Toprak Kirliliği

topraktema.org | tema.org.tr

Toprak Kirliliği

•Toprak, modern toplumda kullanılan çoğu zaman tüm canlıların sağlığını tehdit eden kimya-salların ve atık ürünlerin, kasıtlı ya da kasıtsız olarak, bașlıca biriktirildiği yerdir. Bu materyaller toprağa girdiklerinde tüm yașam formlarını etkileyen döngünün bir parçası haline gelir, bu durum onları daha da tehlikeli kılar.

•Kirleticiler, çevreye geri dönüșsüz ya da geri dönüșlü biçimde zarar verme potansiyeli olan tüm maddelerdir. Bu durumda, toprak kirliliği kirleticilerin toprakta bulunma oranının belirli bir seviyenin üzerine çıkıp, toprağın bir ya da daha fazla fonksiyonunun kaybına ya da o fonksiyonların yetersiz șekilde çalıșmasına neden olmasıdır.¹

•Kirlenmiș toprakta toprağın bir ya da daha fazla kirleticiyi tolere etme kapasitesi așılır ve sonuç olarak toprak, su, atmosfer ve organizmalar için bir koruyucu olarak davranmaktan çıkar. Toprağın biyojeokimyasal dengesi değișir ve toprak özelliklerinde önemli değișikliklere yol açan belirli bileșenlerin miktarı normalin çok üzerinde seviyelere ulașır.²-³ Toprak kirliliğinin etkileri toprağın özelliğine de dayanır çünkü bu özellikler kirleticilerin hareketliliğini ve toprak-ta ne kadar kalacağını belirler.⁴

•Toprağın kirliliğine neden olan insan kaynaklı kirleticileri iki ana gruba ayırabiliriz: Yanlıș tarımsal uygulamalar ile endüstriyel ve evsel atıklar.⁵ Yanlıș tarımsal uygulamalar toprağı genel olarak yanlıș gübre ve pestisit uygulamaları ile kirletir. Gübreler tarımsal üretimde yüksek verimi korumak için kullanılır. İki ana gübre çeșidi vardır: Doğal (organik) ve yapay (inorganik) gübreler. Doğal gübreler bitki ve hayvan artıkları gibi farklı organizma türlerinden gelen malzemelerden olușur. Bu nedenle sadece üretimi yapılan bitki için değil, tüm toprak organizmaları için besin ișlevi görür ve organizmaların nüfus yoğunluğunu ve biyokütlelerini artırır.⁶

◦Yapay gübreler ise laboratuvar ortamında olușturulur. Gübrelerin içinde üç temel besleyici madde vardır; azot, fosfor ve potasyum.⁷ Temel olarak bitkinin azot, fosfat, potasyum gibi ihtiyaçlarının karșılanması ve verimin arttırılmasını esas alınır ve buradan yola çıkılarak geliștirilirler. Bu nedenle bitki dıșında topraktaki organizmalar için besin görevi görmezler.⁸

◦Gereğinden fazla ve uzun süreli gübre kullanıldığında; topraklarda asitlenme, tuzlanma, ağır metal birikimi, besin maddesi dengesizliği, verim kayıpları, sularda nitrat birikimi, havaya azot ve kükürt içeren gazların verilmesi gibi problemler olușmaya bașlar.⁹-¹⁰

topraktema.org | tema.org.tr

1.“Soil threats in Europe,” JRC Technical Reports, Europian Commission, 92, erișim Haziran 2018, https://esdac.jrc.ec.euro-pa.eu/public_path/shared_folder/doc_pub/EUR27607.pdf2.Raymond R. Weil ve Nyle C. Brady, The Nature and Properties of Soils (New York: Macmillan Publishing Company, 1990), 5183.Soil Pollution: a hidden reality,” Food and Agriculture Organisation of United Nations, erișim Haziran 2018, http://www.-fao.org/3/I9183EN/i9183en.pdf4.A.g.e.5.Necmettin Çepel, Ekolojik Sorunlar ve Çözümleri (Ankara: Tubitak Popüler Bilim Kitapları, 2003), 35.6.Global Soil Biodiversity Atlas,” European Commission, European Soil Data Center, erișim Haziran 2018, https://esdac.-jrc.ec.europa.eu/content/global-soil-biodiversity-atlas.7.Lester R. Brown, Yarını Düșünmek (Ankara: TUBİTAK-TEMA Vakfı Yayınları, 1999), 100.8.Burhan Kacar ve Vahap Katkat, Gübreler ve Gübreleme Tekniği (Ankara: Nobel Yayınları, 2007), 13.9.Tuğba Ağaçayak. “Kimyasal Gübre Kullanımının Çevresel Etkileri ve Çözüm Önerileri,” Eko iQ, erișim Haziran 2018, http://e-koiq.com/2017/03/17/kimyasal-gubre-kullaniminin-cevresel-etkileri-cozum-onerileri/10.Çepel, Ekolojik Sorunlar ve Çözümleri, 41

