Tohid Va Ilahi Adalet Mozusunda Sual-cavab

8/4/2019 Tohid Va Ilahi Adalet Mozusunda Sual-cavab

1/76

TVHDVHD V LAHLAH DALTDALT MVZUSUNDAVZUSUNDA SUALLARUALLAR V CAVABLARAVABLARBSMLLAHR-RHMANR-RHM

Kitabn ad: Suallar v cavablarMllif: Mhmmdrza KaifiTrcm edn: R. krbyli

Nair:

apa hazrlayan: Beynlxalq l-Mustfa (s) Akademiyas tdqiqat bsiap tarixi: 2008-ci ilap nvbsi: Birinci

Tiraj: 3000

SUAL 1: Mhur psixoloq Freyd deyir: nsan zndn byk v qdrtli birxsin ona dayaq olduunu hiss etmy mhtacdr. Belc o Tanr adl varla itatetmy ehtiyac duyur. slind Tanr yoxdur v o, snacaq axtaranlarn, Tanr adlvarla prsti ednlrin tsvvrdr. Bu, Freydin szlridir. Ona nec cavab ver

bilrsiniz?

FREYDN NZRYYS

Avstriyal mhur nevropatoloq v psixoloq Ziqmund Freyd (1856-1939) znzriyylrini byan edrkn insandak qorxu hissini Allaha inam v dindarln sasamili hesab edir. lbtt, bu nzriyy ondan nc d irli srlmdr. ox ehtimalki, hmin nzriyyni aq kild byan edn ilk xs (b.e. tqr. 99-55) romal air Tit

Lukertsi Kardr. O, z erlrinin birind bel deyir: Tanrlar yaradan ilk eyqorxudur. Bir szl, bu nzriyyy sasn, sel, zlzl, xstlik, lm v bu kimi tbiihadislrdn yaranan qorxu btn tbii hadislr n mtrk amilin yaranmasna vonu Allah adlandrlmasna sbb olmudur. Z. Freydin nzrinc, insan Allah yox,ksin Allah insan yaratmdr. Hqiqtd, insanlarn zehnind dini inanclarn yaransbbi tbii hadislrindn qorxu, onlarn zlrini qoruyub saxlamaq istyidir. Qdiminsanlar zlrini zrrli hadislr mqabilind hycan v qorxudan qorumaq ntdricn qdrtli, drrakli v tbit hakim varlqlara inanmaa baladlar ki, xahi,dua, ibadt etmk, qurban ksmk v bu kimi mllr vasitsil hmin varlqlarnmhbbtini clb etmk, thlkni zlrindn uzaqladrmaq istyirdilr. Onun fikrinc,insann Allaha z tutmasnn sbbi qdimd d, masir dvrd d qorxu hissi

olmudur v bu bax z gcnd qalmaqdadr. nki insan tarixi bir varlqdr v

1


2/76

kemidki varln xsusiyytlri saysz-hesabsz nsillr vasitsil masir insanaverilir.1

QORXU AMLN RADLAR

1-Bu nzriyy yalnz bir frziyy v ehtimaldr, onun isbat n he bir dlil dyoxdur.

2-mumiyytl, insann qorxmasnda iki sas amil rol oynayr: Biri mlumatszlq,digri is fiziki v ruhi chtdn qdrtsizlik. nsan tanmad v mlumatl olmad

bir ox gerklr mqabilind qorxu hissi keirir. Onun mlumat artdqca qorxusu daazalr. Msln, xstliy dar olan v onun sbbini bilmyn bir insan tsvvr edk.Onun hmi qm-qss, iztirab iind olduunu grcksiniz. nki o, lacszxstliklr tutulduunu ehtimal verir. Lakin hkim mraci edib, xstliyinin sbbiniyrndikd, onun el d thlkli olmadn baa dr, qorxu v hycan aradanqalxr.

Fiziki v ruhi atmazlq da insanda qorxu yaranmasna sbb olur. nsan b`zi ruhiv psixi xstliklr yoluxduqda, hmi qorxu v iztirab halnda olacaqdr. Ruhi v

psixi baxmdan salam olanlar is bir ox thlklr mqabilind sla qorxu hissikeirmirlr.

Bellikl, gr insann m`lumat artarsa, bir ox psixi sxnt v ruhi xstliklrdnamanda qalar, he vaxt qorxu hissi keirmz. Bu nqtni nzr almaqla, Z. FreydinAllaha inamn sbbi qorxudur! nzriyysin diqqt yetirk. Bu nzriyyy gr,insann m`lumat artarsa v ruhi salamla malik olarsa, onun qorxusu aradan qalxarv Allaha inanmaz olar.

Baqa szl, he bir hadisdn qorxmayan insan Allaha da inanmamaldr. Elc d,bir hadisdn qorxan insann m`lumatnn artmas v ruhunun salaml nticsindqorxusu aradan qalxarsa, demli, hmin xs Allaha inanmamaldr. Halbuki hyatdahmi bunun ksi mahid olunur.

3-Frz edk ki, insanlarn hams v ya bir qrupu qorxu nticsind Allah adl birvarla inanb, Ona itat edir. Mnti sasn yen d Allah yoxdur, btn dinlr pu v

batildir! nticsini ala bilmrik. Freydin nzriyysinin dzgn olduunu frz etsk,bunu isbat etmi olarq ki, insanlarn din v Allaha inamnda rol oynayan sbb dzgndeyil.2 Bu da, Allahn varln v hr hans bir dinin haqq olmasn inkar etmkdntamamil frqlnir.

Bu misala diqqt yetirin: Tarix boyu br cmiyytinin elmi ixtiralar v kflretmkd sas mqsdi mhurlamaq, ictimai mvqe qazanmaq v srvt toplamaqolmudur. Bunu xlaqi v dzgn mqsd hesab etmk olmaz. Lakin insann elmi ixtiraetmkd mqsdinin dzgn olmamas elmi ixtirann pu v yersiz olduunu gstrmir.

Bir szl, bu nzriyyd sbbl (insan hanssa bir ey svq ednl) ntic(insann nail olduu ey) arasnda uyunsuzluq yaranm, birinin batil saylmasdigrinin batil saylmas il nticlnmidir.

4-Bu nzriyynin batil olmasn isbat edn amillr:a) Tarix z hadt verir ki, dini gtirnlr v camaat Allaha doru d`vt ednlr

n catli, dzml xslr olmular. b) Dnyada Allaha sla e`tiqad bslmyn qorxaq insanlar ox olmudur v hal-

hazrda da mvcuddur.Bizim qidmiz sasn, Allahn varlna inam tarix boyu btn insanlarn fitrtind

v daxilind olmudur; y`ni (msln) mhbbt bslmyin yax i olmas, hqiqtitapmaq hissinin btn insanlarn fitrtind mvcudluu sbb ehtiyacl olmad kimi,Allah tanmaq v Ona itat etmk hissi d fitridir. lahi fitrt onlar Allaha inanmaasvq edir.3

1 Xuda dr ndieyi br, Abdullah Nsri, sh. 38-40.2 Y`ni insanlarn Allaha v din inanmaqlarnn sbbi qorxudursa, bu yanldr.3 lav mlumat ld etmk istynlr hid Mrtza Mthhrinin Fitrt kitabna mracit ed

bilrlr.2


3/76

***

OXALLAHLILIQ FRZYYSNN BATL OLMASI

SUAL 2: Mn Allahn varlnabh etmirm, lakin sizdn Onun yeganliyiniisbat etmyi xahi edirm.

ALLAHIN YEGANLYNN SBATI

Allahn yeganliyinin isbat il laqdar mxtlif dlillr mvcuddur. Biz onlarn birini rh etmkl kifaytlnirik. Bu dlilin baa dlmsi n iki mqddimydiqqt yetirmk lazmdr:

1. Hr bir nticnin varl z sbbin baldr; baqa szl, sbb-ntic(determinizm) qanununa sasn, hr bir mxluq v ntic z varln xaliqdn, yaradansbbdn alr. gr onlarn rtlr v iste`dadlara ehtiyac olarsa, varlqlar da mtlqzn yaradan sbb istinad etmlidir. Buna sasn, gr iki, ya ikidn ox varlq bxedn sbb frz olunsa, onlarn hr bir nticsi z sbbin bal olar v sla baqa birsbb, yaxud onun nticlrin bal olmaz. Bellikl, onlarn nticlri arasnda laqv ballq yaranmaz.

2. Varlq almin vahid nizam hakim ksilmidir. Onda uyun gln v uyun

glmyn fenomenlrin bir-birlril laqlri var. Uyun gln fenomenlr arasndaklaqlr mxtlif sbb-ntic qanununun t`sirinddir. Bu qanunlar dyiikliklrin bavermsin sbb olur v onlar he vchl inkar etmk olmaz. Lakin kemi, indiki vglck fenomenlr arasndak laqlr beldir: Kemi fenomenlr indiki fenomenlrinvcuda glmsin zmin yaradr. ndiki fenomenlr da z nvbsind glckfenomenlrin yaranmasna zmin hazrlayr. gr sbb-ntic laqlri dnyafenomenlrin arasndan gtrls, dnyadan sr-lamt qalmaz v digr bir fenomend vcuda glmz. Nec ki, insann hava, su, iq v qida mhsullar il laqsi qrlsa,artq z yaayn davam etdirib, baqa bir insann dnyaya gliin, yaxud digr biryann dzlmsin zmin yarada bilmz.

Bu iki mqddim sasnda bel bir ntic xarmaq olar ki, saysz-hesabsz kemi,

indiki v glck fenomenlrin, varlq toplumuna aid bu dnya v onun nizamnn birxaliqi v yaradan var. (Dnya v ona hakim nizam) Allahn nzarti, hikmtli tdbiri vmdrikliyi il idar olunur. gr Ondan baqa, tanr olsayd, onlar arasnda laq v

ballq yaranmaz, dnyaya vahid nizam hakim ksilmzdi. Elc d, hr bir xaliq zxaliqi trfindn yaranar v onun xaliqi baqa xaliqlrin kmyil vcuda glrdi.

Nticd mxtlif v mstqil nizamlar, varlqlar yaranard v onlar arasnda he bir ballq olmazd. Halbuki dnyada mvcud nizamlar bir-birlrin bal vahidnizamdandr. V onlarn fenomenlri arasnda da ballq mahid olunur.1

***

QURÀNDA ALLAHI TANIMAq YOLLARI

SUAL 3: Quràni-krimd insanlarn Allah-taalan tanmas mslsimqabilind (inkar, kk-bh, hadt v yqin kimi) mxtlif mvqelr byanolunmudur. Bu da insanlar arasnda (kafirlr, mnafiqlr, mslmanlar v m`minlrkimi) mxtlif qruplarn yaranmasna sbb olur. Bu sbbdn d, mn tam aydndeyil ki, bu mvqelr mld nec akar olur?

QURÀNDA M`RFT

Quràni-krimd m`rift v onun saslar, elm v alim, elc d rtlri,vasitlri, manelri haqqnda geni kild sz almdr.2

1 Amuzei flsf, Misbah Yzdi, 2-ci cild, sh. 359-360. lav mlumat ld etmk n bax:suli flsf v rvii realizm, llam Tbatbai, 5-ci cild, sh. 111-123.

2 Bu msl barsind geni m`lumat ld etmk istyirsinizs, aadak kitablara mraci edbilrsiniz:

3


4/76

M`RFT V ALLAHA NAM

man, m`riftl laqli olduundan Quràni-krimd Allah tanmaq mslsinciddi hmiyyt verilir, onun manelri v ona nail olmaq yollar t`yin olunur.M`riftin manelrin empirik idrak,1 kor-korana tqlidlri2 v gmana saslanma3;Allaha ynlm manelrin is ani hvs v istklri,4 insann z glck rifah bardifrat fikirlmsini,5 Allah, peymbr v dinl6 dmniliyi misal gstrmk olar.7

Quràni-krimd dini msllr, xsusil tovhid v mad bard znn, kk-bh,inkar, msbt v mnfi kild hadt kimi ifadlr ildilmidir. Burada inc birnqty diqqt yetirmk lazmdr: insanlar mumi kild bu qruplara blb, (misaln) inkar ifadsini yalnz kafirlr, kk ifadsini yalnz mriklr, yaxudmnafiqlr, hadt ifadsini is yalnz mslmanlara aid etmk olmaz.

Misal n: Qafir sursinin 81-ci v Mu`minun sursinin 99-cu aylrindinkar sz kafirlr barsind ildils d, onlar brahim sursinin 10-cu v Sbsursinin 54-c aylrind kk v trddd ifadlri il vsf olunmular. Qafirsursinin 59-cu v Tvb sursinin 45-ci aylrind qeyri-m`minlrin kk-bhydar olmalar qeyd olunmudur. Qeyri-m`minlr is hm mnafiqlr, hmkafirlr, hm d mriklr aid edilir. Mnafiqun sursinin 1-ci aysind d onlarndild hadt vermlrin iar olunduu zaman, el hmin ayd onlarn qlbn

(Peymbri) inkar etmlri d aqlanmdr.Bel ifadlrin aqlanmas, elc d kafirlrin, mriklrin v mnafiqlrinmslmanlar v m`minlrin Allaha, mada, dini msllr inamlar qarsndamvqelrinin m`lum olmas n Quràn aylrini yana nzrdn keirmk dahayax olard. Lakin mvzunun geniliyini nzr alb, kk, znn v yqininm`rift v Allaha trf ynlmkl laqdar t`rifini v t`sirlrini aradrmaqlakifaytlnirik:

1-QURÀNDA KK

kk bir nqteyi-nzrdn qism blnr:1-Qanuni kk: Hqiqt axtarnda hr hans bir hadisnin, hrktin, hkmn

predmeti v predikat arasnda laqnin taplmasnda trddd, zehni iltmk. Bu nvkk tbiidir v hycan dolu ehtimallar aradan qaldrr. Buna sasn, hadisnin digrtrfindki sasl v faydal yqinlr qanuni kk demk olar. nsan yqin atdran bunv kk sassz zahiri imandan olduqca stndr.

2-Xstlikl bal kk: Bu, hqiqt axtarnda mddalar v sbutlarla zldikdzehnin acizliyindn irli glir. Bu xstliyin sbbi zehnin hqiqtlri aradrb, onlarxyallardan ayrarkn qorxuya dmsidir. kkin znmxsus xsusiyytlrindn biri

beyin faliyytlrindn xilas olmaq n zehni rahatlq qayli xstlikdir. Bu kkhqiqtd m`riftin antonimidir.

3-sasl kk: Bu, zif imanl xslrin yksk tfkkr sahibi olduqlarn

gstrmsidir. Bu kk dar olanlar iddia edirlr ki, m`rift v idrak mqamna nailolmular. kk v trddddn baqa yol tapa bilmmi, yaxud hqiqt atmaq nkk ednlr mhbbt bslmilr, onlarn kki hqiqtlri tapmaa eq zndndir!

Quràni-krimd iar olunan, eyni zamanda mzmmt ediln kk qanuni kkyox xstlikl bal sasl kkdir.8

1-enaxt-inasi dr Quràn, Cvadi Amili.2-enaxt z didqahi-Quràn, Behiti v Mhmmd Hseyni.1 Bqr, ay: 55; Furqan, ay: 21, 33 v 34.2 Zuxruf, ay: 22-23.3 Yunis, ay: 36 v 66; Sad, ay: 27.4 Mhmmd, ay: 13.5 Tkasur, ay: 1-2; Hicr, ay: 3; Hud, ay: 15-16.6 Muddssir, ay: 11-25.7 Bax: Peyami-Quràn, Mkarim irazi, 1-ci cild, sh. 316-423.8 Bax: enaxt z didqahi elmi v didqahi Quràn, Mhmmd Tqi Cfri, s. 310-312.

