLİK FAALİYETLERİ

lamını öne çıkarma çabalarına karşılık, bu kavrarnın her devirde kültü­rel, ekonomik ve siyasi amaçlar taşıdığı da unutulmamalıdır5 •

r. PROTEST AN MİSYONERLİGİ

A. Dünyada Protestan Misyonerliği

Modern misyonerliğin kurulması XVIII. yüzyılın sonları ve XIX. yüzyılın başlarına rastlar. Bunu takip eden yıllar misyonerler için çok parlak geçmiştir. I 886' da 80'in üzerinde olan misyon örgütü sayısı 1896'da ISO'nin üzerine çıkmıştır. Yine bu dönemde tüm dünyada 11574 Protestan misyoner faaliyet göstermiştir6 . XVII. yüzyılın sonla­rında İngiltere'de dini amaçlı birçok kurum oluşturulmuştur. 1698'de Society for Promoting Christian Knowledge, ı 70 ı' ôe Society for the Propagation of the Gospel, ı799'da Church Missionary Society ve I810'da Amerika'da American Board of Commissioners for Foreign Missions 7 kurulmuştur.

Bu sayılan isimler, günümüze kadar ulaşmış· çok önemli misyo­nerlik kuruluşlarıdır. Günümüzde ise en güçlü Protestan Misyoner kuru­luşlaı·ı Amerika'da bulunan, Southem Baptist Convention International Mission Board, Wycliffe Bible Translators USA, Assemblies of Gad, New Tribes Mission ve Campus Crusade for Christ Intemational'dır. 1990 yılı verilerine göre sadece ABD'deki misyoner kuıuluşu sayısı 76ı 'dir8• · 1

XX. yüzyılda misyonerlik ·açısından önemli gelişmeler olmuştur. İlk olarak geçen yüzyılın ikinci yarısında Protestanlar tarafından yapılan uluslararası toplantılarda, "kilise" kelimesinin ifade ettiği anlarnlardan birinin de İsa Mesih Misyonu olduğuna karar verilmiştir. Buna göre her kilise aynı zan1anda bir misyonerlik kuruluşudur ve faaliyet alanı da dünyanın her yeridir. İkinci bir gelişrne de, misyonerlik kavraını yeıine kullam lan ve Hıristiyan öğretisinin bütün insanlaı·a duyurulması anla­mına gelen evangelizın ve evangelizasyon terimlerinin öneminin artma­sıdır. Buna göre Evangelizm sadece Hıı'istiyan olmayanlar için değil,

5 Ömer Turan. Avrasya 'da Misyoner/ik. Ankara 2002, 3-4; Necdet Sevinç, Osmanlı 'dmı Giiniimii::.c Misyoner Faaliyetleri, istanbul 2002, 27.

rı Uygur KocabaŞaği u, Kendf Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika (XIX. yii:::ytlda Osman­lt imparmurluğwıdaki Misyoner Okul/an), istanbull99l. 14-17.

7 Bu kuruluş 1960 yılında United Church Board for World Ministries adıııı almıştır. 8 Turan. 180-181. .

TÜRKİYE'DE PROTESTAN MİSYONERLİGİ 163

dindar olmayan Hıristiyanlar için de gereklidir. Bu nedenle, zaman i­çinde kurulan çok sayıdaki Protestan misyoner teşkilatı, İncilin mesajını yayma konusunda din ayrımı yapmamaktadır9 •

Son iki yüzyılda misyonerlik anlayışındaki değişikliklerden biıi olan İncil'in mesajının şartlara uydurulması düşüncesi, çağdaş misyo­nerliğin diğer çağlardaki misyonerlikten ayrıldığı önemli bir noktadır. Dünya Kiliseler Birliği tarafından kabul edilen ve Protestanlar tarafın­dan geliştirilen şartlara uydurulmayla kastedilen anlam, çalışılan bölge­deki kültürle, İncil'in mesajının birbirlerine uydurulmasıdır. Buna göre; Tanrı' nın mesajı bütün dünyaya yöneliktir, evrenseldir. Yapılacak olan misyonerlik mahalli teolojilerin ve kiliselerio kurulmasına yol açacaktır. Ayrıca yeni tarz misyonerlikle yerel kültürlere uydurulan Hıristiyan i­nanç esasları kişilerin pratik yaşamlarını da değiştirecektir10 .

B. OSMANLı'DAN GÜNÜMÜZE TÜRKİYE'DEKi PROTESTAN MİSYONERLİGİ

1. Osmanlı Döneminde Protestan Misyonerliği

XIX. yüzyılda İstanbul ve Anadolu sadece Osmanlı'nın değil, Balkanlardan Orta Asya'ya, Orta Doğudan Kafkaslam kadar uzanan ge­niş bir coğrafyanın da tabii merkeziydi. Bir Amerikan misyonerin mis­yonerlik açısından "Türkiye, Asya'nın anahtandır" sözü bu durumu çok açık bir şekilde ortaya koymaktadıı.ı 1• Bu yüzden Osmanlı toprakları Hı­ristiyan misyonerierin daima ilgi alanı olmuştur.

XIX. yüzyılda Protestan misyonerlerinin Osmanlı topraklarına, özellikle de Anadolu'ya akın etmesinden önce, İstanbul'da az sayıda Protestan bulunuyordu. Elçiliklerin himayesinde yaşayan ve çoğunluğu ticaretle uğraşan Protestan topluluğun üyeleri Anadolu'ya daha sonra gelecek olan misyoneriere bir çok konuda yardımcı olmuşlar ve doğu kiliseleriyle misyonerler arasında köprü görevi üstlenmişlerdir12 •

9 Gündüz. 39-40. 42-43. 10 Gündü~. 87-90. 11 Turan, 6; H. Esra Danacıoğlu. Osmanlı Anadolu'sunda Angio-sakson (Protestan)

Misyoner Faaliyetleri (1816-1856) (basılmaınış doktora tezi. Dokuz Eylül Üniversite­si, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsli), 82.

11 Warren, M.A.C .. "Christianity. Religion in the Middle East, ed. A. 1: Arberry. Cambridge 1969. 536-537.

164 TÜRKİYE'DE MiSYONERLİK FAALİYETLERİ

Osmanlı topraklanna ilk örgütlü misyonerierin gelişi Moravya Kilisesi olarak da bilinen Brethren's Society for the Furtlıerance of the Gospel Among the Heathen (Moravian Church veya United Brethren) misyonerleri olmuştur. Bu misyonerler 1740 yılında İstanbul'a gelmiş­ler ve bazı yerel kilise yetkilileriyle görüşmeler yapmışlardır. Bir İngiliz misyon örgütü olan Church Missionary Society 1815 yilında Malta ada­sında kurduklan matbaayı kullanarak Osmanlı topraklanna yönelik misyonerlik çalışmalanna başlamıştır. İlk misyonerler, bölgede yaşayan Müslüman, Hıristiyan ve Musevilerin dini, sosyal ve ekonomik durum­lan hakkında bilgi veren: sonraki misyoneriere ışık tutabilecek eserler yazmışlardır13 •

Anaôolu'ya ilk gelenler ise British ve Foreign Bible Societies (İngiliz ve Yabancı Kutsal Kitap Cemiyetleri) üyeleridir 14

• Russian Bible Societies (Rus Kutsal Kitap Cemiyeti), Ermeni toplumunun ruhsal durumu ile ilgileniyordu. Buna bağlı olarak 1813-1815 yıllan arasında Russian Bible Societies ve Foreign Bible Societies tarafından Kitabı Mukaddes'in Ermenice baskılan yapıldı. Sonrasında Church Missionary Societies, British ve Foreign Bible Societies üyelerinin gayretli çalıŞma­lanyla, daha önce kutsal kitaplanm dilinin eski olması nedeniyle anla­yaınayan ve öğrenemeyen Ermeniler arasında binlerce Kitabı Mukaddes dağıtılmıştı. Bu dönemde, Yeni Ahit'in Ermenice-Türkçe baskılan da yapıldı. Böylece Ermeniler arasında, daha sonralan etkili olacak bir u­yanış başlatılınıştı 15

•

1820 yılından itibaren Anadolu' da örgütlenen ve Kongregas­yonalist bir çizgiye sahip olan The Arnerican Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM) bu topraklarda en etkili misyonerliği ya­pacaktı. Bu misyonerler ilk olarak Müslüman olmayan topluluklarla il­gilenmişlerdi. Yahudiler, Nasturiler, Asuriler, Ortodoks Ermeniler, Rumlar ve Bulgarlar misyonerierin temasa geçtikleri topluluklar olmuş-

13 Erol Güngör, Türkiye'de Misyoner Faaliyetleri, İstanbul 1999, 18-19; Turan, 8, 147; Danacıoğlu, 56-62.

14 Salahi R. Sonyel, Miııorities and The Destnıction of the Ottoman Empire, Ankara 1993, 192.

15 H. G. O. Dwight, Clıristianity in Turkey, London 1854, 17-20; Mehmet Can, Ortado­ğu'da Amerikan Politikaları, İstanbul1993, 54-55; Süleyman Kani İrtem, Şark Mese­lesi Osmanimm Sömiirgeleşme Tarihi, Haz. Osman Selim Kocahanoğlu, 263; Ayrıca bkz. Erdal Açıkses, Amerikalıların Harput'taki Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara 2003,6.

TÜRKİYE'DE PROTESTAN MiSYONERLiG i 165

lardı. Aym zamanda yerli kiliselerle iyi ilişkiler içindeydiler ve "İncil'in Hıristiyanlığım" vurguluyorlardı 16•

Anadolu'ya ilk gelen Protestan misyonerler Pliny Fisk ve Levi Parsons adında iki Amerikalıydı. Bu iki misyonerin 15 Ocak 1820'de İzmir' e gelmesi, onları daha sonra başlayacak olan misyoner akınının öncüleri yaptı 17

• . Misyonerler Anadolu' ya geldikleri yıllarda, özellikle de İzmir' de

ve Sakız Adası'nda Rumlar üzerinde yoğunlaştılar18 • l851'de Rumları "aydınlatmak" için Rumca bilen bir misyoner, önce Kıbns' a ve ardın­dan Bursa'ya yollandı. Sonraki yıllarda da başka misyonerler yüzyılın sonuna kadar İstanbul ve diğer şehirlerde Rumiara yönelik Protestanlık propagandası yaprnışlardır19 •

İstanbul' da misyonerlik çalışmaları sonucu Protestanlık inancına ilk olarak ilgi duyanlar Türkçe Konuşan Rumlar (Karamqnlılar) olmuş­tu. Protestanlığın resmen tanınmasından bir yıl sonra 1851 yılında beşi kadın yirmi kişiden oluşan küçük bir Rum Protestan topluluk oluştu ve

·bir süre sonra bu grup Ermeni Evangelİst Kilisesi'ne katıldı. Ancak, misyonerler Rumlar arasında yaptıkları propagandadan beklediklerini bulamadılar. Çünk.'Ü Rurnlar, yabancılardan korkan milliy~tçi ve patrik­haneye bağlı bir milletti ve patrikhane misyoneriere sert tepki gösteri­yordu. Bu nedenlerle Rumlar kolay kolay mezhep değiştirmiyorlardı. Buna karşın, 1880'lerde Rum'lar üzerine yapılan ikinci bir propaganda atağı sonucu küçük bir Protestan Rum Kilisesi kurulmuştur20•

Misyonerler çalışmalarına Anadolu'yu üç bölüme ayırarak başla­dılar. Bu bölgeler, İstanbul, Merzifon ve Trabzon'u içine alan Batı Böl­gesi, Antep ve Maraş Merkezli Orta (Merkezi) Anadolu Bölgesi ve Ela-

16 Turan, 9-10. . 17 Kocabaşoğlu, 29; Ayrıca bkz. Cem Tarık Yüksel, "Osmanlı İmparatorluğunda Mis­

yoner Faaliyetleri", Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatıralan, George E. White, İstanbul 1995, 30-31; Pars Tuğlacı, İstanbul'daki Emzeni Kiliseleri, İstanbul 1991, 313; Grabill, 5.