Toprak Kirliliği

◦Pestisitlerin (tarımda kullanılan hedef organizma ya da organizma gruplarını öldüren kimyasalların genel adı) yüksek oranda toprak kirliliğine yol açması ile ilgili kırılma esasen 20. Yüzyılın ilk çeyreğinde laboratuvar ortamında üretilen sentetik pestisitlerin keșfedilmesi ile yașandı. Sentetik pestisitler o güne kadar kullanılan birçok tarımsal ilaçtan farklı olarak çok daha geniș etki alanına sahipti, kolay uygulanabiliyorlardı ve en önemlisi ucuzlardı. Bu nedenle keșfedildiklerinden itibaren on binlerce benzer tür kimyasal formül geliștirildi, test edilerek kullanıma sokuldu ve tüm dünyada kullanımları hızla arttı. Öyle ki günümüzde kullanılan pestisitlerin %90’ını sentetik pestisitler olușturuyor.¹¹

◦Pestisitler genel olarak hedef aldıkları organizmalarına göre sınıflandırılırlar: Herbisit (bitki öldürücüler), insektisit (böcek öldürücüler), fungisit (mantar öldürücüler). Dünyada en yaygın kullanılan pestisit türü bitki öldürücü (herbisit) pestisitlerdir. Küresel pestisit tüketiminin nered-eyse yarısı toprak ekosisteminin sakini olan diğer bitkileri yok etmek için kullanılır.¹²

◦Pestisit uygulamalarında atılan ilacın %0.015 – 6.0’sı hedef alınan canlıya ulașır ve istenilen etki alınır, geri kalan %94-99.9’luk kısmı hedef olmayan organizmalara ve toprağa ulașır ya da çevredeki doğal ekosistemlere rüzgâr ve akıntılar yoluyla kirletici olarak tașınır.¹³

◦Dünyada yıllık pestisit kullanımı ortalama 3 milyon tondur, Türkiye'de ise yaklașık olarak 33 bin tondur. Bu rakam, doğal olarak bir șey anlatmaz: Türkiye'de hektar bașına kullanılan pestisit miktarı, yaklașık olarak 700 gramdır. Avrupa'da en fazla pestisit kullanan ülke olan Hollanda'da hektar bașına pestisit kullanımı yaklașık 13 kilogram, en az pestisit kullanan ülke olan Finlandiya'da ise 1,2 kilogram civarındadır. Böyle bakınca, ülkemizde kullanılan pestisit miktarı oldukça az görünüyor. Ancak, bu doğru değildir. Ülkemizde pestisit kullanım miktarları ilden ile değișiklik göstermektedir. Örneğin, yaș meyve-sebze üretiminin yaygın olduğu Antalya'da kullanılan pestisit miktarı, yaklașık olarak hektar bașına 26 kilogram ile Avrupa'nın en fazla kullanan ülkesi olan Hollanda'nın iki katıdır.¹⁴

•Evsel ve endüstriyel atıklar (tarımsal üretim süreçleri de buna dahil olmak üzere) doğrudan toprağa atılan kirleticiler ile toprak kirliliğine neden oldukları gibi, bireysel kullanım ve endüstriyel üretim süreçlerinde hava ve suyu bırakılan kirleticiler yoluyla dolaylı yollardan da toprak kirliliğine neden olurlar.

topraktema.org | tema.org.tr

11.Georg Ordish, The Constant Pest: A Short History of Pests and Their Control (New York: Charles Scribner’s Sons Publishing, 1976), 24512.Weil ve Brady, The Nature and Properties of Soils, 519.13.Osman Tiryaki, Pestisit: Kalıntı Analizlerinde Kalite Kontrol ve Kalite Güvencesi (Ankara: Nobel Yayınları, 2017).14.Bülent �ık, “Küresel ısınma çağında pestisitler ve gıda güvenliği” Perspectives, Ekim 2012, 32.

