1. UVOD Osnovn krkteristik predmet je d podrzumev inter-predmetnu disciplinu s izrzito nglenim tehniko - tehnolokim i ekonomsko - trnsportnim sdrjem. Iko predmet im enciklope-dijski krkter osnovni zdtk predmet nije d studentu prezen-tir pomlo znnj o svim vnijim vrstm rob u prometu, ve pre sveg d g osposobi z uspeno nlizirnje proizvod u prometu s tehniko - tehnolokog i ekonomsko - trnsportnog spekt. U modernoj koncepciji predmet tei se k jednoj integrciji prirodnih, tehnikih, ekonomsko - komercijlnih i posebno sobrjnih nuk. Ne treb gubiti iz vid d su se u periodu izmedju dv rt, poznvnje robe i ekonomske discipline, rzvijli smo ko isto drutvene nuke, njee u okviru prvnih fkultet. Meutim, snn rzvoj industije, nuke i tehnike trio je i odgovrjue tehniko - tehnoloke odgovore n mnoge probleme u vezi s industijlizcijom, mehnizcijom, utomtizcijom i po-venim prometom robe, ko i u vezi s drugim pojvm koje prte tehniki progres. Ovkv proces doveo je do priblivnj, n o-redjenim problemim do objedinjvnj prirodnih i tehnikih nuk s ekonomskim i prvnim disciplinm. U tom prvcu je od 1972.evoluiro i predmet: "Tehnologij mterijl s poznvnjem robe", n Sobrjnom fkultetu u Beogrdu, u predmet "Tehnoloke osobine robe u trnsportu", d bi od 1978. podrzumevo "Ponnje robe u trnsportu", od kolske 1988/89. "Trnsportne osobine robe". Brz rzvoj industrije bzirn n rzvoju tehnike i tehnologije utico je d se tehnologij i poznvnje robe ko predmeti u potpunosti oforme ko tehnike discipline enciklopedijskog krkter. To je dovelo do zntnog porst obim mterije, koji je po-sto konic dljeg rzvoj ovih disciplin n ekonomskim fkultetim i kolm i do pojve izostvijnj ovih disciplin iz progrm pojedinih fkultet. To je bez sumnje njgore i njneloginije rjeenje, koje ne moe biti bez negtivnih posledic z strunjke mnogih profil posebno ekonomske i sobrjno-trnsportne struke. Dns, kd se drutvo i privred nlze u fzi tehnikog progres koji u istoriji rzvoj ljudskog drutv nije nikd bio tko intenzivn niti je imo tkvog uticj n sve oblike ljudske djeltnosti. U tkvim uslovim ne bi se moglo prihvtiti smnjenje opseg tehnikih znnj nijedne profesije, pogotovo ne onih koje e rditi u proizvodnji ili u prometu robe. Uvek je potrebn odredjeni fond znnj iz prirodnih i tehnikih nuk d bi se budui strunjk mogo sni u nomenklturm i rzvrstvnjim pojedinih grn prem njihovim krkteristikm-osobinm. U modernoj industriji probleme proizvodnje ne revju vie pojedinci ve itvi timovi strunjk. Mnogi od tih problem su tkve prirode d u njihovom revnju sudjeluju strunjci rzliitih profesij: inenjeri, ekonomisti, nuni rdnici, umetnici i drugi. Tipini problemi ove vrste su: kvlitet proizvod, uvoenje novog proizvod, povenje produktivnosti, pkovnje proizvod,, trnsport i dr. Bez obzir to postoji odreen specijlizcij i podjel rd po strukm izmeu ljudi koji rde n rijevnju jednog problem mor d postoji jedn zjedniki struni." jezik. Rzumije se odreeni fond znnj iz prirodnih i tehnikih nuk stie se u srednjim kolm. Zdtk ovog predmet" je d t znnj dogrdi i uini upotrebljivim u ekonomskotrnsportnim nlizm. Njmodernij koncepcij poznvnj osobin robe u cilju dobrog trnsport zhtev odreni nivo znnj iz prirodnih nuk, nroito hemije i fizike. Nedosttk tkvih znnj otev i dlje e otevti sprovoenje jedne bolje i svrenenije koncepcije ovog predmet. Nivo znnj iz srednjih kol, posebno iz hemije i fizike ne zvisi smo od vrst kol i njihovih progrm, ve i od nivo privrednog rzvoj i industrijlizcije jedne zemlje. U

