19

Tomasz Janus

  • Upload
    lethien

  • View
    233

  • Download
    1

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Tomasz Janus
Page 2: Tomasz Janus

33

AgresjA – zAprzeczenie idei fAir plAy czy elementy sportowej rywAlizAcji?

mgr tomAsz jAnus*

AgresjA – zAprzeczenie idei fAir plAyczy element sportowej rywAlizAcji?

„Bartek wygląda jakby był na jakiejś wojnie. Ma dziurę z tyłu nogi pod kolanem. Na łydce pękła zaś mu żyła.”

Trener Legii Warszawa Jan Urban o stanie zdrowia Bartłomieja Grzelakapo meczu 9. kolejki ekstraklasy z Jagiellonią Białystok, 3 października 2009 r.

Bójki hokeistów, nokauty bokserów, zerwane ścięgna piłkarzy, skręcone nogi koszykarzy, poobijani piłkarze ręczni – tak często kończą się zawody sportowe. Elementem łączącym wymienione zdarzenia jest agresja. To ona, połączona z chęcią wygranej, popy-cha sportowców do przekraczania zasad szlachetnej rywalizacji. To agresja powoduje, że częstokroć w zapomnienie idą zasady fair play.

* Autor jest doktorantem Sekcji Teologii Pastoralnej na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego, gdzie przygotowuje doktorat o zjawisku agresji w widowisku sportowym. Ukończył Wydział Teologiczny UKSW ze specjalizacją Edukacja Medial-na i Dziennikarstwo pracą pt. „Przemiany w środowisku kibiców sportowych w świe-tle publikacji prasowych w latach 2001–2007.” oraz Wydział Filozofii Chrześcijańskiej UKSW na kierunku Psychologia pracą pt. „Efektywność autoprezentacji u mężczyzn o różnym poziomie lęku społecznego w sytuacji uzyskiwania aprobaty lub dezaprobaty ze strony partnera interakcji.”

Od 2008 r. publikuje artykuły naukowe w czasopiśmie naukowym „Warszawskie Studia Pastoralne”.

Jego artykuły i zdjęcia o tematyce sportowej publikowały „Gazeta Wyborcza”, „Metropol”, „Metro”, „Magazyn Futbol”, „Echo Miasta”, „Nasza Legia”, „Fakt”, serwis www.legialive.pl oraz e-magazyn „Legioniści”.

Warszawskie Studia PastoralneUKSW13/2011

Page 3: Tomasz Janus

34

tomAsz jAnus

Tylko czy aby na pewno? A może agresja jest nieodłącznym elemen-tem sportowej rywalizacji, który wynika z samej natury sportu? Bo w sporcie zawodowym przecież zawsze chodzi o wygraną.

Zanim zajmiemy się poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie po-stawione w tytule, musimy dokładnie zdefiniować interesujące nas terminy, czyli agresję i fair play. Tu pojawiają się jednak problemy, bo obydwa pojęcia są nieco odmiennie definiowane przez poszcze-gólnych badaczy. Szczególnie wiele problemów może nastręczać pojęcie agresji, które można rozważać na co najmniej kilku płasz-czyznach.

1. Agresja i jej przyczyny

Płaszczyznę językową ukazuję nam „Słownik języka polskiego”, który mianem agresji określa „wrogie, zaczepne zachowanie się oraz silne negatywne emocje wywołujące takie zachowanie1”. W „Słow-niku wyrazów obcych” znajdujemy wyjaśnienie, wg którego pojęcie agresji pochodzi od łacińskiego aggressio i oznacza „zbrojną napaść jednego państwa na drugie lub zachowanie się zmierzające do wyła-dowania niezadowolenia lub gniewu na osobach lub rzeczach2”.

Psychologiczne ujęcie terminu agresji jest bardziej rozbudowa-ne. „Słownik Psychologiczny” informuje, że jest to „wszelkie dzia-łanie (fizyczne lub słowne), którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej – rzeczywistej bądź symbolicznej – jakiejś osobie lub czemuś, co ją zastępuje3”. Podobną definicje przytacza Eliot Aronson, który działaniem agresywnym określa „zamierzone zachowanie mające na celu spowodowanie cierpienia fizycznego

1 http://sjp.pwn.pl/lista.php?co=agresja (dostępne: styczeń 2011 r.)2 Praca zbiorowa, Słownik wyrazów obcych PWN, Państwowe Wydawnictwo Na-

ukowe, Warszawa, 1978, s. 12.3 W. Szewczuk (red), Słownik Psychologiczny, Wiedza Powszechna, Warszawa,

1985, s. 11.

Page 4: Tomasz Janus

35

AgresjA – zAprzeczenie idei fAir plAy czy elementy sportowej rywAlizAcji?

lub psychicznego4”. Takie definiowanie agresji Aronson przypisuje psychologom społecznym. Sam bardziej wyczerpująco definiuje ten termin. Zgodnie z jego poglądami agresja to „zamierzone działanie mające na celu wyrządzenie krzywdy lub spowodowanie przykrości. Działanie to może być fizyczne lub słowne. Jest ono agresją nieza-leżnie od tego, czy osiąga swój cel, czy nie5”. U Aronsona kluczową rolę w zrozumieniu pojęcia agresji odgrywa więc intencja. To wła-śnie ona decyduje czy dany akt jest agresją czy nie.