Toprak Kirliliği

◦Endüstriyel ve evsel atık suların arıtılmadan ya da kısmen arıtılarak doğal su ortamlarına bırakılması, tarımsal sulama ile topraktan tatlı su depolarına sızan pestisit ve gübre kalıntıları, kentsel atık alanlarından tatlı su depolarına sızan sular, madencilik faaliyetleri, radyoaktif atıklar gibi birçok kirletici su kirliliğine neden olur. Bu atıklar içlerinde yüksek miktarda ağır metal, inorganik kimyasallar, arsenik, asbest gibi mineraller, petrol ürünleri gibi kirleticiler, uranyum, radyum gibi radyoaktif elementler içerir. Toprak alanın bu sularla doğrudan sulanması ya da kirli suyun dolaylı yollardan toprak alanlarına sızması ile kirleti-cilerle temas eden toprak kirlenir.¹⁵-¹⁶

◦Dünyada sanayi her yıl 200-300 milyon ton arası ağır maden ve zehirli atığı hiçbir ișleme tabii tutmadan akarsulara akıtıyor.¹⁷ Bu sular ile temas eden topraklar onu canlı kılan orga-nizmalarını kaybederken suyun içindeki tüm bu ağır metaller, mineraller ve radyoaktif kalıntılar bitkilerin bünyelerine ve bitkiler yoluyla besin zincirine girerek tüm canlıların yașamlarını tehdit ediyor.

◦Kirli sular gibi kirli hava da toprak için önemli bir kirleticidir. Endüstriyel üretim, atık bertaraftı, enerji üretimi, ulașım faaliyetleri gibi insan etkinlikleri atmosfere yüksek miktarda zehirli gaz (kurșun, kükürt, sülfür oksit, azot oksit, amonyak) ve partikül madde bırakarak hava kirliliğine yol açar. Hava içindeki kirleticiler yağıș, çiğ gibi hava olayları ile toprağa bulașır ve toprakta kimyasal ve biyolojik reaksiyona girerek toprağın kirlenmesine neden olur.¹⁸

◦Toprak kirliliğine yol açan diğer bir etken de evsel ve endüstriyel katı atıklardır. Artan küresel nüfus, teknolojik gelișmeler, sanayileșme ve kentleșme ile hızla artan ve farklılașan tüketim alıșkanlıkları ile kentsel katı atık üretimi 10 kat arttı. Dünyada her yıl 1,3 milyar ton katı atık üretiliyor. Ülkelerde giderek gelișen çöp mevzuatına karșın katı atıkların sadece %28’i dünyanın en büyük 50 çöplüğüne ulașabiliyor. Geri kalan %72’si toplanmadan doğaya atılıyor. Artan nüfus ve șehirleșme ile birlikte 2050 yılında tüm dünyada yılda 2,2 milyar ton katı atık üretileceği öngörülüyor.¹⁹ Toplama alanlarından ve doğaya atılan bu çöpler rüzgâr, yağıș gibi etkenlerle etrafa saçılıyor. Çöplerin içindeki kimyasal maddeler toprak kirliliğine yol açıyor.

topraktema.org | tema.org.tr

15.A.g.e., 3516.“Soil Contamination: Impacts on Human Health,” Science for Environment Policy, European Comission, erișim Haziran 2018, http://ec.europa.eu/environment/integration/research/newsalert/pdf/IR5_en.pdf.17.İsmail Kılınç, Çöp Ekonomisi (Ankara: Epos Yayıncılık, 2011)18.Çepel, Ekolojik Sorunlar ve Çözümleri, 36.19.“What A Waste: A Global Review of Solid Waste Management,” World Bank Urban Development Series, erișim Haziran 2018,https://siteresources.worldbank.org/INTURBANDEVELOPMENT/Resources/336387-1334852610766/What_a_Waste2012 _Final.pdf