ıs Konstantia P. Kiskira, "19. Yüzyılın Çokuluslu İstanbul'unda Amerikan Misyonerle­ri", 19. Yüzyıl İstanbul'unda Gayrimüslimler, ed. Pinelopi Stathis, İstanbul 1999, 65, 72.

ı 9 Kiskira, 68; Ayrıca bkz. Gerasimos Augustinos, Küçük Asya Rumları, çev. Devrim Evci, Ankara 1997, 190-192.

20 Kiskira, 77; Augustinos, 190, 192-199.

166 TÜRKİYE'DE MiSYONERLİK FAALİYETLERİ

zığ (Harput) merkezli Doğu Anadolu Bölgesiyde1• Batı bölgesinin mer­

kezi olan İstaı:bul misyonu William Goodell tarafından yürütülüyordu.

Amerikalı bir Protestan misyoner olan Dwight'ın 1830 yılında Anadolu'da yaptığı bir araştırma gezisi sonunda bu toprakların Protes­tanlaştırmaya elverişli olduğunun tespit edilmesi çalışmaları arttırdı ve İstanbul'da hemen bir misyon istasyonu kuruldu22

• İstasyonu kuran William Goodell Ermeni patriğine başvurarak okul açmak için yardımı­nı istedi. Bundan sonuç alamayınca Reformİst görüşte olan Peştemalciyan'ın okuluna başvuruldu. Kısa bir süre sonra bu okuldan yetişmiş Şahakyan adında bir Ermeni arkadaşı ile birlikte Amerikalı misyonerierin okulunda öğretmenliğe başladılar23 •

Bu gelişmelerle Amerikalı Protestan Misyonerlerinin Osmanlı Anadolu' sun da oluşturacakları Protestan cemaatin temelleri atılmış olu­yordu. Goodel' in evinde 1834 yılında yapılan sohbet toplantıları bir Ermeni Protestan topluluğun oluşumunu hızlandırdı. Bu durumdan ra­hatsız olan yerli Ermeni ve Rum Ortodoks Kiliseleri Amerikalı misya­nerlerin faaliyetlerine engel olmaya çalışsalar da misyonerler zaman i­çinde İngiltere ve Amerika hükümetlerinin desteğiyle bir çok haklar el­de etmişlerdir. 1835 yılında Protestanlığa geçen bir Ermeni Papazı ba­basınİn evinde bir ibadethane ve okul açtı. Bu dönemde bir çok Ermeni cebinde İncil taşıyordu. 1838 yılında Ermeııice basılan yayınlar iki bu­çuk milyon sayfayı bulmuştu24 •

Müslümanları, Musevlleri ve Rumları Protestanlaştırmada bekle­dikleri başarıyı elde edemeyen misyonerler, doğu Hıristiyanlarına özel­likle de Ermeııilere yönelıııişlerdir25 • Yüksek mevkilerdeki Ermeııiler, Padişah Sultan II. Mahmud' a, İngilizlerin Osmanlı topraklarında siyasi bir Protestanlık kurmak 'istediklerini, İslam aleyhine kitaplar bastırdıkla­nnı ve niyetlerinin Müslümanlan Protestanlaştırmak olduğunu iletmiş­lerdi26. Bunun üzerine ilk zamanlarda okullarda görevli Protestan öğ­retmenler ve ev ev dolaşıp İncil propagandası yapan misyoner papazlar ya görevden alındı ya sürgün edildi veya tutuklandı. Fakat aynı dönem-

. 21 Davut Kılıç, Osmanlı İdaresinde Emıeniler Arasmdaki Dinf ve Siyasi Mücadeleler,

Ankara 2000, 104; Kocabaşoğlu, 94-97. 22 İrtem, 265. 23 Açıkşes, 50; İrtem, 265 2~ İrtem, 266-267. 25 Tuğlacı, 313-314; Turan, 9-10; Kılıç, 104. 26 İrtem, 267.

TÜRKİYE'DE PROTESTAN MİSYONERLİGİ 167

de ortaya çıkan Mısır sorunu ve ardından II. Mahmut'un ölümü hükü­metin misyonerlik çalışmalarına karşı aldığı önlemlerin zayıflamasına neden oldu. Bu durum Ermeni Ortodoks Kilisesi'nin misyoneriere karşı tepkilerini azaltmarnıştı. Ermeni Patrikhanesi Prot~starilann hastırdığı kitapları yaktırıyor, Protestanlaşan Ermenilerle ilişkiyi kesiyordu27

.

Tanzimat'ın ilanı misyonerierin nefes almalarını sağlamakla kal­madı onlara cesaret de verdi. Kısa bir süre sonra Protestanlar kitaplarını şehrin ortasında satmaya başladılar. ibadet odalarında Pazar toplantıla­rına katılanların oranları da yapılan çalışmalar nedeniyle her geçen gün artıyordu. Ayrıca hafta içi de Türkçe vaazlar yapılıyordu. Bu çalışmalar bütün Anadolu'da devam ediyordu ve bunun sonucunda Protestanların sayısı 1842 yılında Trabzon'da iki, Erzurum'da 20, Bursa'da ise yüz yirmi beşe ulaşrnıştı28 .

Protestanların sayısı çoğaldıkça yerli Hıristiyan toplulukların

baskısı artıyor, baskı arttıkça da Protestanlığı kabul edenlerin sayıları ,çoğalıyordu. Anadolu'daki Ermeni papazları, hapis, dayak ve dışlama yoluyla Protestanları yıldırmaya çalışıyorlardı. Ermeni kiliselerine de­vam etmeyenler kiliseden uzaklaştınlmakla tehdit edilnıişlerdi. Hatta Protestanlardan ölen kişiler· Ermeni mezarlığına kabul edilmemişlerdi. Trabzon' da Protestanlaşan Ermenileri n cemaatten dışlanması ve yapılan diğer baskılar sonuç vermiş ve Protestanların yarısı eski mezheplerine dönmüştü29 •

Ermenilerin tııtııklattıkları Protestanların bir bölümü İngiliz dip­lomatların sahiplenmesiyle, geri kalanlar ise Sultan Abdülmecid'in tıı­tuklulan affetmesiyle serbest kaldı. Bu arada Ermeni Patrikhanesi de boş durmuyordu. 1846 yılında Protestanlığı kabul edenler aforoz edildi. Bu durum bütün Ermeniler arasında yayıldı ve Protestanlarla açıkça a­lay edilmeye, sokaklarda kovalanmaya başladı. Sonunda Protestanlar Reşit Paşa'ya başvurarak baskıya s0n verilmesini istediler. Ancak Er­menilerin önde gelenlerinin etkisiyle yine buna karşı bir önlem alına­madı ve İngilizlerin desteğine rağmen Protestanların sıkıntıları devam etti. Misyonerler kovulan Protestanlara evlerini açtı ve hükümetleıinden yardım istediler. Çok geçmeden İngiliz Elçisi Stratford Channing'in gi­rişimleriyle Protestanlar, işlerini serbestçe yapabilme, medeni haklarına

'J7 • • - Kılıç, 167, 175; Irtem, 268. 28 İrtem, 268-269. 29 Çağn Erhan. Türk Amerikan İlişkilerİliİli Tarilısel Köke11leri, Ankara 2001, 195-196; İrtem, 270.

168 TÜRKİYE'DE MiSYONERLİK FAALİYETLERİ

riayet edilme gibi bazı haklar elde ettiler30. Yine 1846 yılında üçü kadın olmak üzere kırk Ermeni, "Evangelist Union" adım verdikleri ilk Erme­ni Protestan Kilisesi'ni (Gizli Evangelik Birliği) İstanbul'da kurdu. Pa­paz olarak da Peştemalcıyan'ın okulundan mezun olan Haçadoryan se-·ıd·3ı .

çı ı

Bu olayı takip eden yıllarda da İzmit, Adapazarı, Trabzon ve Er­zurum'da yeni Protestan Kiliseleri kuruldu. Yeni bir cemaat kurulması yeterli olmamıştı. Protestanlar günlük yaşamlarındaki evlenme, doğum ve ölüm gibi bazı resmi işlemlerini daha rahat yapabilmek istiyorlardı. Bunun için 1847 yılında Protestanların, bağımsız bir dini topluluk oldu­ğunu ili:l.n eden bir ferman alındı. Artık Protestanlar da mabed inşa ede­bilecek ve Bab-ı Ali'de temsilci bulundurabileceklerdi. Bu gelişmeler­den sonra Protestan Misyonerliği bü~n Anadolu'ya yayıldı32•

İstanbul'daki Protestan cemaat, 1850 yılında İngiltere'nin baskı­ları sonucu Abdülınecid tarafından "millet" yani "yasal dini cemaat" o­

. larak tamndı33 . Protestanların millet olarak tamnınası tamamen İngiliz diplamatların desteğiyle olmuştur34.

28 Şubat 1856'da ilan edilen Isiahat Fermam ile din değiştirme yasağı da kaldırılmış ve Müslüman olmayan halka çeşitli haklar veril­miştir35. Bu ayncalıklardan ve haklardan sonra 1860 ve 1870 tarihleri arasında Protestanlık, Bursa, İznik, Adapazarı, Harput ve Merzifon gibi şehirlerde de yayılma göstermiştir36 .

30 İrtem, 271-273. 31 Kiskira, 75; Kılıç, 168; İrtem, 271-273; Kocabçışoğlu, 73-76; Tuğlacı, 3ı6; Can, 37-

38; Danacıoğlu, 98, ı 15. 32 İrtem, 271-274. 33 Eleanor Abdella Doumato, "Protestantism and Protestant Missions", Encyclopedia of

the Modem Midelle East, Reevas Simon-Philip Matter, New York 1996, ill, 1483; Kocabaşoğlu, 71; Can, 38; Tuğlacı, 315; Warren, 499; Joseph L. Grabill, Protestant Diplomacy and Near East Missionmy Iııfluence on American Policy 1810-1927, Minneapolis 1971, 4; Kılıç, 181.

34 Danacıoğlu, 33. 35 Bkz. Yaşar Yücel-Ali Sevim, Türkiye Tarihi, IV, Ankara 1992, 288-298; Aynca bkz.

Barker, G., O'nun İzinele Hıristiyanlık ve Laiklik Tarihi, İstanbul ı985, 23ı, Kocabaşoğlu, 72; M. Hidayet Vahapoğlu, Osmanlı 'dan Günlimiize Azmlık ve Yabancı Okulları, İstanbul1992, 30, 48.

36 Kocabaşoğlu, ı 14; Açıkses, 227-228; ı878 yılında yayınlanan Protestan Cemaati Ni­zamnamesi için bkz. Gülnihai Bozkurt, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasf Gelişme­lerin lşığı Altmda GayrimUslim Osmanlı Vatandaşlarınlll Hukuki Dımmıu (1839-1914), Ankara ı996, ı78-180.

TÜRKİYE'DE PROTESTAN MİSYONERLİGİ 169

Bu yayılma sırasında Türklerden de Protestanlığa geçenler ol­muştur. 1864'e kadar Protestanlığa döndürdükleri beş kişinin çeşitli-yer­lerde propaganda yapmasından cesaret alan misyonerlerin, ineili halka açık yerlerde de dağıtması tepkilere yol açmıştır. Bu durumdan İngiliz elçisi dahi rahatsız olmuş; halkın duruma tepki göstermesinin Hıristi­yanlığın yayılmasına engel olabileceğini belirtmiştir. Misyonerierin cü­retkar tutumu karşısında Osmanlı hükümeti bazı tedbirler almış, Protes­tanlara ait dükkanıarı kapatmış, kitap satışiarım yasaklamıştır. Bunun üzerine misyonerler de Müslümanların üzerinde yaptıklan çalışmalan azaltmışlardır. Etrafın sakinleşmesinden bir süre sonra yasaklar kaldı­nlmıştır37.

Önceleri İncil'i öğreterek yayan Protestanlar 1860'lardan sonra eğitim kurumlarına önem vermişler ve birçok bölgede okullar açmışlar­dır3s.

