ELŻBIETA JASTRZĘBOWSKA

TOPOGRAFIA WYBRANYCH MIAST MAŁOAZJATYCKICH MIĘDZY II I X WIEKIEM

Porównanie przebiegu chrystianizacji i topograficznego rozwoju miast prowincji Azji na podstawie materialnych pozostałości urbanistyki miejskiej i poszczególnych budowli dotyczyć będzie Pergamonu, Smyrny, Efezu, Sardes i Laodycei oraz Nyssy, Hierapolis i Afrodyzji. Wyboru tych ośrodków miej­skich dokonano - z jednej strony, co do pięciu pierwszych miast - na podsta­wie świadectwa w Apokalipsie św. Jana istnienia w nich już na przełomie I i II wieku znacznych gmin chrześcijańskich, jak też - z drugiej strony - na podstawie bogatych wyników wykopalisk, od lat prowadzonych, szeroko zakrojonych we wszystkich tych ośrodkach, oraz wreszcie ze względu na dużą różnorodność tak wybranych miast. Miasta wymienione w Apokalipsie repre­zentuje bowiem zarówno Efez - odwieczne i tradycyjne centrum religijne, jak i Sardes - ośrodek władzy królestwa Lidii, a następnie miasto na szlaku komunikacyjnym, ale także Smyrna - wielki port świata starożytnego, czy wreszcie Pergamon - centrum polityczne i kulturalne doby hellenistycznej.

Apokalipsę, której pierwotny zapis datuje się na koniec I wieku, rozpoczy­na przesłanie do siedmiu gmin, „Kościołów, które są w Azji": Efezu (2, 1-7), Smyrny (2, 8-11), Pergamonu (2, 12-17), Tiatyry (2, 18-29), Sardes (3, 1-6), Filadelfii (3, 7-13) i Laodycei (3, 14-22). Przesłanie ma właściwy dla tekstu apokaliptycznego charakter symbolicznego proroctwa i nie zawiera informacji co do samych gmin i miast, w których powstały i funkcjonowały. Wybór zaś tych gmin narzuca kilka pytań: czy dokonano go ze względu na wielkość i znaczenie wymienionych miast? jak przebiegała ich chrystianizacja oraz współżycie chrześcijan i pogan na ich obszarze? jaki to miało wpływ na dalszy rozwój miast i co można o tym powiedzieć na podstawie materialnych pozostałości urbanistyki i architektury? W szerszej perspektywie: co można

Originalveröffentlichung in: Iwaszkiewicz-Wronikowska, Bożena (Hrsg.), Sympozja Kazimierskie poświęcone kulturze późnego antyku i wczesnego chrześcijaństwa (Prace Wydziału Historyczno-Filologicznego ; Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 72), Lublin 1998, S. 255-276

256 ELŻBIETA JASTRZĘBOWSKA

powiedz i eć o wyglądz ie , kondyc j i i rozwoju mias t ma łoaz ja tyck ich w okres ie p ó ź n e g o an tyku i wczesnego B i z a n c j u m ?

Nin ie j sze rozważan ia należy j e d n a k rozumieć j a k o p o r ó w n a n i e p re l imina-ry jne , j a k o p i e rwsze i c zęśc iowe u p o r z ą d k o w a n i e w y n i k ó w ob jazdu d o k o n an e ­go la tem 1994 i 1996 roku w zachodn ie j Azj i M n i e j s z e j oraz j a k o ws tępny p rzeg ląd ba rdzo boga te j l i teratury n a u k o w e j do tyczące j t ego obszaru . Tia tyrę (dziś Akh i sa r ) i F i ladel f ię (dziś Ala§ehir) p o z o s t a w i a m na razie na marg ines i e rozważań , a to ze wzg lędu za równo na duże zn i szczen ie ich s ta roży tne j zabu­d o w y przez dz i s ie j sze miasta , j a k i na brak badań a rcheo log icznych z ich obszaru . Brak ten uzupe łn i na tomias t bogaty mater ia ł a rcheo log iczny odnoszą ­cy się do tego s amego czasu , a p o c h o d z ą c y z Nyssy , Hie rapo l i s i Af rodyz j i , n ie w y m i e n i o n y c h w Apoka l ips ie .

P rezen tac ję poszczegó lnych mias t rozpocznę p r z y p o m n i e n i e m ich postaci , zas ięgu i znaczen ia na począ tku II wieku , w czas ie b l i sk im spisaniu Apoka ­lipsy i j e d n o c z e ś n i e w dobie a p o g e u m cywi l izac j i he l l en i s tyczno- rzymsk ie j , a zakończę ich charak te rys tyką w okres ie rozkwi tu B i z a n c j u m w X wieku -którą to gran icę chronolog iczną p rzy j ę ł am na pods t awie innego ( tym razem topogra f i cznego) źródła p i sanego: De Thematibus (68) Kons tan tyna Por f i roge -nety (913-957) , w y m i e n i a j ą c e g o wszys tk ie te mias ta w grup ie 20 n a j w a ż n i e j ­szych, czyl i nadal p rospe ru j ących , o ś rodków mie j sk ich Azj i , wśród k tórych z g rupy mias t „apoka l ip tycznych" w sposób z a g a d k o w y zabrak ło Fi ladel f i i , a ze wszys tk ich tu o m ó w i o n y c h o ś rodków nie ma tylko A f r o d y z j i .

E f e z

Stol ica p rowinc j i Azj i , w p ie rwsze j po łowie II wieku s łynęła nadal świą ty ­nią Ar t emidy nad Kays te rem, ale także j a k o p o r t o w e mias to z p rze t rwa łymi w duże j częśc i po dziś dzień he l len i s tycznymi murami mie j sk imi i ze wspa­niałą r zymską zabudową mie jską u s tóp i na zboczach Pionu (Panay i rdag) oraz Koressos (Bulbi i ldag) , skupioną wokó ł t rzech g łównych arteri i (Arkad ia -na, P la te ia in Koressos , Embolos ) , z d w i e m a agorami (dolną - c en t rum han­d lowe i f i n a n s o w e oraz górną - oś rodek adminis t rac j i , kul tury i kul tu) , z bib­l ioteką Celsusa , z t rzema świą tyn iami kultu cesa r sk iego (w tym o g r o m n e H a d r i a n e u m ) , z co n a j m n i e j p i ęc ioma innymi (dotąd z loka l i zowanymi ) sanktu­ar iami , z s ze śc ioma wie lk imi kompleksami g i m n a z j o n ó w - t e r m , z tea t rem, ze s t ad ionem i z dzie lnicą mieszkalną (domy z m a l o w i d ł a m i śc i ennymi , moza i ­kami i b o g a t y m w y p o s a ż e n i e m wnęt rz) , z og romną liczbą fon tann i p o m n i ­ków, w tym też g robowych , w e w n ą t r z m u r ó w , czyli pomerium, mias ta .