W innym ujęciu za agresję może być uznawane „łamanie przy-jętych zasad i norm współżycia społecznego, które zostało wypraco-wane w czasie doświadczeń historycznych6”. Tak rozumiana agresja „ (…) jest możliwa także wtedy, kiedy atakujący nie ma bezpośred-niej styczności z ofiarą7”.

Tak jak istnieją różne definicje terminu agresja, tak również istnieje wiele podziałów interesującego nas zjawiska. Rodzaje agresji wymienia Leonard Berkowitz. Wyróżnia on agresję wrogą i agresję instrumental-ną. Pierwsza to akt agresji wynikający z uczucia gniewu i mający na celu zadanie bólu oraz spowodowanie obrażeń fizycznych. W przypad-ku drugiej także występuje zamiar wyrządzenia krzywdy drugiej osobie, lecz służy jako środek do osiągnięcia celu innego niż zadanie bólu8.

Inną klasyfikację rodzajów agresji podaje Buss. Uważa on, że trze-ba odróżnić agresję, która jest skłonnością do atakowania innych lu-dzi bezpośrednio lub pośrednio, słownie lub fizycznie od wrogości. Ta wyraża się zaś w słowach i negatywnych sądach o innych ludziach9.

4 E. Aronson, Człowiek istota społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza-wa, 2004 s. 235.

5 Tamże. s. 236.6 A. Gorący, Widowisko sportowe – studium agresji, w: Roczniki Naukowe AWF,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1992, s. 129. 7 Tamże, s. 129. 8 L. Berkovitz, Agression, McGraw-Hill. Nowy Jork, 1993. 9 A. H. Buss, The Psychology of Agression, J. Wiley, New York, 1961, za: J. Supiń-

ski (red), Agresja a kultura fizyczna, Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Wrocław, 2005, s. 10.

Page 5: Tomasz Janus

36

tomAsz jAnus

Już samo zdefiniowanie występującego dość powszechnie w ży-ciu codziennym terminu agresja dostarcza nam problemów. Jeszcze większe trudności wiążą się z ustaleniem przyczyn agresji i agre-sywnego zachowania ludzi. W psychologii problemem tym zajęli się wielcy tej dziedziny łącznie z Zygmuntem Freudem na czele. Twór-ca psychoanalizy uważał, że ludzie rodzą się z dwoma instynktami. Instynktem życia (Eros) i instynktem śmierci (Thanatos). To wła-śnie ten drugi ma być przyczyną agresywnych działań. Jak określił to Freud instynkt ten działa w każdej żywej istocie. Dąży zaś do jej zniszczenia i do sprowadzenie życia do stanu początkowego, czy-li materii nieożywionej10. W przypadku niewyładowania owej złej energii, będzie się ona kumulować w organizmie, co może w kon-sekwencji doprowadzić do choroby psychicznej lub skrajnej formy gwałtu. Rola społeczeństwa sprowadza się zaś do kontrolowania tego instynktu i pomaganiu człowiekowi w przekształceniu go na możliwe do zaakceptowania i użyteczne zachowania.

Badacze dowodzą, że agresja występuje powszechnie nie tylko u ludzi, ale wśród większości kręgowców. Ma ona wartość pozwa-lającą na przetrwanie. Dlatego też u prawie wszystkich organizmów ukształtowały się silne mechanizmy hamujące. Tłumią one agresję, gdy jest to w ich interesie. O tym czy dane zwierze przejawi agresję, decydują jego wcześniejsze doświadczenia społeczne oraz specyficz-ny kontekst społeczny, w jakim zwierze się znajduje11. W przypadku ludzi sytuacja społeczna ma dużo większe znaczenie niż u zwierząt. Spowodowane jest to złożonością naszych interakcji społecznych. Berkowitz sugeruje, że ludzie mogą mieć wrodzoną tendencję do reagowania na pewne prowokacyjne bodźce, zaatakowaniem spraw-cy. Od złożonego wzajemnego oddziaływania między wewnętrzny-mi tendencjami, różnymi wyuczonymi reakcjami hamującymi oraz

10 S. Freud, Poza zasadą przyjemności, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997, War-szawa.

11 R.K. Lore, L.A. Schulz, Control of human aggression, w: American Psycholo-gist, 1993, 48, s. 16-25.

Page 6: Tomasz Janus

37

AgresjA – zAprzeczenie idei fAir plAy czy elementy sportowej rywAlizAcji?

szczególnym charakterem sytuacji społecznej, zależy czy owa skłon-ność rzeczywiście przejawi się w zachowaniu zewnętrznym12.

Opierając się na powyższych danych Aronson stwierdza, że agresywność u ludzi niemal na pewno ma komponent instynktowny. Błędem byłoby jednak stwierdzenie, że przyczyną agresji jest tylko i wyłącznie instynkt. Także czynniki społeczne i sytuacyjne mogą wywoływać agresję13. Jakie są więc inne przyczyny agresji?

Systematykę przyczyn agresji przedstawia Aronson. Zalicza do nich14:• Przyczyny neurologiczne i chemiczne – występowanie agresji

związane jest z okolicą znajdującą się w korze mózgowej zwa-nej jądrem migdałowatym. Drażnienie go prądem elektrycznym powoduje wściekłość nawet u osób łagodnych. Zablokowanie aktywności neuronowej tej okolicy skutkuje łagodnością także u osób agresywnych.

