Królewskie łowyw Puszczy Białowieskiej

Tomasz Samojlik

Badania w ramach historii przyrodniczej

Nauki przyrodnicze

(ekologia, geografia...)

Nauki historyczne

(historia, archeologia...)

Cel badańPróba odtworzenia historii antropogenicznych przemian środowiska przyrodniczego Puszczy Białowieskiej

Podejście interdyscyplinarne

wykopaliska archeologiczne

kwerendy w polskichi zagranicznych

archiwach

analiza dawnych map

badania śladóww terenie

Cel dyscypliny: zrozumienie, jak i z jakim skutkiem człowiek w przeszłości wpływałna środowisko naturalne

• Puszcza Białowieska jako miejsce polowań szczególnie często odwiedzane przez niemal każdego z królów polskich (lokalna tradycja, literatura popularnonaukowa z XIX i XX wieku, przewodniki turystyczne)

• Miejscowe nazwy oparte na tej tradycji (m.in. Szlak Dębów Królewskich, uroczyska Zamczysko i Stara Białowieża, Góra Batorego, uroczysko Wielka Kletna)

• Dotychczasowa literatura naukowa: brak dokładnych i zweryfikowanych źródłowo informacji o polowaniach królewskich w Puszczy

Wiedza dotychczasowa:

Królewskie polowania i wizyty w Puszczy Białowieskiej

13 potwierdzonych i kilkanaście możliwych królewskich polowań/pobytów w Puszczy

1800

1700

1400

POTWIERDZONE W ŹRÓDŁACH

• 1784 – polowanie Stanisława Augusta

• 1752 – polowanie Augusta III Sasa

• 1650 – polowanie Jana Kazimierza

• 1643 – polowanie Władysława IV

• 1581, 1583, 1584 – pobyty Stefana Batorego w Puszczy

• 1546 – polowanie Zygmunta Augusta

• 1506, 1507 – pobyty w Puszczy Zygmunta I

• 1426 – polowanie Władysława Jagiełły• 1409 – polowanie Władysława Jagiełły

1600

1500

• 1597– polowanie Zygmunta III Wazy

(7 zwierząt upolowanych)

(57 zwierząt)

(>20 zwierząt)

Jana Długosza Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, Ks. 10 i 11, 1406-1412 (Biblioteka Kórnicka, sygn. BK 199 - odpis z 1572 roku)

1409Z Kamieńca udał się król Władysław na polowanie do Białowieży za rzekę Leśną(...); król polski Władysław zatrzymał sięw Białowieży przez osiem dni zajęty polowaniem. Złowił w tym czasie mnóstwo leśnej zwierzyny. Kazał jązasolić i w beczkach przesłać przez Narew i Wisłę do Płocka i przechowaćna przyszłą wojnę.

Pierwsza wzmianka źródłowa o Puszczy Białowieskiej

• Jagiełło był tu jeszcze raz - w styczniu 1426 roku schronił się z dworem przed zarazą

• Według Długosza „zajęty polowaniem na niedźwiedzie (...), przypadkiem złamał nogę”

Polowanie Zygmunta Augusta (18-27 stycznia 1546)

Odtworzenie szczegółów pobytu wielkiego księcia Zygmunta Augusta w Puszczy Białowieskiej możliwe było dzięki zapiskom wielkoksiążęcego skarbnika

Źródło: Rachunki dworu królewskiego1544-1567, wyd. A. Chmiel, Kraków 1911

Zakupy Zygmunta Augusta na polowaniew Puszczy Białowieskiej:

• hazuka z ciemnej purpury podbita czarnymi królikami

• strój myśliwski: „doloman, zupicza et portki”

• zamszowe rękawiczki na futrze baranim

• nowe ostrogi

•swemu ulubionemu psu, Gryfowi, Zygmunt August zamówiłkołdrę z lisich ogonów

• przed wyjazdem z Wilna rozkazał naprawić swój arkebuz

• zakupił 20 funtów prochu oraz ołów do odlewania kul

•był pierwszym władcą używającym broni palnej podczas polowań w Puszczy Białowieskiej

Fot. Edyta Trojańska-Koch

Do Białowieży Zygmunt August dotarł 18 stycznia, opuścił ją 27 stycznia 1546 rokuPodczas pobytu w Białowieży Zygmunt August odebrał podarunki – sieci i psy do łowów praz kilka koni fryzyjskich

Drzeworyt z „Ksiąg o gospodarstwie” Piotra Krescentyna (1549)