TOPOGRAFIA WYBRANYCH MIAST MAŁOAZJATYCKICH 257

Około 400 roku chrześcijanie dokonali całkowitego zburzenia Artemizjonu i Hadrianeum. Wieku IV też sięgają najstarsze materialne świadectwa kultu św. Jana za miastem na wzgórzu Ayasoluk (podziemna komora grobowa) i późniejsza memoria, następnie pierwsza krzyżowa bazylika z V wieku i dru­ga monumentalna bazylika kopułowa na planie krzyża z VI wieku oraz przy­legły, późniejszy episkopeion (od VII wieku). Bazylika Marii Theotokos wewnątrz południowej hali temenosu-propylejów do Hadrianeum, miejsce obrad soboru z 431 roku, przebudowane na trzy kolejne (ok. 500 roku) i rów­nolegle istniejące bazyliki oraz sąsiedni episkopeion (VI-VII wieku). Nadto mniej monumentalne, ale dość wczesne i praktycznie jeszcze nie zbadane inne kościoły oraz budowle użyteczności publicznej czy władzy administracyjnej: kaplica przy stadionie z V wieku, tzw. Budowla Apsydialna i Pałac Namies­tnika Bizantyńskiego oraz późnoantyczna rezydencja nad teatrem z V-VI wieku, bazylika przy Wschodnim Gimnazjonie z VII wieku, kościół w tzw. Grobie Łukasza i inny w Serapeionie, wreszcie dziś już całkiem nierozpozna­walna, ale uchwycona podczas wykopalisk bazylika w Artemizjonie, a w koń­cu bizantyńskie mury miejskie, znacznie redukujące w VII-VIII wieku zasięg pierwotnego miasta, czemu towarzyszyło - jak się wydaje - przeniesienie rezydencji biskupiej, przyległej początkowo do kościoła Marii Theotokos, poza miasto na wzgórze Ayasoluk w bezpośrednie sąsiedztwo bazyliki Św. Jana.

Smyrna (Izmir)

Jedno z bardzo starych miast (najważniejszych członków) jońskiej grupy Dodekapolis. Przez okres grecki do VII wieku przed Chr., a potem hellenis­tyczny i nadal rzymski, bizantyński, właściwie po dziś dzień był to wielki port z ciągłą, gęstą zabudową miejską. Stąd też niewiele antycznych material­nych pozostałości. Ograniczają się do bogatych zbiorów zabytków ruchomych: rzeźby, sarkofagów i innych reliefów, mozaik i przykładów rzemiosła artys­tycznego w Muzeum Archeologicznym oraz do odkopanej agory rzymskiej (w postaci odbudowanej po trzęsieniu ziemi w 178 roku o wymiarach 120 x 80 m), gdzie wyraźne są pozostałości trójnawowej bazyliki cywilnej i monu­mentalnych portyków wzniesionych nad podziemnymi tunelami, koniecznymi tu zapewne jako kryptoportyki i dla skanalizowania tryskającej tam wody źródlanej. Wspaniałe późne kapitele i inne reliefy, aż po czasy krzyżowców, znalezione w obrębie agory, unaoczniają jej stałe funkcjonowanie zwłaszcza przez okres bizantyński, któremu też się przypisuje najstarsze mury grodu

258 ELŻBIETA JASTRZĘBOWSKA

górującego nad miastem na Pagos (Kadifekale). Na zboczu tego wzgórza wśród gęstej zabudowy można było jeszcze kilkanaście lat temu zauważyć w muldzie ziemnej zarys stadionu (według źródeł miejsce męczeńskiej śmier­ci biskupa Polikarpa w 155/56 roku), a w drugiej muldzie resztki teatru. Chrześcijańskich pozostałości na razie brak.

Pergamon

Miasto leżące 25 km na wschód od wybrzeża morskiego nad doliną Kai-kos, wychodzącą na równinę między rzekami Selinos i Ketios. W pierwszej połowie II wieku Akropol z górnym miastem stanowił nadal polityczne, reli­gijne i kulturalne centrum życia miasta (z tzw. Pałacami Hellenistycznymi, Trajaneum, ze świątynią Ateny i biblioteką, z wielkim teatrem i świątynią Dionizosa). Wszystko to niewątpliwie łączyło się w jedną całość z Górną Agorą ze świątynią prawdopodobnie Zeusa oraz przede wszystkim z ołtarzem Zeusa i z bliżej jeszcze nie zidentyfikowanym okręgiem kultu władcy (tzw. Heroon). Niemniej ważny był także niżej na trzech tarasach położony kom­pleks gimnazjonu (z termami wschodnimi i zachodnimi, z palestrą i odeonem oraz z nie zidentyfikowaną starszą świątynią); do tego przylegało sanktuarium Demeter, a nad całym kompleksem górowała świątynia Hery. Przestrzeń między tym kompleksem a górnym miastem była również szczelnie zabudo­wana (termy, heroon, odeon, sala kultowo-bankietowa i perystylowe domy mieszkalne). Wreszcie dolne miasto - centrum handlowe i finansowe z najwy­żej w tej części położoną Dolną Agorą i z przyległymi luksusowymi domami perystylowymi. Najdalej na południowo-zachodni kraniec miasta wysunięty był okrąg święty Asklepieion (świątynia Zeusa-Asklepiosa, rotunda kuracyjna, różne sanktuaria, ołtarze, biblioteka, portyki i teatr); wszystko to połączone świętą drogą portykową przez miasto (tu brama, teatr, amfiteatr, stadion), przez zapewne gęstą zabudowę miejską (pod dzisiejszym miasteczkiem Berga-ma). Tu najprawdopodobniej, na przecięciu głównych osi starożytnego miasta (aż po Trajaneum na północy, hellenistyczny tumulus święty - Maltepe - na południu, stadion na zachodzie i wielkie termy - Koca Mezarlik - na wscho­dzie), należałoby szukać rzymskiego forum, do którego od wschodu przyleg-łaby wtedy ogromna, do dziś nieźle zachowana świątynia bóstw egipskich -tzw. Czerwona Hala (wyjątkowo wśród rzymskich budowli małoazjatyckich wzniesiona z cegły, o wymiarach 60x26 m, wysokości 19 m, zbudowana na wschodnim krańcu ogromnego temenosu 270x100 m, nad podwójnym tunelem dla rzeki Selinus, długim na 150 m).