• Testosteron – badania Jamesa Dabbsa wykazały, że poziom te-stosteronu jest wyższy u więźniów skazanych za przestępstwa z użyciem przemocy, niż u więźniów, którzy podczas popełnienia przestępstwa nie stosowali przemocy. Także inne badania dowo-dzą, że testosteron wpływa na agresywność. Ponieważ poziom tego hormonu jest wyższy u mężczyzn niż u kobiet, to właśnie oni są bardziej agresywni. Pogląd ten potwierdzają także socjo-biologowie, którzy uważają, że mężczyźni z natury są bardziej agresywni niż kobiety szczególnie, gdy chodzi o przemoc sek- sualną15.

• Alkohol – nawet samodzielne obserwacje codzienności potwier-dzają związek alkoholu z agresją. Duża część bójek, rozbojów

12 L. Berkovitz, Agression...13 E. Aronson, Człowiek istota..., s. 241.14 Tamże, s. 249-253.15 W. Łukaszewski, Psychologiczne koncepcje człowieka, w: J. Strelau (red.), Psy-

chologia. Podręcznik akademicki. Podstawy psychologi, t. 1, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk, 2003, s. 82.

Page 7: Tomasz Janus

38

tomAsz jAnus

i napaści dokonywana jest pod wpływem właśnie alkoholu. Po-twierdzają to także dane policyjne16. Spożywanie alkoholu nie jest jednak jednoznaczne z zachowaniem agresywnym. Ma on raczej działanie rozhamowujące, tzn. redukuje społeczne zaha-mowania i sprawia, że stajemy się mniej ostrożni niż zwykle i pozwalamy sobie na zachowania nie akceptowane społecznie.

• Ból i dyskomfort – zaliczane są do głównych czynników poprze-dzających wystąpienie agresji. Zwierzę, które doświadcza bólu i nie może uciec z miejsca, gdzie go to spotyka, prawie zawsze atakuje. Przyczyną agresji może być nie tylko ból, ale także inne rodzaje dyskomfortu cielesnego. Próg aktywacji agresywnego zachowania może być obniżony także przez takie czynniki ze-wnętrzne, jak wilgotność, upał, zanieczyszczenie powietrza czy przykre zapachy. Szczegółowe badania dowiodły, że do ulicz-nych zamieszek i rozruchów dochodzi znacznie częściej w dni upalne, niż w dni chłodne17.

• Frustracja – uważana za główną przyczynę wywołującą agresję. Jeśli jednostka dąży do jakiegoś celu i na jej drodze pojawi się przeszkoda uniemożliwiająca dotarcie do niego, wynikająca stąd frustracja zwiększa prawdopodobieństwo agresywnej reakcji. Dobrze obrazuje to eksperyment Rogera Barkera, Tamary Dem-bo i Kurta Lewina, w którym dzieci obserwowały atrakcyjne zabawki, ale nie mogły się nimi bawić. Gdy po długim czasie pozwolono im korzystać z tych zabawek, dzieci niszczyły je18. Potwierdza to pogląd, że frustracja jest większa, gdy cel jest bli-sko, ale przeszkody uniemożliwiają dotarcie do niego. Pojawie-nie się przeszkody niespodziewanej lub nieuzasadnionej powo-

16 S. Pikulski, Sprawcy zabójstw, w: Przegląd Policyjny, nr 4(40), 1995, s. 56-71.17 J.M. Carlsmith. D.A. Anderson, Ambient temperature and the occurrence of col-

lective violence. A new analysis, Journal of Personality and Social Psychology, 1979, nr 37, s. 337-344.

18 Barker R. Debbo T. Lewin K, Frustration and agression. An experiment with young children, Uniwersity of Iowa Studies in Child Welfare, 1941, 18, s. 1-314.

Page 8: Tomasz Janus

39

AgresjA – zAprzeczenie idei fAir plAy czy elementy sportowej rywAlizAcji?

duje kolejny wzrost frustracji19. Jednak frustracja, podobnie jak picie alkoholu, nie zawsze prowadzi do agresji.

Zajmując się agresją w sporcie z listy przyczyn wymienionych przez Aronsona trzeba wykreślić alkohol. Sportowcy, biorący udział w zawodach, jedynie w sporadycznych przypadkach są pod jego wpływem20. Wszystko dlatego, że skutki picia alkoholu nie poma-gają w osiąganiu dobrych rezultatów. Sprzyjają natomiast dekoncen-tracji i nieadekwatnej ocenie wydarzeń na boisku czy hali sportowej. Obniżona zostaje też sprawność sportowca i jego kontrola nad wła-snym ciałem. Pozostałe przyczyny agresji można uznać za mogące leżeć u podłoża agresywnych zachowań sportowców.

Z badań wynika, że do przyczyn agresji u sportowców dodać należy jeszcze sposób sędziowania, naruszanie zasad gry, grę nie fair i przeszkadzanie w grze21.

Analizując przyczyny agresji, warto także zwrócić uwagę na eksperymenty Alberta Bandury, które są już klasycznymi przykła-dami badań nad agresją i jej przyczynami. Dowodzą one, że dzieci bardzo szybko uczą się agresywnego zachowania od modela i z dużą łatwością powielają je. Często same wprowadzają też kolejne for-my agresji mające na celu pognębienie ofiary22. Związane jest to z teorią społecznego uczenia się, której autorem jest właśnie Bandura.