Protestanların çalışmalarında, 1822'de Malta'da kurdukları mat­baanın önemi çok büyüktür. Burada on yıl faaliyet gösterdikten sonra İzmir' e, 21 yıl sonra 1853 yılında İstanbul'a, 1872'de de Rıza Paşa yo­kuşundaki Bible House39 binasına taşınan matbaamn yaptığı değişik dil­lerdeki kitap ve dergi· gibi yayınlar, Protestanlığın yayılmasına önemli ölçüde katkıda bulunmuştur. Bu matbaada Kitabı Mukaddes'in ve İn­cil'in Ermenice, Karamanlıca, Yunanca gibi yerli Hıristiyanların dilleri­ne çevirileri yapılmıştır40•

Değişik zamanlarda Amerikan misyonerlerinin yayınıarım önle­mek amacıyla Osmanlı hükümeti tarafından çeşitli tedbirler alınmasına ra:ğmen yeterince başarılı olunamamış, yayınlar engellenememiştir41 •

Protestan misyonerler çalışmalarına başladıklannda yerli halkın dillerini ve adetlerini öğrenmenin gerekliliğini anlamışlar ve bu yönde çalışmalar yapmışlardır. İngilizce-Türkçe sözİüklerin en kapsa:mlısı ola­rak bilinen Redhouse sözlükleri bu amaçla yapılan araştırmalar sonucu hazırlanmıştır42 •

37 Açıkses, 228-229. 38 Yüksel, Merzifon, 30. 39 Bu binanın Türldye Hıristiyan Misyonlan tarihinde çok önemli bir yeri vardır. Bkz. Güngör, 24. 4° Kocabaşoğlu, 46-48, 89; Kiskira, 69. 41 Erhan, 200-204. · 42 Can, 54-55; Aynca bkz. Açıkses, 6.

170 TÜRKİYE'DE MiSYONERLİK FAALİYE1LERİ

Zaman geçtikçe misyonerler, özellikle de gençlere yönelik ku­rumlarıyla Osmanlı topraklarına yerleşmişlerdi. Hıristiyan Genç Erkek­lerCemiyetide (YMCA) bunlardan biriydi. ·American Board'un yanında XIX. yüzyılın ikici yarısında misyonerlik çalışmalarına başlayan ve XX. yüzyılda bu çalışmalara devam eden YMCA'ıiı İstanbul Beyoğlu ve Çarşıkapı'da iki yeri bulunuyordu. Bu iki şubede de spora. çok önem ve­riliyor, yüzücülük, voleybol, basketbol, atletizm, futbol, tenis gibi alan­larda faaliyet gösteriliyordu.

Sporun yanında basın-yayın ve eğitim alanlarında da faaliyet gös­terilmişti. YMCA 1939 yılında bu faaliyetlerine ara verdi ve bir süre sonra Amerikan Lisan ve Ticaret Dershanesi adı altında çalışmalarına yeniden başladı. Aynca aym bünyede çalışan bir diğer grup da Hıristi­yan Genç Kadınlar Cemiyeti (YWCA)'dir. Cemiyet, Fındıklı'da bulunan Amerikan Lisan ve Sanat Kursu adıyla çalışmalarına devam etti. Bu iki misyonerlik kuruluşu savaş yıllarında zor durumda olanlar arasında ça­lışrmş ve Anadolu'nun çeşitli yerlerinde kimsesiz ve fakir çocuklarla il­gilemniştir 43

.

1880'li yıllarda Amerikalı misyonerierin evleri, Gedikpaşa'da Mission House ve Kumkapı' da erkekler için Coffee House Protestan propagandasımn merkezleri durumundaydı44•

XIX. yüzyılda İstanbul'da yarısı kadın olmak üzere yüz misyoner çalışrmştı ve bunların önemli bir bölümü, bütün Türkiye'nin yayın ihti­yacım karşılayan yayın biriminde görev alrmştı. Yine bu dönemde American Board'un ekonomi servisi, misyonerlik ve dini örgütlerin ya­mnda ABD ve İngiltere'de siyasi yapıya sahip Ermeni örgütlerden gelen parayı da kullanıyordu. Bu durumda diııi ve siyasi çıkarlar iç içe geç- . mişti45 • Aynca, İngiltere ve ABD hükümetleri tarafından desteklenen Protestan misyo"nerleriııin çalışmaları, dalaylı olarak Ermeni milliyetçi-liğiııi de diriltıııişti46 • ·

Hükümet sadece misyonerlerle uğraşrmyor her zaman onların

destekçisi olan devletlerle de mücadele etmek durumunda kalıyordu. İngiliz hükümeti misyonerleri koruma bahanesiyle Osmanlı üzerindeki nüfuzunu arttırmaya çalışıyordu. İncil Birliği 1897 yılında, Almanya,

43 Zafer Toprak, "YMCA", Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Vll, İstanbul 1993-1994, 531-532; Güngör, 20, 58-60; Açıkses, 298.

44 Kiskira, 76 · 45 Kiskira, 67-68. 46 İ<:ılıç, 101.

TÜRKİYE'DE PROTEST AN MİSYONERLİGİ 171

Hollanda, İsveç ve Amerika' dan, Protestan Ermeniler için yardım istedL İngiliz elçisi de, adı geçen Protestan ülke elçileriyle görüşerek destekle­rini aldı ve çok geçmeden Protestanlar konusunda Osmanlı hükümetine baskı yaptılar47 •

1900'lerin başında Anadolu ve Trakya'da aktif olan Protestan misyon teşkilatları; American Board, Methodİst Episcopal Mission, Kıliserswerth Deaconesses Homes, Lohmann's Armenian Aid Association, Dr. Lepsius German Orient Mis si on, Friends' Armenian Mission, Disciples (Foreign Christian Missionary Society), American Reff. Presbiterians, British and Foreign Bible Society idi. Buna bağlı olarak 35 istasyon, 296 uç istasyon 255 misyoner, 1157 yerli misyoner yardımcısı, 16472 üye ve 42649 sempatizan bulunmaktaydı48 .

Misyonerler XIX. yüzyıl boyunca, başarısız olmalarına rağmen Müslümanları Hıristiyanlaştırmak istemişlerdi: Bu ümidi hiçbir zaman kaybetmemişler, şehirlerde, kasaba ve köylerde kilise kurarak, Kitabı

-Mukaddes ve değişik yayınlar bastırıp dağıtarak, hastane, okul ve dis­panserler açarak, çalışmalarına yılmadan. devam etmişlerdir49•

1914 yılında bugünkü Türkiye sınırları içinde American Bo­ard'un 426 okul ve 9 hastanesi bulunuyordu50

.

Misyonerler Anadolu' da yerli din adamlarıyla yerli kiliseler kur­mayı, bu kiliseler yohiyla propagandalar yaparak Hıristiyan olmayanları Hıristiyanlaştırmayı hedeflemişlerdi. Gittikleri yerde halkın tepkisini çekmeme konusuna çok dikkat etmiş, bu yüzden onların dillerini öğ­renmiş, adetlerine uyum göstermiş ve onlar gibi giyinmiŞlerdi. Bununla bir~te yerli halkla aralarında farklılık olduğuna,, kendilerinin üstün, di­ğerlerinin ise eksik olduğuna inaıııyorlardı51 .

Bu yüzden her zaman, kendilerinin teknolojide ileri olmalanın mezheplerine bağlanuşlar, medeniyetin kayl)ağımn kendilerinde oldu­ğunu iddia etmişlerdir. Aynca misyonerler, kendi ülkelerinin kanunları­na bağlı olmalarımn yamnda, gittikleri ülkelerin kanuniarına karşı gel­mişler ve keyfi davranışlarda bulunmuşlardır. Bu konuda en önemli et-

47 İrtem, 278. 48 Turan, 31-32. 49 Can, 52-54. 50 Ercüment Kuran, "Ariıiral Bristol Raporu ve ABD'de Türk Aleyhtarı Ermeni Propa­gandasının Tarihçesi", Osmanlıdan Günümüze Ermeni Sorunu, ed. Hasan Celal Güzel, Ankara 2001, 198. ·

51 Danııcıoğlu, 49-54, 198; Açıkses, 4-5.

172 TÜRKİYE'DE MiSYONERLİK FAALİYE1LERİ

ken, kendi ülkelerinin gittikleri ülkelerde onları her zaman koruması olmuştur52 •

Protestan misyonerler, propaganda yaptıklan insanlan değiştir­meyi, düşüncelerine, yaşam tarzıanna müdahale etmeyi düşünmüşlerdir. Kurdukları okullarda,. bastırdıklan kitaplarda, bütün propaganda çalış­malarında insanlan değiştirme umudu taşı.rriışlardır53 •

Aynca misyonerler, planlı-programlı çalışarak ve maddi güçlerini kullanarak kendilerine yardımcı olabilecek üst düzey devlet yetİdlilerini etkilerneyi de başarmışlardır54•

Protestan Misyonerlerini Katalik Misyonerlerden ayıran en ö­nemli özelliklerden biri de misyonerliği ailece yapmalandır. Böylece Protestan yaşam tarzı bütünüyle gözler önüne serilmiş ve kadınlara daha kolay ulaşılabilmiştir55 • Aynca misyoner evleri, bir propaganda mekanı olmakla birlikte okul ve kilise olarak da kullanılmıştır56•

Protestan misyonerler ev olarak kullandıklan kiliselerin dışında kalan diğer kiliseleri de okul olarak kullanmışlardır. Misyonerler bu yolla hem faaliyetlerinde göze batınarnışlar hem kontrolden uzak ol­muşlar, hem de vergi vermekten kurtulmuşlardır57•

Aynca misyonerler, Ermeniler arasında Anadolu'dan ABD'ne bir göç başlatınışlardı. Amerika'ya giden Ermenilerin bir bölümü Ameri­kan vatandaşı olduktan sonra geri dö.nmüş, bir bölümü de orada yerleşe­rek Osm~a yönelik zararlı ve yıkıcı yayınlarda diğer Ermenilere yardımcı -olmuşlardır. Bir süre sonra Ermeni göçüne Müslümanlardan da katılanlar olmuştur. Bu durilm Cumhuriyet döneminde de devam et­miştir. Müslümanlardan Amerika'ya gidenlerin büyük bölümü misyo­nerierin Anadolu' da yoğun olarak çalıştığı bölgelerdendrrs8

•

Devam eden göçlere rağmen XX. yüzyilın başlarında, Anado­lu'da önemli sayıda Protestan bulunmaktaydı. 1913 yılında Ermeni ve Süryani'ler arasından Amerika'ya yapılan göçlere rağmen ayinlere katı­lan Protestan sayısı çoğunluğu Ermeni olmak üzere 54000' e, kilise sa-

52 Açıkses, 5-7. 53 Danacıoğlu, 210. 54 Açıkses, 263. 55 Danacıoğlu, 99. 56 Danacıaği u, 194. 57 Açıkses, 242. 58 Açıkses, 279, 284-287; Kuran, 198.

TÜRKİYE'DE PROTESTAN MİSYONERLİGİ 173

yısı da 148'e ulaşmıştı59 • Ancak Protestan cemaati mensubu ve kilise sayılan I. Dünya Savaşı ve sonrasında hızla azalmıştır.