TOPOGRAFIA WYBRANYCH MIAST MAŁO AZJATYCKICH 259

W okresie VI-XII wieku miasto górne zamknięto nowymi murami (liczne spolia), poza którymi znalazły się najstarsze i największe budowle kościelne: bazylika - może katedra - Św. Jana Ewangelisty w Czerwonej Hali z ok. 400 roku (narteks od strony zachodniej, trzy nawy z emporami, poziom pod­łogi podniesiony o 2 m i apsyda na wschód), trójnawowa duża bazylika na dolnej agorze z V wieku oraz baptysterium w propylonie Asklepieionu (koś­ciół zapewne w miejscu świątyni Asklepiosa, dziś bardzo zniszczonej). We­wnątrz murów miejskich wzniesiono stosunkowo późno kilka mniejszych kościołów, w tym jednonawową i kopułową bazylikę przy świątyni Ateny z XI/XII wieku, także najlepiej z nich zachowany krzyżowo-kopułowy kościół z XII/XIII wieku wśród domów mieszkalnych. Tworzyły one wtedy już nie tyle miasto, ile miasteczko wewnątrz murów, zredukowane na północy do Akropolu, a od strony południowej sięgające poziomu dolnego tarasu Gimnaz-jonu, czyli osadę o mniejszej powierzchni niż miasto Eumenesa II z początku II wieku przed Chr. Bardzo wymowny jest tu, wprawdzie późniejszy, opis stanu miasta pióra cesarza Teodora II Laskarisa (1254-58), w którym autor sławi wspaniałe ruiny antyczne Pergamonu i przeciwstawia im podupadłe budynki, nazywając je „mysimi dziurami", użytkowane przez ówczesnych mieszkańców tego miasta.

Sardes

Legendarna stolica Lidii, leżąca przy głównej drodze komunikacyjnej z za­chodu na wschód w żyznej dolinie Hermosu, nad złotodajnym strumieniem Paktol. W pierwszej połowie II wieku istniała tu przede wszystkim imponują­ca świątynia Artemidy (budowa rozpoczęta przez Seleucydów, a zakończona za Antonina Piusa), akropol, teatr i stadion oraz główna (przebiegająca z za­chodu na wschód) marmurowa ulica portykowa, i przyległa doń zabudowa miejska, w tym rozpoczęty w I i ukończony w III wieku wspaniały kompleks gimnazjonu i term ze słynną (w amerykańskiej anastylozie) Halą Marmurową.

Z okresu późniejszego w kompleksie gimnazjonu (w południowym skrzyd­le palestry) odsłonięto jedną z najlepiej przetrwałych do naszych czasów synagog starożytnych (59x18 m, wysokość pierwotna ok. 15 m, pierwsza faza datowana na pierwszą połowę III wieku, druga faza na lata 320-360, z mozai­kami podłogowymi z lat 360-380), a wzdłuż południowych murów zewnętrz­nych synagogi, przy głównej portykowej ulicy miasta, ciąg sklepów, czyn­nych po VII wiek. Nie eksplorowaną jeszcze część miasta na północny za­chód od tego kompleksu zamykały częściowo widoczne jeszcze do dziś mury

260 ELŻBIETA JASTRZĘBOWSKA

miejskie z III-IV wieku. Lepiej znana jest zabudowa miejska na południe od marmurowej ulicy z IV-VI wieku oraz w dużej części odkopana mieszkalna dzielnica bizantyńska nad Paktolem. Zachowały się również dwie małe późne budowle kościelne: jedna w dobrym stanie, z dwiema równoległymi apsyda-mi, przy południowo-wschodnim narożniku Artemizjonu, a druga w bizantyń­skiej dzielnicy nad Paktolem. Ich dotychczas proponowane datowanie na IV-V wieku budzi jednak wątpliwości, tak jak nie całkiem przekonuje inter­pretacja zrujnowanych czterech filarów przy wschodnich termach jako pozo­stałości dużej bazyliki kopułowej. Jej śladem mogłyby być natomiast lepiej przetrwałe i masywniejsze cztery pary filarów, pozostałe po innej dużej bu­dowli (interpretowanej jako rzymska bazylika cywilna), przyległej do murów miejskich na północy Sardes. Po zniszczeniach w VII wieku na obszarze dolnego miasta odbudowano - jak się wydaje - już tylko drogę komunikacyj­ną z niewielkimi przyległościami, osiedle zaś miejskie ograniczyło się prak­tycznie do grodu na akropolu; reszta popadła w ruinę, a w gimnazjonie za­gnieździły się ceglane piece ceramiczne.

Laodycea

Węzeł komunikacyjny łączący Efez przez dolinę Meandra ze wschodnią Anatolią, leżący na południowym zboczu doliny Lykos. Miasto z założenia hellenistyczne, w okresie rzymskim osiągnęło apogeum rozwoju - II-III wiek. Z tego okresu pochodzą ślady murów miejskich, a zwłaszcza trzech bram (Efeskiej, Hierapolitańskiej i Syryjskiej), dwa teatry, z których większy, nadal dość dobrze widoczny, leżał na północnym wschodzie miasta, w obrębie którego ponadto zlokalizowano odeon lub buleuterion i stadion z przyległym gimnazjonem oraz akwedukt i wreszcie, jedyny archeologicznie przebadany (przez Kanadyjczyków), monumentalny nimfejon z początku III wieku.