19 R. Brown, J. Kulik, Frustration, attribution of blade, and aggression, Journal of Experimental and Social Psychology, 1979, nr 10, s. 183-194.

20 Jako ciekawostkę warto przytoczyć tu wypowiedź bramkarza piłkarskiej repre-zentacji Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w latach 1954-1970 Lwa Ja-szyna, który na pytanie o tajemnicę swojej dobrej gry odparł: „Papieros w szatni na uspo-kojenie nerwów, a potem mocny drink na rozluźnienie mięśni”. Por. Mundial na końcu świata, Dodatek do dziennika Rzeczypospolita z 19.12.2005, s. 11.; S. Szczepłek, Moja historia futbolu. Tom 1 – świat, Presspublica sp. z.o.o, Warszawa, 2007, s. 85-87.

21 A. Gorący, Fair play przeciwko agresji w sporcie. Badania opinii zawodników i widzów, w: Działalność Rady Europy w dziedzinie sportu. Biuletyn Ośrodek Informacji i Dokumentacji Rady Europy, nr. 2. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 1998.

22 L. Berkowitz, Skutki obserwowania przemocy, w: E. Aronson (red.) Człowiek istota społeczna. Wybór tekstów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2004, s. 370.

Page 9: Tomasz Janus

40

tomAsz jAnus

Uważa on, że obserwator uczy się nie tylko określonych zachowań, obserwowanych u modela, ale także zasad leżących u ich podstaw: określonych systemów wartości, sposobów rozwiązywania proble-mów oraz standardów samooceny23. Jeżeli dodatkowo agresywne zachowanie przynosi modelowi korzyść (nagrodę) lub nie przynosi negatywnych konsekwencji (kary), to zostaje ono wzmocnione. Tym samym wzrasta szansa na powielenie zachowania modela.

Przenosząc poglądy Bandury na płaszczyznę sportu, można stwierdzić, że jeśli agresywne zachowania sportowców nie są kara-ne, a co więcej są nagradzane (owocują zdobyciem punktu, gola lub uniemożliwieniem tego rywalowi w wyniki swojego agresywnego zachowania) to będą często pojawiały się podczas zawodów spor-towych24.

Pozytywne konsekwencje społecznego uczenia się wykorzysty-wane są w wychowaniu – dzieci wzorują się na rodzicach, nauczy-cielach itp. Obcowanie z negatywnymi wzorcami może doprowadzać do powstawania agresji. Identycznie jak w przypadku lalki Bobo z badania Bandury. Za taki negatywny wzorzec uczący agresji uzna-wane są media, ze szczególnym uwzględnieniem telewizji i interne-tu25. Obaw przed destrukcyjnym wpływem mediów nie ukrywa tak-że Aronson, który przestrzega, że nawet dzieci, które nie są skłonne do agresji, staną się bardziej agresywne, jeśli przez długi czas będą stale karmione filmami pełnymi brutalności i przemocy26.

23 A. Brzezińska (red.), Psychologia rozwoju człowieka, w: J. Strelau, Psychologia. Podręcznik akademicki. Podstawy psychologii, t. 1, Gdańskie Wydawnictwo Psycholo-giczne, Gdańsk, 2003, s. 273.

24 Osobną sprawą pozostaje zagadnienie zależności sukcesu w sporcie od agresji sportowców rozumianej jako liczba popełnianych fauli. Wbrew narzucającej się opinii, nie zawsze wzrost agresji zapewnia sukces. Por. T. Janus, Czy gra faul jest drogą do sukcesu w piłce nożnej? Analiza gry uczestników Mistrzostw Świata 2010, w: Sport Wy-czynowy, nr 3/535, 2010, s. 34-46.

25 A. Lepa, Pedagogika mass mediów, Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź, 2003, s. 90-95.

26 E. Aronson, Człowiek istota..., s. 260.

Page 10: Tomasz Janus

41

AgresjA – zAprzeczenie idei fAir plAy czy elementy sportowej rywAlizAcji?

Widać, że termin agresja obejmuje szerokie spektrum zachowań i może być rozpatrywany pod różnymi względami. Zanim zajmiemy się występowaniem agresji w sporcie, przyjrzyjmy się pojęciu fair play i jego zastosowaniu we współczesnym sporcie.

2. fair play

Zbadaliśmy już znaczenie terminu agresja oraz przyczyny jej wystę-powania. Pora więc zająć się zagadnieniem, które leży na przeciwnym biegunie wartości występujących w sporcie. Mowa o czystej grze, czy-li fair play. Termin czysta gra wydaje łączyć się z odrzuceniem agresji i przemocy w sporcie. Jeżeli coś jest czyste, to nie może uciekać się do brudnych, agresywnych zagrań. To właśnie na wartości fair play bazo-wał odradzający się w XIX w. olimpizm27. Na tej zasadzie, przynajmniej w założeniach, bazuje też cały współczesny sport. Ona jest swoistym fundamentem, na którym opiera się idea sportu, jako szlachetnej rywa-lizacji. Zanim odpowiemy czy agresja zawsze musi stać w sprzeczności z duchem gry fair, przyjrzyjmy się uważnie samemu pojęciu fair play.