Bütün bu misyonerlik çalışmalanna rağmen, Osmanlı dönemine bakıldığında Protestan Misyonerlerinin amaçlarına tam olarak ulaşama­dıJp.anm görmekteyiz. Misyonerler Doğu Kiliselerinde amaçladıklan toptan değişimi sağlayamamışlardır. Doğunun kadim kiliselerinden kopmalar da büyük olmadı, küçük hareketler olarak kaldı. Ancak kalıcı bazı etkiler de bıraktılar. Azınlıklara kazandırdıklan milliyetçiliğe bağlı olarak yeni devletler kurulmuştur. Aynca açtıklan okullarla kültür dü­zeyini yükseltmişler, Ortadoğu dillerinde bir edebiyat meydana getir­mişlerdir. 60

•

2. Cumhuriyet Döneminde Protestan Misyonerliği

Misyonerierin Anadolu' daki çalışmalan Cumhuriyetin ilfuıına

kadar geçen süre içinde üç bölüme ayrılabilir. Bunların ilki yerli kilise­lerle iyi ilişkiler içinde olduklan ve İncil'in tanıtılmasına yönelik çalış­malann ön planda olduğu dönemdir. İkinci dönemde ise yerli kiliselerle misyonerierin arası açılmış, bu kiliselerden dışlanrnış olanların oluştur­duğu kiliseler kurulmuş ve bu yeni kiliseler misyonerlerle işbirliği yap­mışlardır. Üçüncü dönem, I. Dünya Savaşı'na kadar süren ve Müslü­manlara yönelik yapılan çalışmalann başladığı dönemdir. Misyonerler, sayılanmn azaldığı I. Dünya Savaşı sırasında ve sonraki dönemlerde Osmanlı'mn aleyhine olan yıkıcı hareketlere kanşmışlardır. Ancak bu durum çok uzun sürmemiştir. Savaş sonrasında misyonerler eski yerle­rine geri dönmeye başlamıştır61 .

1920'1i yıllarda Protestan misyonerlerinin .İstanbul ve Anado­lu'daki propagandalan Gayrimüsliınler arasında devam etıniştir62• 1922 yılında Türkiye'de çalışan 137 misyoner bulunuyordu63

•

Ancak misyonerler açıs~ndan durum günden güne kötüye gitti. 6 Ağustos 1923 taıihinde Lozan' da imzalanan Dostluk ve Ticaret anlaş­masına göre Amerikalı misyonerierin eğitim ve hayır kurumlanmn,

59 Yüksel, Merzifon, 29. 60 Danacıoğlu, 221-222. 61 Turan, 33-35; Can, 70; Aynca bkz. Açıkses, 245-247, 264, 302; Sevinç, 194-199,

282. 62 Turan, 61. 63 Can, 159.

174 TÜRKİYE'DE MiSYONERLİK FAALİYETLERİ

Türk kanunianna uygun olmak kaydıyla çalışmalanna izin verilmişti. Ermeni ve Rumiann tehciri ve mübadelesi nedeniyle, bazı Amerikalı misyonerler Ermeni ve Rumlar olmadan bu ülkede çalışılamayacağım öne sürmüşlerdi. Ancak American Board Yönetim Kurulu, ll Eylül 1924 tarihinde Türkiye'de kalmakaran aldı. Board'ın eğitim sekreteri White' a göre, Türkiye' de Hıristiyanlaştırma işi misyonerierin işi olma­malıydı.

Misyon, Hıristiyan karakterini ancak şahsi bir biçimde eğitim ku­rumlan ve hastanelerde sürdürebilirdi. Hıristiyanlığı felsefi anlamda tanıtacak ve yerleştirecek bilim adamlan ve eğitimciler çevre bölgelere gönderilmeliydi. 1924 yılında İzmir, İstanbul, Bursa, Antep; Merzifon, Adana, Maraş, Talas ve Tarsus' da misyonerler bulunmaktaydı. Bununla birlikte, misyonerierin bir bölümü tehcir ve mübadeleyle ülkemizden ayrılan gayrimüslimlerin arkasından Selanik, Atina, Halep, Beyrut, Eri­van ve İskenderiye'ye dağılrmşlardır64 •

Cumhuriyetin Wl.nından sonraki gerilemenin sonucunda Protestan Amerikalılara ait kurumların sayısı da ai:almış, geriye Antep'te bir has­tane, Tarsus'ta American College For Boys, İzmir'de American Collegiate Institute, Üsküdar'da American Academy For Girls ve İstan­bul'da bir basımevi kalrmştı. Başlangıçta American Board'un bir kuru­mu olan ancak daha sonra buradan ayrılan Robert Kolej' de eğitime de­vam ediyordu65

•

Ülkede açık kalan misyoner kurumlannda da zaman zaman prob­lemler yaşanıyordu. Ocak 1928 de Bursa Amerikan Kız Koleji'nde üç Müslüman Türk kız öğrencinin Hıristiyanlığı kabul etmesiyle, hükümet misyoneriere karşı hassaslaştı. Olayın basında geniş yer alması sonucu soruşturma başlatıldı ve arkasından misyonerlik yapıldığı tespit edilerek 31 Ocak 1928'de okul kapatıldı66• Ayın yıllarda Amerikalı bir diplomat olan ve 1927 yılında Türkiye'ye Büyükelçi olarak gönderilen Joseph C. Grew, yazılarında Amerikan misyon kuruluşlarının benzer sıkıntılarını dile getirmiştir67•

Gelişen olaylar halkın misyoneriere karşı tepkisini de gitgide art­tırmıştı. 1929 yılında ülkede yapılan misyonerlik çalışmalarına tepki o-

6-l Turan, 38-40. 65 Can, a.g.e., 163; Yüksel, Merzifon, 108; Vahapoğlu, 33. 66 Sevinç, 350-351; Turan. 54-57. 67 Bkz. Joseph C. Grew. Yeni Türkiye, Türkçesi, Kadri Mustafa Orağlı, İstanbul 1999,

75-76. 79, 82. 85.

TÜRKİYE'DE PROTESTAN MİSYONERLİGİ 175

larak "Türk Matbuat Birliği" kuruldu. Yine Türk gazeteciler tarafından "Misyonerleri Kovma Cemiyeti" adında başka bir kurum da oluşturul­muştu68.

1930'larda da Türkler' arasında Hıristiyanlık propagandası yapıl­makt~aydı. Protestanlar çalışm~arım okul ve hastanelerin haricinde oyun bahçelerinde, okuma salonlarında, sosyal merkezlerde, zirai çalışmalar­da da sürdürmüşlerdir. Bu yıllarda misyonerler, büyük bölümü kırsal a­landa ve küçük şehirlerde yaşayan Türk halkı ile ·daha kolay bağlantıya geçilmesi düşüncesiyle yerli Hıristiyan yardımcılara ihtiyaç duymuşlar­dır69.

1933 yılından itibaren American Board'da küçülme olmuştur. 1937-1938 tarihine gelindiğinde yabancı misyoner sayısı en aza iner­ken, yerli yardımcı sayısı en yüksek seviyeye ulaşmıştır70 • Ayrıca bu küçülmenin sonucunda, daha önce de bahsedildiği gibi misyoner okulla­rın çoğu kapanmış, açık kalanlar ise, Tevhid-i Tedrisat'ın kabulünden sonra dini görünümlerinden uzaklaştırılmıştır. Buna göre ibadethaneler haricindeki dini semboller kaldırılmış, Müslüman öğrencilerin dini a­yinlere katılmaları yasaklanmıştır. Bu ve benzeri düzenlemelere uyma­yan okullar önce uyarılmış sonra kapatılmıştır71 .

1931 yılında misyoner okullarına bina vergisi konulmuştu. Bu tür tedbirlerden sıkılan American Board, ülkedeki okulları kapatarak mis­yonerlik çalışmalarım birebir devam ettirmeyi ciddi bir şekilde düşün­müşlerdi. Ancak sonraki yıllarda ABD hükümetinin devreye girmesiyle Amerikan okullanmn vergiden muaf olması sağlanmıştır72 •

Protestan misyonerlerinin 1928 yılında gençlere yönelik hastır­dıkları kitap ve broşürler büyü~ ilgi görmüştür. Ayrıca, Türk yayınevle­riyle işbirliği yaparak dalaylı yollardan kendi fikirlerini yayınlatmışlar­dır. 1929 yılında Muhit isimli aylık aile dergisi çıkartmışlar, mali sıkın­tıianna rağmen dini broşür bastırmaya devam etmişler, 1937 yılında İn­cil'in yeni Türkçe tercümesini basarak Müslümanlara dağıtmışlardır.

1920 yılında İstanbul' da bir dil okulunun açılması, 1927 yılında Adana'da bir oyun bahçesinin, 1928'de Talas'ta yaz okulunun, İstan-

68 Güngör, 100. 69 Turan, 61-62. 70 Turan, 41-44. 71 Can, 160-163; Turan, 47-49. 71 Turan, 50-51.

176 TÜRKİYE'DE MiSYONERLİK FAALİYETLERİ

bul'da ve Mardin'de birer okuma odasımn açılması Protestan misyoner­lerinin diğer çalışmalarına örnek verilebilir.

Sağlık alanında da önemli değişmeler olmuştur. 1923 yılında çı­karılan bir kanuna göre Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmayan doktor­ların çalışmaları yasaklanmış, bu yasak 1927 yılına kadar devam etmiş­tir. Amerikan misyonerierin hastane ve dispanser sayıları 1938 yılına kadar önemli oranda dtiştiş gösterıniştir73 •

Protestan misyonerler özellikle Cumhuriyetin ilfuıından sonra Cumhuriyet Hükümetinin politikaları ve II. Dünya Savaşı nedeniyle u­zun bir süre gerileme içinde olmuştur74• Bu gerileme döneminde misyo­nerlik çalışmaları ağırlıklı olarak yerli Protestanlar tarafından ytirtittil­mtişttir ve kurumsal olmaktan çok bireysel çabalar gösterilmiştir.

Bir Ermeni Protestan olan V alıram Tatikyan'ın yaşam öyküstinde anlatıldığına göre 1928'lerde Mesih'e iman eden çok az kişi vardı, İs­tanbul'daki kilisede bir durgunluk yaşamyordu. Kilise üyelerinin büyük bir kısmı başka ülkelere göç etn:iişti.

1930'da Gedikpaşa'da bir evde toplanan Protestanlar, burada Ki- . tabı Mukaddes okuyor, ilahiler söyleyerek ibadetlerini sürdürüyorlardı. O dönemde İstanbul' da yaşayan yabancı papazlar da bulunuyordu. Bu­nu takip eden yıllarda Topkapı, Edirnekapı, Yedikule, Balat, Hasköy, Beyoğlu ve Üsküdar gibi değişik semtlerde de dua toplantıları yapılma­ya başlanrnıştı75 •

Ayrıca, yollarda, vapurlarda ve tramvaylarda da İncil' i yayma ça­lışmaları yapılmıştı. 1940'larda ise Gedikpaşa bu faaliyetlerin merkezi konumuna gelmişti. 1950'li yıllarda Vahram Tatikyan Anadolu.gezisine çıkmış, Samsun, Amasya, Tokat, Sivas ve Ankara'ya giderek buralarda vaazlar.vermişti. Tatikyan, bu yıllarda Ankara'da ev toplantısım elli ki­şinin dinlediğini belirtmektedir. Ayın kişi 1950 yılından sonra ilk olarak

73 Turan, 61-65. 74 Gündüz, 38-39; Turan, 1 O. 75 Yukarıda adı geçen semtlerin haricinde Protestan nüfusun yoğun olduğu başka semt­ler de bulunmaktaydı. 1930'lu yıllarda çoğunluğunu masonların oluşturduğu, İngiliz ve Amerikalar tarafından Protestanlaştırılan Ermeniler yine İngilizlerin teşvikiyle İstan­bul'daki Adalar'a yerleşmeye başladı. Ancak sonraki yılarda yerlerini Protestan olma­yan Ermeniler ve Rumlar aldı, Bkz. Levon Panos Dabağyan, Türkiye Emzenileri Tarihi; İstanbul2003, 230-231.

TÜRKİYE'DE PROTESTAN MİSYONERLİGİ 177

Ortadoğu daha sonra da Güney Amerika ülkelerine İncil'in mesajım va­az etmek için ziyaretler yapmıştır76•

Ayın yıllarda iki İngiliz misyonerin Türk hallamii tamnınası ve Hıristiyanlaştınlması amacıyla Karadeniz bölgesine yaptığı seyahati an­latan eserden öğrendiğimize göre Anglikan misyonerleri de Anadolu' da prG>paganda çalışmaları yapmaktaydı.