W V wieku jeden z basenów nimfejonu (9,7x8,15 m) przebudowano na zamknięte pomieszczenie, na którego schrystianizowaną funkcję wskazują zachowane elementy architektoniczne ze znakami krzyża. Dziś miasto wydaje się całkiem zburzone, spalone i nie przebadane, co najlepiej unaoczniają centralnie leżące i bardzo fragmentarycznie zachowane ruiny, interpretowane bądź jako gimnazjon, bądź jako kościół. Wykopaliska mogłyby tu wiele wy­jaśnić, bo historia Kościoła laodycejskiego jest dość bogato udokumentowana źródłami pisanymi. Wiadomo na przykład, iż w mieście tym obradował synod biskupi ok. 380 roku, uczestnictwo w soborach powszechnych biskupów laodycejskich zaświadcza się od Soboru Efeskiego z 431 roku po II Nicejski

TOPOGRAFIA WYBRANYCH MIAST MAŁO AZJATYCKICH 261

w 787 roku, a lista imienna tamtejszych biskupów ciągnie się prawie nieprze­rwanie po połowę XV wieku.

Nyssa

Miasto rzymskie rozłożyło się na zboczach wąwozu wychodzącego od północy na dolinę Meandra. Prosperowało już w późnym antyku aż po okres bizantyński; niestety chronologia zabudowy miejskiej, tak jak je j dokładna topografia, jest tu jeszcze nie ustalona, choć na powierzchni ziemi wyraźne są pozostałości gimnazjonu i stadionu (o stopniach widowni umieszczonych na przeciwległych zboczach wąwozu). Świetnie zachowany jest też teatr z re­liefami dekorującymi skenę z cyklem Dionizosa (prawdopodobnie z II wieku), a nadto świadectwa kunsztu inżynierii rzymskiej, jak pozostałości posadowie­nia trzech mostów nad wąwozem na wysokości ok. 50 m oraz przetrwały w całości tunel o długości 100 m, kanalizujący potok płynący na dnie tego wąwozu. Wyniki tureckich badań terenowych buleuterionu i agory nie są jesz­cze opublikowane, a badania ruin biblioteki i nieokreślonych budowli bizan­tyńskich, w tym ewentualnie dwóch kościołów w zachodniej części miasta, w ogóle jeszcze nie rozpoczęte.

Hierapolis

Leżało na wapiennych zboczach (Pamukkale) nad doliną Lykosu. Rozkwit miasta przypada na II-III wiek, co najlepiej zaświadczają stosunkowo nieźle zachowane następujące budowle: honoryfikacyjna Brama Domicjana (ufundo­wana przez Juliusa Frontinusa, prokonsula Azji w latach 82-83), dwa kom­pleksy termalne (Miejskie z II i Północne z II/III wieku) oraz teatr z II wieku i stosunkowo niewielka główna świątynia miasta poświęcona Apollinowi z III wieku, nadto nekropola północna z licznymi mauzoleami. Dość późny jest natomiast monumentalny nimfejon z IV wieku, a także mury miejskie z prze­łomu IV/V wieku.

Z tego samego czasu pochodzi najsłynniejsza budowla chrześcijańska Hierapolis - martyrion Św. Filipa Diakona (oktogon w kwadracie o długości boku 60 m, z kopułą nad centralną częścią o średnicy ok. 20 m). Kompleks uległ pożarowi w połowie VI wieku i odbudowano go już w bardzo zreduko­wanej formie, czyli w postaci małej kaplicy w zachodnim narożniku pierwot­nego kompleksu. W samym mieście przetrwały natomiast monumentalne ruiny kościołów: bazyliki (45x22 m) w Termach Północnych z ok. 400 roku, małej kaplicy jednonawowej przy Bramie Domicjana z V wieku, bazyliki filarowej

262 ELŻBIETA JASTRZĘBOWSKA

ze sklepieniami (53x35 m) z pierwszej połowy VI wieku, trójnawowej bazy­liki kolumnowej z syntrononem przy bramie północnej, uznawanej za katedrę Hierapolis (od V wieku wyodrębniono trzy fazy jej przebudowy), trójnawowej bazyliki kolumnowej nad teatrem z połowy V wieku. Wszystkie te kościoły w X wieku zredukowano do postaci małych kaplic w nawach bocznych (naj­częściej po stronie południowej).

Afrodyzja

Była ważnym miastem Karii, które rozkwitło już we wczesnym cesarstwie przede wszystkim jako centrum kultu Afrodyty z jej świątynią z czasów Augusta i Hadriana. Na zboczu akropolu, na którego szczycie odkryto najstar­sze osiedle, wzniesiono w I wieku teatr, przebudowany w II wieku, i przyleg­łe doń wielkie termy. Centrum miasta zajmowała agora z bazyliką cywilną i z portykiem Tyberiusza, na wschód od agory leżał augustejski Sebasteion ze wspaniałą dekoracją rzeźbiarską oraz przyległy do murów na północy stadion z I wieku. Budowle z II wieku: Termy Hadriana, odeon i Tetrapylon charakteryzuje bogata marmurowa dekoracja architektoniczna, miasto bowiem, dzięki bogatym złożom marmuru w najbliższym sąsiedztwie, słynęło ze wspa­niałej produkcji rzeźbiarskiej.

W V wieku nadal czynne były pierwszorzędne warsztaty kamieniarskie (tonda z popiersiami filozofów). W drugiej połowie tego sulecia przebudowa­no świątynię Afrodyty (likwidując ściany celi i kolumnady peristazy na krót­szych bokach) na trójnawową bazylikę (katedrę) z narteksem i z atrium od zachodu oraz z apsydą z syntrononem od wschodu, gdzie odkryto freski (święci i krzyże) datowane na X-XI wiek. Obok, na południe od atrium wzniesiono budowlę o wielu pomieszczeniach, będącą w użyciu aż po XI-XII wiek (z perystylem i trójapsydialną salą), uznaną za episkopium. Zanim zbu­rzony na początku VII wieku teatr zabudowały domy bizantyńskie, w budyn­ku skeny umieszczono w połowie VI wieku kaplicę (freski z archaniołami). Na VI wiek datuje się również powstanie innej budowli kościelnej - trikon-chosu, interpretowanego wstępnie jako martyrion lub kościół przyklasztorny (wyników badań jeszcze nie opublikowano). Niewiele też wiadomo na temat innej trójnawowej bazyliki, powstałej z przebudowy wcześniejszego komplek­su (prawdopodobnie gimnazjonu) w południowo-wschodniej części miasta.