4


5/76

QURÀNDA KK EDNLR HAQQINDA

Diqqt yetirmk lazmdr ki, Quràni-Krim kk ednlr dlil v sbut sorandaolanlar m`nasnda deyil. Mqsd xstlikl bal olan kk dar olub, yqinatma v kk-bhnin aradan qalxmasn qeyri-mmkn biln xslrdir. Bunasasn, Quràni-krimd kk ednlr iki qrupa blnr:

Birinci qrup: Bilmirm v baa dmrm demkl kk-bhy darolduqlarn bildirnlr. Y`ni bu qrup kk ednlr aq-aydn aylri gr-gryaradan, mad, vhy, dini tlimlr v prinsiplr barsind kk edirlr.1

kinci qrup: Allah, nbvvti v mad inkar edn xslr. Lakin onlar hqiqtd bumsllr barsind yqin hddin atmam v kk dar olmular. Baqa szl,onlar he bir sbutlar olmad halda, dini prinsiplri dild inkar edir v mslybh il yanarlar.2

Quràn baxmndan, kk ednlr mhz hiss olunmayan msllri danrlar. Onlarmin olmadqlarn iddia etdiklri halda, peymbrlrin d`vtinin batil olmasnsbuta yetirn he bir dlil gstrmirlr.3

KKN T`SRLR

Quràni-krimin tovhid, mad, risalt, vhy v digr dini msllrl laqdar

aylrin diqqt yetirdikd iki sas nqt il rastlarq.1-kk-bh ya qlbd, ya dild, ya da hm qlb, hm d dild inkara sbb olur.4

2- Bu kk b`zn mriklr5, b`zn d kafirlr6aid edilir.Demk, irk v kfr sbb olan amillrdn biri d kk-bhdir.

Bir inclik: Quràni-krim aylrind qeyd olunan rybin kk dn myynfrqlri var. Ryb ltd bhtan v bu kimi bir eyl birg kk v nadanlqnticsind nfsd yaranan iztirabl (hycanl) haldr. Buna sasn, aylrd qeydolunan murib kk sifti qrar verilmidir; y`ni hycan yaradan kk. Sbasursinin 54-c aysini misal gstrmk olar. Hmin ayd buyurulur: Kafirlrmurib (kk) iind idilr. Y`ni onlar hycanla birg kk dar olmudular.B`zn insan (misal n) filan aacn ild ne df bar verdiyini bilmir. Bu zaman(Quràn aylrind qeyd olunan) reyb yox, kk yaranr. B`zn is (misal n) filanyolda bir quldurun pusquda durub-durmamas bilinmir. Burada insanda kk-bhdnlav, hycan da yaranr.7

2-QURÀNDA ZNN (GMAN)

Quràni-krimd be nv gmandan sz almdr:1-Hqiqt uyun glmyn gman.8

2-Hqiqtl uyun gln gman.9

3-Gnah saylan gman.10

4-Hqiqti kf etmyn gman.11

1 Bax: brahim sursi, 9-10-cu aylr; Hud surrsi, 62-ci ay; Yunis sursi, 104-c ay;Nml sursi, 66-c ay...

2 Casiy sursi, 24 v 32-ci aylr; Qaf sursi, 2-3-c aylr; Muminun sursi, 33 v 37-ciaylr.

3 Bax: enaxtenasi dr Quràn, sh. 181-182.4 brahim sursi, ay: 9-10; Nml sursi, ay: 66; Casiy sursi, ay: 32; Muminun sursi,

ay: 69; Bqr sursi, ay: 23 v s.5 Nml sursi, ay: 66; Hud sursi, ay: 62 v 110.6 Sb sursi, ay: 54; Fussilt sursi, ay: 45; Qaf sursi, ay: 2-3.7 Quràn dr Quràn (Tfsiri mvzuiyi Quràni-krim), Cvadi Amili, 1-ci cild, sh. 361-362.8 nam sursi, ay: 116; Casiy sursi, ay: 24; Ali-mran sursi, ay: 154; Bqr sursi,

ay: 78; Hcc sursi, ay: 15.9 Tvb sursi, ay: 118; Haqq sursi, ay: 17-21.10 Hcurat sursi, ay: 12.11 sra sursi, ay: 52.

5


6/76

5-Mhkum olunan gman.1

Aylrin mcmusuna diqqt yetirmkl Quràni-krimin bu msly mnasibtinibel qeyd etmk olar:

a) Gman tbii ki, insan hqiqt atdrmr. Xsusil gmann mqddimlrindnfsani istklr olarsa.2 nki bu halda, gman nfsani istklr uyub, dlil v sbutdanuzaqlar.

b) Mhkum olunan gman insann qid sullarnda, xsusil bdi hyat (qiyamt)v onunla laqli mvzularda yaranr. Y`ni bel msllrd elm v yqin atmaq

labddr.v) nsanlarn ksriyyti gmana uyur, elm v yqin atmaq n zlrini zhmtsalmrlar.

q) Quràni-krimd mhkum olunan v hqiqt uyun glmyn gman n oxAllaha rik qoanlara aid edilir.3

Diqqt yetirmk lazmdr ki, Quràni-krimin b`zi aylrind (znn sznnyerin) zm sz ildilmidir.4Zm sz haqq hiss etmkl yana olan gmanm`nasn dayr. Quràn aylrin sasn, zm (haqq hiss etmkl yana gman)digr gmanlarla mqayisd daha artq soru-suala tutulacaqdr. nki b`zilrininshlnkarlq v e`tinaszlq zndn gman etmsi mmkndr. Lakin haqq hissetmkl gman edn xs z gmanna diqqt yetirmi v onun zrind aparmdr.5

3-QURÀNDA YQNLK

Predikatn predmet isbat, elc d predikatn predmetdn inkarnn qeyri-mmknlyn, hr iki hadisd birinci v ikinci e`tiqadn aradan getmmsinyqinlik deyilir. Buna sasn yqinin drd rti var. Bu rtlr daxilind gman vkk, htta nadanlq yqinlik rivsindn xaric olur. nki gman v kd predikatnsbut olunmasnda, elc d predikatn predmetdn alnmasnn qeyri-mmknlyndyqinlik mvcud deyil. Nadanlqda da predmetin predikata sbutuna, elc d

predikatn predmetdn alnmasnn qeyri-mmknlyn yqinlik yoxdur. Lakin bu ikiyqinin hr ikisi bh il, yaxud onun ksin gstriln dlill aradan qalxr. Yqin is

he vaxt aradan getmir.Quràni-krim yqin n qeyd olunan drd rtdn yaranan zrurti la ryb fihi(onda he bir kk-bh yoxdur) v buna bnzr ifadlrl byan etmidir. Msln

buyurur:---------------Sh. 28.

Bu (Quràn ), he bir kk-bh olmayan v tqvallara doru yol gstrnkitabdr.6

Ayd qeyd olunan ra ryb (he bir kk-bh yoxdur) ifadsinin m`nas budurki, Quràn inkaredilmz bir hqiqtdir. Bu kitabda tovhid v mada d`vt, vhy vrisalt iddias olduundan onun mddalar da inkaredilmz bir hqiqtdir.

Baqa bir ayd bel buyurulur:

---------------Ey Rbbimiz! Hqiqtn, olacana bh edilmyn bir gnd btn insanlar

(bir yer) toplayan Snsn!7Aynin m`nas budur ki, Allah-taalann insanlar bir yertoplayaca gn labd hqiqtdir.8

1 Ncm sursi, ay: 28.2 Ncm sursi, ay: 23.3 nam sursi, ay: 148; Yunus sursi, ay: 66; Ncm sursi, ay: 23; Casiy sursi, ay:

24.4 Cm sursi, ay: 6; Nisa sursi, ay: 60; nam sursi, ay: 22, 94 v 136; Khf sursi,

ay: 52; Qiss sursi, ay: 62 v 74; Sba sursi, ay: 22.5 Bax: enaxt z didqahi elmi v didqahi Quràn, sh.316-318.6 Bqr sursi, ay: 2.7 Ali-mran sursi, ay: 9.8 M`riftinasi dr Quràn, Cvadi Amili, 13-c cild, tfsiri mozuyi, sh. 255-256.

6


7/76

Qurànda yqin sznn, nc qeyd olunan m`nas hmin szdn dzln digrszlrl bir ne df tkrarlanmdr.1

YQNLYN DRCLR

Quràn baxmndan yqinliyin mxtlif drclri var: Elml-yqin, eynl-yqin v hqql-yqin.

Quràni-krim elml-yqini eynl-yqin atmaq n bir krp nvanndatantdrr.2 gr yqinlik zehni m`riftdn yani m`rift evrils, insan zehni

chtdn inandqlarn z gzlri il mahid edr. Allah-taala Tkasur sursindbuyurur: gr insan elml-yqin mrhlsin atsa, chnnmi gr bilr.Y`ni,biz elml-yqin mrhlsin atsaq, bizi bu mrhl il tan edn mqddimmiz dvar.

Eynl-yqin mrhlsindn yksk mrhlnin ad hqql-yqindir. Bumrhld insan ninki haqqa ahid olur, hm d Allahdan qeyrisini unudur v ilahim`riftd qrq olur. Quràn baxmndan hqql-yqin m`riftd n stn bir yqindemkdir.3

mumiyytl, diqqt yetirmk lazmdr ki, nzri v zehni yqinlik hqiqtd predikatn predmet n sbut olunmasn, predikatn predmetdn alnmasnn qeyri-mmknlyn bilmkdir. Bu iki yqin v biliyin aradan qalxmasnn qeyri-mmknlyn mahid etmk yqin atmaqdan v canl kild mahiddnfrqlnir.

Quràn aylrind yqin mslsi il laqdar bel nticlr ld etmk olar:1-lahi aylri Allah barsind yqinlik hasil etmk n bir nv sbb hesab etmk

olar.4

2-zn xyallardan, zehnin batil gstrilrindn nadanla qrq olmaqdanqoruyanlar tqvann yksk mrhlsin nail olanlar v axirt almin inananlardr.5

3-M`riftsiz v tlasz yqin mrhlsin atmaq qeyri-mmkndr.6

4-Yqindn bhrlnnlr he bir manedn qorxmadan z yollarna davam edirlr.7

5-Yqin m`rift v elmin xarici nmunlrindn olduu n m`lumlara aid edilir.

M`lum olan smayi-hsnann (Allahn gzl adlarnn) say ox olduundan,m`riftlr v yqinlr d mxtlifdir. Hr bir m`rift z hddind yqindn bhrlnir.Mhz bu sbbdn yqin n onun xarici nmunlrini nzr almaqla mxtlifformalar tsvvr etmk olar.

6-Yqinin n yksk drclri elml-yqin, eynl-yqin v hqql-yqindir.8

7-Yqinin ballqlar Allahn gzl adlar mhdud olmadndan, yqinliyi, yaxudmahid mrhlsini xsusi rivd yqinin son mrhlsi hesab etmk olmaz.Yqinin hqiqti eidli nurdan ibartdir. O hm artr, hm d hdudsuzdur.9

***

SUAL 4: Quràni-krimin mxtlif aylrind byan olunan kfr, irk, nifaq v

imanda mqsd ndir? Hans amillr onlarn yaranmasna sbb olur? zmz

1 Bax: R`d sursi, ay: 2; Bqr sursi, ay: 4 v 118; Maid sursi, ay: 50; Nmlsursi, ay: 3 v 82; Rum sursi, ay: 60; Loman sursi, ay: 4; Scd sursi, ay: 24; Casiysursi, ay: 4 v 20; Tur sursi, ay: 36; Hicr sursi, ay: 99; Vaqi sursi, ay: 95; Haqq sursi,ay: 51; Muddssir sursi, ay: 47; Nisa sursi, ay: 157; nam sursi, ay: 75; ra sursi,ay: 24; Duxan sursi, ay: 7; Zariyat sursi, ay: 20.

2 Tkasur sursi, ay: 5-6.3 Haqq sursi, ay: 51; bax: Mrahili ixtilaf dr Quràn, (tfsiri mozuyi), Cvadi Amili,

yqin blm, 11-ci cild, sh. 351-356.4 Rd sursi, ay: 2.5 Bqr sursi, ay: 4.6 Hicr sursi, ay: 99.7 Scd sursi, ay: 24; bax: enaxt z didqahi elmi v didqahi Quràn, sh. 493-499.8 Tsnim (Quràni-krimin trtibi tfsiri), Cvadi Amili, 2-ci cild, sh. 205-206.9 Yen orada; elc d Mizanul-hikm, Mhmmd Mhmmdi Reyhri, 10-cu cild, sh. 790.

7


8/76

tanmaq mqsdil insanlar bu sas zrind nec tanya bilrik? Mn irk vikizllyn b`zi lamtlri il tanam. Bu lamtlr mnd d mvcuddur. Buna

gr ox narahatam. Onlar aradan qaldrmaq n mn yol gstrin!

QURÀNDA NSANLARIN QRUPLARA BLNMS

Quràni-krimin aylrin diqqt yetirmkl insanlar ilahi din mnasibtd qrupa blmk olar:

1-B`zilri dini hm batind, hm d zahird qbul edirlr. Onlar m`minlr v

tqvallardr. Baxmayaraq ki, b`zn arsizlik zndn tqiyy edir, z batini imanngizldir, onu akarlamaq n he bir zmin tapa bilmir v ya arsizlik zndn

batini imannn ksin olaraq kafir olduunu e`lan edir.1

2-B`zilri hm batind, hm d zahird Allahn dinini inkar edirlr. Onlarkafirlrdir.

3-B`zilri yalnz batind kafirdirlr v zahird zlrini imanl gstrirlr.Bu qruplardan olan insanlar ya zahird v batind dini qbul edib m`min olur, ya

batind v zahird onu qbul etmyib kafir olur, ya da onu batind inkar, zahird qbuletmkl mnafiq olur. nc qrupun ksini d (tqiyyni) frz etmk olar; insan buhalda zahird dini inkar ets d, onu batind qbul etmidir. Bu qrup da m`minlrsrasndadr.2

Biz burada Quràn aylrind byan olunan bu qrup barsind qsa mlumatvermkl sizi kafirlrin, mnafiqlrin v m`minlrin qidlri il tan etmyalacaq:

1-QURÀNDA KFR

Quràn baxmndan kafirlrin kfrnn v Allah inkar etmlrinin sas sbbi yapsixoloji atmamazlq, ya da nadanlqdr.

mam Mhmmd Baqirdn () bel bir rvayt nql olunmudur: nkara sbbolan hr ey kfrdr.3Quràn aylri d bu hqiqti aqlamdr: kafirlrin yqinliyiyoxdur,4 ql, sbut v mntiq tabe olmurlar.5 Bir sra aylrd kafirlrin nadanl6,

b`zi aylrd is kk-bhy dar olmaqlar7 onlarn kfrlrinin sas sbbi kimiqeyd olunmudur. B`zi aylrd d kafirlr znn v gmana tabe olan qruplardanhesab edilmidir.8 Lakin Quràni-krim kafirlrin Allah inkar etmsind tkbbr vqruru n sas psixoloji sbb kimi aqlamdr.9

Quràn baxmndan, kafirlr dlil v mntiq tabe olmamaqla yana lav, zmddalarnn isbat n he bir dlil d gstrmirlr.10

Qeyd etmk lazmdr ki, Quràni-krimd kfr sz fisq (gnah) m`nasnda daildilmidir.11 Bel ki inkar b`zn ml mqamnda da kfr adlanr.12 Mrhum llamTbatbainin nzrinc, Quràn baxmndan kafirlrin Allah inkar etmsinin sas amilionlarn mad inkar etmsidir. Bu da nbvvti, vhyi v dini inkar etmkl

1 Nhl sursi, ay: 106; Qafir sursi, ay: 28.2 Tsnim, 2-ci cild, sh. 249-250.3 Mizanul-hikm, 8-ci cild, sh. 399, hdis: 17391.4 Tur sursi, ay: 36.5 l-mizan, 15-ci cild, sh. 222.6 Tvb sursi, ay: 97; raf sursi, ay: 138; hqaq sursi, ay: 23.7 brahim sursi, ay: 10.8 Bqr sursi, ay: 78.9 raf sursi, ay: 77; l-mizan, 17-ci cild, sh. 402.10 Muminun sursi, ay: 117.11 Ali-mran sursi, ay: 97; l-mizan, 2-ci cild, sh. 202.12 Nhl sursi, ay: 13; l-mizan, 12-ci cild, sh. 315-316.