Amerikan misyonunun iddiasına göre, 1950'lerde Türkiye'de yaklaşık 2500 kişilik bir Hıristiyan Türk topluluğu vardı. Türkiye ve çevresinde en aktif çalışanlar ise Yedinci Gün Adventist misyonerleriy­di. Ünlü bir Baptist misyoneri olan Bill Graham da bu yıllarda Türki­ye'de bulunuyordu ve Taksim Meydam'nda bir miting düzenlemişti. O tarihlerde ülke içinde çalışan birkaç misyon olmasına karşılık hiçbirinin amacına ulaşamadığını da bu am yazılarından öğrenmekteyiz77•

Her ne kadar propaganda çalışmalarına devam etseler de, misyo­nerler açısından 1923-1961 yılları arası karanlık dönem olarak kabul e­dilir. 1961'den itibaren misyonerin çalışmalarında bir hareketlilik ya­şanmış78, 1970'Ierden sonra ise Türkiye'deki çalışmalarım ciddi bir şe­kilde arttırmışlardır79 • American Bo ard' a bağlı bazı kururnların Sağlık Eğitim Vakfı tarafından yeniden açılması bu döneme rastlar80

• Ayın yıl­larda misyonerler Türkiye genelindeki çalışmalarım arttırarak devam et­tirmiştir. 1967-1968 yıllarında Amerikalı, İngiliz ve İsviçreli misyoner­Ierin İstanbul, Konya, İzmir ve Ege bölgesinde broşürler dağıtarak ça­lışmalar yaptıklarım dönemin gazetelerinden öğrenmekteyiz81 .

Cumhuriyet Türkiyesi, misyoneriere ve kururrJarının çalışmaları­na yabancı ve dini olmaları nedeniyle şüpheyle bakmıştır. Cumhuriyetin

· ilk yıllarında misyonerierin durumları üç dönemde değerlendirilebilir. Cumhuriyetin kuruluş yılları olan 1920-1924 döneminde misyoner ku­ruluşlarının hukuki destekleıi Türk iç hukuku sınırları içine çekilmiştir. 1924-1927 yıllannı içine alan ikinci dönemde idari ve hukuki tedbirlerle

76 Bkz. Doğan İrdel Hayatbulan, Yıldızlar Gibi Parlayacak (V alıram Tatil .. :ymı 'm Yaşam Öykiisii), İstanbul, 1995, 19-23, 27, 31, 38-39,43,50, 63-78, 98-130.

77 Bkz. Rose Macaulay, Trabzon Kuleleri İngiliz Misyonerler Karadeniz'de, çev. Billur C. Tiğrek, İstanbul, 1987, 18-19,23,71,91-94.

78 Turan, 12-13. 79 Gündüz, 108. 80 Turan. 13. 81 Samiha Ayverdi, Misyonerlik Karşısmda Tiirkiye, İstanbul 1969, 224-228; Osman Ci­

lacı, Hıristiyanlık Propagandası ve Misyoner Faaliyetleri, Ankara 1982, 94-95.

178 TÜRKİYE'DE MiSYONERLİK FAALİYETLERİ

misyonerierin çalışma alanları daraltılrnıştır. Gereken şartlara uymayan okullar kapatılmış ve pek çok misyonerlik kuruluşu Türkiye' deki çalış­malarına son vermiştir. Bir kısmı da yeni şartlara uymayı kabul etmiş ve çalışmalarına laik ortamda devarn etmiştir. 1927 yılındalı sonraki üçün­cü dönernde ise açık kalan misyoner okulları ve hastanelere ağır vergi­ler konulmuş ve Çalışmaları zorlaştırılrnıştır. Ancak misyonerler dalaylı yollardan da olsa, Türk insanını Hıristiyanlaştırrna düşüncesinden vaz­geçrnemişlerdir82.

III. GÜNÜMÜZDE TÜRKİYE'DE PROTESTAN MİSYONERLİGİ, OLUŞTURDUKLARI KURUMLAR VE ÇALIŞMA ALANLARI

A. Günümüzde Türkiye'de Protestan Misyonerliği

II. Dünya Savaşı' ndan sonra Avrupa Birliği temellerinin atılması ve Türkiye'nin 1961 yılında Ankara Anlaşmasım imzalayarak bu birliğe yönelmesi misyoner çalışmalarım yeniden artırmıştır. Türkiye'nin 1980'lerde Avrupa Birliği'ne girme yönündeki girişimleri, aynı yıllarda Sovyetler Birliği'nin dağılınası, insan hakları, demokratikleşme ve kü­reselleşrneden söz edilınesi, misyonerlik çalışmalarına daha da hız ver­miştir.

17 Ağustos 1999 Marmara Depremi ve Şubat 2001 Ekonomik Krizi misyonerierin işlerini kolaylaştırmış, rnağdur olan depreınzedelere yardım etme bahanesi ile sempati kazanmaya çalışan Protestan Misyo­nerler, bu yardırnın yanında Hıristiyanlık propagandası da yaparak, dö­nemin gazetelerine konu olmuşlardır. Yerel bir gazetenin iddiasına göre bu yıllarda 2500 kişinin Hıristiyanlığı kabul etmesi ve 2002 yılında bir televizyonun haber bülteninde Amerikalı Protestan bir yetkilinin Türki­ye'de 1500 Protestan misyoner olduğunu bildirmesi misyonerierin ça­lışmaları konusunda bize fikir verrnektedir83.

Daha önce de bahsettiğimiz gibi misyonerlik dini anlamda Hıris­tiyanlar tarafından yapılması gereken bir görev olarak kabul edilir84

• İn­cil' e dayandırılan bu düşünce Türkiye' deki bazı Protestan kiliselerinin hazırladıkları İnanç Bildirgeleri ve Tüzüklerinde de yer alır. Buna göre

82 Turan. 67-68. 83 Süleyman Kocabaş, Misyonerlik ve Misyonerler, İstanbul2002, 181, 190-191 s.ı Turgay Üçal, Hıristiyan İn ane ma Göre Misyoner/ik, İstanbul 2002, 13.

TÜRKİYE'DE PROTESTAN MİSYONERLİGİ 179

İncil'in mesajımn duyurulması ve yeni kiliseler oluşturulması amaçlar­dan biri olarak ifade edilmiştir85 •

Misyonerliğe verilen önem, Türkiye' deki bir Protestan önderinin misyonerlik hakkında yazdığı kitabında da açık bir şekilde ortaya ko­nulmuştur. Protestan din adarnma göre, misyonerierin iyisi de kötüsü de vardır. Ona göre misyonerler dörde aynlabilir. Bunlar; samimi bir şe­kilde inanan ve tebliğ görevini yerine getirenler; dünyamn herhangi bir yerinde yaşayıp duayla ve ekonomik olarak misyonerleri destekleyen­ler; organizasyoniar içinde çalışanlar86 ve ülkemiz aleyhine faaliyet gös­terebilecek olanlardır. Yazar, son sayılan grubun faaliyetlerini doğru bulmadığım ifade etmiştir87•

Günümüzde Protestan misyonerlerinin propaganda çalışmaları

ülkemizin bütün bölgelerinde devam etmektedir. Aşağıda vereceğimiz örnekler Karadeniz Bölgesinden olmakla birlikte, ülkemizin bütün böl­gelerinde benzer çalışmalar yapılmaktadır.

Misyonerler Doğu Karadeniz salıili ve özellikle de Samsun ve Trabzon' da bulunan üniversitelerde, özel okul ve liselerde faaliyetlerini sürdürmektedirler. Bu bölgede en aktif faaliyet gösteren Ankara mer­kezli Pentikostçu görüşü benimseyen Protestan misyonerler, dil okulla­nnda İngilizce öğretmenliği yaparak· ve bazı kuruluşların bölgedeki temsilciği görüntüsünde bölgede yerleşmişlerdir. ABD, G. Kore gibi yabancı uyruklu misyonerler zamanla topluluklanın oluşturduktan sonra bölgeyi terk etmektedirler. Bölgede Presbiteryen misyonerler de Hıris­tiyanlık propagandası yapmaktadır88 •

Bu misyonerierin yamnda Almanya merkezli Havariler Kilisesi misyonerleri de etkili bir şekilde çalışmaktadır. Özellikle de Alman­

. ya' da çalışan Türk işçileri arasından elde ettikleri kişileri çalıştırarak Karadeniz -B.Qlgesinde Hıristiyan gruplar oluşturmayı hedeflemektedir­ler.

Doğu Karadeniz bölgesindeki Protestan misyonerler, "Ev Kilise­leri" olarak da isimlendirilen dairelerde ibadet, dua toplantısı ve benzeri

85 Anadolu Türk Protestan Kilisesi İnanç Bildirgesi ve Uygulamalan, İstanbul 2003, 13;' İstanbul Protestan Kilisesi Vakfı ilmihal ve ibadet Kılavuzu, İstanbul 2003, 20. 33; Türk Protestan Kilisesi İçtüziik, İstanbul 1995, 12.

86 Bunlar misyon kuruluşlarında olmaları nedeniyle diğerlerine göre daha planlı çalışır­lar ve bu tür misyonerler kitap bastırıp dağıtabilir ve çeşitli etkinlikler düzenleyebilirler. 87 Üçal, 12, 63-65; 71-78. 88 Gündüz, 54-55; 114-115; Ayrıca bkz. Kocabaş, 192.

180 TÜRKİYE'DE MiSYONERLİK FAALİYETLERİ

sebeple~le bir araya gelmektedirler. Bu bölgede yaşayan Alevi, Kürt, Çerkez, Gürcü, Laz vatandaşlanmız ve ayrıca çoğu.nluğunu gençlerin oluşturduğu dini ve milli duygulan zayıf, sosyal ve ekonomik durumlan iyi olmayan kitleler misyonerierin hedefi durumundadır89 .

Günümüzde Protestan misyonerler, İstanbul, Ankara ve İzmir gi­bi büyük şehirlerde çok sayıda bulunan ve propaganda merkezi olarak çalışan ev kiliselerinde sohbetler düzenlemekte, parklarda İncil, broşür ve el ilfuıları dağıtmaktadırlar. Ayrıca üniversite öğrencilerine burs ve­rerek, yaz aylannda gençlik kamplan düzenleyerek ve buna benier yol­larla gençleri kendilerine ısındırmakta, sonra da Hıristiyanlaştırmakta­dırlar90.

Ülkemizde kapı kapı gezilerek, propagandaya yönelik hazırlanan beş milyon parça kitap ve broşür dağıtılmıştır. Sadece 1992 yılında 250 bin İncil posta ile dağıtılmıştır. Ayrıca Türk Protestanlan tarafından Kutsal Kitaplan Araştırma Derneği kurulmuştur. Halen beş uluslararası radyo istasyonundan haftada 12 saat Hıristiyanlık propagandası yapıl­maktadır. Son yıllardaki misyonerlik çalışmalannın bir bölümü, sonra­dan Hıristiyanlaştınlan yerli misyonerler tarafından yürütülmektedir91 .

Emniyet Müdürlüğünün raporuna dayanılarak hazırlanan bir ga­zete haberine göre Türkiye'de, 2 yıl içinde 50 bin T.C. vatandaşının Hı­ristiyan yapılması hedeflenmektedir. Erzurum, Eskişehir, Malatya, Samsun ve Trabzon çalışmalann sürdüğü illerdir. Ayrıca Protestan mis­yonerler Tunceli' deki Alevi vatandaşlanmızı kendilerine en yakın kitle olarak görmekte ve 2004 baharında Tunceli' de yaz etkinlikleri plan­lanmaktadır92.

Son yıllarda misyonerierin işini kolaylaştıncı bazı gelişmeler de olmuştur. Avrupa Birliğine Uyum süreci içinde Protestanlar ve diğer gayrimüslim topluluklar çeşitli haklar elde etmişlerdir. Türkiye'nin Av­rupa Birliğine Katılım Sür~cine İlişkin 2002 Yılı İlerleme Raporuna gö­re,. 2002 yılında Diyarbakır' da bir Protestan Kilisesi yapımına izin ve­rilmiştir. Ayrıca üçüncü reform paketi ile Demekler Kanunu'na değişik­lik getirilmiş, cemaat vakıflan, vakfıyelerinin olup olmamasına bakıl­maksızın mülk alım-satımına yetkili kılınmıştır ve tasarruflan altında

89 Gündüz, 55-56; Turan, 14. 90 Gündüz, 114-115; Kocabaş, 194; Ergun Poyraz, Misyonerler Arsmda Altı Ay, Ankara

2001, 32-33. 91 Turan, 15-16. 92 Zaman Gazetesi, Sedat Güneç, 10.11.2003.

