Toksikolojinin Temel İlkeleri

Toksin = Zehir

Toksik madde;

• Solunduğunda, ağız yoluyla alındığında,

deri yoluyla emildiğinde insan sağlığı

üzerinde akut veya kronik hasarlara veya

ölüme neden olan maddelerdir.

• Toksikoloji = Zehir Bilimi

• “Kleopatra sarayına kapandı ve son anında kadehindeki zehirli şarabı içerek hayatına son verdi”

• Giulia Tophana (1635-1719):

Kocalarını öldürmek isteyen kadınlara arsenik sağlayan bir kadın.

• Ukrayna'da muhalefet adayı Viktor Yuşçenko'nun “turuncu zehir” verilerek zehirlendiği ortaya çıktı.

Toksikoloji (Zehir Bilimi)

• Toksikoloji, kimyasal maddelerin canlı üzerindeki olumsuz etkilerini inceleyen bilim dalıdır.

• Toksik maddelerin; – özelliklerini

– zararlı etkilerini

– etki mekanizmalarını

– değişik ortamlarda ölçümlerini

– zararlı etkileriyle mücadele olanaklarını (koruyucu ve tedavi)

inceleyen bir disiplindir.

Kimyasallardan vazgeçmek demek; • Kullandığımız ilaçlardan

• Besinlerin işlenmesi ve korunması için kullanılan besin katkılarından

• Tarımda verimi artırmak için kullanılan pestisitlerden

• Arabaların çalışması, fabrikaların işlemesi ve ısınmada gerekli olan yakıtlardan vazgeçmek demektir.

Bunlardan vazgeçemeyeceğimiz için;

• Etkilerini anlamak ve bilmek

• Çevremizde varoluşlarını sınırlayıp toksik düzeyde teması önlemek gerekir.

Kimyasallara örnekler;

• İlaçlar

• Kozmetik ürünler

• Gıda katkı ve koruyucuları

• Hava ve Atmosfer kirletenleri

• Deterjanlar, sabunlar, pestisitler

• Çeşitli endüstriyel kimyasallar

• Bütün bu kimyasallara, organizmaya yabancı anlamına gelen "zenobiyotik"

(ksenobiyotik) adı verilmektedir.

• Maruz kaldığımız binlerce çeşit kimyasal var: – İlaç aktif maddesi (4.000)

– Kozmetik (3000)

– Gıda katkı maddesi (2.600)

– ……………..

– Endüstriyel kimyasallar (75.000)

• Her yıl 1000 yeni kimyasal kullanıma giriyor.

• Her kimyasalın doza bağlı olarak farklı etkileri ve kullanım alanları var.

Paracelsus (1493-1541)

(Alman düşünür ve hekim): • Basel Üniversitesinden ayrılıp işletmelerde işyeri hekimi

olarak çalışmıştır.

• ‘‘Bütün maddeler zehirdir. Uygun doz, zehir ve ilaç arasındaki farkı ortaya çıkarır.’’ diyerek modern toksikolojinin temellerini atmıştır.

Ekotoksikoloji;

Toksikolojinin son yıllarda önem kazanan çevre kirlenmesini de uğraş alanı içine alan dalıdır.

Kirleticilerin;

• canlılar ve ekosistem üzerindeki zararlı etkileri,

• bu zararlı etkilerin önlenmesi

konusunda çalışmalar yapan

toksikolojinin alt dalıdır.

Adli Toksikoloji;

• Kimyasalların suç unsuru olarak kullanılmaları binlerce yıldır süregelen bir olay.

• Günümüzde bağımlılık yapan maddeler de dahil;

– adli tıbbın konusuna giren zehirlenme olaylarında vücut sıvı ve dokularındaki değişikliklerin incelenmesi süreçleriyle ilgilenir.

Endüstriyel Toksikoloji (Sanayi zehir bilimi);

• İşyerine özel kimyasalların işçi sağlığına etkisini inceleyen toksikoloji alt dalıdır.

• Test sonuçları ve işçiler üzerinde yapılan çalışmalar dikkate alınarak her kimyasal için sınır maruziyet değerlerini tespit eder ve bu değerlerin işyerlerinde uygulanmasını sağlamaya çalışır.

İşyerinde kullanılan kimyasallar çevreye, doğaya ve çalışanların sağlığına zarar veriyor… “Macaristan’ın Ajka şehrinde bir alüminyum fabrikasında yaşanan kaza sonucu çevreye yayılan zehirli kızıl çamurun Tuna Nehri’ne ulaşmasının ardından çevre felaketinin boyutları büyüyor”

Tehlikeli Kimyasallar

Kimyasallar genel olarak şu şekilde sınıflandırılır;

– Madenler

– Solventler

– Zehirli Gazlar

– Asitler ve Alkaliler

– Boyalar

– Pestisitler

– Plastik Maddeler

Hastalıklar;

• kimyasal ajana maruz kalma ve alınan doz sonucu,

• geri dönüşü olabilen biyokimyasal olaylar veya

• hücre yapısının geri dönüşümsüz etkilenmesi şeklinde ortaya çıkar.