8


9/76

nticlnir.1 Quràn aylrin sasn, kfr hm gclnn, hm d ziflynsiftlrdndir. Onun hr bir mrtbsinin xsusi t`siri vardr.2

mam Sadiq () maraql bir rvaytd, Quràn baxmndan kfrn be qismdn ibartolduunu bildirmidir:

1. Allahn rbubiyytini inkar etmk: mam Sadiq ()-n buyurduuna sasn, Allah,behiti v chnnmi qbul etmyn bu qrup insan gmana tabedir. Allah-taala onlarqorxutma faydasz hesab etmidir.3

2. Hqiqti bil-bil inkar etmk: Bu qism kfrn m`nas insann haqq v hqiqti

tand halda onu inkar etmsidir. Aadak aylrd bu m`nada kfr iaredilmidir:-----------------Sh. 33

Qlblri (m`czlrimizin) hqiqiliyin yqin etdiklri halda haqsz yer vtkbbr zndn onlar inkar etdilr.4

------------------Onlara Allah trfindn llrindkini (Tvrat) tsdiq edn bir kitab (Quràn )

gndrildiyi zaman (onu qbul etmdilr.) Halbuki vvlc kafirlr qlb almaqn (Tvratda ad kiln sonuncu peymbr glib biz yardm edydi dey

Allaha) yalvarrdlar. Bildiklri (peymbr) gldikd is ona inanmadlar. Allahkafirlr l`nt etsin!5

3. lahi ne`mtlri inkar etmk: Quràni-krimd buyurulur:-------------------

(Sleyman) Taxtn onun yannda hazr olduunu grdkd dedi: Bu, Rbbimin ltf v mrhmtindndir. Mni imtahana kmyi ndr ki, grkOnun ne`mtin kr edcym, yoxsa nankor olacaam! Kim (Rbbiminne`mtin) kr ets, yalnz z xeyrin kr edr; kim nankor olsa (ilahi ne`mt

kr etms), hqiqtn, Rbbim (onun krn) mhtac deyil v krm sahibidir!6

4. Allahn mrlrini trk etmk: Bu bard buyurulur:------------------Xatrlayn ki, yen bir zaman sizinl: Bir-birinizin qann tkmyin, bir-birinizi

yurdunuzdan xarmayan! dey razla gldik. Sonra siz (hmin hd-peymana)ahid olub (onu) tsdiq etdiniz. (Ey yhudilr!) Siz el insanlarsnz ki, (bu hddn)sonra yen bir-birinizi ldrr, znzdn olan bir dsty zlm v dmniliketmk n kmklib, onlar z yurdlarndan xarrsnz. Onlar (znzdnolanlar baqalarna) sir db yannza glslr, fidy verib azad edirsiniz. Halbukionlar (z yurdlarndan) xartmaq siz haram edilmidi. Aya siz kitabn (Tvratn)bir hisssin inanb, digr qismini inkar edirsiniz?7 Onlarn kfr v inkarlarnnsbbi Allah-taalann mrlrini trk etmlri idi.

5.z evirmk: Bu msl il laqdar Quràni-krimd buyurulur:------------------

Biz sizi inkar edirik (z eviririk). Siz bir olan Allaha iman gtirmyincbiziml sizin aranzda hmilik davt v nifrt olacaq.8

mumiyytl, diqqt yetirmk lazmdr ki, Qurànda kfr bir m`nadaildilmmidir. Bu mvzuda lav m`lumat vermk mqsdil aaadak incliklrdiqqt yetiririk:

1 l-mizan, 15-ci cild, sh. 187.2 Nisa sursi, ay: 138; Maid sursi, ay: 64 v 68; Tsnim, 2-ci cild, sh.222.3 Bqr sursi, ay: 78.4 Nml sursi, ay: 14.5 Bqr, sursi, ay: 89.6 Nml sursi, ay: 40; elc d bax: brahim sursi, ay: 7; Bqr sursi, ay: 152.7 Bqr sursi, ay: 84-85.8 Mmthin sursi, ay: 4; bax: brahim sursi, ay: 22; nkbut sursi, ay: 25.

9


10/76

1-Quràni-krimd kafirlrin doru yola ynlmmlri il laqdar xtm 1

(mhr vurmudur), tb2 (mhr vurmudur), srf3 (dndrmidir), ulfun4

(rtl v prdlidir), ran5 (qlb almdr), qfalun (kilidlr vurulmudur),6

nuqllibu7 (trsin evirrik), qsavt8 v mrz (xstlik)9 kimi ifadlrildilmidir.

2-Mrhum llam Tbatbainin nzrinc, Qurànda qeyd olunan llzin kfru(kafir olan xslr) ifadsind be`stin vvllrind yaayan Qrey kafirlrinin

byklri ola bilr. nki b`zi hallarda kafirlri qorxutman faydasz olmas

barsind shbtd doru yola ynlmmk btn kafirlr aid edilrs, onda hidaytqaps qeyri-mslmanlarn zn balanar. Bu da Quràni-krimin nazilolma hikmtiv aylrin zahiri il uyun glmir.10

3-Quràn baxmndan, kafirlr fitrt srmaysini mhv etmkl iman adlmvffqiyyt nail ola bilmdilr.11

4-Kafirlr mrkkb (qat) nadanla dar olduqlar n zlrini haqq bilirdilr.Lakin Quràni-krim onlarn xata bataqlnda qrq olduqlarn aqlayr.12 Onlarn iisusuz adamn dznlikd, sakit v aydn havada uzaqdan su kimi grdy ilma

bnzyir. Bel ki o hmin yer atdqda, orada bulaq olmadn grr. 13

5-M`sumlardan nql olunmu rvaytlrd qflt, kk-bh v gnah kfrnsaslarndan saylmdr.14 Hminin, bu hqiqt d iar olunmudur ki, kafirlr nadan

ikn sakit qalb dnsydilr, inkar etmz, kafir olub doru yoldan azmazdlar.15Ntic: Qurànda kfr ifadsi mxtlif m`nalarda ildilmidir. Onun bir m`nas

Allah-taalan v dini msllri inkar etmkdir. Bu mvzularn inkarnn sas sbbihm m`riftin olmamas (cahillik, kk v znn) hm d psixoloji atmamazlqdr.(tkbbr, qrur)

2-QURÀNDA RK (ALLAHA RK QOMAQ)

mam Sadiq () buyurmudur: Kfr (Allahn inkar) irkdn nddir; nki kfryalnz Allaha, irk is Allahdan qeyrilrin d aid edilir.16

mumiyytl, Quràn baxmndan, irki iki hissy blmk olar: etiqadda irk,

xlaqda irk. Lakin incliklr varsaq, xlaqi irkin d e`tiqadi irkd sonuclandngrcyik. Bu msl il laqdar Quràn aylri mcmusundan aadak nqtlriaydnlar:

1-Allaha rik qomaq alszlq lamtidir.17

2-Allah baqa bir varla bnztmk v oxatmaq nadanlqdan irli glir; nkiAllaha rik qoub, Onu baqa bir varla bnztmk elm v qidy uyun glmir.18 Bu

1 Bqr sursi, ay: 7.2 Nhl sursi, ay: 108.3

Tvb sursi, ay: 127.4 Bqr sursi, ay: 88.5 Mtffifin sursi, ay: 14.6 Mhmmd sursi, ay: 24.7 nam sursi, ay: 110.8 Bqr sursi, ay: 74.9 Bqr sursi, ay: 10.10 l-mizan, 1-ci cild, sh.52.11 nam sursi, ay: 12.12 Bqr sursi, ay: 81.13 Nur sursi, ay: 39.14 Mizanul-hikm, 8-ci cild, sh.400, hdis: 17399-17400 v sh. 404.15 Yen orada, 2-ci cild, sh. 153, hdis: 2813-2814.16 Yen orada, 8-ci cild, sh. 399, hdis: 17394.17 Bqr sursi, ay: 170.18 Bqr sursi, ay: 22.

10


11/76

sbbdn d, Quràn bildirir ki, Allaha rik qoman sas sbbi nadanlqdr vmriklr nadan insanlardr.1

3-irkd elm yol yoxdur. Y`ni irk m`lum ola bilmz, nki zatn yoxluqdur(mvcud deyildir). Zatn yox olan (mvcud olmayan) hr hans bir ey elm aidetmk olmaz. Ona gr ki, elm vcudi (isbati) bir msldir v onun vcudu olmayan(yox olan) eylr aid edilmsi qeyri-mmkndr. Allah-taala Loman sursinin 15-ci aysind buyurur: gr (ata-anan) bilmdiyin bir eyi Mn rik qomanachd gstrslr, (bu id) onlara itat etm.2

4-Qurànn b`zi aylrind kk d Allaha rik qomaq amillrindn hesabedilmidir.3

5-Bir sra aylrd mriklrin mrkkb (qat) nadanlq iind olduu daaqlanmdr; y`ni nadan olduqlar halda hqiqti bildiklrini gman edirlr.4

6-B`zi tfsirlr sasn, btprstliyin v Allaha rik qoman sbbi nvnadanlq ola bilr:

a) Allaha mnasibtd Allahn bnzri, oxar v tay-brabri olub-olmamasndanadanlq.

b) nsann mqam Allahn btn mxluqlarndan stn olmas barsindnadanl.

c) Tbit almi v cansz yalarn insan mqabilind dyrsiz olmas barsind

nadanlq.57-Quràni-krimd irk ynlmnin iki sas amili byan olunmudur:a) Xaliqin mxluqdan uzaqda tsvvr edilmsi: Allah-taala mxtlif aylrd bu

mddan rdd edir.6

b) Kainatn idar olunmasnn kiik tanrlarn hdsin qoyulmas: Bunun dapu v rdd olmas il laqdar bir ne ay nazil olmudur.7

8-Mriklr Allaha rik qoarkn ql, dlil v sbutdan bhrlnmdiklri kimi, zmddalarnn isbat n d he bir dlil gstrmirlr.8

9-Quràn nqteyi-nzrindn Allaha rik qomaq n byk zlm v haqszlqdr;nki Allaha rik qomaqla n mhm haqq v dalt (tovhidi dalt) aradan qalxr.

10-Quràni-krimin b`zi aylrind mriklrin kafirlrl eyni sviyyd olduqlar

qeyd edilmidir.11-Mriklrin Allaha rik qomasnda m`riftnaslqla bal amillrdn lav,

psixoloji amillr var. Hsd,9 gnah,10 elc d Allah, peymbr v dinldmnilik11... buna misal ola bilr.

12-Quràn aylrin sasn, tovhid yarpaqlar v budaqlar xlaq v ibadtdnibart pak aac, irk is kk chnnmd, od yaradan, yarpaqlar v budaqlar gnaholan irkin bir aaca bnzyir. irk adl bu irkin aac chnnmdn ba qaldrr.Onun meyvsi pis ilr v rzil siftlrdir. Mhz bu sbbdn deyirlr: Gnah ednxsin tovhid v Allahn birliyin xalis inanmas qeyri-mmkn olduu kimi, Allahaitat edn xsin mrik olmas da mmkn deyildir. Rvaytlrd buyurulur: M`minxs (he vaxt) zina v ourluq etmz.12

1 Rum sursi, 30-32-ci; Yusif sursi, 39-40-c; Bqr sursi, 113 v 118-ci aylr.2 Bax: Tfsiri mvzuiyi Quràn, Cvadi Amuli, 4-c cild, sh.138-139.3 Nml sursi, ay: 66; Hud sursi, ay: 62 v 110.4 Yasin sursi, ay: 6, 9 v 10; Rum sursi, ay: 59.5 Peyami-Quràn, Aytullah Mkarim irazi, 1-ci cild, sh.76-78.6 Qaf sursi, ay: 16; Zmr sursi, ay: 36; Qafir sursi, ay: 60; Ali-mran sursi, ay:

29.7 `raf sursi, ay: 54; Yunis sursi, ay: 31-32.8 Mu`minun sursi, ay: 117.9 Nisa sursi, ay: 54.10 Ali-mran sursi, ay: 112.11 Mddssir sursi, ay: 11 v 25.12 Biharul-nvar, 66-c cild, sh. 63, hdis: 7-8 v sh.67, hdis: 17; Kafi, 2-ci cild, sh. 32,

hdis: 1; bax: Tfsiri mvzuiyi Quràn, 7-ci cild, sh. 384.11


12/76

13-Quràn aylri baxmndan, irkin xarici nmunlri Allah yaddan xarmaa vnamazn trkin zmin yaradr.1 Allaha rik qomaq insan iztirab v hycan girdabnasalr.2

14-Bir nqteyi-nzrdn Quràn aylrind irk iki nvdr: 1-tatd irk. 2-badtdirk. badtd Allaha rik qomaq insann Allahdan baqasna ibadt etmsidir. tatdAllaha rik qomaq insann Allahdan baqasna msln, eytana itati, onunmrlrini icra etmsidir. Yusif sursinin Onlarn ksriyyti yalnz rik qoaraqAllaha inanarlar!3 aysi itatd Allaha rik qomaqdan danr; y`ni b`zi

m`minlr Allaha Ona qoduqlar riklr btlr v eytanlarla birlikd ibadt edrlr.4

RKN DRCLR

Allaha rik qoman drclri var. oxallahllq nzriyysi zahiri irknmunsidir. Ondan aa v gizli irk Quràna v xsusi nbvvt iman gtirmynkitab hlinin irki, ondan da aa v gizli irk Allaha, tovhid, onun vasit vsbblrin iman gtirn xslrin mstqil baxlardr. Bu qbil xslr Allahdan

baqalarna qeyri-mstqil kild diqqt yetirmk vzin, onlara mstqil kilde`tiqad bslyib, z ilrind onlara istinad edir.5 Diqqt yetirmk lazmdr ki, gizlikild Allaha rik qomaq imanla yana ola bilr.6

3-QURÀNDA NFAQ V KZLLKBu msl il laqdar Quràni-krimd bir ox incliklr byan olunmudur. Biz

onlarn bir nesini qeyd etmkl kifaytlnirik:1-Qurànda ikizllk kfr gizltmk v iman akar etmk m`nas dayr.

Y`ni mnafiqlr zahird (Allaha peymbrlr) hadt verir, batind is (onlar)inkar edirlr.7

2-Quràn baxmndan ikizllyn sas amili nadanlqdr.8

3-B`zi aylrd mnafiqlrin trddd v kk-bh iind olmalarna iaredilmidir.9

4-kizllk siftinin amillrindn biri d kdir.10

5-Quràn nqteyi-nzrindn, mnafiqlrin Allaha v Peymbr () iman inkaretmlrinin sbbi budur ki, onlar dnyan hissiyyat v maddiyyatla dyrlndirirlr.Kafirlr vhyin fsan olduunu gman etdiklri kimi, mnafiqlr d qeyb almin vhiss olunmayan eylr (metafizik alm) inanma alsz i sayrlar.11 Mnafiqlrmaddi dnyagrlri v hissiyyata saslandqlarndan tovhidi, mad v Peymbrin() risaltini qbul edn mhacir v nsar qrupunu axmaq hesab edir, onlarn mllrinialsz v pu i kimi qlm verirdilr. zlrini is onlardan stn v aydn dncsahibi sayrdlar.12

6-Mnafiqlrin kk-bh v trdddlri onlarn qlblrinin xst olmas illaqlndirilir.13

1 Maid sursi, ay: 91.2 Bqr sursi, ay: 113.3 Yusif sursi, ay: 106.4 l-mizan, 11-ci cild, sh. 280.5 Yen orada, 2-ci cild, sh. 202 v 4-c cild, sh. 371.6 Yen orada, 11-ci cild, sh. 276.7 Mnafiqun sursi, ay: 1-3; Ali-mran sursi, ay: 167; l-mizan, 9-cu cild, sh. 325 v

19-cu cild, sh. 278.8 Tvb sursi, ay: 97.9 Nisa sursi, ay: 143; l-mizan, 5-ci cild, sh. 116-117.10 Sad sursi, ay: 8; brahim sursi, ay: 9.11 Nhl sursi, ay: 22.12 Tfsiri-tsnim, 2-ci cild, sh. 278.13 Tvb sursi, ay: 45; Tfsiri-tsnim, 2-ci cild, sh. 137; l-mizan, 5-ci cild, sh.118.