TÜRKİYE'DE PROTESTAN MİSYONERLİÖİ 181

bulunduklannı ispatladıkları taşınmazlan tescil hakkına sahip hale geti­rilmişlerdir. Bu durumdan ancak vakıf statüsünde olan cemaatler yarar­lanabileceklerdir93 .

• B. Protestanların ve Protestan Misyonerlerinin Oluşturduk­ları Kurumlar

1. Eğitim Kurumları

XIX. yüzyılda İstanbul' da yerli ve Amerikalı Protestan misyoner­ler tarafından birçok okul açılmıştır94 . Anadolu' da ilk Protestan okulu 1832 yılında William Goodell tarafından açılmıştır95 . Protestan misyo­nerlerinin İstanbul' da açtıkları en önemli eğitim kurumlanndan biri olan Robert Kolej, Cyrus Hamlin ve Christopher Robert'in katkılan ile 1863'te faaliyete geçmiştir96 .

1971 yılında Anayasa Mahkemesi karan ile yüksek kı.smı "Boğa­ziçi Üniversitesi" adı altında devlet okuluna dönüştürülen okulun orta kısmı ise Arnavutköy Amerikan Kız Koleji ile birleşmiştir ve halen Ö­zel Amerikan Robert Lisesi adı ile eğitime devam etmektedir97

• Günü­müzde eğitim vermeye devam eden diğer bir okul da 1873 yılında Ame­rikan Bord Heyeti tarafından kurulan ve halen Milli Eğitim Bakanlı­ğı'na bağlı özel okul statüsünde eğitim faaliyetlerini sürdüren Üsküdar Amerikan Lisesi' dir98

•

2. Gazete ve Dergiler

Kendilerine Mesih inanlısı adını veren, önceleri broşür dağıtarak Hıristiyan inancını tanıtan üç kişi tarafından 1993 yılında Kapsam Ya­yıncılık Şirketi kurulmuş ve Kapsam Gazetesi yayınlanmaya başlamış­tır. 2001 yılı veıilerine göre, yurt içinde ve dışında 190 bağımsız muha-

93 Devlet Planlama Teşkilatı, Avrupa Birliği İle İlişkiler Genel Müdürlüğü Türkiye'nin Avrupa Birliğine Katılım Sürecine İlişkin 2002 Yılı İlerleme Raporu, Ankara Ekim 2002, 29-30; http://ekutup. dpt.gov.tr/ab/uyelik/ilerle02.pdf. 11.01.2004.

94 Vahapoğlu, 63. ·

95 Kocabaşoğlu, 85. 96 Kocabaşoğlu, 179. 97 Vahapoğlu, 166; Toprak, "Robert Kolej", DBİA, VI. 337. 98 Ahmet Mülayim, "Üsküdar Amerikan Kız Lisesi", DBİA, VII, 346.

182 TÜRKİYE'DE MiSYONERLİK FAALİYETLERİ

biri bulunan ve tirajı 4-12 bin arasında değişen gazete, önceleri ayda bir yayınlanırken sonraları iki ayda bir yayınlanmaya başlamıştır99 •

Tarihte Protestan misyonerler tarafından çeşitli dergiler yayın-lanmıştır. ·

"Avadaper" isimli dergi 1855-1915 yıllıları arasında yayınlan­

mıştır. Çoğunlukla Protestan propagandası içeren "Püragm" ise 1881 'de yayın hayatına başlamış, 1906 yılında haftalık ticari dergi haline gelmiş ve 1908 yılında kapanmıştır100•

Young Men's Christian Association'ın çıkardığı üç dergi ve ta­rihleri şöyledir: "The Assocation Quarterly-Constantinople" (Ocak 1914-Ekim 1915), "Young Men of Turkey" (Ekim-Aralık 1920), "Pera Young Men" (Ocak 1920- Mayıs 1922)101

•

XX. yüzyılın ikinci yarısında yayınlanan dergiler ise şöyledir:

Yerel cemaate yönelik bir aile dergisi olan "Müjde", Müjde Yayıncılık tarafından 1992 yılında yayınlanmaya başlamış Temmuz 1994 tarihinde yayıniarına son vermiştir. 1996 yılında yayınlanmaya başlayan "Agape" (Karşılıksız Sevgi) ismini taşıyan dergi ancak bir sayı yayınlanabilmiş­tir. Temmuz 1997' de yayın hayatına başlayan ve aralıklarla yayınlan­maya devam eden "Gerçeğe Doğru" dergisi aktüel konu ağırlıklı, çok yönlü ve kapsamlı bir içeriğe sahiptir102

•

1991 yılında Ankara'da kurulan Kucak Yayıncılık bünyesinde, aylık Kucak Çocuk Dergisi yayınlanmaktadır103 •

3. Hastaneler

XIX. yüzyılda Türkiye' de Amerikalılar, Almanlar ve İngilizler tarafından çeşitli hastaneler kurulmuştur. Bu hastanelerden günümüze ulaşanlar el değiştirmiştir ve Türklere ait vakıflar tarafından işletilmek­tedir104.

99 www.kapsamgazetesi.com, 10.01.2004. 100 Vağarşag Seropyan, "Ermenice Basın", DBİA, III, 188-189. 101 Toprak, "YMCA", DBİA, VII, 531. 102 Mustafa Numan Ma1koç, İstanbul'daki Protestan Kiliseler, İstanbul1999, 152-153. 103 www.kucak.org., 07.12.2003; Poyraz, 36. 104 Nuran Yıldırım. "Alman Hastanesi, DBİA, I, 211; Nuran Yıldırım, "İngiliz Hastane­

si". DBİA, IV, 173; DBİA, "Amerikan Bristol Hastanesi", I, 243-244; Necmettin Toz­lu, Kiiltiir ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Ankara 1991. 203.

TÜRKİYE'DE PROTESTAN MİSYOJ\'ERLİGİ 183

Günümüzde Türkiye'de Amerikalı Protestanların 1879 yılında

Gaziantep'te kurmuş olduğu ve .1968 yılında Sağlık Eğitim Vakfı'na devredilen Gaziantep Amerikan Hastanesi bulunmaktadır105 •

• 4. Kiliseler

Ülkerr:ıizde Protestanların sayısı 1980 yılından sonra, özellikle de 1990 yılından günümüze kadar hızla artmıştır. Günümüzde Protestanla­rın çeşitli kaynaklanndan ve internet sitelerinden elde ettiğimiz bilgilere göre 15 ilde 61 Protestan Kilisesi J:ıulunmaktadır. Bu kiliselerin önemli bir kısmı 1990 yılından sonra misyonerierin önderliğinde kurulmuştur. Protestan kiliseierinin 29'u İstanbul'da, ?'si Ankara' da, ll 'i İzmir' de, 2'si Antalya'da ve 2'si de Adana'dadır. Ayrıca, Bursa, Gaziantep, An­takya, Muğla, Samsun, Trabzon, İzmit, Eskişehir, Denizli ve Diyarba­kır' da da birer Protestan Kilisesi bulunmaktadır 106

• Yurt dışında da Türkçe ibadet yapılan biri Belçika, biri Hollanda ikisi de Almanya' da olmak üzere dört Protestan kilisesi bulunmaktadır107 •

Türkiye'deki Protestan kiliselerini incelediğimizde bunların deği­şik yapılarda oldukları görülmektedir. Bunlar;

a. Osmanlı döneminde Protestanlaştırılan Ermeni ve Süryani gibi azınlıkların kurduğu ve günümüze kadar gelen kiliseler,

b. Osmanlı zamanında misyonerler tarafından kurulan, elçilikie­rin ve konsolosluklann himayesinde çalışmalarını sürdüren kiliseler,

c. Özellikle büyük şehirlerde, "Uluslararası. .. " adıyla kurulmuş olan, çoğuuluğunu yabancı uyruklu kişilerin oluşturduğu Protestan kili­seler,

d. Sonradan Protestan olan Türklerin çoğunlukta bulunduğu kili­seler,

e. Uluslararası Protestan toplulukların Türkiye' deki kolu olan ki­liseler şeklinde sınıflandınlabilir.

Bu kiJiselerin bir kısmı özel kilise binalannda, bir kısmı otel sa­lonlarında, han veya apartman dairelerinde faaliyetlerini sürdürmekte­dirler.

105 www.sevakfı.orı:r.tr., 15.17.2003. 106 Bkz. Malkoç, 33-138; www.isamesih.org, 26.02.2003. 107 www.isamesih.org, 26.02.2003.

184 TÜRKİYE'DE MiSYONERLiK FAALİYETLERİ

Protestan misyonerler, propaganda yaptıklan semt veya şehirler­deki çalişmalan sonucu oluşan grupların belirli bir sayıya ulaşmasından sonra yeni kiliseler kurmaktadırlar.

Türkiye' deki Protestan toplulukların bir kısmı kendileıine "Mesih inanlısı" demekte, Protestan adını kullanmamaktadır. Bu kiliselerden bazılan kendi içlerinde özerk bir yapıya sahiptir108. ·

1986 yılından itibaren, İstanbul ağırlıklı olmak üzere çeşitli şehir­lerdeki Protestan kiliseleri bir araya gelmişler ve "Bağımsız Protestan Kiliseleri Danışma Kurulu" adı altında bir topluluk oluşturmuşlardır. Bu tarihten itibaren, kiliseler üç ayda bir düzenli olarak bir araya gelmiştir. Zamanla bu kurula yeni kiliseler katılmaktadır109 .

5. Televizyon-Radyo İstasyonları

a. Müjde FM: 1993 yılında kurulan ve FM kanalı 89.6'dan yayın yapan istasyonun yayın içeriği Hıristiyanlığı taiııtıcı niteliktedir110.

b. Radio Lihgt: FM kanalı 103.6'dan yayın yapmaktadır

c. Radyo Kumru: Orta Dalga (MW) 1170 Khz üzerinden 22:00-22:30 arasında yayın yapan Radyo Kumru'nun bir internet sitesi de bu­lunmaktadır111.

Tür,kiye' deki Protestanlara ait herhangi bir televizyon kanalı yok-tur.

6. Dernek ve Vakıflar

İstanbul' da Erme~i Protestan Kiliselerine bağlı vakıflar vardır. Ayrıca Mardin ve Midyat'ta Süryani Protestan Kiliselerine ait vakıflar bulunmaktadır.

a. Walter Wiley Vakfı: Istanbul Union Church'ün papazlanndan olan W alter Wiley, 1962'de kendi adını.taşıyan bu vakfı kurmuştur112 •

108 Mesih inanlıları'nın Türkiye'deki Hakları Hukuki Bir Rapor, Ankara, 5. 109 Malkoc, 32. 110 MalkoÇ, 154; Gerçeğe Doğru, Eylül-Ekim 1997, 8. 111 www.radyokumru.com, 08.12.2003. -ı 12 Mal koç, 66.

TÜRKİYE'DE PROTEST AN MİSYONERLİGİ 185

b. İstanbul P~otestan Kilisesi Vakfı: Vakıf, Bostancı Protestan Kilisesi üyeleri tarafından 10.11.1999 tarihinde kurulnıuştur113 •

c. Amerikan Bord olarak bilinen, Cumhuriyetin iÜimndan sonra laik bir görüntüye bürünen United Church Bmird for World Ministries 1968 yılında bütün mal varlığım Sağlık Eğitim Vakfı'na devretmiştir. Haren vakfa bağlı, İstanbul, İzmir ve Tarsus'ta birer okul, Gaziantep'te bir hastane ve bir yayınevi bulunmaktadır114 •

d. Kardelen Derneği: Ankara'da 1999 yılında kurulmuş olaiı

Kardelen Derneği'nin kurucuları Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı bayan­lardır. Aynca üyeleri arasında Alman, Hollandalı, İngiliz ve Amerikalı­lar da bulunmaktadır115 •

7. Yayınevleri

Günümüzde İstanbul' da yerli ve yabancı Protestanlara ait çeşitli yayınevleri bulunmaktadır. Halen faaliyette olan ve bir kısrnım misya­nerlerin kurduğu yayınevleri şunlardır:

a. Haberci: Dağıtım ağırlıklı faaliyet göstermektedir.

b. Kitabı Mukaddes Şirketi: Kitabı Mukaddes Şirketi, 1804 yılın­da İngiltere' de, "İngiliz ve Yabancı Kitabı Mukaddes Şirketi" (British and Foreign Bible Society) adıyla kurulmuştur. Birçok Protestan toplu­luk temsilcisinin oluşturduğu şirketin Türkiye şubesi 1812 yılında "İn­giliz ve Benebi Kitabı Mukaddes Şirketi" adıyla faaliyete geçmiştir.