• Vücuda giren kimyasal ne olur?

Toksik ajanlar vücutta belli organları hedef alırlar (Hedef Organ):

– Solventlerden bazıları karaciğeri, bazıları sinir sistemini etkiler.

– Kurşun kemik iliğinde etkili olarak, hemoglobin sentezini engeller.

– Karbon monoksit ise hemoglobine olan yüksek bağlanma eğilimi nedeniyle oksijenin kana geçmesini engeller.

Kimyasalların Sağlık Etkileri;

• Deri Etkileri

– Eritem, Ülsere lezyon, Ödem,

• Sistemik Etkiler;

– Allerjik Hastalıklar,

– Hematolojik sistem bozuklukları,

– Üreme sistemi bozuklukları,

– Nörolojik sistem bozuklukları

– Endokrin sistem bozuklukları

– Sindirim sistemi bozuklukları,

• Kanserler

Toksik etkilerin sınıflandırılması

• Mutajenik etki

• Karsinojenik etki

• Teratojenik etki

• Fertilite üzerine etki

• İmmunotoksik etki

Toksik etkilerin sınıflandırılması

Akut toksik etki:

• Bir kimyasalın tek doz veya çok kısa sürede birkaç doz alınmasıyla organizmada oluşan hasar “akut toksik etki” olarak tanımlanır.

Kronik toksik etki;

• Kimyasalların uzun sürede bir çok gün ve sık dozlarla alınması sonucu oluşan hasar .

Akut Toksik Etki Belirteçleri

• Etkin Doz (ED50);

– Bir kimyasalın uygulandığı canlıların %50’sinde

yararlı etki oluşturan doz miktarıdır.

• Medyan Letal Doz ( LD50) (ortalama öldürücü doz)

– kimyasalların

– bir kez verildiğinde uygulandığı canlıların %50’sini öldüren dozdur

• NOEL (No observable effect level)

• ya da NOAEL (no-observed-adverse-effect level)

– Herhangi bir zararlı etki gözlenmeyen en yüksek doz miktarıdır.

• MAK (MAC) Değeri:

(Müsaade edilen azami konsantrasyon):

– Günde 8, haftada 40 saat çalışma ile işyeri ortam havasında bulunmasına müsaade edilen en yüksek konsantrasyon.

• Çalışma süresinin herhangi bir anında aşılmamalıdır.

• Akut etki gösteren maddeler için uygundur

• TLV - ESD

(Ortalama Eşik değer= Eşik sınır değer):

– Kimyasal maddenin havada bulunmasına izin verilen zararlı etkisi olmayan günlük ortalama konsantrasyonudur.

– Günde 8 haftada 40 saat çalışma ile çalışanlara zararlı etki göstermeden çalışılabilecek ortalama konsantrasyon.

TLV-STEL (Kısa Süreli Maruziyet Limiti):

• 15 dakikalık bir süre için aşılmaması gereken

maruziyet üst sınır değeri.

• İşyeri havasındaki kimyasal madde konsantrasyonu

geniş aralıklı değişmeler gösteriyorsa kullanılır.

– Bu değerin üzerine 15 dakikadan fazla süre ve

günde 4 defadan fazla çıkılmasına izin

verilmemelidir.

İşyerlerinde Sıklıkla Maruz Kalınan Bazı

Önemli Kimyasallar

UÇUCU ZEHİRLER

• Organik solventler

• Benzen

• Toluen

• Hekzan

• Partikül maddeler

• Asbest

• Silika

• Gazlar

• Karbonmonoksit

• Karbonsülfür

METALLER

• Kurşun

• Kadmiyum

• Nikel

• Arsenik

• Alüminyum

Benzen

• Mesleki Maruziyet Alanları:

– Plastik, deterjan, pestisitler ve diğer kimyasalların yapımında başlangıç maddesi ya da çözücü.

• Akut Etkiler;

– Göz, deri, burun ve boğazda irritasyon

– Baş dönmesi, sersemlik, baş ağrısı ve mide bulantısı

– Konvülsiyonlar ve koma

– Yüksek dozda maruziyeti takiben düzensiz kalp atımından dolayı ani ölüm

• Kronik Etkiler;

–Deride kuruluk ve dökülme

– Kan hücrelerinde bozukluklar

– Kanser

• İnsanlarda karsinojendir. 5-30 yıl

maruziyet, lösemiye neden olur.

–Teratojenite

• Korunma önemlidir. Kanserojen niteliği ortaya konduktan

sonra benzen kullanımına katı kısıtlamalar getirilmiş, pek çok alanda özellikle yapıştırıcı sanayinde kullanımı yasaklanmış, yerine toluen, hekzan gibi başka kimyasal kullanımı yoluna gidilmiştir.

• İşe giriş ve periyodik muayenelerde hemopoetik bozukluk saptananlar, işten uzaklaştırılmalıdır.

• Gebe ve emzikli kadınlar ile 18 yaşından küçük çocuklar benzen kullanılan işlerde çalıştırılmamalıdır.