Badacze historii idei fair play dopatrują się jej związków z wąt-kami czerpanymi z wzorów antycznych i średniowiecznej kultury ry-cerskiej. Tak jak rycerz nie uciekał się do podstępnych zachowań, tak sportowiec ma walczyć z honorem. Odwołując się do tak dalekich zapożyczeń z historii, źródła nowożytnego etosu sportowego miały wypływać z norm etyki dżentelmeńskiej28. Rywalizacja w duchu fair

27 W utworze Oda do sportu napisanym na konkurs literatury zorganizowany w ramach programu igrzysk V Olimpiady 1912 r. w Sztokholmie, Pierre’a de Coubertin, ukrywający się pod pseudonimem G. Hohrod – M. Eschbach, zwracał uwagę na hono-rowe walory sportu: „O Sporcie, tyś jest honorem! Twoje tytuły wcale nie są warte, gdy nie są zdobyte drogą uczciwą i w duchu pełnej bezinteresowności. Kto doń dochodzi wprzód wywiódłszy w pole swych towarzyszy sam ponosi szkodę: przylgnie do niego miano niegodnego, gdy się postępek potajemny wyda.” – za http://www.pkol.pl/pl/pages/display/9538 (dostępne: styczeń 2011 r.)

28 Z. Krawczyk, Sport w zmieniającym się społeczeństwie, Wydawnictwo AWF, Warszawa, 2000, s. 55-56.

Page 11: Tomasz Janus

42

tomAsz jAnus

play miała zagwarantować, że w sytuacji sportowej rywalizacji naj-ważniejszy będzie nie wynik a człowiek, który bierze w niej udział. W innym wypadku przekreślone zostałyby wychowawcze wartości sportu oraz człowieczeństwo sportowców. Zasada fair play miała tak-że gwarantować bezpieczeństwo obu stronom sportowej rywalizacji. Jeżeli zarówno ja, jak i mój przeciwnik, gramy czysto to żadnemu z nas nie stanie się nic złego.

W wydanej w 1974 r. w Paryżu Karcie Fair Play znajdujemy wyja-śnienie terminu fair play. Jest to „stała i jednoznaczna rezygnacja z wy-granej za wszelką cenę. Jest to postawa wynikająca z wymagania mo-ralnego wobec siebie, ponieważ jej źródłem jest wewnętrzne przekona-nie, że zwycięstwo osiągnięte w wyniku oszustwa, błędu sędziego lub dużej niesprawiedliwości losu, nie stanowi prawdziwej wygranej29”.

Jak zauważa Zbigniew Krawczyk tak rozumiane fair play można przedstawić jako zbiór norm. Zaliczają się do nich: bezinteresowne poszanowanie reguł gry, szacunek dla przeciwnika, zachowanie rów-nych szans w walce, niewykorzystanie przewagi losowej, rezygna-cja z praktycznych korzyści zwycięstwa oraz minimalizacja cierpień przeciwnika30.

Podobne postrzeganie idei fair play znajduje się w poglądzie A. Przyłuskiej-Fiszer. Uważa ona, że podstawą fair play jest za-chowanie sprawiedliwych warunków rywalizacji sportowej. Wyra-ża się zaś ona w postaci takich zasad moralnych jak przestrzeganie wszystkich reguł gry, bezwzględne podporządkowanie się decyzją sędziego, zachowanie obiektywnie równych warunków rywalizacji, niewykorzystywanie przewagi losowej oraz świadoma rezygnacja z możliwości osiągnięcia nieuczciwego zwycięstwa31.

29 Karta Fair Play, 1974 za: Z. Żukowska, R. Żukowski, Społeczno-wychowawcze wartości fair play w sporcie dla wszystkich, w: Z. Dziubiński (red.), Sport jako kulturowa rzeczywistość, Salezjańska Organizacja Sportowa Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa, 2005, s. 327.

30 Z. Krawczyk, Sport w zmieniającym się..., s. 55-56.31 Z. Żukowska, R. Żukowski, Społeczno-wychowawcze wartości..., s.327.

Page 12: Tomasz Janus

43

AgresjA – zAprzeczenie idei fAir plAy czy elementy sportowej rywAlizAcji?

W Manifeście sportowym CIEPS-ICSPE z 1964 r. znajdujemy zaś interpretację fair play w trzech wymiarach: formalnym, który stanowi zasadniczy warunek uczestnictwa w grze, sporcie; huma-nitarny, obejmującym przyjaźń, partnerstwo, szacunek dla rywala, poprawne zachowanie oraz wyeliminowanie z własnego postępo-wania oszustw, przemocy, przekupstwa i dopingu; humanistyczny, zakładający traktowanie współzawodnika jako najwyższej wartości społecznej, ludzkiej32.

Idea fair play zajmuje ważne miejsce także we współczesnym sporcie. Międzynarodowy Komitet Olimpijski (MKOl) w Karcie Olimpijskiej za swój cel stawia „wspieranie i zachęcanie do propa-gowania etyki w sporcie, jak również wychowanie młodzieży przez sport oraz kierowanie wysiłków na rzecz zapewnienia, że w sporcie zwycięża duch fair play, a przemoc jest niedopuszczalna33” oraz „współpracę z odpowiednimi organizacjami publicznymi i prywat-nymi oraz władzami, aby sport służył ludzkości i w ten sposób pro-pagować budowanie pokoju34”

Podobne szczytne myśli znajdują się w statucie Międzynarodo-wej Federacji Piłki Nożnej (FIFA). Za swój cel stawia sobie ona, m.in. globalne promowanie piłki nożnej, mając na względzie jej jed-noczące, edukacyjne, kulturalne i humanitarne wartości. Mają być one promowane szczególnie wśród młodzieży35. Każda osoba i or-ganizacja należąca do FIFA jest zaś zobowiązana do przestrzegania jej statutu, przepisów oraz zasad fair play36.