28 Kitabı Mukaddes Şirketinin 1916 yılında New York'ta bir a­raya gelmesiyle kurulan "Amerikan Kitabı Mukaddes Şirketi"nin

(American Bible Society) Türkiye şubesi 1920' de açılmıştır. 1946 yı­lında bu kurumlar birleşmiş ve "Birleşmiş Kitabı Mukaddes Şirketleri" (United Bible Society) kurulmuştur. Bu kuruluşun halen 160 ülkede şu­besi bulunmaktadır. Merkezi İstanbul Eminönü'nde bulunan Kitabı Mukaddes Şirketi'nin Türkiye Şubesi (British And Foreign Bible Society of Turkey) halen İstanbul' da, Beyoğlu İstiklal Caddesi' nde· ve Adana' da faaliyet göst~İ-mektedir116 •

I IJ www.protestankilisesivakfi.org., 25.02.2003. I I

4 www.sevak:fı.org.tr, 26.10.2003. IIS Poyraz, 34-36. II

6 www.kitabimukaddes.com., 03.12.2003; Ana Britannica, ~'Kitabı Mukaddes Şirketle-ri", İstanbul 1986-1990, XIII, 370 ·

186 TÜRKİYE'DE MiSYONERLİK FAALİYE1LERİ

c. Kucak Yayıncılık: 1991 yılında Ankara'da kurulmuştur. Ço­cuklara yönelik yayınları bulunmaktadır 1 17

•

d. Lütuf Yayıncılık: 27 Aralık 1991 tarihinde kurulmuştur. Hıris­tiyanlığı tanıtıcı kitapları bulunmaktadırıı8•

e. Müjde Yayıncılık: 1991 yılında kurulmuştur. Hıristiyanlıkla il­gili tercüme kitapları bulunmaktadır. Aynca, kitap dağıtımı ve "Mek­tuplaşma Yoluyla İncil Kursu" faaliyetleri arasındadır119 •

f. SEV Matbaacılık ve Yayıncılık (Redhouse Press): Günümüzde United Church Board for World Ministries olarak bilinen Amerikan Bord Heyeti (ABCFM), misyonerleri tarafından 1822 yılında Malta'da kurulmuş, 1823'te Beyrut'a ve· İzmir' e taşınmıştır. İzmir'e gelen bölü­mü 1853 yılında İstanbul'a taşınmış ve 1873 yılında Kitabı Mukaddes Şirketi'nin binasına yerleşmiştir. 1968 yılında Sağlık Eğitim Vakfı'na devredilen Redhouse Press, SEV Matbaacılık ve Yayıncılık adını almış­tır120.

g. Sevgi Yayınları: İslam ve Hıristiyanlığı karşılaştırmalı olarak ele alan yayınları bulunmaktadır. Hatay ve İzmir kaynaklı olan Sevgi Yayınlarının internet sitesinde Mektuplaşma kursu da bulunmakta­dır. 121.

h. Yeni Yaşam Yayınları: 1987 yılında kurulmuştur. İncil, Kutsal Kitap bölümleri, Kutsal Kitap ile ilgili araştırınalar ve Hıristiyanlara rehberlik edebilecek çeşitli kitaplar yayınları arasındadır122 .

ı. Zirve Yayıncılık: Yerıi kurulap bir yayınevidir. Görsel yayınla­nnın yanında Hıristiyanlığı tanıtmaya yönelik basılı yayınları da bu­lunmaktadır123.

j. Aynca Logos adında bir yayınevleri de vardır124 . 1996 yılında kurulan Kaya Basın Yayın Dağıtım yayın hayatını 3

yıl devam ettirmiş ve 1999 yılında kapanmıştır.

117 www.kucak.org., 07.12.2003. 118 Malkoç, 152. 119 "Müjde Yayıncılık", 15. İstanbul Kitap Fuan (Fuar Katalogu) 1-10 Kasım Tüyap İstanbul Sergi Sarayı.

ı20 Redhouse Press (Tanıtım Broşürü), Istanbul, Turkey; www.sevakfı.ore:.tr, 26.10.2003.

ı 21 www.seve:iyayinlari.com, 06.12.2003. 122 Yeni Yaşam Yayınlan (Tanıtım Broşürü), İstanbul, 2001. 123 www .zirveyayincilik.com, 27.12.2003. 124 http://isa.ınesih.sitcmvnct.com, 27.12.2003.

TÜRKİYE'DE PR01ESTAN MİSYONERLiÖi

C. Protestan Misyonerlerinin Çalışma Alanları

1. Dua Toplantıları

187

Ülkemizde bulunan Protestan kiliselerinin tamamı dua toplantısı düı;enlemektedir. Bu toplantılar kiliselerde ya da evlerde yapılmakta­dırm.

2. Gazete İlanları

Protestan misyonerler zaman zaman değişik gazetelere bedava İncil ve İncil kursu ile ilgili küçük ilfuılar vermekte ve konu ile ilgile­nenlerle mektııplaşmaktadırlar.

3. Gençlik Grupları

Üniversitelerde okuyan gençlere yönelik yapılan çalışmalardır. İstanbul, İzmir, Ankara, Adana gibi büyük şehirlerde Yeni Yaşam adı verilen gruplar oluştıırulmuştur. Bu gruplar her hafta ayn yerlerde top-lanmaktadır126. ı

4. İncil Kursu

Protestan topluluklann çoğunluğu İncil Kursu düzerılemekte­dir127. İncil dersleri "Alfa Kursu" adıyla da verilmektedir128 · .

Aynca mektupla sertifıka prograrnlan da düzenlenmektedir.

a. ıcı (International Correspodance ·Institute) burılardandır 129

1967'de kurulan ve 1993'te Üniversite olan ıcrun merkezi ABD'nin Teksas eyaletindedir130

•

b. MINTS (Miami Uluslararası ilahiyat Fakültesi) Akademik Hı­ristiyan ilahiyatı eğitimi veren kursun Türkçe bölümü 2003 yılında ·faa­liyete başlamıştır131

125 Gündüz, 55-56; Turan, 14; Bkz. Malkoç, 33-138. 126 www.istanbulyeniyasam.org, 03.12.2003; .

http://members.truepath.com/yeniyasamsitesi, 08.12.2002. 127 www.sevgiyayinlari.com, 06.12.2003; www.gnmmujde.com, 27.12.2Q03;

www.agape.tr.gs, 14.01.2004. 128 www.yeniyasam.com, 05.12.2003; www.lighthouseic.org, 03.12.2003. 129 www.gnmmujde.com, 27.12.2003. 130 Gerçeğe Doğru, Eylül-Ekim 1997, 13. 131 www.twpc93.com, 03.12.2003.

188 TüRKİYE'DE MiSYONERLİK FAALİYETLERİ

c. Tiranus İncil Okulu: Efes Protestan Cemaati tarafından Eylül 1999' da başlatılan okul bir yılı temel eğitim olmak üzere 4 yıllık prog­ramdan oluşmaktadır132 •

5. İncil ve Kitap Dağıtımı

İncil, kitap ve broşür dağıtımlan özellikle kitap fuarlannda ve ü­niversitelerde yapılmaktadır. Aynca zaman zaman sokaklarda da broşür ve İncil dağıtılmaktadır133 • İstanbul, Diyarbakır, Eskişehir, Kocaeli, İz­ınir, Urfa, Gaziantep gibi şehirlerde İncil ve kitap dağıtılması, daireler­de ibadet yapılması nedeniyle bazı ınisyonerler gözaltına alınmış, ya­bancı uyruklu olan bazılan da sınırdışı edilıniştir134 .

6. İnternet

İnternette Protestanların hazırladığı propagandaya yönelik çok sayıda site bulunmaktadır. Tesbit edebildiğiıniz bu sitelerden 30'u kili­selerin, 6'sı yayınevlerinin, 2'si, radyolann, 2'si dergilerin hazırlamış olduklan sitelerdir. Aynca 44 site de değişik Protestan grup ve kişiler tarafından hazırlanmıştır. Protestanlara ait toplam 84 sitenin içeriklerin­de de farklılıklar bulunmaktadır. Bu siteler, kiJiselerin özel siteleri, pro­pagandaya yönelik siteler, Hıristiyanlıkla ilgili genel konulan içeren si­teler ve ilahiyat ağırlıklı siteler olarak sınıflandınlabilir135 •

Protestanların hazırladıklan dini ve propagandaya yönelik internet sitelerinden bazılan İslam dinine ve Müslümanlara karşı ağır ve· hakaret içerikli yazılar içermektedir136

•

Yukanda bahsedilen sitderin tamamında Hz. İsa'nın yaşarnını anlatan ücretsiz VCD ve İncil siparişi bulunmaktadır.

132 Gerçeğe Doğru, Temmuz-Ağustos 1999, 31. 133 www.kapsamgazetesi.com, 10.01.2004; Cilacı, 94c95. 134 Bkz. Gerçeğe Doğru, Ocak-Şubat 1998, 13; Gerçeğe Doğru, Mart-Nisan 1998, 13;

Gerçeğe Doğru, Eylül-Anilık 1998, 13; Gerçeğe Doğru, Eylüi-Ek.im 1999, 12; Gerçeğe Doğru, Ocak-Şubat 2000, 13; Gerçeğe Doğru, Temmuz-Ağustos 2000. 21; Gerçeğe Doğru, Mayıs-Haziran 2001, 10.

135 www.isamesih.om, 03.03.2001; http://isa.mesih.sitemynet.coın, 01.09.2003; www.presbiterven.org, 01.09.2003; www.vuhanna.tk, 13.01.2004, http://yedidya.tr.gs, 14.01.2004.

136 bkz. www.agape.tr.gs, 14.01.2004.

TÜRKİYE'DE PROTESTAN MİSYONERLİÖİ 189

7. Kafeler ve Kitabevleri

Özellikle büyük şehirlerde, bir bölümlerinde Hıristiyanlıkla ilgili kitaplar da bulunan, gençlere yönelik kafeler ve kitabevleri faaliyet gös­termektedir137.

• 8. Kamplar ve Geziler

Ülkemizdeki Protestan misyonerler, yaz aylarında Hıristiyanlığı yeni kabul etmiş kişiler ve sempatizanlar için propaganda a11façlı kamp­lar düzenlemişlerdir138 • Kucak grubunun yaz aylarında çocuklar için dü­zenlediği kamplarda çeşitli oyunlar oynanmakta ve Kutsal Kitap çalış­maları yapılmaktadır139 •

İzmir Uluslararası Işık Kilisesi de yaz ay larında kamplar düzen­lemektedir 140.

İzmir, Selçuk'ta bulunan Arvalya Çiftliğinde de kamplar düzen­lenmektedir. 19-21 Mayıs 2000 tarihinde170 kişinin katıldığı Bayanlar Konferansı da bu çiftlikte gerçekleştirilmiştir141 .Aynca başka şehirlerde de kamplar yapılmaktadır.

'9. Kitap Fuarlan

Büyük şehirlerde düzenlenen kitap fuarlarırı.a propagandaya yö­nelik ve Hıristiyanlıkla ilgili kitapların satışını yapan yayınevleri de ka­tılmaktadır142. Ayrıca bu fuarlarda, ilgilenenlerle sonradan irtil;>at kur­maya yönelik broşürler de dağıtılmaktadır.