•pochodzą z Fryzji (dziś pogranicze Holandii i Niemiec)• pierwsze historyczne przekazy sprzed 2000 lat• wierzchowce ciężkozbrojnego rycerstwa

Fot. Sławomir Wąsik

• jeden z naganiaczy został poraniony przez niedźwiedzia („wspiął się na dąb przed wypędzonym [z leża] niedźwiedziem”)

Łowy Zygmunta Augusta:

• naganiacze do łowów zwoływani przez myśliwców 2 tygodnie przed wyjazdem z Wilna

• polowania najprawdopodobniej odbywały siędwiema metodami – w tzw. ogrodach do polowańoraz za pomocą sieci

Źródło wymienia dwa niebezpieczne zdarzenia podczas łowów:

• kasztelan trocki otrzymał 12 florenów nagrody za osłonięcie władcy własną piersią

Plon łowów

• Zygmunt August po polowaniach w Puszczy Białowieskiej wysłał 35 beczek z zasolonądziczyzną do Krakowa w prezencie Zygmuntowi Staremu i królowej Bonie

• kilka beczek wysłał w darze dla kasztelana poznańskiego

• resztę mięsa najpewniej zabrano do Wilna

Ówczesna beczka miała pojemność ok. 150 litrów –by zapełnić ich 35 potrzeba było mięsa z 20 średniej wielkości żubrów

Na polowanie w Puszczy Białowieskiej Zygmunt August wybrał się w okresie żałoby po śmierci pierwszej żony, Elżbiety Habsburżanki.

Królewicz spotykał się już wówczas z pięknąBarbarą Radziwiłłówną.

Nie ma dowodów na to, że Barbara towarzyszyła mu w łowach, zastanawia jednak kilka szczegółów...

Jan Matejko, Zygmunt August z Barbarą na dworze radziwiłłowskim w Wilnie (szkic), 1864

• cztery skórzane wsypy na poduchy wraz z poszewkami i puchem

• puch do wypchania dwóch dużych i dwóch małych pierzyn

• „dwa urynały do łowisk białowieskich”

Wielki Książę zakupił:

Według lokalnej tradycji miejsce dawnej osady; nazwane było „Stara Białowieża” jużw „Ordynacji” z 1639 roku

Stara Białowieża

Wiosną 2005 roku wywrócony dąb August III Sas odsłonił stare kafle piecowe

Wykopaliska archeologiczne przeprowadzono w 2006, 2007 i 2008 roku

Stara Białowieża – wyniki wykopalisk

Odnaleziono podstawy kamienne 3 pieców, zarys fundamentów

jednej ze ścian, fragmenty polepy i kafli

piecowych

Fragment ozdobnego kafla z przedstawieniem głowy ludzkiej

Stara Białowieża – wyniki wykopalisk

Inne znaleziska: ołowiana kula (z arkebuza lub strzelby), drumla, nóż z osełką, fragmenty szkła

Datowanie radiowęglowe fragmentu węgla drzewnego spod podstawy jednego z pieców wskazuje, że dwór został zbudowany w XVI wieku

Podczas wykopalisk archeologicznych na Starej Białowieży odnaleziono fragment karafki z datą 1782Początkowo łączono to z polowaniem Poniatowskiego w 1784 roku, jednak okazało się....

...że jest to karafka firmy Baczewski ze Lwowa, założonej w 1782 roku i działającej do 1939 roku; W XX wieku ich butelki, dziś przedmiot aukcji, były sygnowane datą założenia firmy.

„Z gęstych lasów, gdzie Narew cicha z dawna bieży,

I od strumieniów, które płyna w Białowiezy,

I z wysokich pagórków, i skał zawiesistych,

I z nadobnych parowów i z iaskiń sklepistych,

Z dzikich puszcz i wesołych dąbrów, i odzianych

Gaiów, i wierzb przybrzeżnych, i wód nieprzebranych,

Wszyscy leśni Bogowie, Boginie, Dryady,

Rogaci satyrowie, fauny i naiady,

Pozdrowienia, Królewno tobie posyłaią”

Polowania Wazów w Puszczy Białowieskiej

Zygmunt III Waza (1597)

Zaginiony poemat Jędrzeja Zbylitowskiego „Pisanie satyrów Puszcz Litewskich, do Anny Królewny Szwedzkiey o łowach w Białowieżach r. 1588”, z którego do dziś zachowały się tylko następujące wersy:

Władysław IV Waza (sierpień 1643)

Skąpa wzmianka w „Pamiętniku” Albrychta Stanisława Radziwiłła – król polował w Puszczy Białowieskiej w sierpniu 1643 roku – łowy „wypadły nie po myśli”

Jan Kazimierz Waza (wrzesień 1650)

We wrześniu 1650 roku król „rozkoszował się łowami zabijając wiele żubrów, łosi i jeleni”

Fragmenty zdobionych kafli z XVII wieku

Dwór spłonął(ogromna liczba

odnalezionychfragmentów kafli i

ceramiki ze śladami działania wysokiej

temperatury)

Ostatnia wzmianka o dworze pochodzi z 1663 r.

Pozostałości dworu królewskiego Wazów, wybudowanego przed 1639 rokiem

Szkocka dwupensówka, tzw. Turner, bita w latach 1632-1639

Rys. Giovanni Battista Gisleni

Jak mógł wyglądać dwór Wazów? Pewne wyobrażenie mogą dać projekty

nadwornego architekta Wazów w Polsce –Giovanniego Battisty Gisleniego.

Dwór Wazów w Białowieży

Dziś w Białowieży świadkami czasów Wazów są zachowane w cerkiewce na cmentarzu prawosławnym dzwon noszący napis „Anno Domini 1661” oraz XVII-wieczna ikona

Dwór Wazów w Białowieży

42 żubrów, to yest 11 Wielkich, Których nayważnieyszy ważił 14 Cent. 50 funt., 7 mnieyszych, 18 żubrzyców, 6 młodych, 13 łosiów to yest : 6 których nayważnieyszy ważył 9 Cent. 75 f., 5 samic, 2 Młodych, 2 sarn. Summa 57 Sztuk

Polowanie w ogrodzie do polowańw Uroczysku Wielka Kletna

Polowanie Augusta III Sasa (27 września 1752 )

Upolowane zwierzęta były ważone, a następnie rozdawane chłopom

Polowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego (31 sierpnia - 1 września 1784)

Polowanie 31 sierpnia 1784 –Wielka Kletna Polowanie 1 września 1784 –

Teremiska

Na potrzeby polowania Stanisława Augusta Poniatowskiego nie tylko rozbudowano dwór królewski, ale też utworzono nową zagrodę do

polowań z altaną łowiecką w środku i odnowiono drogę przecinającą

Puszczę Białowieską

Rys. Lech Z. Nowacki

Ostatni dwór królewski – dwór Sasówi Stanisława Augusta Poniatowskiego

Widok Białowieży albo Białowsi, Jakub Sokołowski, 1821(Muzeum Narodowe w Krakowie, III-ryc. 10 527)

Rys. Lech Z. Nowacki

Status Puszczy jako królewskiej własności: Puszcza była chroniona przez pierścieńosad królewskich służb leśnych

Bezpośredni wpływ polowań królewskich na środowisko Puszczy był niewielki – o wiele ważniejszy był jej królewski status

W 1639 roku służby ochrony Puszczy liczyły 284 osoby

W 1790 r. – 331 osób

Źródła: Mapa guberni Mieleczyckiey (1795), Hedemann (1939)

Wachlarz sposobów tradycyjnego użytkowania Puszczy Białowieskiej w XV-XVIII wieku

Przybliżone rozmieszczenie i zasięg 40 z 44 wchodów do Puszczy Białowieskiej w XVI wieku

Źródła: Revizya pushch (1559), Hedemann (1939)

Wchody: prawo do użytkowania ściśle określonej części Puszczy nadawane przez króla:(1) Sianożęcia „błotne” i „dubrowne”(82% wchodów)(2) Drzewa bartne (73%)(3) Jazy i łowienie ryb

w 6 rzekach (39%)

Znacznie później wprowadzono :-wypalanie potażu (1675)- prod. smoły drzewnej (1696)- wypalanie węgla drzewnego (2 połowa XVIII wieku)- wyręby (2 połowa XVIII wieku)

Główna funkcja Puszczy: królewskie łowisko

Dlaczego żubr przetrwał tylko w Puszczy Białowieskiej?

• Raport z zimowego liczenia żubrów z 1783 roku

• 1700: pierwsze administracyjne zalecenie dokarmiania zimowego żubrów

• Królewska zwierzyna łowna

• Puszcza królewska

samojlik@ibs.bialowieza.plsamojlik@ibs.bialowieza.pl