Do nauczania etycznych wartości odwołuje się w swoim statucie także Międzynarodowe Stowarzyszenie Federacji Lekkoatletycz-

32 Tamże. s. 325.33 Międzynarodowy Komitet Olimpijski, Karta Olimpijska. Wersja obowiązująca

od 7 lipca 2007. rozdz. 1. art. 2. 34 Tamże, art. 4.35 Fédération Internationale de Football Association, FIFA Statutes. Regulations

Governing the Application of the Statutes Standing Orders of the Congress. Wersja maj 2008. art. 2.

36 Tamże, art. 4.

Page 13: Tomasz Janus

44

tomAsz jAnus

nych (IAAF). W statucie znajduje się zachęta do aktywnego upra-wiania sportu, który nie dyskryminuje ludzi ze względu na rasę, płeć, wyznanie czy poglądy polityczne. IAAF zapewnia także, że jej ce-lem jest promowanie idei fair play oraz zwalczanie niedozwolonego dopingu37.

3. Agresja a fair play

Wiemy już czym jest agresja i fair play. Dochodzimy więc do kluczowego pytania czy agresja jest zaprzeczeniem idei fair play czy elementem, który jest nierozerwalnie związany ze sportową rywa-lizacją. Patrząc na problem w świetle przywołanych wcześniej wy-jaśnień terminu fair play, stajemy przed pewnym dylematem. O ile w Karcie Olimpijskiej MKOl czy Manifeście sportowym CIEPS-ICSPE znajdujemy stwierdzenia nakazujące wyeliminowanie ze sportowej rywalizacji przemocy, którą można łączyć z agresją, to jak zauważa Z. Krawczyk fair play nie oznacza rezygnacji z agresji, a jedynie minimalizację cierpień przeciwnika38. Inne wyjaśnienia terminu idą jeszcze dalej i agresją oraz przemocą niemal się nie zajmują. Fair play rozumieją zaś jako przestrzeganie reguł gry, odrzucenie oszu-stwa oraz nie wykorzystywanie przewagi losowej, która może spo-wodować nierówność szans w rywalizacji. Czy pewne formy agresji nie pozostają więc w zgodzie z ideą fair play?

Kluczowe jest tu zwrócenie uwagi na kilka ważnych rzeczy. Przede wszystkim trzeba odróżnić agresję od przemocy. Ta druga za-kłada narzucenie komuś swojej woli, wymuszenie czegoś na nim za pomocą siły39. Jak zostało już wykazane na początku pracy, agresja może być rozumiana na wiele sposobów i nie zawsze jest tożsama z przemocą.

37 International Association of Athletics Federations, Constitution, 2007, art. 3.38 Z. Krawczyk, Sport w zmieniającym się..., s. 56.39 http://sjp.pwn.pl/lista.php?co=przemoc (dostępne: styczeń 2011 r.)

Page 14: Tomasz Janus

45

AgresjA – zAprzeczenie idei fAir plAy czy elementy sportowej rywAlizAcji?

Należy też zwrócić uwagę na rozróżnienie sportu kontaktowego, który niejako w swoich założeniach zakłada agresję, która może być następstwem kontaktów między sportowcami, od sportu niekontak-towego. W tym drugim same przepisy regulujące grę uniemożliwiają kontakt rywalizujących ze sobą sportowców. Oczywiście do aktów agresji może dochodzić także i w sportach niekontaktowych. Naj-częściej jest to jednak agresja werbalna (okrzyki, przekleństwa, zło-rzeczenia) lub agresja przyjmująca wymiar symboliczny, gdy atako-wany nie jest człowiek a sprzęt sportowy (rzucanie rakietą tenisową o kort w tenisie).

W sportach kontaktowych, gdzie rywalizacja toczy się bark w bark, nie da się uniknąć kontaktów między sportowcami, a co za tym idzie agresji. W takiej sytuacji ważne jest jednak rozróżnienie pomię-dzy gwałtownymi lecz zgodnymi z prawem zachowaniami a aktami mściwej przemocy. Faul ucieka się do przemocy skrycie i złośliwie. Jego celem jest zawsze jednostka a nie grupa40. Jednak w sporcie agresja nie zawsze oznacza chęć wyrządzenia drugiej osobie szkody.

Jak zauważa T. Rychta agresja tkwi w istocie sportów kontakto-wych i jest regulowana przez ich przepisy. Nie zawsze ma też na celu szkodzenie rywalowi i zadawanie mu cierpienia. Agresja jest więc dopuszczalna w granicach wyznaczonych przez zasady, „które dzia-łają jak kontrakt w dążeniu do agresji między osobami dorosłymi41”. Jak zostało zauważone już wcześniej fair play zakłada także bez-względne przestrzeganie przepisów danej gry. Jeżeli zaś zasady gry dopuszczają pewne formy agresji to dochodzimy do wniosku, że w niektórych przypadkach agresja nie jest automatycznym przekreśle-niem idei fair play. Co więcej posługując się usankcjonowaną formą agresji, nie przekraczamy przepisów, czyli przestrzegamy jednego z założeń zasady fair play.