Misyonerler çeşitli illerde o:ı;ganize edilen kitap fuarlarına katıl­malarının yanında, son yıllarda ülkemizi ziyaret eden kitap gemileriyle de ilişki içindedirler. 1994 yılında "Yüzen Kitap Gemisi" olarak tanım­lanan Logos 2, 40 ülkeden yaklaşık 200 kişiden oluşan personeliyle ül­kemizin limanlarını ziyaret etmiştir. Geminin kaptanı kendisiyle yapılan

137 İstanbul'da gençlerin yoğun olabileceği Beyoğlu İstiklal Caddesi'nde Jübile Kültür Merkezi, Beşiktaş'ta Logos, Antalya'da Kaleiçi St.Paul Kültür Merkezi bu tür kafelerdendir geniş bilgi için bkz. http://isa.mesih.sitemynet.com, 01.09.2003; http://hristiyan.net, 01.09.2003; Gerçeğe Doğru, Ocak-Şubat 2000, 25.

138 Gündüz, 114-115; Kocabaş, 194; Poyraz, 32-33. 139 www.kucak.or2:., 07.12.2003. 140-www.lighthouseic.org., 03.12.2003. 1 -ıı Gerçeğe Doğru, Eylül-Ekim 1999, 14-15; Gerçeğe Doğru, Temmuz-Ağustos 2000,

21. 142 Gerçeğe Doğru, Aralık 1997, Y11:1, Say1:3, 13; Gerçeğe Doğru, Eylül-Aralık 1998,

13.

190 TÜRKİYE'DE MiSYONERLİK FAALİYETLERİ

görüşmede Türkiye' deki Protestan Kiliseleriyle işbirliği yaptıklarını,

aynca İstanbul' daki yerel kiliselere yardım etmek istediklerini, ancak kiliselecin gemilerini yeterince kullanmadık:Ianm, faaliyetlerinin kitap satınakla sınirlı kaldığım belirtmiştir143 • . ·

Aynca, 18 Eylül-5 Ekim 2003 tarihleri arasında İstanbul'a gelen ve "Dünyamn En Büyük Yüzen Kitap Gemisi" olarak tamnan Daulos'un (Yunanca hizmetkar anlamına gelir) güvertesinde sergilenen yayınlann önemli bir bölümü Hıristiyanlıkla ilgilidir ve gemide İncil ve · Kitabı Mukaddes satışı da yapılınıştır. Aynca İstanbul Kuruçeşme' de kaldığı süre içinde, çoğunluğunu Batılı ve Uzak Doğuluların oluşturdu­ğu 320 personeli tarafından müzik ve dans gösterileri gibi çeşitli etkin­likler düzenlenmiştir144•

10. Maddi Yardımlar

Yerel ve Uluslararası Protestan topluluklar büyük tabi afetlerde çalışmalar yapımşlardır. Protestan cemaatler 17 Ağustos 1999 Depre­minde çeşitli etkinliklerde bulunn:ıuşlar, deprem bölgesinde faaliyetler göstermişlerdir. Deprem sonrası "Türkiye Bağımsız Protestan Kiliseleri Yardım Koordinasyon Merkezi"ni kurmuşlar ve çadır, prefabrik ev, seyyar mutfak, seyyar hastane oluşturmuşlardır145 • Aynca, Türk Protes­tan Kilisesi tarafından İzmit Bekirpaşa'da 8 derslikli bir okul yaptınl­ımş, Yalova Tennal'de de Türkiye Protestan Kiliseleri tarafından Ter­mal Yeni Yaşam İlköğretim Okulu inşaatına başlanımştır146 •

Misyonerler özellikle Bursa, Kocaeli, Düzce ve Sakarya' da aktif propaganda çalışmalan yapımŞlardır. Terinal-Ataköy'de İmanlı Çocuk­lar Tatil Evi açımşlar, bölgede ücretsiz İncil ve kitaplar dağıtımşlar ve yeni kiliseler oluştunnuşlardır147 •

Bunun haricinde değişik illerde sokak çocuklarına da yardımlar yapılmaktadır148 •

143 www.kapsarngazetesi.corn, 10.04.2003 144 www.turkiyegazetesi.corn, 04.10.2003; www.aksarn.corn.tr, 04.10.2003. 145 İsa Karataş, Gerçeğe Doğru, Eylül-Ekim 1999, 4-5. 146 Gerçeğe Doğru, Ocak-Şubat 2000, 10-11. 147 www.euraasianet.org, 19.07.2000. 148 www.lighthouseic.org, 03.12.2003.

TÜRKİYE'DE PROTESTAN MİSYONERLİGİ 191

Protestan toplulukların diğer bazı etkinlikleri de şöyledir:

1998 yılında "Tapınma Şenliği" adında bir etkinlik düzenlenmiş­tir, Dünyaca ünlü Graham Kendrick ve grubu Türkiye'ye ·gelerek Har­biye Kenter Tiyatrosu'nda konser vermiştir. Aytıca panel ve seminerler de düzenlenmiştir. Bu şenliğe Ankara, İzmir, Diyarbakır, Adana ve Burna gibi Türkiye'nin çeşitli şehirlerinden Protestan topluluklar da ka­tılmıştır149.

Celebrant Singers Müzik Topluluğu 1-15 Temmuz 1998 tarihinde bir konser vermiştir150.

29 Nisan-4 Mayıs 1999 tarihinde, Antalya ve Isparta' da Müjde Yayıncılık ve GTI Travel tarafından organize .edilen "AZiz Pavlus Yürüşü" yapılmıştır. Bu etkinliğe çeşitli Hıristiyan topluluklardan yük­sek düzeyde katılırnlar olmuştur151 .

3-9 Mayıs 2000 tarihinde, yine Müjde Yayıncılık tarafından An­talya ve Isparta' da "Aziz Pavlus Yürüyüşü"nün ikincisi düzeıılenmiş­tirısı. .

Arjantinli vaiz Luiz Palau 25-27 Şubat 1999 tarihinde Gedikpaşa Protestan Kilisesi'nde konferanslar vermiştir 153 . Bu tür konferanslar zaman zaman yerel kilise vaizleı:i tarafından da kiliselerde verilmekte­dir.

Protestanlar zaman zaman medyada misyonerlik haberleriyle gündeme gelmektedir. Bazı televizyon kanalları bu konuda haber prog­rarnları yapmışlardır154. Aynca gazetelerde de sık sık misyonerlik ha­berlerine rastlanmaktadır155.

149 Gerçeğe Doğru, Temmuz 1997, 7. 150 Gerçeğe Doğru, Temmuz-Ağustos 1998, 28-29. 151 Gerçeğe Doğru, Temmuz-Ağustos 1999, 12, 4-5. 152 Gerçeğe Doğru, Temmuz-Ağustos 2000,7-10. 153 İsa Karataş, Gerçeğe Doğru, Mart-Haziran 1999, 8-9. 154 Bkz. Gerçeğe Doğru, Eylül-Ekim 1997, 4. 155 Geniş bilgi için Bkz. Gerçeğe Doğru, Eylül-Ekim 19~7, 19; Mart-Nisan 1998, 13;

Eylül-Ekim 1999, 12.

192 TÜRKİYE'DE MiSYONERLİK FAALİYETLERİ

SONUÇ

Protestan Misyonerlerinin Anadolu macerası yaklaşık iki yüzyıl önce başlamış, zaman içinde misyonerler için iniş çıkışlar olmuştur. İlk

·zamanlarda ayının yapmadan propagandalarıru yürütürken sonraları ça­lışrnalarıru Ermeniler üzerinde yoğunlaştırrnışlar ve kısmen başarılı da olmuşlardır. Yerli Hıristiyan Kiliselerinin tepki ve engellernelerini de batı ülkelerinin, özellikle de İngiltere ve ABD'nin destekleriyle aşrnış­lardır.

Misyonerler XIX. yüzyılda eğitim ve sağlık alanlarında önemli çalışmalar yapmışlar, onlarca okul ve hastane kurmuşlar, buralarda bin­lerce eğitirnci ve doktor misyoner çalıştırarak propaganda için birçok kişiye ulaşma-fırsatı bulmuşlardır.

XX. yüzyıla gelindiğinde Balkanlar ve Ortadoğu'da önemli deği­şiklikler gerçekleşmiş, yeni oluşan devletlerin kurulma aşamasında, Bulgaristan örneğinde olduğu gibi misyonerierin de dalaylı etkileri ol­muştur.

Cumhuriyetin iHlmndan sonra Protestan misyonerierin karşısına önemli engeller çıkmış, okulları ve hastaneleri kapatılmış, göçler nede­niyle ülkedeki nüfusları azalrnıştı. Duraklama dönemine giren Protestan Misyonerler kısa sürede kendini topladılar ve 1960'lardan sonra çalış­malarım her geçen gün artırarak sürdürdüler. XX. yüzyılın son çeyre­ğinden günümüze kadar yapılan uluslararası antlaşmalar, ülkemizin içi­ne düştüğü ekonomik kriz, teknolojinin gelişmesi ve tabi afetler gibi et­kenler misyonerierin işine yaradı ve propaganda çalışmalarında onlara yardım etti.

Ancak, geçen iki yüzyıla baktığımızda misyonerierin bu kadar yoğun ve gayretli çalışmalarına rağmen, dini açıdan hedefledikleri başa­nya ulaşamadıklarıru görmekteyiz.

Osmanlı dönernindeki Protestan misyonerliği ile günümüzdeki misyonerliği karşılaştırdığırnızda benz~r. birçok yöne rastlamaktayız. O dönernde de, günümüzde olduğu gibi ev kiliselerine, sokaklarda İncil ve · kitap dağıtılrnasına, misyonerierin aileleri ile birlikte misyonerlik yap­rnalarına, batılı devletlerden destek almalarına, yerli halkın gelenekleri­ne uyum göstermelerine rastlamaktayız. Bunun yanında misyonerierin kullandığı bazı yöntemlerde değişiklikler de olmuştur.

TÜRKİYE'DE PROTEST AN MİSYONERLİÖİ 193.

Osmanlı'da kurduldan okul ve hastane gibi kurumların yerini, sesli ve görsel yayınlar ile internet almıştır. En üzücü olan farklılık da Osmanlı' da Müslümanlar arasında başarısız olduğu için Ermeniler üze­rinde yürütülen misyonerliğin günümüzde Müslümanlara yönelik olarak sürdürülmesidir. Bunun sonucunda önemli sayıdaki Müslüman genci so~ yıllarda Protestanlığı kabul etmiştir. Ancak yaptığımız araştırmalara göre Hıristiyanlığı kabul ederek Protestanlaşanların tarnarnma yakını, önceden sadece nüfus .t<ağıdında Müslüman yazan, İslam hakkında o- . lumlu bir fıkri olmayan kişilerdir. Bu kişiler ateist bir hayat sürerken düştükleri bunalım sonucunda misyonerlerle karşılaşmış ve Hıristiyan­lığı kabul etmişlerdir.

Şunu çok iyi bilmekteyiz ki, şu ana kadar dinini iyi bilen ve dini­ne bağlı olan bir Müslüman sonradan dinini değiştirerek Hıristiyan ol­mamıştır. Aynca dini inançlan güçlü olan bir kişi maddi menfaatler karşılığında dinini değiştirmez. Maddi menfaat için dinini değiştirenler ise yeni dinine de samimi duygularla bağlanmazlar. İslam dinini kabul etmiş imanlı bir Müslüman'ın dinini değiştirmemesindeki en önemli neden İslam dininin, her ·devirde insanın bütün ihtiyaçlarına cevap vere­bilecek, insan tabiatma en uygun din olmasıdır. Bu yüzden misyonerie­rin Osmanlı döneminde Protestanlaştırdıklan Müslüman sayısı çok az olmuştur. Kanaatimizce Protestanların önündeki en büyük engel halkı­mızın İslam'ı doğru bir şekilde öğrenmesi, öğretmesi ve ·cahil bırakılmamasıdır. Buradaki en büyük görev Müslüman anne-habalara ve biz ilahiyatçılara düşmektedir.