12


13/76

7-B`zi tfsirilrin nzrinc ikizllk irkin xarici nmunlrindndir; insanndaxilind irkdn he bir sr-lamt grnms, ikizllk fitnsi d ondan he vaxt

ba vermz. Nec ki ikizllkl yana ml Allaha rik qomaq n mhkm zminyaradr. Mhz bu sbbdn d bel deyilir: kizllkdn irli gln riya Allaha rikqomaqdan baqa meyvsi olmayan aacdr.1

8-Quràni-krim kafirlrin aznlq v irkin mllr irisind qrq olduqlarn byan etdiyi kimi,2 mnafiqlrin d gnah v tyan bataqlnda boulduundanqlblrinin kor olmasndan sz amdr.3 gr ql v gmann mbarizsind, ql

gmana mlub olarsa, gman nfsin idrak adl shnsin daxil olub, dzgn drketmyollarn balayar. Bel bir insan he vaxt dzgn fikirl bilmir, nfsi pudnclrl dolur. Nticd qlb hqiqti qbul etmir, pu dnclr onu aznladoru aparar.4

9-Qurànn b`zi aylrind mnafiqlrin bir sra hkmlrd kafirlrl rik olduqlarbyan edilir. Msln, ilahi qzb odunda (chnnmd) yanmaq hm mnafiqlr, hmd kafirlr aid edilir.5

10-Aylrd mnafiqlrin b`zi hkmlrd mriklrl rik olmalarna iaredilmidir. Buna onlarn Allahn rhmtindn mhrumluunu misal gstrmk olar.Quràni-krim mriklr haqda bel buyurur: Allah onlar z rhmtin daxiletmyckdir.6 Allahn rhmtin nail olmamaq mnafiqlr d aiddir. Bel ki, Allah-

taala buyurur: Sn onlarn balanmasn dilsn d, dilmsn d, frqi yoxdur.Onsuz da Allah onlar balamayacaq.7

Quràni-krimin b`zi aylrind mnafiqlrin htta kafirlrdn pis olduuvurulanr.8 Aytullah Cvadi Amuli bu bard deyir: vvla, mnafiqlr kafir vmriklrdn daha thlklidirlr. kincisi, mnafiqlr daxiln kafirlr kimi dini inkaretmkl yana hqiqti danr, yalan danr, hiyly l atr, hm d istehza edirlr.Lakin kfr irisind olanlar bel nfsani irkinliklr l atmrlar. Mnafiqlrin kfris bu qbil irkinliklrl doludur.9

4-QURÀNDA MAN

Quràni-krimd qeyd olunan imann btn ynlri haqda ox danmaq olar. Lakinbiz bu bhsin inc nqtlrin iar etmkl kifaytlnirik:1-Quràn baxmndan iman insann ixtiyari ilrindn biridir. M`lum olduu kimi,

Allah trfindn hanssa bir mr insann qdrtin, nticd onun ixtiyari olmasnabaldr. gr iman insann ixtiyar dairsindn xaric bir msl olsayd, onun yerinyetirilmsini xahi etmk Allahn hikmtin zidd olard.10

2-Quràn baxmndan iman Allah-taalaya ba ymk v tslim olmaqla yana,yqinl birg elm v m`rift demkdir.11

1 Tfsiri-tsnim, 2-ci cild, sh. 262.2 Bqr sursi, ay: 81.3 Bqr sursi, ay: 15.4 Bax: Tfsiri-tsnim, 2-ci cild, sh. 291.5 Nisa sursi, ay: 140.6 Tvb sursi, ay: 113; Nisa sursi, ay: 116.7 Mnafiqun sursi, ay: 6.8 Nisa sursi, ay: 145.9 Tfsiri-tsnim, 2-ci cild, sh. 226-250.10

Bax: Bqr sursi, ay: 41, 91 v 186; Nisa sursi, ay: 136; Ali-mran sursi, ay: 179v s. (Bu msl il laqdar Mhsin Cvadinin man nzriyysi adl kitabnn 185-192-ci shiflrinmraci ed bilrsiniz.)

11 Hcurat sursi, ay: 15; Duxan sursi, ay: 8-9; Nml sursi, ay: 3; Loqman sursi,ay: 4; Sba sursi, ay: 6; Hcc sursi, ay: 54; Rum sursi, ay: 56.

13


14/76

3-ml imann hisssi deyil,1 lakin onu grkli edn bir eydir; y`ni ml imannzati xsusiyytlrindn (cins, fsl) deyil. Amma o hmi hqiqi imanla yanadr. Belki, mlin olmamas imann t`sirli v ixlasl olmadn gstrir.2

4-Quràni-krimd qeyb,3 Allah-taala,4 mad,5 risalt,6 peymbrlr,7 smavikitablar,8 imamt9v mlklr10iman mvzusu saylmdr.

5-Quràn baxmndan, dz danmaq,11 xlaqi prinsiplr12 ruhi aramlq13, maddine`mtlr14 v saleh mllr imann faydalarndandr.15

7-Quràn baxmndan, iman azalb-oxalmaq qabiliyytin malikdir. M`rift azdan

balayb tdricn oxald kimi, dini msllr v prinsiplr bard dncmiz dartr. Onlara qlbn tslim olmaq da azalb-oxalmaq qabiliyytin malikdir. Bellikl,insann iman hm oxala, hm d azala bilr.16

M`MNLRN MQAMLARI

Quràni-krimd mxtlif mqamlara iar olunmudur. M`minlr bu mqamlaramalik olmaqda azaddr. M`minlrin drclri bu mqamlardandr. Bu mqamlarngeni kild izah v onlara malik olmaq yollar barsind shbt etmk bizim bukitabn hcmin uyun glmdiyindn Quràn baxmndan m`minlrin b`zimqamlarna qsa kild iar etmkl kifaytlnirik:

1-Tslim mqam: Y`ni, insan tam vcudu il Allahn ixtiyarndadr v Onatslimdir. Bu, hzrt brahimin () Allahdan istdiyi mqamdr. 17 Allaha tslimilik, ona

ba ymk mld ilahi mrlr itat, gnah v haramdan kinmkl yana, insanndnclrind akar olunmaldr.18

2-brar mqam:19 llam Tbatbainin nzrinc, bu mqam imann n ykskmqamdr.20 Quràn baxmndan, bu mqama nail olmaq n insan ehtiyac duyduu vsevdiyi eylri (haqq yolunda) srf etmli baqalarna balamaldr.21Bu mqam yalnzAllahn xalis v hqiqi bndlrin mxsusdur.22

3-Tqva mqam: Allah-taala Quràni-krimd bu mqamn xsusi bir mqamolmasn mxtlif ifadlr v dyrli cmllrl vurulayaraq, tqvallar z dostu kimi

1 sr sursi, ay: 3; Hcc sursi, ay: 54; Rum sursi, ay: 56.2 nfal sursi, ay: 3-4; Bqr sursi, ay: 177; l-mizan, 18-ci cild, sh.158.3 Bqr sursi, ay: 2-3.4 Nisa sursi, ay: 162; raf sursi, ay: 158; Mcadil sursi, ay: 22.5 Mcadil sursi, ay: 22; Nisa sursi, ay: 162.6 raf sursi, ay: 158; Hcurat sursi, ay: 15.7 Nisa sursi, ay: 171; Ali-mran sursi, ay: 179.8 Bqr sursi, ay: 4, 121 v 136; Ali-mran sursi, ay: 119.9 Maid sursi, ay: 3, 55 v 67.10 Bqr sursi, ay: 117. lav mlumat ld etmk n bax: man nzriyysi, sh. 201-

246.11 Sff sursi, ay: 10-11.12 Tvb sursi, ay: 109; nkbut sursi, ay: 41. Bax: Bist qoftar hid Mrtza

Mthhri, sh. 151-155.13 Maid sursi, ay: 69; Fth sursi, ay: 4; Yunis sursi, ay: 62-63.14 raf sursi, ay: 96.15 Bqr sursi, ay: 277; Maid sursi, ay: 9. Bax: Frazhayi z slam, llam

Tbatbayi, sh. 238.16 Ali-mran sursi, ay: 173; nfal sursi, ay: 2; Nisa sursi, ay: 136; Tvb sursi,

ay: 124; elc d bax: l-mizan, 18-ci cild, sh. 259-262.17 Bqr sursi, ay: 128.18 Tfsiri mvzuiyi Quràni-krim, 1-ci cild, sh. 383-384.19 Mutffifin sursi, ay: 18-22.20 l-mizan, 1-ci cild, sh. 430.21 Ali-mran sursi, ay: 92.22 Dhr sursi, ay: 5-6.

14


15/76

qlm verir.1 B`zi tfsirilrin nzrinc tqvann mxtlif drclri olsa dahmiyyt ksb edn budur ki, insan tqvada rti gzlmlidir:

a) Allahdan qorxmaldr v qorxduu n gnahdan kinmlidir.b) Gnahdan kinmk budur ki, insan gnahdan uzaqlamal, he vchl gnaha yol

vermmlidir.v) Hr halda istr qorxudan, istrs d gnahdan kinmk n insan Allaha

yaxnlamaq mqsdil hrkt etmlidir.2

4-xlas mqam: Mhqqiq Tusinin t`birinc ixlas bir ii (yalnz) Allaha gr yerin

yetirmkdir. Y`ni insan z qlbini Haqqa ynltmli, onun qlb hrmind qlblridyidirn Allahdan baqas yerlmmlidir. Quràni-krim baxmndan, ixlasinsann sl mahiyytidir v o ksr vaxtlarda nfsani istklr prdsi altnda gizli qalr.3

Aylrd byan olunduu kimi, Allah insandan mllrini yalnz ixlasla yerinyetirmsini istyir. gr insan bel bir mqama nail olsa, istdiyi hr ey malikolmudur.4 Haqq-taalann grn mid edib, Onun clal v camal siftlrini arzulayanxs m`min olmal, saleh mllr yerin yetirmli v z ilrind istr qidsind,istrs d mlind Allaha rik qomamaldr.5

***

SUAL 5: man v slam arasnda laq ndn ibartdir?

SLAMIN M`NASI

Quràni-krimin b`zi aylrind slam v ondan dzln digr szlrdn istifadolunmudur.6

slam dedikd b`zn insan Allah-taalaya tam tslim etmk istyn ilahi dinlrin,b`zn Allahn yeganliyi v Onun rsulu hzrt Mhmmdin (s) haqq olmasna dildhadt vermk, b`zn d iman nzrd tutulur.7

mumi kild bel bir ntic xarmaq olar ki, slam tslim olmaq demkdir.Qlbn slam qbul etmk iman adlanan e`tiraf v yqindn, dild slam qbul etmk,onu iqrar edib hadt vermkdn, bdni v xarici grnl slam qbul etmk

Allah-taalann mrlrini yerin yetirmkdn, slam mtlq qbul etmk is insannbtn ynlrin aid tslimilikdn ibartdir. Tbii ki, bel bir slam hmi imanlabirgdir. Belc, hr bir mslman m`min d adlandrmaq olar. Lakin slam b`znyalnz dild, yaxud mld grnr. Quràni-krim bel insanlar daxiln kafir olmalarakarlanana qdr mslman hesab edir.

MAN V SLAM ARASINDA LAQ

Quràni-krimin mxtlif aylrin sasn, bel bir hqiqti e`tiraf etmk olar ki,iman v slam bir-biril qarmdr, onlarn hr bir drcsi baqa bir drcnitkmilldirir. llam Tbatbai bu bard deyir: slamn mxtlif drclri vardr.Bunun dlili bu rif aydir: Rbbi brahim: (mrim) Tslim ol! dedikd, o:Almlrin Rbbin tslim oldum dey cavab vermidi.8 Hzrt brahim () Allahnmrin tslim olaraq mslman oldu. Lakin bu aydn slamn daha yksk drclr

1 Casiy sursi, ay: 19; nfal sursi, ay: 34; Bqr sursi, ay: 21; Hcc sursi, ay: 37v s.

2 Bax: Tfsiri mvzuiyi Quràn, 11-ci cild, sh. 205-219.3 Loqman sursi, ay: 32.4 Byyin sursi, ay: 7-8.5 Khf sursi, ay: 110. xlas bhsi il laqdar bax: Tfsri mvzuiyi Quràn, 11-ci cild, sh.

253-258.6 Ali-mran sursi, ay: 19 v 85; Bqr sursi, ay: 28; Hcurat sursi, ay: 14; Zuxruf

sursi, ay: 69 v s.7 Yunis sursi, ay: 84.8 Bqr sursi, ay: 131.

15


16/76

malik olmas baa dlr. Nd Hzrt brahimin () slamn n yksk drcsin nailolmas mr edilir.

SLAMIN DRCLR

Birinci drc: Dild Allahn yeganliyin v hzrt Mhmmdin (s)peymbrliyin hadt vermk; istr qlbn qbul etsin, istrs d etmsin.1

kinci drc: nsan z qlbind Allah-taalaya v dini msllr mumi kildiman gtirib, ba yir. Bu drcd insann saleh mllr yerin yetirmsi tlb olunur.

Onun b`zn ilahi mrlrdn boyun qarmas da ehtimal edilir. Zuxruf sursinin 69-cu, Bqr sursinin 208-ci aylrind slamn bu drcsin iar olunmudur.

nc drc: nsan qlbind Allah-taalann mr v qadaalarn incliklrinqdr qbul edir v Ona tslim olur. Bu drcd insan canla-bala Allaha tslim olur vel itat edir ki, sanki Onu grr; gr z Onu grmrsd, el hiss edir ki, Allah onugrr.2 nsani keyfiyytlr v sciyyvi xsusiyytlr malik olmaq, ba ymk, razqalmaq, zahid v tqval olmaq... bu drcnin tlb etdiyi siftlrdndir.

Drdnc drc: nsan z vcudunu tam m`nada Allahn ixtiyarna verir.3 Budrcy yalnz ilahi vliyalar malik ola bilr. B`zi alimlr slamn bu drcsinibyk slam adlandrmlar.4

slam v imanla bal aadak iki rvayt diqqt yetirmk ox faydaldr:1. Msumlardan: () nsann m`min ad qazanmasnn minimum rtlri

hanslardr? dey soruulduqda, buyurdular: Haqq Allahdan baqa he bir m`budolmamasna hadt vermk, bir olan Allahdan baqa he bir ey prsti etmmk,Onun Rsulunu (s) v imamlar qbul etmk.5

2. mam Sadiq () buyurmudur: B`zi vaxtlar Allahn bndlri m`minlikdn ncmslman olurlar, lakin mslmanlqdan nc m`min ola bilmirlr. Buna sasn,

slam imandan qabaqk bir mrhl v drcddir. Onun (slamn) imanla mtrknqtlri var. (Allah-taalann qadaan etdiyi) Kiik v byk gnahlara yol vernlriman (m`min) yox, yalnz slam (mslman) ad vermk olar. gr onlar tvb etslr,iman mrhlsin qayda bilrlr. Onlar yalnz inkar v istihlal hal kfr svq edr.

stihlaln m`nas budur ki, Allahn halaln haram, haramn is halal bilib, bunaqlbn etiqad bslsinlr. Bel bir riatd onlar slamdan xb, kfr vadisin daxilolarlar.6

Bellikl, yalnz icmali yqin v elm hddind Allaha m`rifti olanlar m`minlrzmrsindn sayla bilr. Qeyri-m`minlrd is bel bir m`rift yoxdur. Onlar yakk-bh, ya nadanlq, ya gman, ya da hr n qrq olmular. Elc d, kfr,ikizllk v irkin yaranmasna yalnz m`rift v Allah tanmaq manelri yox,

b`zn xlaqi v psixi amillr d z t`sirini gstrir.***

SUAL 6: Qur`an baxmndan mnafiqlrin v m`minlrin qidsi onlarn rftar

v ruhiyylrind nec akarlanr?