40 T. Rychta, Agresja w sporcie – kontrowersje metodologiczne i aplikacyjne, w: J. Supiński (red), Agresja a kultura fizyczna, Wydawnictwo Akademii Wychowania Fi-zycznego we Wrocławiu, 2005, s. 13.

41 Tamże. s. 13.

Page 15: Tomasz Janus

46

tomAsz jAnus

Taki pogląd znajduje swoje potwierdzenie w przepisach re-gulujących zasady gry poszczególnych sportów kontaktowych. W opublikowanych przez Polski Związek Piłki Nożnej Zasadach gry w piłkę nożną znajdują się przepisy wskazujące, kiedy gra agresywna jest dopuszczalna. I tak „przeciwnika znajdującego się w zasięgu gry i mającego kontrolę nad piłką można w zamiarze zagrania piłki atakować barkiem w bark. W momencie ataku atakujący i atakowany muszą posiadać kontakt z ziemią (podło-żem).42” Dozwolone jest także aby „przeciwnika znajdującego się w zasięgu gry, który przeszkadzając zasłania piłkę, (...) w zamia- rze jej zagrania atakować barkiem w plecy (w łopatki), ale nie w kręgosłup.43” Przepisy dopuszczają także zdobycie bramki w wyniku agresywnej postawy. Wszystko dlatego, że „bramkarz znajdujący się pomiędzy słupkami bramkowymi i trzymający piłkę w rękach może być w sposób prawidłowy (barkiem w bark) we-pchnięty z piłką do bramki, byle nie było to dokonane gwałtownie lub niebezpiecznie.44”

Podobnie sytuacja wygląda w innych sportach kontaktowych. W przepisach gry w rugby zabronione jest szarżowanie przeciwni-ka przedwcześnie, z opóźnieniem lub w sposób niebezpieczny. Nie można też szarżować (lub próbować szarży) przeciwnika powyżej linii barku.45 Zgodna z przepisami jest jednak szarża, czyli sytuacja, „gdy posiadający piłkę zawodnik jest trzymany przez jednego lub więcej przeciwników i zostaje przewrócony na ziemię46”, która jest wykonana w odpowiednim czasie i rywal nie jest atakowany powy-żej linii barku.

42 Polski Związek Piłki Nożnej, Zasady gry w piłkę nożną, .http://www.pzpn.pl/zasady_gry_w_pilke.php. Art. 12. § 15. (dostępne: styczeń 2011)

43 Tamże. Art. 12. § 16. 44 Tamże. Art. 12. § 20. 45 Polski Związek Rugby, Przepisy gry w rugby, Warszawa, http://www.pzrugby.pl/

przepisy.html, Przepis 10.4. § e, (dostępne: maj 2010) 46 Tamże. Przepis 15.

Page 16: Tomasz Janus

47

AgresjA – zAprzeczenie idei fAir plAy czy elementy sportowej rywAlizAcji?

Szarża dopuszczalna w rugby, jest zabroniona za to w grze w koszykówkę47. Przepisy gry w koszykówkę dobrze pokazują istotę sportów kontaktowych i występującej w nich agresji. Przepis mó-wiący, że „dotykanie przeciwnika ręką(ami) niekoniecznie jest, samo w sobie, naruszeniem przepisów. Sędziowie muszą zdecydować czy zawodnik powodujący kontakt osiągnął niezasłużoną korzyść48” po-kazuje nam, że w sporcie może występować także agresja, której ce-lem nie jest przemoc.

Zapoznając się z regułami gier, które dopuszczają wykorzysty-wanie agresji, doszliśmy do chwili, w której konieczne staje się zróż-nicowanie agresji w sporcie. Tak jak rodzaje agresji wymieniali Buss i Berkovitz, tak samo badacze sportu zwracają uwagę, że nie każde agresywne zachowanie na boisku, hali czy korcie jest takie same.

Agresja w sporcie może, więc wyrażać normalne i pozytywne zachowanie adaptacyjne, bliskie niedestrukcyjnej agresji lub aser-tywności. Takie zachowanie w sporcie często jest zaś odbierane jako wysokokierunkowa aktywność fizyczna i psychiczna.49

W sporcie agresja może być także postrzegana jako „śmiałe i energetyczne dążenie do określonego celu50”. Wszystko dlatego, że agresja może być rozumiana dwojako. Jako agresja instrumentalna, czyli środek do osiągania celu oraz agresja reaktywna, gdy agresja jest celem samym w sobie.51

Jeszcze inny pogląd na agresję w sporcie przedstawia J. Thirer. Uważa on, że trzeba rozróżnić agresję niedestruktywna od jej gniew-nego odpowiednika. Ta pierwsza utożsamiana jest z asertywnością.

47 Polski Związek Koszykówki, Oficjalne przepisy gry w koszykówkę 2008, http://www.pzkosz.pl/d/documents/przepisy_gry_2008.pdf Przepis 6 – faule. art. 34.1.1.(do-stępne: styczeń 2011)

48 Tamże. Przepis 6 – faule. art. 33.10.49 T. Rychta, Agresja w sporcie..., s. 12.50 B.F. Husman, J.M. Silva III, Aggresion in Sport: Definitional and Theoretical

Considerations, w: J. M. Silva III , R.S. Weinberg (red.), Psychological Foundations of Sport, Human Kinestic, Champaign, 1984.