Z porównania chrystianizacji przedstawionych tu istniejących od wieków, kwitnących w dobie cywilizacji rzymskiej centrów miejskich Azji Mniejszej

TOPOGRAFIA WYBRANYCH MIAST MAŁOAZJATYCKICH 263

wynika, iż - mimo wykształcenia się w nich szybko znacznych gmin chrześ­cijańskich i osiągnięcia przez nie pozornie tej samej pozycji w hierarchii administracji kościelnej (wszystko to miasta biskupie) - mamy w nich do czynienia z dużą rozmaitością przebiegu i materialnych form tej chrystianiza­cji. Była ona wczesna, bogata i różnorodna w E f e z i e , szybko zdomino­wała tamtejsze tradycyjne i głęboko zakorzenione kulty pogańskie, co dopro­wadziło z jednej strony do zagłady starych słynnych centrów kultowych po­gaństwa (Artemizjon i Hadrianeum), z drugiej zaś - jak się wydaje - do wejścia kultu Matki Bożej na miejsce kultu Artemidy. Jednocześnie początko­wo nie mniejsze i nadal kwitnące, jak za rzymskich czasów, miasto chrześci­jańskie niebawem (w VII wieku) zmniejszyło swój zasięg, by w końcu w ogóle uciec z otwartej doliny i zamulonego portu na wzgórze Ayasoluk. Chrystianizacja P e r g a m o n u zaś przybrała od początku znacznie skro­mniejszą formę. Na kościoły wykorzystano istniejące już sakralne budowle pogańskie, czemu towarzyszyła szybko postępująca degradacja urbanistyczna, a następnie zapewne także porzucenie najstarszych większych kościołów (leżących od VII wieku poza murami miasta). Zastąpiono je małymi kościół­kami rozrzuconymi w starożytnych ruinach lub wciśniętymi w gęstą i mizerną zabudowę miejską okresu bizantyńskiego. Chrystianizacja H i e r a p o 1 i s łączyła spektakularnie obie te tendencje, ale było to krótkotrwałe, podobnie nie trwała ona długo w S a r d e s (do VII wieku), skąd zresztą brak peł­nych danych. Potem aktywność tamtejszych Kościołów, jak i samych miast była już bardzo ograniczona. W A f r o d y z j i chrystianizacja wyparła dawny popularny kult w tych samych, nawet powiększonych ramach architek­tonicznych i zaowocowała powstaniem nowych kościołów, a ich aktywność zaświadczona jest nawet aż po XI-XII wiek. Wreszcie chrystianizacja jest jeszcze mało znana w S m y r n i e (ze względu na zniszczenie starożytne­go miasta dzisiejszą zabudową Izmiru) oraz w N y s s i e i L a o d y c e i (z powodu bardzo ograniczonych dotychczas badań archeologicznych), które to miasta, sądząc po źródłach pisanych, były aktywne aż po kres trwania cywilizacji bizantyńskiej. We wszystkich przypadkach nastąpiło jednak podob­ne, choć różnie przebiegające kurczenie się miast i spadek ich znaczenia również jako centrów religijnych. Jest to w pełni zrozumiałe w świetle - tu nie poruszonych - ówczesnych zawirowań politycznych, gospodarczych i spo­łecznych na obszarze całej Azji Mniejszej.

2 6 4 ELŻBIETA JASTRZĘBOWSKA

Podstawowa bibliografia

V. S c h u l z e , Altchristliche Stddte und Landschaften, II: Kleinasien, Guters loh 1926.

G. E. B e a n, Kleinasien. I Die Agdische Tiirkei von Pergamon bis Dydyma, Stutt­gart 1969

G. E. B e a n, Turkey beyond the Maeander, London 1980. C. F o s s, Archaeology and the „Twenty Cities" of Byzantine Asia, „Amer i can Jou­

rnal of A r c h a e o l o g y " , 81 (1977) , s. 4 6 9 ­ 4 8 9 (repr . C. F o s s, History and Ar­chaeology of Byzantine Asia Minor, II, N o r f o l k 1990).

E. A k u r g a 1, Civilisations et sites antiąues de Turąuie, I s tambuł 1986. W . H o t z, Die Mittelmeerkiiste Anatoliens, Darms tad t 1989. W . B r a n d e s, Die Stddte Kleinasiens im 7. und 8. Jh., A m s t e r d a m 1989.

E f e z O g r o m n a bib l iogra f ia zebrana do 1986 roku: E. O s t e r, A Bibliography of Ancient

Ephesus, London 1987. Forschungen in Ephesos ­ seria publ ikac j i wykopa l i sk i m o n o g r a f i i Aus t r i ack iego

Ins ty tu tu A r c h e o l o g i c z n e g o z Wiedn ia , os iem t o m ó w 1906­1977. S p r a w o z d a n i a z wykopa l i sk aus t r iackich w Efez ie na b i e ż ą c o w „ Jah re she f t e des

Ós te r re ichschen Archao log i schen Inst i tutes" , od 1902 roku. R. J a n i n , Ephese, [w:] Dictionnaire de VArcheologie Chretienne et de Liturgie,

XV, Paris 1963, kol. 554-561 . P. R o m a n e 1 1 i, Efeso, [w:] Enciclopedia deWArte Antica, Classica e Orientale,

III, R o m a 1960, s. 219-230 . W . A 1 z i n g e r, Ephesos, [w:] Paulys Realenzyklopddie der klassischen Altertum-

swissenschaft, Suppl . XII , 1970, kol. 1588-1704.

M . R e s t 1 e, Ephesos, [w:] Reallexikon zur byzantinischen Kunst, II, Stut tgar t 1971, kol . 164-207.

C. F o s s, Ephesus after Antiąuity: a Late Antiąue Byzantine and Turkish City, C a m b r i d g e 1979.

E. J a s t r z ę b o w s k a , Kult maryjny w Efezie, „ M e a n d e r " , 1995, nr 9-10, s. 4 6 9 - 4 8 1 .

S. K a r w i e s e, Grofi ist die Artemis von Ephesos. Die Geschichte einer der grofien Stddte der Antike, Wien 1995.

Ephesos, der neue Fiihrer, Wien 1995.