QDLRN AKARLANMASI

mirl-m`minin li () buyurmudur: M`minin qidsi (iman), kafirin inkar(kfr) onlarn rftar v mllrind mahid olunur.7 nsanlarn ml v rftarlar

1 Hcurat sursi, ay: 14.2 Nisa sursi, ay: 65.3 Bqr sursi, ay: 128.4 Risaleyi seyr v sluk, Seyyid Bhrl-lum, sh. 74; l-mizan, 1-ci cild, sh.283-284 v

301-303.5 Mcml-bhreyn, sh. 499, Sngi ap.6 suli-kafi, 3-c cild, sh. 44-45.7 suli-kafi, 1-ci cild, sh. 76.

16


17/76

Allaha, vhy, risalt v dini msllr m`rift sasnda akarlanr v onlarnqidlrini gstrir.

ndi is Qur`ani-krim baxmndan mnafiqlrin, kafirlrin v m`minlrin ml vrftarlarnn xsusiyytlrin diqqt yetirin:

MNAFQLRN XSUSYYTLR

rb dbiyyatnda nifaq sz gizltmk, kfr etmk v zahird imanl olmaqm`nasn bildirir. Qur`ani-krimd d zahird slam qbul edib, batind kfr etmk

mnafiqlrin xsusiyytlrindn saylmdr. (qidd yaranan) Bu nifaq mld,aadak xsusiyytlr malikdir:

Mnafiqlrin siyasi xsusiyytlri:1-Biganlrl dostluq etmk.1

2-Vilayt mqamndan z evirmk.2

a) Dini hkumti qbul etmmk.3

b) Vilayt gstrilrinin (mli olaraq) ksin xmaq.4

3-Frstdn istifad etmk.5

4-M`minlri thqir etmk.6

5-Fitn-fsad trtmk.7

6-Psixoloji qalmaqal yaratmaq.8

7-Gnahlar yozmaq.9

Mnafiqlrin psixoloji xsusiyytlri:1-zn byk grmk.10

2-Qorxu iind olmaq.11

3-ztirab v hycan iind olmaq.12

4-nadkarlq.13

5-M`nvi sstlk.14

6-Nfsani istklr uymaq.15

Mnafiqlrin xlaqi xsusiyytlri:1-zlrini gstrmk:

a) Yalan danmaq v riya.16

b) Yalan and.17

v) zlrinin yanl slublarn yozmaq.18

q) Zahirlrin fikir vermk.19

d) Yalan v`dlr vermk.20

1 Mcadil sursi, ay: 14.2 Nur sursi, ay: 47-48.3 Nisa sursi, ay: 60-61; Mnafiqun sursi, ay: 7.4 Nur sursi, ay: 62-63.5

Nisa sursi, ay: 141; hzab sursi, ay: 19-20.6 Hud sursi, ay: 27; ra sursi, ay: 111; Tvb sursi, ay: 79.7 Tvb sursi, ay: 47-48.8 hzab sursi, ay: 13.9 Nisa sursi, ay: 62-63.10 Mnafiqun sursi, ay: 5; Bqr sursi, ay: 206.11 hzab sursi, ay: 8-35.12 Tvb sursi, ay: 56 v 64.13 Bqr sursi, ay: 18; raf sursi, ay: 179.14 Nisa sursi, ay: 108 v 142; Tvb sursi, ay: 54.15 Mhmmd sursi, ay: 16.16 Mnafiqun sursi, ay: 1; Bqr sursi, ay: 11-12.17 Mnafiqun sursi, ay: 2; Tvb sursi, ay: 56.18 Tvb sursi, ay: 42.19 Mnafiqun sursi, ay: 2; Bqr sursi, ay: 204.20 Tvb sursi, ay: 75-77.

17


18/76

2-Dini hqiqtlri gzdn salmaq v bh yaratmaq.21

Mnafiqlrin ictimai xsusiyytlri:1-man v islahat arlar.2

2-nsanlar yax ilrdn yayndrb, irkin ilr d`vt etmk.3

3-Paxllq etmk.4

4-M`minlrd eyb axtarb, onlar istehza etmk.5

5-Bdxahlq baqasnn bana gln bla v msibt sevinmk.6

6-Kin-kdurt saxlamaq.7

XLAQDA NFAQ V KZLLK

xlaqda ikizllk dini hkmlr iltizaml olmamaqdr. Bu hm insanda, hmcmiyytd z t`sirini gstrir.8 mam li () xlaqda ikizllk barsind

buyurmudur: nsann n akar nifaq v ikizlly baqasn itat mr edib,gnahdan kindirdiyi halda, znn itat etmmsi v gnahdan kinmmsidir.9

Hzrt Peymbr (s) d buyurmudur: Drd sift malik olan xs mnafiqdir:yalan danmaq, verdiyi v`d sadiq qalmamaq, hd-peyman pozmaq v (baqalarna)qlb ald zaman gnah ilrl mul olmaq.10

KAFRLRN XSUSYYTMnafiqlrin v m`minlrin malik olduqlar xsusiyytlri nzr alsaq, kafirlrinfrdi v ictimai xsusiyytlri m`lum olar. Qur`an aylrind iar olunan buxsusiyytlrin b`zilri ni qeyd etmyi mnasib grrk:

1-Dinin qarsn almaq n mal-dvlt xrclmk.11

2-lahi nianlr istehza.12

3-Batil bir i gr bo-bouna mbahis etmk.13

4-Haqq tapdamaq.14

5-Qur`ana iman gtirmmk.15

6-lahi mrlrdn z evirmk.16

7-Yersiz e`tirazlar.17

8-Hzrt Peymbr (s) istehza etmk.18

9-Nfsani istklr uymaq.19

10-ql tabe olmamaq.20

21 hzab sursi, ay: 12; Ali-mran sursi, ay: 154.2 Nur sursi, ay: 47.3 Tvb sursi, ay: 67.4 Tvb sursi, ay: 67; hzab sursi, ay: 19; Mnafiqun sursi, ay: 7.5 Bqr sursi, ay: 14; Tvb sursi, ay: 79.6 Ali-mran sursi, ay: 120; Nisa sursi, ay: 72; Tvb sursi, ay: 50.

7 Ali-mran sursi, ay: 118.8 Biharul-nvar, 72-ci cild, sh. 108.9 Qrrl-hikm, hdis: 3214.10 Xisal eyx Sduq, sh. 254. Nifaq v onun xsusiyytlri barsind bax: Mnuri-cavid,

Cfr Sbhani, 4-c cild, sh. 9-178; l-mizan, 2-ci cild, sh. 96-97, 9-cu cild, sh. 325, 5-ci cild,sh.116-118, 19-cu cild, sh. 278.

11 nfal sursi, ay: 36.12 Qafir sursi, ay: 81.13 Khf sursi, ay: 56.14 Khf sursi, ay: 56.15 Sba sursi, ay: 31.16 Ehqaq sursi, ay: 3.17 l-mizan, 15-ci cild, sh. 222.18 Yen orada.19 Yen orada.20 Yen orada.

18


19/76

M`MNLRN XSUSYYTLR

Frdi v ictimai baxmdan m`minlrin xsusiyytlri:Frdi xsusiyytlr:

1-Allaha tvkkl etmk.1

2-Allah yad edrkn qlblri titryr.2

3-Vacib mllri (xsusil namaz) hmi vaxtl-vaxtnda yerin yetirmk.3

4-fftli olmaq v zinadan qorunmaq.4

5-Namazlarnda hr eyi unudaraq ruhn v cismn yalnz Allaha boyun yr, Onunqarsnda kiilrlr.5

6-Yersiz v lzumsuz ilrdn uzaqlq.6

7-lahi aylri eidrkn imanlar artar.7

ctimai xsusiyytlr:1-Baqalarn yax mllr armaq v irkin ilrdn kindirmk.2-Baqalarnn maddi ehtiyaclarn tmin etmk.3-M`min qardalarla il dostluq etmk.8

4-Camaatla tmkin v tvazkarlqla davranmaq.9

5-Xeyirxah ilrd hamndan qabaa kemk.10

6-Kafirlrl dostluq etmmk.11

7-mant sadiq qalmaa sy gstrmk.12

8-hd-peymana vfal olmaq.13

9-Allahn Rsuluna itat etmk.14

mam Sadiq () bir rvaytd m`minin skkiz xsusiyyt malik olduunubuyurmudur:

1-tinlik zaman dzml v sakit olarlar.2-Dnyann ar imtahanlar, bla v msibtlrin sbir etmk.3-Ruzi v rifah geni olarkn Allaha kr etmk.4-Allah-taalann ta etdiyi ruziy raz v qane olmaq.5-Dmnlr zlm v tcavz etmmk.6-z ykn v iini dostlarnn zrin atmasn, ya da dostluq xatirin onlarn

gnahlarn z hdsin gtrmsin.7-Bdni Allaha itat v insanlara xidmtd ziyyt kr.8-Camaat onun lindn min-amanlqda olar.O hzrt rvaytin sonunda buyurmudur: M`minin elmi onun dostu v yardms,

helmi v sbri vziri, yol gstrni v mslhtisi, qli mllr mr edni, mdarasgc v qarda, ehsan v yaxl mehriban v rkyandran atasdr.15

Bir szl, hqiqi m`min sonsuz bir alm bnzyir. M`minlrin siftlri v mlixsusiyytlri barsind lav mlumat ld etmk istynlr Nhcl-blaninHmmam xtbsin mracit ed bilrlr.

***

1 nfal sursi, ay: 2.2 nfal sursi, ay: 2; Tvb sursi, ay: 51.3 Muminun sursi, ay: 9.4 Muminun sursi, ay: 5.5 Muminun sursi, ay: 2.6 Muminun sursi, ay: 3.7 nfal sursi, ay: 2.8 Tvb sursi, ay: 71.9 Frqan sursi, ay: 63.10 Muminun sursi, ay: 59.11 Mcadil sursi, ay: 22.12 Muminun sursi, ay: 8.13 Muminun sursi, ay: 8.14 nfal sursi, ay: 1.15 Sfintl-bihar, 1-ci cild, sh. 37.

19


20/76

ALLAHA YQNLYN DRCLR

SUAL 7: Kamil iman v yqinlik drclri ndir? Masir dvrd bu mqamlaranail olanlar varm?

KAML MAN V YQNN (SEYRSLUKUN) MRHLLR

Qeyd etdiyimiz suala cavabn aydn olmas n bir ne nqty diqqt yetirmk

lazmdr:1-Bndnin Allah drgahna ykslii (seyri-sluku) fqi yox, aquli bir seyrdir.aquli dedikd, tbii mstvid yox, ilahi mstvidki m`na nzrd tutulur. Y`ni,stn mkana yox, stn mqama nail olmaq.

2-Batind Allaha atma yollarn mxtlif drclr blmk olar. Bu yolu tb-kenlr z sfrnamlrini Seyr-sluk risalsi adlandrmlar.

3-Bu yolu birinci df tb-kenlr ona he bir ad v lamt vermir. Onunlamtlrini zlrind grr, ld etdiklrini baqalar n lamt kimi qeyd edirlr.Peymbrlr v vliyalar br t`limi grmdn bu yolda qabaqcllardr. Hmin yolu

brdn t`lim almadan tinlikl keir, bal yollar aaraq, onlara lamt qoyurlar.Ariflr onlarn agirdlri saylr.

4-Yqinin n yksk drcsi aylr, rvaytlr v qli dlillr, ariflrin seyretdiklri mrhllr sasn, sonuncu yox, hmin mrhllrdn biridir.

Qeyd etdiyimiz msllr diqqt yetirdikd (bizim m`lumatmza gr) grrk ki,yqin v ondan yksk mrhly nail olanlarn say ox azdr. Onlarn kimliyi vfatetdikdn sonra blli olmudur. nki sirri gizli saxlamaq tkaml yolununrtlrindndir. Masir dvrn ariflri srasnda Seyyid li Qazi, nsari Hmdani,llam Tbatbai, lahi (llam Tbatbainin qarda), mam Xomeyni, eyx CavadMliki Tbrizi, Aytullah Bhctin adn qeyd etmk olar. Onlar yqin, blk d, dahayksk drcy nail olmular.

Cavabn sonunda aadak hdisi qeyd edir, onun barsind dnmy arrq:mam Sadiq () buyurmudur: Allah-taala iman yeddi sas zrind qurdu: 1-

Ehsan v yaxlq. 2-Dz danmaq. 3-Yqin. 4-Razlq. 5-Vfal olmaq. 6-Elm. 7-Sbir.Sonra onlar camaat arasnda bldrd. Bu yeddi qismin hamsna malik olan insankamil iman mrhlsin atmdr. Byk Allah b`zilri n (yeddi qismdn) bir,b`zilri n iki, b`zilri n is pay ta etdi. Allah-taala bu minvalla b`zilrinimann btn yeddi qismini balad. mann yalnz bir payna malik olan xsdn iki

payn, iki payna malik olan xsdn payn vzifsini istmyin... Bu tlbl onlarn ykn arladrrsnz. Mhz bu sbbdn d, (insanlar) imann yeddi payn vqismini (kamil iman) tdricn ld etmlidirlr.1

***

ALLAHIN ZATI HAQQINDA ANLAYISUAL 8:Allahn zat haqqnda izahat verin.Br cmiyyti Allahn gzl grnmyn zatn drk etmy qadir deyil. Bu bard

fikirln, heyrt v srgrdanlqdan, aznlqdan baqa bir ey qazanmaz.Qeybi huviyyt, qeybi zat, zat mqam, zat mrtbsi, b`zn d (nqa

v qeybl-qyub qeyblrin qeybi kimi) baqa szlrl ifad olunan ilahi zatmtlq varlqdr. Onun he bir hdd-hdudu yoxdur. O istr mfhumi, istrs d xaricinmun baxmndan konkretlmdn pakdr. Onun n ad var, n lamti; n isimdir,n sift; n bir ad v siftl, n d mtlq kild hmin sift v ad olmadanmhdudlar; n bir konkretlm il, n d o konkretlm olmadan konkretlir; httamtlqlik v konkretlmnin olmamas il ona rt qoyulmur. nki rt vkonkretlmnin olmamas da z nvbsind bir nv konkretlm v rt saylr.

1 suli-kafi, 3-c cild, sh. 83-85.20


21/76

Allahn zat mqam onlarn hamsndan pakdr. Lakin Onun btn ad v siftlri zatmqamndan t`sirlnib, tclla mqamnda akarlanr.

Buna gr d, Allahn zatn ql, gman, kf vasitsil drk etmk qeyri-mmkndr v btn bunlar hmin mqam qavramaqda tamamil acizdir. gr bu

bard fikirlslr, heyrt iind qalar, yaxud aznla drlr. Ninki ona atmaz,htta ondan uzaqlaarlar. Quràni-krimd buyurulur: (Rbbin) Onlarn kemiini d,

glcyini d bilir. Onlarn elmi is Allahn zatn hat edib qavraya bilmz.1

ALLAHIN ZATI HAQQINDA FKRLMKnsan Allahn zatndan baqa hr eyi drk ed bilr. Onun zat hr eydn stndr

v z mxluqudur. Htta iar il bu mqama yol tapmaq qeyri-mmkndristrhissi iar il, istrs d zehni, qli v xyali iar il. Bli, konkretlmyn zata neiar etmk olar?

Mhz bu sbbdn d Allah-taalann zat haqqnda fikirlmk qadaan olunmudur.mam Rza () buyurmudur: Allahn zatn hanssa bir ey bnzdn xs Onutanmam, zat mqamna atmaq (onu anlamaq) istyn xs Onun yeganliyini qbuletmmidir. Allahn zatn zehnind tsvvr edn xs Onun hqiqtin atmam,Allahn zatnn hdd-hdudu olduunu deyn xs Onu tsdiq etmmi v Onun zatnaiar edn xs Allaha z tutmamdr.2

Htta ql v eq bir-birin qoulub, Allahn zat mqamna doru ykslmk ists,heyrt v srgrdan vziyytd qalaraq, he bir yer ata bilmyck v bu sahd zacizliklrin e`tiraf edcklr.