51 Tamże.

Page 17: Tomasz Janus

48

tomAsz jAnus

Charakteryzuje się zaś niegniewnością, samoobroną i nastawieniem na osiąganie zamierzonych celów. Agresja gniewna wyraża się natomiast w destruktywności, złości, szkodzeniu, nienawiści, zemście i wściekło-ści; zawiera intencję szkodzenia lub wykazywania wyższości52.

Niektórzy badacze tematu powołują się na poglądy psychologów sportu, zdaniem których ujęta w rygory przepisów agresja jest głównym źródłem podniecenia, przyjemności i satysfakcji samych zawodników. Jako taka staje się też głównym motywem uczestnictwa w sporcie53. Pozwala to na stwierdzenie, że agresja, pojawiająca się w niektórych dyscyplinach sportu ze szczególnym wskazaniem na sporty kontakto-we, jest ważnym elementem ich istoty. Ta sprowadza się zaś do dobro-wolnej umowy obu stron, które godzą się na dopuszczenie pewnych przejawów agresji. Jej celem nie może być jednak poniżenie rywala, zadanie mu bólu czy odarcie go z człowieczeństwa. Ma za to zapewnić emocjonującą i widowiskową grę, która daje i sportowcom, i kibicom satysfakcję oraz radość. Dopiero wyjście poza przepisy sankcjonujące agresję, powoduje, że gra staje się sprzeczna z zasadami fair play.

Wychodząc od przedstawionego powyżej rozumienia agresji w sporcie, można dojść do wniosku, że całkowite wyrzucenie jej ze sportu nie wydaje się dobrym rozwiązaniem. Gdyby z przepisów gry np. w piłkę nożną lub rugby wykreślić zasady regulujące i dopusz-czające pewne zachowania agresywne, dyscypliny te zostałyby od-cięte od swoich podstawowych założeń i straciłyby rację bytu. Stały-by się tylko ugrzecznioną namiastką zmagań.

Zakończenie

W oparciu o przytoczone powyżej poglądy, nie można uznać, że agresja zawsze staje w sprzeciwie do zasad fair play. Sport od

52 J. Thirer, Aggression, w: R. N. Singer, M. Murphey, L.K. Tennat, (red.) Hand-book of Resarch on Sport Psychology, Macmillan, New York, 1993.

53 T. Rychta, Agresja w sporcie..., s. 14.

Page 18: Tomasz Janus

49

AgresjA – zAprzeczenie idei fAir plAy czy elementy sportowej rywAlizAcji?

swoich początków zakładał rywalizację. Jej celem jest wygrana, do której można dążyć także ścieżką agresji. Kluczowe jest tu jednak usankcjonowanie form i przejawów agresji dopuszczalnych w po-szczególnych dyscyplinach sportowych. Dążenie do wygranej nie może oznaczać przyzwolenia na wszelkie przejawy agresji. Mogłoby to doprowadzić do jej skrajnie niebezpiecznych dla zdrowia i życia sportowców przejawów.

Każda dyscyplina sportowa ma specyficzne dla siebie uwarunko-wania. Niektóre z zachowań dopuszczalnych podczas meczu rugby, na boisku piłkarskim zakończyłyby się pokazaniem czerwonej kart-ki. Zasady gry powinny respektować ducha poszczególnych dyscy-plin sportu i pilnować by niewłaściwe przejawy agresji nie uczyniły ze sportu wojny.

streszczenie

Niniejsza publikacja stara się odpowiedzieć na pytanie czy agre-sja w sporcie automatycznie stoi w opozycji do idei fair play. Po do-głębnym wyjaśnieniu znaczenia terminów agresja i fair play ukazane zostało, że niektóre przejawy agresji są dopuszczalne w sporcie. Taka agresja nie może jednak mieć na celu wyrządzenie krzywdy innym ani sobie. Zasady gry poszczególnych dyscyplin sportu zezwalają na pewne wykorzystanie agresji. Ponieważ fair play zakłada przestrze-ganie przepisów gry, agresja, która jest przez nie dopuszczalna, nie stanowi złamania zasad fair play. Całkowite wykluczenie agresji ze sportu mogłoby więc doprowadzić do odcięcia niektórych dyscyplin od ich założeń. Dlatego agresja musi być regulowana przez przepisy gry, tak by nie łamała zasady fair play.

zusAmmenfAssung

In dieser Publikation versucht man die Frage zu beantworten, ob die Aggression im Sport im Widerspruch zur Idee des Fairplays

Page 19: Tomasz Janus

50

tomAsz jAnus

steht. Nach einer gründlichen Bedeutungserläuterung der Termini Aggression und Fairplay wurde dargestellt, dass einige Aggression-sanzeichen im Sport zulässig sind. Das Ziel einer solchen Aggres-sion kann aber weder andere Menschen noch sich selbst schädigen. Spielprinzipien von einzelnen Sportdisziplinen lassen eine gewisse Aggression ausnutzen. Da das Fairplay das Beachten der Spielvor-schriften annimmt, bildet die Aggression, die von ihnen zulässig ist, kein Missachten der Fairplay-Prinzipien. Das völlige Aggression-sausschließen aus Sport könnte also zur Distanzierung mancher Di-sziplinen von ihren Annahmen beitragen. Deswegen müssen Spie-lvorschriften die Aggression so regeln, dass sie das Fairplay-Prinzip nicht missachtet.

Tłumaczenie: Sebastian Tasakowski