Smyrna R. N a u m a n n, S. K a n t a r, Die Agora von Smyrna, [w:] Kleinasien und

Byzanz, „ Is tanbuler Fo r schungen" , 17 (1950) , s. 69-114 .

R. A . S t a c c i o 1 1 i, Gli edifici sotterranei deli'agora di Smirne e ancora sui cripto-portici forensi, „La tomus" , 16 (1957) , s. 275-292 .

TOPOGRAFIA WYBRANYCH MIAST MAŁOAZJATYCKICH 2 6 5

W . M i i l l e r - W i e n e r , Die Stadtbefestigungen von Izmir, Sigacik und Can-darli, „Is tambuler Mit te i lungen" , 12 (1962) , s. 59 nn.

G. P e t z 1, Die Inschriften von Smyrna, Bonn 1982. J. D e d e o g 1 u, lzmir, Araeological Museum, Is tambuł 1993.

Pergamon Altertiimer von Pergamon - seria publ ikacj i wykopa l i sk i m o n o g r a f i i w y d a w a n a przez

Niemieck i Instytut Archeo log iczny w Berl inie , piętnaśc ie t o m ó w (niektóre wie lo-czes 'ciowe) 1912-1991.

Pergamenischen Forschungen - pub l ikac je wykopa l i sk , uzupe łn ien ie p o w y ż s z e j serii . Regu la rne sp rawozdan ia z wykopa l i sk n iemieck ich „Archao log i sche Mi t t e i l ungen" od

1899 roku i Archao log i scher Anze iger od 1914 roku. I n f o r m a c j e ogó lne z w y c z e r p u j ą c y m i danymi b ib l iogra f i cznymi : E. V. H a n s e n, The Attalids of Pergamon, I t h a c a - L o n d o n 1971. E. R o h d e, Pergamon, Burgberg und Altar, Ber l in 1982 (8 wyd.) . W. R a d t, Pergamon Archaologischer Fiihrer, I s tambuł 1989 (4 wyd.) . W. R a d t, Pergamon Geschichte und Bauten, Fundę und Erforschung einer antiken

Metropole, Koln 1988. W. R a d t, Die byzantinische Wohnstadt von Pergamon, [w:] Wóhnungsbau im Alter-

tum, Berl in 1979, s. 199-223. U. W u 1 f, Der Stadtplan von Pergamon. Zu Entwicklung und Stadtstruktur von

Neugrundung unter Philetairos bis in spdtantike Zeit, „ I s t ambule r Mi t t e i l ungen" , 4 4

(1994) , s. 135-175. K. R e i d t, Die byzantinische Wohnstadt, [w:] Altertiimer von Pergamon, 15/2,

1991.

Sardes Regu la rne sp rawozdan ia z wykopa l i sk amerykańsk ich w „The Annua l of the Amer i can

Schools of Oriental Resea rch" i „Bullet in of the A m e r i c a n Schoo l s of Or ienta l Resea rch" , od 1961 roku.

G. M . A. H a n f m a n n , A Short Guide to the Excavations at Sardis, C a m b r i d g e ,

Mass . 1962. G. M . A. H a n f m a n n , J. C. W a 1 d b a u m, A Survey of Sardis and the

Major Monuments Outside the City Walls, Cambr idge , Mass . 1975. R. A. S e a g e r, The Building History of the Sardis Synagogue, „ A m e r i c a n Journa l

of Archao logy" , 76 (1972) , 425-435 . C. F o s s, Byzantine and Turkish Sardis, Cambr idge , Mass . 1976. F. Y e g ii 1, The Bath Gymnasium Complex, Cambr idge , Mass . 1986.

S. J. C r a w f o r d, The Byzantine Shops at Sardis, C a m b r i d g e , Mass . 1990.

P. R. T r e b i k o, Jewish Communities in Asia Minor, Cambr idge , Mass . 1991, s.

40 nn.

266 ELŻBIETA JASTRZĘBOWSKA

M. L. R a u t m a n, A Late Roman Townhouse at Sardis, [w:] Forschungen in Lydien, Asia Minor Studien, 17, Bonn 1995, s. 37-66.

Laodycea F. A k ę a k o c a A k ę a , Laodikya, Denizili 1937. J. des G a g n i e r s , P. D e v a m b e z , L. K a k i l , R. G i n o u v e s,

Laodicee du Lycos. Le nymphee. Campagnes 1961-1963, Quebec 1969. K. B e I k e, N. M e r i s c h, Phrygien und Pisidien, [w:] Tabula Imperii Byzanti-

ni, VII, Wien 1990, s. 323-326.

Nyssa W. von D i e s t, Nysa ad Meandrum, „Jahrbuch des Deutschen Archaologischen

Instituts", 1913, H. 10.

Hierapolis C. H u m a n n, C. C i c h o r i u s, W. J u d e i c h, F. W i n t e r , Al-

tertiimer von Hierapolis, „Jahrbuch des Deutschen Archaologischen Instituts", 1898, H. 4.

P. V e r z o n e, Le chiese di Hierapolis in Asia Minore, „Cahiers archeologiques", 8 (1956), s. 37-61.

P. V e r z o n e, // martyrium ottagono a Hierapolis di Frigia. Relazione prelimi-nare, „Palladio", Nuova Seria, 10 (1960), s. 1-19.

P. V e r z o n e, Hierapolis Christiana, „Corsi di Cultura sulTArte Ravennate e By-zantina", 12 (1965), s. 613-627.

P. V e r z o n e, L'urbanistica di Hierapolis di Frigia tracciato viario e monumenti rimessi alla luce dal 1957 al 1972, [w:] Ani del XVI Congresso di Storia deli' Architettura, Atenę 1969, Roma 1977, 401-413.

P. V e r z o n e, Hierapolis (Phrygia), [w:] Reallexikon zur byzantinischen Kunst, II, 1971, szp. 1203-1223.

D. de B e r n a r d i F e r r e r o , Le chiese di Hierapolis dopo gli scavi, „Corsi di cultura sulFarte ravennate e byzantina", 30 (1983), s. 87-92.