Dua edn dua, ibadt edn ibadt, zikr edn zikr, arif irfan mqamndaAllahn adlar zahir olan zaman Onun hqiqi zatna z tutur. Onu adlar v siftlri ilyad edirlr. Baqa szl, Allahn zatna yol tapmaq qeyri-mmkn olduundan Onunzatn adlar il arrlar.3

QURÀN NQTEY-NZRNDN ALLAH

Allah-taala barsind dqiq, hatli v aydn trif byan edn Quràni-krim Onubiz yalnz adlar v siftlri il tantdrr.

Quràni-krim Allah-taalan adlar v siftlri vasitsil n kamil hdd tqdimetmi, alim v geni mrhmt sahibi,4 tez hesab kn, diri v bdi,5 uca, byk vhaqq,6 zmt v krm sahibi7 hr eydn ehtiyacsz8 siftlri il vsf etmidir.

Quràni-krim nqteyi-nzrindn Allah hr eydn ucadr;9 y`ni bizim tsvvretdiyimiz hr eydn stndr v he vaxt Onun hqiqtini, clal v camal siftlriniolduu kimi drk etmy qadir deyilik.10

Allah tkdir,11onun tay-brabri, bnzri, oxar12 v zndn baqa he bir m`budyoxdur.13

1 Taha sursi, ay: 110.2 Tovhid, eyx Sduq, tovhid v nfyut-tbih blm, sh.34.3 Bax: Mqalat, Mhmmd cayi, 3-c cild, sh. 187-191.4 Bqr sursi, ay: 115.5 nam sursi, ay: 62; Taha sursi, ay: 111.6 Loqman sursi, ay: 30.7 r-rhman sursi, ay: 27.8 xlas sursi, ay: 2.9 Taha sursi, ay: 114.10 nam sursi, ay: 100.11 xlas sursi, ay: 1; Nhl sursi, ay: 15.12 ura sursi, ay: 11.13 Ali-mran sursi, ay: 18.

21


22/76

Allah varlq alminin v kainatn hqiqi padahdr. O, hr nqsandan pak,mqdds, salamatlq v min-amanlq bx edn, ziz, islahat v bykly layiq,yenilmz qdrt sahibi1 v hr ey qadirdir.2

Allah balayan v mehribandr. Bu iki sift Onda el bir hdd ks olunmudur ki,Qur`ann btn surlri bu iki siftl Bismillahir-Rhmanir-Rhiml balayr. O,

bndlrin qar mehriban v rhmli olma z n zldn zruri etmidir!3

Allah-taalann zmti, bykly v krmi son hdddir. O, insana boyundamarndan da yaxndr. nsann adi hrktlrindn tutmu ryindn ken n gizli

hisslrdk hr ey Allaha m`lumdur.4

Allah yenilmz qdrt v qvvt,5 ne`mt,6 rhmt7 v byk fzilt sahibi8, tvblriqbul edn,9insanlar sevndir.10

Allah-taala kainat, gylri v yeri yaradan,11 ixtiyar sahibi, almlrin Rbbi, malikiv idaredicisidir.12 Onun yaradlda, hakimiyytd, hkm etmkd, rbubiyytd,fatd, mumiyytl he bir sahd riki v bnzri yoxdur.13

Btn insanlar Allaha mhtacdr. Allah is ehtiyacszdr. O, insanlarn ibadtin belmhtac deyil. Allah kr, t`rif layiqdir, Onun btn ilri bynilndir.14

Allah-taalann rhmt v qdrti genidir, insanlara istdiyi kimi ta edir, ruzi verir.15

O hr yerd bizimldir v hr iimizdn agahdr.16 Bir szl, hr trf z tutsaq, Allahoradadr.17

O, dualar eidn, qbul edndir.18***

ALLAHTAALANIN MADD OLMAMASININ SBUTU

SUAL 9: Allah-taalann maddi v mtlq kild mhtac olmamasn nec sabitetmk olar?

ALLAH CSM V MADD DEYLDR

Maddi v cismani varlq mkana malikdir, hiss olunur. Buna gni, ay, aac,havan, i... misal gstrmk olar. Allah maddi deyil; nki maddi varlqlar

mhduddur, n qdr byk olsalar da, sonsuz deyillr. n byk khkanlar sonaatr v onlardan byyn tsvvr etmk olar. Lakin Allah qeyri-mhdud, sonsuz vmtlq kamaldr. ks tqdird O mhtac v naqis olar.

Madd hm d mrkkbdir; y`ni, hisslr, nsrlr v atomlardan tkilolunmudur. Bu hisslr bir-birlrindn ayrlr. Mrkkb olan hr ey hisslr vtrkiblr ehtiyacldr. Allah-taala is onlara mhtac deyil. nki O mtlq hatli valimdir. Hr yerd hazrdr.

1 Hr sursi, ay: 23.2 Bqr sursi, ay: 284.3

nam sursi, ay: 12.4 Qaf sursi, ay: 16.5 Qafir sursi, ay: 3; nfal sursi, ay: 8.6 Qafir sursi, ay: 3.7 nam sursi, ay: 123.8 Ali-mran sursi, ay: 74.9 Bqr sursi, ay: 37; Ali-mran sursi, ay: 8.10 Bruc sursi, ay: 14.11 Hr sursi, ay: 24; nam sursi, ay: 14.12 Fatih sursi, ay: 2.13 nam sursi, ay: 57, 162 v 164; Zmr sursi, ay: 44.14 Fatir sursi, ay: 15.15 Maid sursi, ay: 64.16 Hdid sursi, ay: 4.17 Bqr sursi, ay: 115.18 Qafir sursi, ay: 60.

22


23/76

Hminin, madd bir haldan baqa hala keir, onun trkibind dyiikliklr ba verir;bitkilr, heyvanlar, htta gn, dniz v dalar... da daim dyiilir, bir haldan baqahala keir. Heyvanlar v bitkilr byyr v ziflyir. stiliklr v byk partlaylarnticsind gnin kisi azalr. Dalar gn hrarti, sel, zlzl, soyuq v digramillrin t`sirin m`ruz qalr. Lakin Allah-taala dyimir, haldan hala kemir; nkiOnda zifliy sbb olacaq he bir nqsan yoxdur. Tbii ki, birbaa Allahn mxluqusaylan, zat mqamndan knar amillr Ona t`sir ed bilmir. ks tqdird, O, zndn

baqasna tabe olub, ondan t`sirlnr. Bu da byk Allahn mtlq hakimiyytin

uyun deyil.1

ALLAHIN EHTYACSIZLII

Allah mtlq kild nys mhtac deyil; nki O, zruri varlqdr v zruri varlnsbb ehtiyac yoxdur. ksin O z mmkn varlqlarn sbbidir. slind mmknvarlqlar Ona mhtacdr. gr Allah baqa bir varla azacq ehtiyac duysa, hminvarlq Onun sbbi olasdr. Bel olan tqdird artq O zruri varlq sayla bilmz. Baqaszl, Allahn sbuti siftlrini elmini, qdrtini, hyatn (diriliyini) v kmaln isbatetmkl, bel bir hqiqt atacaq ki, btn varlqlar bu siftlrd Allaha mhtacdr.gr Allah-taala bu ynd onlara mhtac olsayd, artq mtlq qdrt v mtlq elmsahibi olmazd. Bir szl, bel bir varlq Allah yox, mxluq olard. Halbuki kamal vmtlq siftlr malik varlq yalnz Allahdr!

***

LAH SFTLRN M`NASI

SUAL 10: Allah-taalann mhdud bir varlq olmadn nzr almaqla Onunmhdud olmayan siftlrini nec drk ed bilrik?

LAH SFTLRN DRK

sas sual bundan ibartdir: nsan qli Allahn zatnn hans siftlr malik olduunu

baa dmy qadirdirmi? Onun zatna hans siftlr layiqdir, hans siftlr layiq deyil?Grsn, insan qli ilahi siftlri drk etmy qadirdirmi? gr insan bu bardfikirls, myyn bir nticy nail ola bilrmi?

Mslman sxolastlar bu suallar mxtlif kild cavablandrmlar. Biz buradayalnz llam Tbatbainin n tutarl v mkmml cavabn qeyd etmklkifaytlnirik:

nsan qli Allahn siftlrini drk etmy qadir olduundan, onlar haqqndaaradrma da apara bilr. Allahn elm, qdrt v hyat kimi zati; rhmt, mfirt(balamaq), ruzi, ne`mt v hidayt kimi fe`li siftlrini isbat etmyimizin, elc dvarlqlarn Ona mhtac olduunu qavramamzn sbbi mhz budur ki, hminkamilliklrin nmunlrini zmzd grrk. Mxluqatda mvcud olan kamil siftlr

varln sas mnbyi olan Allahn hmin kamilliklr malik olmasnn lamtidir. Eynizamanda, Allahn zatnn v siftlrinin incliklrin bld olduumuzu iddia etmirik.ksin e`tiraf edirik ki, qlimizl isbat v vsf etdiklrimiz Onun malik olduqlarndanfrqlnir. Msln, zmz mhdud olduumuzdan, Allaha aid isbat v vsf etdiyimizelm d mhdud olur. Halbuki Allah-taala mhdud eylrdn stn v bykdr. Bumfhumlar mhdud olduundan Allahn sonsuz vcudunu ks etdir bilmir. lbtt, bu,qlin bu mvzuda hkmnn m`tbr olmamasnn sbbi deyil. Msln, insannAllah-taala il tanl insann llrini dnizin suyuna yaxnladrb, ondan gtrmkistmsin bnzyir. Bel ki, o xsin su imkd mqsdi yalnz z susuzluunuaradan qaldrmaqdr. O dnizdn iki linin tutaca miqdardan artq su gtr bilmdiyin, bundan yuxar hdd haqqnda sla fikirlmir.2

1 Bax: Marifi slam, Mhmmd Cavad Bahunr, sh. 16-18.2 Mcmueyi-rsail, llam Tbatbayi, sh. 227.

23


24/76

ALLAHIN SLB SFTLR

Biz z qlimiz v dncmiz hddind Allahn siftlrini baa drk. LakinAllaha aid ediln bu mfhumlarn hqiqi v bizim dncmizdn stn m`nalarnqbul etmk n slbi siftlr mraci edir, ilahi siftlrl bal dnc nqsanlarnaradan qaldrrq. Eyni zamanda, Allah alim, qadir v diridir deyib, lav edirik ki,Allah-taala vsf smr v bizim vsflrimizdn olduqca stndr. Bu, bizi hqiqtdaha da yaxnladrr.1

Biz inanrq ki, bu mfhumlar qlimizin drk etdiyi m`nalarn fvqnddir.B`zilrinin iddi etdiklri kimi, btn bu ilahi siftlrin v adlarn tk halda mcazlar vtmsili istiarlr olduunu qbul etmirik. Msln, Hsn bildi v Allah bildicmllri arasnda he bir frq qoymayb, onlarn eyni m`na dadn dnrk. Bum`na alimin myyn bir ey bilmsindn ibartdir. Bunu da bilirik ki, Hsnin elm v

biliyi yalnz zehn vasitsildir. Lakin bunu Allaha mnasibtd tsvvr etmk qeyri-mmkndr; nki Allah zehnl vsf etmk olmaz. lbtt, bu xsusiyyt elmin yaninmunlrindndir v mfhumun dyiilmsin sbb olmur. Buna sasn, mfhum

birdir v yani nmunlrin xsusiyytlri mfhuma t`sirsizdir. Bellikl, Allahnsiftlrinin byannda mumi qayda budur ki, onlarn mfhumlarn slbi siftlrvasitsil nqsanlardan uzaq bilk.2

Ntic: Biz Allahn siftlri dedikd insann siftlrindn baa ddymzm`nalar nzrd tuturuq. ql insann malik olduu siftlri drk etdiyi kimi, Allah-taalann siftlrini d drk edir. Lakin insanla Allah arasnda drc frqin gr Allah-taalann siftlrin bh yaranr. Bu bh slbi siftlrin kmyil aradan qaldrlr.Buna sasn, sbuti v slbi siftlr vasitsil mfhumda he bir dyiiklik etmdn,onu hqiqi xarici nmunlr ttbiq edrk deyirik: Allah mvcuddur, lakin Onunvarl mxluqlarn varlndan frqlnir; Allahn elmi var. Lakin Onun elmi insanlarnelmindn frqlnir; Onun qdrti var. Lakin mxluqlarn qdrti kimi deyil; O diridir.Lakin bu dirilik mxluqlarn diriliyindn frqlnir...3

***

ZRUR VARLIIN (ALLAHIN) MTLQ KAML OLMASI SUAL 11: Vcud sbutunda qeyd olunduu kimi, mmkn varlqlar z

varlqlarn yalnz zruri varlqdan (Allahdan) alrlar. Bs n n zruri varlqmtlq kamil olmaldr? O zat btn varlqlarn yaranmasna sbb olduu, eyni

zamanda znn he bir yaradan olmad halda naqis ola bilmzmi? N n zamandan knarda mcrrd varlqlar n bel hrkt v dyiiklik qeyri-mmkndr?

ZRUR VARLIQ

Zruri varln mtlq kamil olmas mhz hmin mfhumun zndn alnr. Bel

ki, zruri varlq naqis olarsa, bir kamal n imkan hal olmayasdr. Baqa szl,Onun zat kamal saylan siftin birin malik olmayacaqdr. Bel bir raitd, zrurivarln zat b`zi kamallara malik olub, digr kamallardan uzaq olmaldr. Bu da, ql sasn, zruri varln varlq v yoxluqdan ibart olmas m`nasn ifadedckdir; y`ni Allah-taala bir sra kamallara sahibdir, digr kamallardan uzaqdr.Mrkkb varlq htta qli thlillr sasn, hisslrdn tkil olsa z hisslrinmhtac olacaqdr. Bel olan tqdird, mhtac varlq mmkn saylacaqdr; y`ni malikolmad kamallarla bal imkan formasn dayacaqdr. Baqa szl, Allahn zat vacibvarlqdan uzaqlab, mmkn varlqlar srasna daxil olacaqdr. Halbuki bu, bizim frzetdiyimiz zat Allah-taalann zruri varlq olmas il uyun glmir v hqiqtinksindir.

1 l-mizan, 8-ci cild, sh.57 v 6-c cild, sh. 100-102; Mcmueyi-rsail, sh. 224-226.2 Bax: Rsaili-tvhidi, llam Tbatbayi, trcm v thqiq: li irvani, sh. 54-55.3 suli flsf v rvii realizm, 5-ci cild, sh. 105-110.

24


25/76

Zruri varln qlin thlil etdiyi hisslrdn ibart olmasnn sbbi budur ki, qltklikd mhdud varlqlar iki hissdn vcud v mahiyytdn ibart bilib, baqaszl, mmkn varlqlarla thlil edir. (nki mmkn olan hr bir ey vcud vmahiyytdn tkil olunmudur.) Lakin vacibl-vcud mtlq vcuddur v ql he birmahiyyti ona aid ed bilmir. Buna sasn, Allah-taala hr bir trkibdn, htta qlinthlilindki trkibdn uzaqdr.1

Bellikl, zruri varln mfhumuna diqqt yetirdikd, demliyik ki, Allah-taalabtn kamallara malikdir, hqiqtd mtlq kamaldr. Onun mqdds zatndan b`zi

kamallar ayrmaq, zruri varl vacib v zrurilik halndan xarmaq, mmkn birvarlq saymaqdr. Bizim frziyymiz gr is Allah zruri varlqdr.