• Benzen için işyeri ortamında izin verilen limit

değer (ESD) pek çok ülkede 10 ppm olmakla

birlikte, kanserojen olduğu için olabildiğince

düşük düzeye indirilmesi de önerilmektedir.

• Muzaffer Aksoy Hocanın çalışmaları…

Toluen

• Renksiz, hoş kokulu bir sıvıdır.

• Çok iyi bir çözücüdür.

• Mesleki Kullanım Alanları:

– Boya, vernik, cila, zamk ve temizleyici maddelerin içeriğinde yer alır.

– İnceltici olarak kullanılır.

– Plastik yapımı

Etkileri;

MSS baskılanması (Tiner bağımlılığı)

• Kronik olarak;

– Karaciğer büyümesi,

– Eritrosit ve lenfositlerin büyümesi.

Hekzan

• Mesleki Kullanım Alanları

– Tekstil, mobilya, ayakkabı yapımında, baskı işlerinde

– Çatı, ayakkabı ve deri endüstrilerinde kullanılan yapıştırıcı içeriğinde kullanılır.

Etkileri;

– Periferik sinirlerde nöropatiye neden olur.

– Kaslara zarar verir.

– El ve ayaklarda uyuşukluk, kas zayıflığı, felce neden olur.

– Dermatitis, mide bulantısı, koma.

Ağır Metaller • Yüksek atom ağırlıklı metaller (Civa, kadmiyum, arsenik, kurşun vb).

Kurşun: • Mesleki Kullanım Alanları:

– Akü imalatı

– Boya, seramik, porselen

– kauçuk endüstrisinde, matbaacılıkta

– kurşun boruların yapımında,

– çocuk oyuncaklarının yapımında.

• Ülkemizde meslek hastalıklarının büyük bir çoğunluğunun sebebidir.

• Kurşun zehirlenmesi bir süre belirtisiz seyreder (bu dönemde kan ve idrarda tespit edilebilir)

– Belirtileri; • Kurşun koliği

• Anemi

• Hipertansiyon

• Dişlerde BURTON çizgisi

• Kurşun kronik zehirlenmede

polinöritler oluşur. – En sık N.radialis felci görülür.

• Korumada teknik koruma esas ve en önemlisi; ORTAM HAVALANDIRMASI

Kadmiyum

• Gümüş renginde ağır metal

• Mesleki Kullanım Alanları: – Metal alaşım kaplamalarında

– Pil yapımında

– Amalgam yapımında

– Boya ve cam üretiminde

– Lazer kesiminde

• Akut etkileri – Teması, deride eritem – Buharı, solunum sisteminde Ac ödemi, – Tozları yutulursa, sindirim sisteminde Karın

ağrısı ve ishal

• Kronik etkileri

– Dişlerde Sarı renk

– Kemik bozukluğu (osteomalazi, raşitizm vb)

– İdrarda albumin birikir

– Kanser potansiyeli var

Nikel

• Gümüş-beyaz renkli, genellikle kobalt ile birliktedir.

• Mesleki Kullanım Alanları: • bozuk para üretimi, birçok alaşımda

–paslanmaz çelik, mıknatıs yapısında

– Ayrıca cama yeşil renk vermek amacıyla kullanılır.

• Nikel buharına maruziyet;

– Mide bulantısı, halsizlik

– Akciğer embolisi

– Solunum güçlüğü

• Kronik etkilenmede;

– Alerjik reaksiyonlar

– Astım ve kronik bronşit

– Kalp bozuklukları

– Doğum defektleri

– Kanserojen etkili • akciğer, burun, larinks ve prostat kanseri

Arsenik

• Mesleki Kullanım Alanları – Kömür madenleri – Kimyasal ve metalürjik endüstriler – Cam endüstrisi, Döküm işleri Etkileri: – Nazal septumda delinmelere yol açabilir. – Diyabet – Kan bozuklukları – Keratince zengin dokularda birikim

• Tırnak, Saç ve deride

– Önemli kanserojendir.

Çevreye yönelik: • Nedensel faktörlerin tespit edilmesi

• Faktörlerin ortadan kaldırılması veya etkisinin azaltılması

Kişiye yönelik;

• Periyodik muayeneler

• Kişisel koruyucular

• Sağlık eğitimi

Kimyasallardan korunma

Önlemler:

• Kimyasal maddenin değiştirilmesi ( tüm/kısmi)

• Güvenli iş ekipmanları kullanımı

• Kimyasal maddeleri lokal olarak ortamdan uzaklaştırma

• Tehlikeli kimyasal maddelerin güvenli depolanması

• Genel havalandırma

• Kimyasal madde patlamalarını ve Yangını önleme ve yangından korunma

• Güvenlik duşu ve göz duşu

• Yıkanma ve kirlenmiş giysilerin değiştirilmesi ve depolanması ve temizlenmesi için düzenlemeler yapılması

• İşaret ve uyarıların kullanılması

• Acil durum için düzenleme

• Düzenli kayıt tutulması