K. B e 1 k e, N. M e r i s c h, Phrygien und Pisidien, [w:] Tabula Imperii Byzanti-ni, VII, Wien 1990, s. 268-272.

Afrodyzja Sprawozdania z wykopalisk amerykańskich na bieżąco w „Anatolian Studies i Ameri­

can Journal of Archaeology", od 1971 roku. G. B e c a t t i, Aphrodisias, [w:] Enciclopedia delUArte, I, Roma 1956, 109-114. K. T. E r i m, Suppl. tamże, Roma 1973, s. 9-17. J. R e y n o l d s , Aphrodisias and Rome. Documents from the Excavation of the

Theatre at Aphrodisias conducted by K. T. Erim, together with Some Related Texts, „Monography of Journal of Roman Studies", 1 (1982).

TOPOGRAFIA WYBRANYCH MIAST MAŁOAZJATYCKICH 267

K. T. E r i m, Aphrodisias. City of Wenus Aphrodite, L o n d o n 1986. Ch. R o u e c h e, Aphrodisias in Late Antiąuity, the Late Roman and Byzantine

lnscriptions Including Texts from the Excavations at Aphrodisias conducted by K. T. Erim, „ M o n o g r a p h y of Journal of R o m a n Studies" , 5 (1989) .

R. R. R. S m i t h , Late Roman Philosopher Portraits from Aphrodisias, „Journa l of

R o m a n Studies" , 80 (1990) , s. 127-155. R. C o r m a c k, Byzantine Aphrodisias. Changing the Symbolic Map of a City,

Proceadings of the Cambridge Philological Society, 36 (1990) , nr 213 , s. 26-41 .

Aphrodisias Papers, Suppl . „Journal of R o m a n A r c h a e o l o g y " , 1 (1990) . K. T. E r i m , Aphrodisias, ein Fiihrer durch die antike Stadt und das Museum,

Is tanbul 1996 (4 wyd.) .

Legendy do map i planów

I. Mapa zachodniej części Azji Mniejszej (miasta omówione w ramkach). II. Plan Efezu (według Przewodnika z 1995 roku): 1. Artemizjon, 2. Kayster, 3. Arkadiana,

4. Platea in Koressos, 5. Embolos, 6. Dolna Agora, 7. Górna Agora, 8. Biblioteka Celsusa, 9. Hadrianeum, 10. termy Portowe, 11. termy Vediusa, 12. termy Wschodnie, 13. teatr, 14. sta­dion, 15. Domy Wiszące, 16. bazylika św. Jana, 17. bazylika Marii-Theotokos, 18. episkopeion, 19. kaplica przy stadionie, 20. budowla apsydialna, 21. tzw. Pałac Namiestnika Bizantyńskiego, 22. późnoantyczny dom nad teatrem, 23. bazylika przy termach Wschodnich, 24. bazylika w Serapieionie, 25. mury hellenistyczne, 26. mury bizantyńskie.

III. Plan agory w Smyrnie z portykiem zachodnim i bazyliką od strony północnej, u dołu plan podziemi bazyliki (według E. Akurgala z 1986 roku).

IV. Plan Pergamonu (według U. Wulf z 1994 roku): A. Akropol i górne miasto, B. Kom­pleks gimnazjonu, C. dolne miasto, D. Asklepieion, E. Czerwona Hala.

V. Plan Sardes: A. Artemizjon, B. Akropol, C. mury miasta, D. teatr, E. stadion, F. marmu­rowa ulica portykowa, G. gimnazjon-termy (2-synagoga), H. dzielnica mieszkalna nad Pakto-lem, I) bazylika przy Artemizjonie, K. budowla o czterech filarach, L. budowla o ośmiu fila­

rach. VI. Plan Laodycei (według W. M. Ramsay z 1895 roku): A. brama Efeska, B i C. bramy

Hierapolitańskie, D. brama Syryjska, E. Akropol, F. świątynia jońska, G, H, I. gimnazjony lub kościoły, J. odeon, L. gimnazjon, M. akwedukt, O. most, S. sarkofagi.

VII. Plan Nyssy (według E. Akurgala z 1986 roku.: 1. gimnazjon, 2. stadion, 3. ślady posadowienia mostu w górnej części wąwozu, 4. budynek bizantyński, 5. biblioteka, 6. teatr, 7. ruiny mostu, 8. tunel, 9. ruiny mostu, 10. buleuterion, 11. agora, 12. termy, 13. cysterna, 14, 15. kościoły bizantyńskie, 16. nekropola.

VIII. Plan Hierapolis (według Verzone z 1971 roku): 1. nymfejon, 2. termy miejskie, 3. teatr, 4. termy Północne przebudowane na kościół, 5. martyrion św. Filipa, 6. bazylika filarowa, 7. bazylika kolumnowa (katedra), 8. bazylika kolumnowa nad teatrem, 9. brama Domicjana, 10. mury miejskie, 11. świątynia Apollina.

IX. Plan Afrodyzji (według K. T. Erim).

268 E L Ż B I E T A J A S T R Z Ę B O W S K A

"s7 TrOłi

ChryH t.ntot

5

i? ^ e s b o s ^ ^ | • P«rę vr>cr,' | ^"^^

AQ&

r Thyatira Mynna

> Kyrn* LariM

• NeonWichoi , HyiKarw =hołca*

i m t J

3>> Mm

G Chio Kemal P s u

1 • Sardes ErytWi

ir/Smvrna 1 zm hiiaacionLa/Aiaseni

H.rn,

• Lttwdoi Kolophon Ktęi Kale 5

T,r, • Klaro* • B«i*v

Ir M y ) [« Hierappiis/Pąrr.unistfl pTeodyce*]

• A I E H C ^ ^

Kuiadasi I • Magnesie

ACharaK Meander TraHf-iwAyfln Samos Sche

- 4 -i Pri«ne I Myłtate . Pnene [ • AffQdyz|M/G*yrt]

.'TLJ., • Ai r rJii -terakWra Aia&anda

5 .•twarda

-i- > w, ,i. Stralonikeia

\ Pecm Kate

I "iv l.i Muq:<j

Si MyriiJn'. u O d f um/Haii* arna sso<;