HRKT V ZAMAN

Hrktin zamansz ba vermmsinin sbbi budur ki, hrkt v zaman arasndaayrlq yoxdur. Varlqlar hrkt vasitsil zamana malik olur. Cisimlrin varlq zatndahm hrkt v diyiiklik, hm d zamanla hqiqi laqlri var! dey bilmrik. Baqaszl, bizim drk etdiyimiz v adn zaman qoyduumuz hqiqt hrkt, keici dvr,tdrici yenilm v seyr etmkdn baqa bir ey deyil. Bunlar xarici hqiqt iaredn t`birlrdir v hqiqtin, yaxud maddi varlqlarn xsusi keyfiyytindn, y`nisabit yox, keici olmasndan ibartdir.

Zaman hrktin v keici dvrn mhz xarici hqiqtidir v maddi hqiqtlrinhr hans birinin zatnda qoyulmudur. B`zn filosoflarn dilind bel bir ifad ilqarlarq: Zaman hrktin v keici dvrn miqdarndan ibartdir. Diqqtyetirmk lazmdr ki, hrkt v keici dvrn miqdar,onlarn mhz zdr; y`nihrkt v keici dvr bir ey, onun miqdarn is baqa bir ey tsvvr etmk olmaz.Hqiqtd onun miqdar myyn formadan (xarici hrkt v keici dvrdn) ibartdir.Bel ki, myyn bir hrkt v keici dvr zamann adn zn gtrr.2

Zamann mcrrd olmas mslsin gldikd is, bu dzgn iddia deyildir.Zaman maddi varlqlarn xsusiyytlrindndir. Mcrrd varlqlarn yalnz bir qismin ikinci drcli zaman v mkan nzrd tutmaq olar. O da bdnl laqli ruhdur.

Demli, insann bdni harada olsa, ruhu da oradadr. Bdn mvcud olduu qdr ruhda mvcuddur. Bel bir mkan v zamana smaq hqiqtd bdnin xasiyytindndir.Sadc ruh onunla laqli olduundan mcazi olaraq ona aid edilmidir.3

ALLAHIN DZ DANIMASI

SUAL 12: Qur`ani-krimd nazil olanlarn hqiqiliyin yqinlik mqsdilAllahn dz danmasn nec isbat etmk olar?

Allahn dan ilahi rbubiyytin, dnya v insana mdiriyytin tlbidir. Budanq elm, hikmt, insanlarn doru yol ynlii, dzgn m`riftin sasdr. Onunhanssa shbtlrinin hqiqt uyun glmmsi (yalan danmas) ilahi hikmtinksindir. Allahn hikmti v mdrikliyi insanlar Onun shbtlrin inanmaa, d`vtedir, onlara dzgn m`rift yolunu tantdrr. Belc yalan Allahn szlrine`timadszlq yaradr. Bu, mxluqatn hidayt v m`riftin ynli ilahi mqsd vhikmt uyun glmdiyindn Allah-taalann btn klamlar v szlri haqq vdorudur.4

Bundan lav, yalan irkin siftlrdn sayld n nadanlarn, ehtiyacllarn, acizv qorxaqlarn slubu olduuna gr Allahn rbubiyyt mqamndan uzaqdr. Allah-taala bynilmyn siftlr malik deyildir, stlik bel siftlr Ondan uzaqdr. Elcd, Allah-taala he bir ey ehtiyac duymad v Onda he bir nqsan olmad nyalan danmr. Allah-taala btn gzl v kamal siftlr kamil kild malik

1 Bax: Nihaytl-hikm, llam Tbatbayi, sh. 56; Amuzei-flsf, 2-ci cild, sh. 351-352.2 Bax: Amuzei-flsf, Mhmmd cai, 2-ci cild, sh.145-146; Mad, 2-ci cild, sh. 114-

115.3 Amuzei-flsf, 2-ci cild, sh. 125-126.4 Amuzei-qaid, Misbah Yzdi, 1-ci v 2-ci cild, sh. 117.

25


26/76

olduundan, n dz danandr. Nec ki, Qur`ani-krimd bu hqiqt bel iaretmidir: ...Allahdan daha doru danan kim ola bilr?1

mid edirik ki, aadak inc-nqtlr diqqt yetirmkl Allah-taalann siftlrinidrk edk.

MTLQ VARLIQ

nc isbat olunduu kimi, Allah-taala mtlq varlq v mtlq hqiqtdir. Buna grd, Ona yoxluq v fanilik yol tapa bilmz. Digr trfdn isbat olunmudur ki, kamal

varla brabrdir v nqsann mnbyi yoxluqdur. Buna sasn, Allah-taalann zathqiqi kamala malikdir; nki hqiqi kamal varla v hqiqt qaytmaqdan ibartdir.Allahn zat mtlq varlq olduu n mtlq kamaldr. Baqa szl, Allahn zatmtlq varlq olduu n, (mmkn varlqlar kimi) Ona sla hdd t`yin etmk olmaz.Buna sasn, btn sciyylr, o cmldn, n yksk v mtlq kamal Onun zatna aidedilir. Onun mqdds zat he vaxt naqis siftlrl nadanlq, ziflik, qaranlq vyalanla... vsf olunmaz. Elm, dz danq, qdrt v hyat kimi kamal siftlri nyksk hdd Ona aid edilir. nki O, mtlq varlqdr v kamillik varla brabrdir.2

***

ALLAHIN BD V ZL OLMASISUAL 13: Zruri varln bdiliyini nec isbat etmk olar? Zruri varlq znyox ed bilrmi?

Zruri varlq mfhumundan Allahn zli v bdi olmas aydnlar. nki zrurivarln sbb he bir ehtiyac yoxdur v O mmkn varlqlarn sbbidir. Buradanzruri varlq n iki sift isbat olunur:

1. Onun baqa varlqlara mhtac olmamas; nki Onun baqa bir varla azacq belehtiyac olsa, hmin varlq Onun sbbi (v yaradan) olacaqdr. Sbbin d m`nas

budur ki, baqa bir varlq ona mhtac olsun.2. Mmkn olan varlqlar Onun nticsi v Ona mhtacdr. Allah, onlarn yarannn

ilk sbbidir.

Bu iki mslni nzr almaqla dey bilrik: Baqa bir varla mhtac olan varlqona tabedir v sbbi aradan qalxsa vcuda gl bilmz. Baqa szl, desk, bir varlnmyyn bir zamanda mhvi onun mhtac v mmkn bir varlq olmasnn lamtidir.Zruri varlq szsz ki, mvcuddur, hmi yaayacaq v he bir varla da mhtacdeyil. Bellikl, zruri varlq n iki sift isbat olunur: 1-zlilik; y`ni Onun nkemid yoxluq mfhumu tsvvr olunmur. 2-bdilik; y`ni glckd d sla yoxolmayacaq. Demli, yoxlua v mhv mhkum hr bir varlq zruri varlq deyil.3

Qeyd edilnlr diqqt yetirmkl aydn olur ki, zruri varln zn mhv etmsimmkn deyil; nki Onun varl vacib v zruridir. gr bu zrurti z zrindngtrmk ists, onun zatnda inqilab yaranar v bu da, onun zruri varlq olmas iluyun glmz. Baqa szl, zruri varln mhvi qeyri-mmkn bir varlq demkdir.Buna sasn, zn mhv etmy qadir olan varln mhv olmas mmkndr v mhvolmas mmkn olan varlq zruri yox, mmkn varlq adlanr.

***

LAH DALTN M`NASI

SUAL 14: lahi dalt mslsi il laqdar bel bir sual yaranr: Qur`anaylrin v tutarl dlillr sasn, zinadan dnyaya gln xs m`min ola bilmz.mumiyytl, onun gnaha meyilli olmas n zmin daha bykdr. Digr trfdn,hdisi-qdsid deyilir ki, zinadan dnyaya gln xs behit daxil olmaz v he vaxt

1 Nisa sursi, 87-ci ay.2 suli flsf v rvii realizm, 5-ci cild, sh. 132.3 Amuzei-qaid, 1-ci v 2-ci cild, sh. 84-85.

26


27/76

hli-beyti () sevmz. lahi dalt sasn, (zinada he bir rolu olmayan) zinadandnyaya gln xs bel olmaldrm?

dalt hr eyi z yerind qrar vermkdir. mirl-m`minin li () bu bardbuyurmudur: dalt hr eyi z yerind qrar vermkdir.1

Bu trif sasn, ilahi dalt budur ki, Allah-taala z hikmtinin tlbi sasndadnyan xeyirli v kamil, elc d, mxtlif varlqlar son hdf uyun haldayaratmdr.

Digr trfdn ilahi dalt sasn, varlq almi el xlq olunmudur ki, z varlq

mrtbsin mtnasibdir v hr bir yaranm n ona uyun gln qayda-qanunlar,adt-n`nlr mvcuddur. Bu arada maddi v bizim hyat srdymz alm el xlqolunmudur ki, z varlq mrtbsin mtnasibdir. Bu sbbdn d, ona xsusi nizamhakimdir. xtilaflar, dyiikliklr, hrkt, t`sir gstrmk v t`sirlnmk bu dnyannayrlmaz xsusiyytlrindn saylr.

VARLIQLARIN T`SR

Dnyann qayda-qanunlarndan biri varlqlarn bir-birin t`sir gstrmsi vt`sirlnmsidir. Y`ni bir sra amillr bir varln myyn formaya dmsin t`sirgstrir v o hmin amildn t`sirlnir. Buna torpaq, gn v su vasitsil bir ddtoxumun bitki olmasn misal gstrmk olar. Bel ki, bitkinin dyimsi bu amilinnecliyin baldr.

Baqa bir misal: Fizioloji v bioloji xsusiyytlr uan cismin birbaa t`sirgstrir. Bel ki, valideynin ruhi xsusiyytlri reym z t`sirini gstrir. rituyun olmayan yolla ntfnin balanmasnda, elc d, bel bir vladn dnyayagliind anaya hakim ruhiyy sbbindn, gnahdan dnyaya gln uan gnahameyli daha gcl olur. Bu, maddi alm uyun qayda-qanunlardan t`sirlnir. Bir srasbb v amillr varla z t`sirini gstrir v hmin varlq bu sbb v amillrdnt`sirlnir.

Yer zndki varlqlar irisind insan znmxsus xsusiyyt v formayamalikdir. Bu da, insann hqiqi trkibindn cism v ruhdan asldr. nsann quruluu

el tnzimlnmidir ki, bu dnyada bir sra sbb v amillr mqabilind mqavimtgstrmy, onlardan t`sirlnmmy, htta onlarn t`sirinin qarsn almaa qadirdir.nsan elm, irad v azadla malik olduu n, maddi v digr amillr nticsind

birbaa sxntda olmasndan lav mqavimt gstrmk v onlarn t`siretmqabiliyytinin qarsn almaq qdrtin malikdir.

ZNADAN DNYAYA GLN XSN XTYARI

Zinadan dnyaya gln xs elm v biliyini artrmaq, doru yol serk ata-anasnnyaratd cryann ksin hrkt etmk gcnddir. lbtt, bu tbii cryanlambariz aparmaq byk mqavimt tlb edir v insann oxlu tinliklrlzlmsin sbb olur. Lakin Allah-taala hmin tinliklr gr, z istyinin ksinhrkt edib, saleh ml yerin yetirn xsin savabn iki qat verckdir. gr zinadandnyaya gln xs z ata-anasnn yol verdiyi gnahn t`sirindn mcburi kildgnaha ynlmis, onun czalanmasnn sbbi ndir? lahi cza v zab insannqarsnda yax v pis yol olduqda v insan seim apara bildikd hyata keir. Bel ki,yax yol seib saleh i grrs savab qazanar, yox gr pis yol seib gnaha yolverrs, ilahi zaba dar olar. Bu msl btn insanlara, htta zinadan dnyayaglnlr aiddir. lahi czann zinadan dnyaya gln xs barsind byan olunmasnnsbbi budur ki, o, ixtiyar v irad sahibidir, z yolunu v taleyini dyidirmkqdrtin malikdir.

Uan rit uyun glmyn atmazlqlar maddi alm hakim nizamn ksin

olmad n, ilahi daltin ziddin d deyil. Digr trfdn, zinadan dnyaya glnxsin elm, irad v azadla malik olmas insana hakim adt-n`nnin tlbingrdir. Bu da, ilahi daltdn saylr. Hminin, zinadan dnyaya gln xs ixtiyar

1 Nhcl-bla, hikmt: 437.27


28/76

sahibi olduu v z yolunu dyimy qadir olduu halda, onu dyimdiyi n ilahidalt rivsind czalanacaqdr.

***

ALLAHIN DALTL OLMASININ SBB

SUAL 15: Hans sasla Allah daltli bilirik?Allah-taala n yksk ixtiyara, yenilmz qdrt malik olduu v he bir qvvnin

t`siri altnda olmad halda, mmkn olan hr ii yerin yetirmir. O, qadir olduu hr

ii yox, istdiyi ii yerin yetirir.M`lum olduu kimi, Onun istk v iradsi sbbsiz, lsz deyil. O kamal

siftlrinin tlb etdiyi ii grr. gr onun kamal siftlri bir iin ba vermsini tlbetmirs, hmin i yerin yetirilmir. Allah-taala mtlq kamal sahibi olduundan Onunistyi mxluqlarn kamal v xeyridir. gr bir mxluqun varl dnyada r ilrinyaranmasna sbb olursa, onun r olmasnn sbbi ikinci drcli mqsddir. Y`nixeyir ilr bir-birindn ox ayrld n onun ardnca ksriyyt tkil edn xeyir ilahiiradd gerklck.

Bellikl, Allahn kamal siftlrinin tlbin gr dnya n ox kamala v xeyrmalik halda yaranmdr. Bununla da, Allah-taalann hikmt v mdriklik siftin malikolmas isbat olunur.

Allahn iradsi Onun varl xeyir ilrin mnbyi olduundan insann yarannlabd edir. nsann sas stnlklrindn biri onun ixtiyar sahibi v irad azadlnamalik olmasdr. bhsiz, ixtiyar v (yaxn pisdn) ayrd etm qvvsin malikolmaq varln kamallarndandr. Ona sahib varlq ona sahib olmayandan stn v kamilhesab olunur. Lakin insann ixtiyar sahibi olduundan hm yax v saleh mllr yerinyetirib, bdi v son kamala ata bilr, hm d irkin v bynilmyn ilr grb,bdi bdbxtliy v uuruma yuvarlana bilr. lbtt, Allahn istyi insann tkamlatmasdr. Lakin tkaml atmaq insann ixtiyarna verildiyi n onun nfsani veytani istklr uyaraq, aznla v inhirafa yuvarlanmas da mmkndr. nsann zistk v ixtiyar il bel bir aznla dmsi d ikinci drcli olaraq ilahi irad

dairsind qrar tutacaqdr.Haqqa ynlmk n, xeyir v r yollar dzgn tanmaq lazmdr. Allah-taalainsan xeyr v mslhtli ilr arm, gnaha v aznla sbb olacaq ilrdnkindirmidir. Bel ki, onun tkaml doru hrkti n zmin yaransn. nki ilahitkliflr v gstrilr insann z mllrinin nticsin atmas n qrar verilmidir.Bunun Allah-taalaya he bir faydas yoxdur. Mhz bu sbbdn d, Allahn hikmti butkliflrin v gstrilrin insann qdrtin mnasib olmasn tlb edir. nki itatimmkn olmayan tkliflr v gstrilr yersizdir.

Bellikl, daltin ilk mrhlsinin (tklif mqamndak daltin) dlili budur ki,gr Allah-taala z bndlrin onlarn qdrti atmayan bir vzif t`yin ets, onlarnyerin yetirilmsi mmknsz olacaq v hmin vzif yersiz saylacaq.

nsanlar arasnda hkm edrkn dalti gzldikd (bu incliy diqqt yetirdikd) buiin insanlarn mxtlif savab v ya czalara layiq olmasn myyn etmk mqsdilyerin yetirilmsi isbat olunur. Bel ki, daltin ksin olarsa, mqsdin d ksin olar.