V1—~-r~ • loyma

P- < 3

r i aun «

XT • KaOvarv)d

» T*im#ssci ( I

ssOi \

• f -

o l l o i

^nia-ij « 5 Rnodoi

I. Mapa zachodniej części Azji Mniejszej (miasta omówione w tekście ujęto w ramki)

TOPOGRAFIA WYBRANYCH MIAST MAŁO AZJATYCKICH 2 6 9

N Ul LL

LU

;? w-

C m.

o Xl

Ui

o •zi

o- —

B O

M O

C -o o o

270 ELŻBIETA JASTRZĘBOWSKA

B i

i o o o o o o o o o o o o o o o o n

4

O O O 3 0 0 * * * * 0 * 0 0 0 0 0 * * »

• • • • • • • • • • • • • • • • • • •

cl)

- 3 \ « 1:

14-

i L I CL:

III. P l an a g o r y w S m y r n i e z p o r t y k i e m z a c h o d n i m i b a z y l i k ą od s t r o n y p ó ł n o c n e j , u do łu

p lan p o d z i e m i bazy l ik i ( w e d ł u g E. A k u r g a l a z 1986 r o k u )

TOPOGRAFIA WYBRANYCH MIAST MAŁO AZJATYCKICH 2 7 1

'fĘ^. budowle antyczne A - Akropol

B - Kompleks gimnazjonu ulice nowożytne

_ poziomice

RrWfcC? C - Dolne miasto

D - Asklepieion

E - Czerwona Hala t t

H F . ST skały nr

uyz : t u k i

groby

siatka hellenistycznego układu miasta

ffiJ to rWW V

J I siatka rzymskiego l-y Gurnełlj " V ' -

jkiaciu miasta r w i

' c

i 3

featr rzymski ,„<>

ren ,

O. i i KOCI ;0 M l U n .

"TB

Ł vi

M . H . F . /

Z ^ N 'W I V . P l a n P e r g a m o n u ( w e d ł u g U . W u l f z 1 9 9 4 r o k u )

272 ELŻBIETA JASTRZĘBOWSKA

U i i m *S I m u »

3 O

^ 1 " ^ 1 ^ . ^ K

3 &

S ^ g K -»»>

i r ^

YtS* SiS:

^3? •

Li TV

IW

-"tb -w - - ' ifTT

m u >' ^ i s

V. Plan Sardes: A. Artemizjon, B. Akropol, C. mury miasta, D. teatr, E. stadion, F. mar­murowa ulica portykowa, G. gimnazjon­termy (2­synagoga), H. dzielnica mieszkalna nad

Paktolem, 1. bazylika przy Artemizjonie, K. budowla o czterech filarach, L. budowla o ośmiu filarach

TOPOGRAFIA W Y B R A N Y C H MIAST M A Ł O A Z J A T Y C K I C H 273

44W --ssa my.źi

^ S ^ ^ R : fff

WSs .5lr .<••:-V v-\v*:s5 1

ffirt , /•'/) <J 11 1RW

Jl 3WF

gw 1™ r 3P ES

sm \\\\\ c// fi/^

. ,4 WY/M m I

1 mmffi N.<W7 ~— AS ł«*7c?. «8 w/ś. p * ™ Ni 1 V.

w ).<-

3 H £2 m e.

s5*f i B8®1« c

m m mh fm^m ^ f y ?

Tt'^

s p i *a

^WgĘ^ id

k A

Ył rm 'W izm ^WWm

\ m W

ca '5) <2 o t-H UM >s ca

C/3 "» ęa 00 E ca ~ t- ^ * 1 Q . » ° 33 5 u: "fi £ ca 3 ^ <u

11 1 s > , c

5 N 2 «

c u -a CQ ~

^5 «> <£! O w ca E £

2 o •o o

C 0

"3 -°

" c O N1 ca c 5

OS 00

N >. b/j TO V3 *

E . 03 i-ri

06 x

s °; ca

* 1 M O

_3 —' •a ca

g '5 ~ ca-

'5 '5

-J o c 9

. < > UJ

2 7 4 ELŻBIETA JASTRZĘBOWSKA

A ( t

- /^i E3 ^ ' 7 1 6 t O H

11 a .i

Len12 o 7 —

A 15 ' 17 / au r . -Jb tfP

i' - ł

c a r ; - i

i fcł^o VII. Plan Nyssy (według E. Akurgala z 1986 roku): 1. gimnazjon, 2. stadion, 3. ślady posadowienia mostu w górnej części wąwozu, 4. budynek bizantyński, 5. biblioteka,

6. teatr, 7. ruiny mostu, 8. tunel, 9. ruiny mostu, 10. buleuterion, 11. agora, 12. termy, 13. cysterna, 14, 15. kościoły bizantyńskie, 16. nekropola

TOPOGRAFIA WYBRANYCH MIAST MAŁO AZJATYCKICH 275

'd< o p \

V c >:>g

/ : : 7

&»

s - 11

p n 5 J K -u a liSi I •L^

H °e

VIII. Plan Hierapolis (według Verzone z 1971 roku): 1. nymfejon, 2. termy miejskie, 3. teatr, 4. termy Północne przebudowane na kościół, 5. martyrion św. Filipa, 6. bazylika filarowa, 7. bazylika kolumnowa (katedra), 8. bazylika kolumnowa nad teatrem, 9. brama

Domicjana, 10. mury miejskie, 11. świątynia Apollina

276 ELŻBIETA JASTRZĘBOWSKA

!( 3 200 m STADION

i r a n i n [mu

KOMPLEKS PÓŁNOCNEGO I TEMENOSU

ŚWIĄTYNIA AFRODYTY ^ 7 - - ^ \ BRAMA MIEJSKA

- i DOM BIZANTYŃSKI TETRAPYLON

rfm. MUSEION

PALAC BISKUPI I ODEON

AGORA TERMY t PORTYK TYBERIUSZA SEBASTEION

Al ,1 IHA

r ^ T E A T R

f AKROPOL

TERMY PRZY TEATRZE

- * I J j GIMNAZJON I BAZYLIKA

'35 4 KOŚCIÓŁ KLASZTORNY

IX. Plan Afrodyzji (według K. T. Erim)