Nhayt, mkafat v cza verrkn yaradln son mqsdin diqqt yetirmkldalt t`min olunur. Bel ki, Allah-taala insanlar yax v pis mllrin nticlrinatmaq n yaratmdr. gr tlblrin ksin mkafat v cza verils, mqsd hyatakemz. Belc ilahi daltin dlili budur ki, Onun zati siftlri hikmt v daltl rftaretmsin sbb olur. O, zlm, haqszla, pu v yersiz ilr sbb olacaq he birsift malik deyil.1

***

1 Amuzei-qaid, 1-ci cild, sh. 162-164.28


29/76

LAH DALT V NSANIN BAINA GLN MSBTLR

SUAL 16: Deyirlr ki, haram qida vlada z t`sirini gstrir. gr vladaharam mal yedirn onun ata-anasdrsa, onlarn gnahnn acsn n n vladdadmaldr?

Aada qeyd olunan bir ne nqt bu sualn cavabnn daha yax baadlmsind biz kmk edckdir:

1-lahi hikmt, yaxud Allahn ilrinin mqsdynl olmas:Bizim e`tiqadmz budur ki, Allahn fe`llrind (ilrind) xsusi mqsd vardr. Bel

ki, Onun fe`li mslht saslanr v onun xeyri mxluqlara qaydr. Bel d deyil ki,Onun yaratdqlarnn mnftlrini nzr almaqla onun yerin yetirilib-yetirilmmsi

brabr sviyyd olsun. Buna gr d, Allahn fe`llrind mqsd fail (ii grn) yox,fe`lin zdr. nki Allahn zat kamil, mtlq v ehtiyacszdr, Onun n he birmqsd tsvvr edil bilmz.1

Bu thlil diqqt yetirdikd, Allahn fe`llri mqsdli grnr. Y`ni Allah-taala puv yersiz ilrdn uzaq v pakdr. Onun fe`llri hikmt zndndir.

2-lahi dalt:daltin n dzgn m`nas hr eyi z yerind qrar vermkdir. lahi daltin

m`nas beldir: Allah-taala hr bir varlqla ona layiq kild rftar edir, onu layiq

olduu mqamda grr, ny layiqs, onu da bx edir v bu id onlarn malik olduuistedad v qabiliyyt nzrdn qarlmr.2

3-Hikmt v daltin laqsi:Hikmt failin (i grnin) irkin ilrdn kinmsi m`nasn dayr. Bu

m`na dalt d amil olunur. nki dalt yax, zlm v haqszlq is pisdir. Bunasasn, dalti hikmtin bir hisssi hesab etmk olar.3

4-Baa gln msibtlrin mnbyi:Dnyada insanlarn zab-ziyytli, iknclr m`ruz qaldn grr v bunu

gizld bilmirik. Bu zab-ziyytlr iki sbbi ola bilr:a) nsann bana gln msibt v blalar pis ilrdn irli glir, onun xta v

gnahlarnn nticsidir. nsann yaranndak hikmtli mqsd diqqt yetirdikd,

onun ixtiyar sahibi olaraq yarandn grrk. B`zi insanlar z azadlqlarndan dzgnistifad etmir, gnaha bataraq acnacaql aqibt dar olurlar.b) nsann bana gln ar-aclarn v blalarn bir hisssinin onun mllri il he

bir laqsi yoxdur v gnahlarnn czas saylmamaldr. Msln, nc byanolunduu kimi, vladlarn blalarla zlmsi ailnin, ata-anann onlara haram tikdaddrmas v mllri il yox, baqa sbblrl baldr.

5-lahi dalt v insann bana gln blalar:Bel grnr ki, ilahi dalt v hikmt blmsindki dini prinsiplr sasn, br

cmiyytinin bana gln blalarn iki qismi ilahi dalt v hikmtl he bir ziddiyyttkil etmir. Bu ziddiyytsizliyi iki cr thlil etmk olar:

1. M`lum olduu kimi, insann z mlinin nticsi olan blalarn Allahla he bir

laqsi yoxdur. Allahn daltin sasn, bu blalar insann z mllrinin nticsidir.Lakin insann z mllri il bal olmayan v baqalarnn gnah nticsind qarsnaxan ar-aclar v blalar Allah-taala z dalti v rhmti saysind aradan qaldrr;y`ni O, dnya, ya axirtd zrr kn insana el bir ne`mt balayr ki, bu yollancki ar-ac v tinliklr aradan qalxr, yaddan xr. Haram mal yeyn xsin pismli nticsind vladn msibt dar olmasna baxmayaraq, Allah-taala zdaltin saslanaraq, bu msibti aradan qaldrr. lbtt, Allahn bu ii o zaman baverir ki, insan, ya da vlad mxtlif sbblr zndn z irad v istyinin ardncagetmyib, yaay yolunu dyisin. gr z iradsindn dzgn kild istifad etmyv hyat proqramlarn atasnn tutduu yoldan ayrmaa qadir olsa, hidayt yoluna

1 Bax: Amuzei klami slami, Mhmmd Sidi Mehr, 1-ci cild, sh. 310 v 314; Mcmueyi-asar, hid Mrtza Mthhri, 2-ci cild, sh. 143 v 145.

2 Amuzei klami slami, 1-ci cild, sh. 326-327.3 Yen orada, sh. 325.

29


30/76

dzlir. Msibtlrin davam v onlarn ars insann z mllrinin nticsioluduundan, ilahi dalt hmin vladn (pis ilr ardnca gedrk z hyat

proqramlarn dyimdikd) istr dnya, istrs d axirtd czalanmasn tlb edir.2. kinci thlil aadak nqtlr diqqt yetirdikd aydn olur:a) Kainatn v almin xsusi nizam var. Ona hakim qayda-qanunlar bdi v

dyimzdir. Bu qayda-qanunlarn n stn sbb-ntic (determinizm) qanunudur.Bu qanuna sasn, mmkn olan hr bir varln myyn sbbi var. Sbb v nticarasnda myyn laqlr mvcuddur. Bel ki, hr ntic hr sbbdn vcuda glmir.

b) Dnyaya hakim qayda-qanunlar zati deyildir. Bel ki, dnya mvcud ikn onunqayda-qanunlarnn v nizam-intizamnn dyimsini frz etmk qeyri-mmkndr.Nec ki irinliyi olmayan kr rtubti olmayan su frz etmk mmkn deyil.

v) Dnyann sabit, bdi v dyimyn almlri arasnda frqlrin mvcud olmaszruridir. Msln, sbb v ntic arasndak laq tlb edir ki, kor, ya ikst haldadoulmu sbbi aydnlasa, ona (bir uan kor, yaxud ikst doulmas il) uyungln ntic d olmaldr. Baqa bir misala diqqt yetirin: Haram mal yemk v onu

baqasna yedirtmk insann dnyada blalara, msibtlr dar olmasna sbb olur.ksin, halal mal yemk v onu baqasna yedirtmk mal-dvltin brktli olmas ilnticlnir. Buna sasn, Allahn yaratdqlar arasnda frqlrin mvcudluu sabit vdiyimyn qayda-qanunlara grdir. Onlarn dnyadan knarlamas mmkn deyildir.

mumiyytl, gzl nizama sasn, bel bir tlb ilahi dalt v hikmtdnqaynaqlanr.

Bu msllr diqqt yetirdikd, demk olar ki: Haram mal yeyn vladn b`zikamallara atmamasnn, elc d bla v msibt dar olmasnn sbbi obyektivalm hakim qayda-qanunlardr. Bellikl, haram yeyn vladn bla v msibt darolmas Allahn daltin sla zidd deyil. Bu, Allahn haqszlq, ya (insanlar arasnda)frq qoymasndan qaynaqlanmr. Onu Allah trfindn pis bir i hesab etmk olmaz.Bundan lav, ilahi dalt v hikmt sasn, hmin vlad ixtiyar v irad azadlnamalikdir. Ondan yax istifad etmkl zn atasnn sfrsindn yediyi haram malnacnacaql nticsindn azad ed bilr. mumiyytl, diqqt yetirmk lazmdr ki, insanzhmtke, ms`uliyytli bir varlqdr. O gzl hyat srmk n s`y etmli, tbit v

cmiyytin bynilmyn amillril, elc d insann (z atas olsa bel) zlm v pismllri il mbariz apararaq z glcyini iqlandrmaldr.

***

SEYYDLR V LAH DALT

SUAL 17: Seyyidlrin digr insanlardan stnly Allahn dalti il uyunglirmi?

Seyidlrin ksriyytinin dnyadan imanl halda getmlrinin Allahn dalti il hebir ziddiyyti yoxdur. nki Allahn daltin sasn, hr ks z qabiliyyti, mllri,niyyti v dan sasnda haqqn alr. Seyidlr d baqalar kimi, ixtiyar sahibi

olaraq, mxtlif irkinliklr, xtalar v aznlqlar mqabilind haqq yola ynlslr,zlrini aznla dmkdn qoruyub saxlayacaq, Allahn adlti saysind varlqalmin hakim nizama gr, dnyadan m`min gedcklr.

Digr trfdn, genetik v irsi amil baxmndan, seyidlrin sil-nsbi imamlarlalaqlnir. Bu, onlarn doru yola ynlmlri v m`min olmalar n daha damnasib bir rait yaradr. Lakin bu amil imanl olmaq n mxtlif zruri amillrdntkc biridir. Buna gr d, b`zi seyidlr bu xsusiyytlr malik olduqlar haldaonlarn doru yoldan uzaq ddynn ahidiyik. nki onlar yri v batil yol semi,irkin mllr yol verrk aznla dmlr. Allah-taalann daltin sasn birinsan z ixtiyar il doru yol seib, bu yolda qdm gtrs v tkaml atmas nsy ets, msbt nticy atar v imanl halda dnyasn dyir. Seyidlrin

ksriyyti, genetiki amildn lav, z ixtiyar v iradsi il doru yol semidir. Bununmqabilind, Allah-taala z dalti saysind onlara gzl ntic ta etmidir. Digrtrfdn, Allahn dalti tlb edir ki, bir insan z istk v iradsi il azn yol seib, bu

30


31/76

yolda qdm gtrrs, acnacaql aqibt dar olar, imansz halda dnyadan gedr.Mhz bu sbbdn b`zi seyidlr z istk v ixtiyarlar il batil yol semilr. Bununmqabilind Allah-taala z dalti sasnda, onlar n acnacaql aqibt qrarvermidir.

***

ALLAHIN VSFND LDLN `LA (UCA) FADS

SUAL 18: Sbhan Rbbiyl-`la (Mnim uca Allahm pak v mqddsdir)cmlsindki `la sznn m`nas ndir?

`la sz uluvv kkndn gtrlmdr v ucalq m`nasn ifad edir.Allah uca ad il vsf etdikd, zif varlqlar Onunla mqayis mqsdil `la,liyy v mtali kimi szlr ildilir.1

Lakin Allah-taalann ucal zati olduundan, varlqlara v mxluqlara Onun ltf vmrhmti saysind stnlk verildiyindn, mxluqlarn stnlyn Allah-taalannstnly v ucal il mqayis edrk Allah znn stn, uca mxluqlarndanstn v ucadr! demk olmaz. Bu mqayisnin m`na v mfhumu yoxdur.2

`la (uca) ifadsi Allah-taalann z mxluqlarnn dncsindn stn v ucaolmasn, Onun zatnn drk olunmamasn byan edir. (Onun bu mqamn n fikirdn,n qldn, n xyaldan keirmk olar, n d ilahi vliyalar z kflril drk ed

bilrlr.) Quràni-krimd buyurulur: (Rbbin) Onlarn kemiini d, glcyini dbilir. nsanlarn elmi is Onu (Allahn zatn) hat edib, qavraya bilmz!3

***

ALLAHIN MHBBT BARD ARADIRMALAR

SUAL 19: Allah-taala bizi sevdiyi n yaratmdr. Sevgi v mhbbt d birnv ehtiyac saylr. Grsn, Allah-taalann bizi yaratmaa ehtiyac varm?

Bu irad mhbbtin, xsusil Allahn mhbbtinin m`nasna lazmnca diqqtyetirilmdiyi n irli glmidir. mid edirik ki, bu msl aadak incliklr diqqtyetirmkl aydnlasn:

1-Mhbbtin t`rifi:Qzzali hyau lumid-din adl dyrli srind mhbbt v kin-kdurt bel

t`rif vermidir: Mhbbt insan tbitinin lzzti drk olunan eylr meyl gstrmsindn, kin-kdurt is tinliyi, ar-acs drk olunan eylr nifrtetmsindn ibartdir.4

Sdrl-Mtllihin d, mhbbt bel t`rif vermidir: Mhbbt insann ztbitin uyun eyi sevmsi, yaxud ona gr sevmsidir. O qli, hissi v hqiqi, xyalibir ey ola bilr.5

Buna sasn, mhbbt hbibl mhbub arasnda mlayimlik me`yar olan cazibdnibartdir. Baqa szl, mhbbt, ur sahibi olan bir varln knlnd onun mqabiltrfin mvcud olmas il yaranan sakitlik, meyl v istklr uyun bir hala deyilir.6

2-Mhbbt ehtiyac duymaq:Br cmiyyti mhbbt ehtiyacldr. Mhbbt insann ruhi v psixi duyularnn

v ehtiyaclarnn sasn tkil edir.7 gr insann bu ehtiyac t`min olunmazsa,hycan v iztiraba dr. Mhbbtin az olmas, yaxud olmamas insann ruhundamnfi t`sir qoyub, acnacaql nticlr yaradr v onlarn bir-biril laqlrini qrr.8

1 Rsaili-tvhidi, sh. 46.2 rhi tvhidi-Sduq, Qazi Sid Qumi, 1-ci cild, sh. 88.3 Taha sursi, ay: 110.4 hyau lumid-din, 4-c cild, sh. 275.5 Flsf v Quràn dr zmineyi l-mizan kitabndan nqln, 3-c cild, sh. 145.6 Bax: xlaq dr Quràn, Misbah Yzdi, 1-ci cild, sh. 359-360.7 Rvannasiye-trbiyti, li ritmdari, sh. 251-253.8 Msaili no-cvanan v cvanan, Mhmmd Xudayarifrd, sh. 31.

31


32/76

Mhbbt qaranla qalib gln iql raq v drin duyudur. nsanlar tarix boyuona nail olmaq yollarn axtarmlar. Mhbbt ykskliklr ucalmaq, istnilnkamilliklr atmaq yoludur. Buna gr d, sevmk, mhbbt bslmk brcmiyyti n n drin ehtiyac olmudur. nsan hl d ona mhtacdr.1

3-Mhbbtin sbblri:Mhbbt n myyn sbblr gstrilir. n hmiyytli amil insann z-zn

(nfsini) sevmsidir.2Hr bir ql sahibinin mhbbt bsldiyi ilk ey onun z nfsidir.Mhbbtin t`rifind qeyd etdiyimiz kimi, insann hanssa bir ey mhbbti onun

tbii meylin uyun sbblrdn irli glir. Mlum olduu kimi, hr bir varlq hreydn artq z nfsin daha uyundur. Nec ki hr bir varlq zn hamdan yaxtanyr. Buna sasn, demk olar ki, hr bir varlq hr eydn ox zn istyir. Nfsi vzn sevmk ql v ur sahibi olan hr bir varln tbitind yaamaq istyininmvcud olmasdr; nec ki varlq kamal da onun diqqt mrkzinddir. nki nqsankamaln ziddidir v kamala sahib olmamaq bir nv mhv olmaqdr. ql sahibi olanvarlqlar yoxlua v mhv olmaa nifrt etdiklri n (bir nv mhv olmaq saylan)naqisliyi xolamrlar. Demk, nfsi sevmk (insann zn sevmsi) varlq kamalna vyaamaa meyl demkdir.

4-Allahn mhbbti:nsan fitrtinin mhbbtl qarmas Allah-taalann zatnda mhbbtin olmasna

sbutdur. nki Allahda olmayan hqiqtin insann vcudunda tzahr qeyri-mmkndr. Grsn, bir xs bir ey sahib olmad halda onu baqasna ta ed

bilrmi?!bl-Hsn Deylmi deyir: Mnim yanmda bir filosofdan eqin yaranm

Documents

Tohid Va Ilahi Adalet Mozusunda Sual-cavab