srednjim kolm rzvijenijih zemlj, posebno SAD, Nemke, SSSR, Jpn, ui se npr. o plstinim mterijm i drugim sintetikim proizvodim vie nego to se ikd trilo od nih student fkultet. Opte je poznto d obrzovnje iz prirodnih nuk predstvlj veom znjn i limitirjui fktor rzvoj novijih proizvodnih deltnosti. Prem tome, ovj predmet im z pretpostvku vii nivo znnj iz srednjih kol koji n prosjen kol jo uvek nije dostigl, niti g moe dostii u jednom krem vremenskom periodu. Mterij koj se obrdjuje ovim predme tom osim s prirodno-tehnikim nukm im zntne veze s rznim primenjenim ekonomskim i prvnim disciplinm, posebno s ekonomskom geogrfijom i privrednim prvom. Nepoznvnje tkve mterije uslovilo bi tekoe u orgnizovnju trnsport robe i onemoguilo neophodnu rcionlizciju. 1.1. UEE TEHNIKE I TEHNOLOGIJE U PROGRAMU PREDMETA Tehnik je opti pojm koji obuhvt sve nprve i sv sredstv kojim se ovek slui kko u pro.izvodnj.i. mter i jlnih do br, tko i u ostlim ktivnostim i mnifestcijm njegov ivot. S obzirom d je njvei deo tehnikih sredstv ngovn u oblsti proizvodnje i d se tehniki progres njvie mnifestuje u ovoj oblsti to se pojm tehnike ktkd tumi jednostrno ili se me s pojmom, tehnologije. Pojm tehnologij (od grkih rei tehnos-vetin i logos-nuk) imo je prvobitno znenje nuke o vjetini. Ksnije je pojm poprimio ire znenje p dns definie nuku o proizvodnim procesim ili nuku o proizvodnji. Tehnologij je prem tome ui pojm nego tehnik. Prem S.V.uhadrin-u pojm tehnologij se upotrebljv u tri znenj: 1. 2. 3. z krkterisnje neposrednog proces proizvodnje, ko nuk o zkonitostim proizvodnog .proces i ko obeleje odredjenog tehnolokog proces

Tehnologij je veom kompleksn disciplin. Jvlj se ko spon izmeu prirodnih i ekonomskih nuk i proizvodnje. Rzvoj tehnologije je imo ogromn uticj n rzvoj itvog drutv i promene koje su se u njemu dogle. Tehnoloki proces u svremenoj industriji njee im krkter jednog sloenog sistem, koji se sstoji od vie podsistem, odnosno fz i opercij. Serij urej i opercij koje se vre n njim, svrstnih po redoslijedu obvljnj, ini jedinstven tehnoloko-ekonomski sistem koji se obino nziv linijom tehnolokog proces, ili optom emom tehnolokog proces, ili tehnolokim ciklusom. Z veinu industrijskih proizvod moe se dti slede opt em tehnolokog proces: Ovkv opt em tehnolokog proces ukzuje d su sugestije strunjk z trnsport veom potrebne u odreenim fzm proces. On treb d prednji u dvnju idej-z jedn novi proizvod, nroito u odnosu n pkovnje, mnipulisnje, sklditenje i trnsport. D bi te zhtjeve uspeno obvio strunjk z sobrjno-trnsportne usluge treb dobro d poznje proizvode -robu, kko s tehniko-tehnolokog tko i s ekonomsko-komercijlnog spekt. Svremen tehnologij se rzlikuje zntno od klsine, koj se uglvnom bvil opisivnjem pojedinih opercij i fz u procesu izrde jednog proizvod. Dnnj tehnologij sve vie dobij krkter nuke koj izuv sistem proizvodnih proces i proizvodnih orgnizcij u celini. Mtemtiko modelirnje tehnolokih proces postlo je osnov svke ozbiljnije ekonomske nlize.

Rzvoj svremene tehnologije je dinmin, nlzi se pod snnim uticjem opteg tehnikog progres koji je uslovljen; I. II. mehnizcijom i utomtizcijom proces rd u svim proizvodnim djeltnostim; izmjenom u strukturi energetskih bilns, s tendecijom neprekidnog povenj potronje nfte i gs, postepenim uvoenjem primene nuklerne energije i dljim trenjem novih izvor energije; venom dinminim rzvojem hemijske industrije, hemizcijom mnogih proizvonih opercij i proces, proizvodnjom i primjenom mongih novih mterijl nroito sintetikih; brzim rzvojem elektortehnike koj je nl primjenu gotovo u svim oblstim nuke, i Primjenom mtemtikih metod u svim oblstim nuke, nroito tehnike i

III. IV.

V. ekonomije. Progrm ovog predmet tehnologiju izuv smo u onom obimu koji je nun d se shvti kvlitet i tendencij rzvoj proizvod. Poznto je d kvlitet zvisi u njveoj mjeri od izbrne tehnoloke metode i itve orgnizcije tehnolokog proces. Jsno je d obim potrebnih tehnolokih i tehnikih znnj ne moe biti isti z svki proizvod. Nekd se veliki znj dje poznvnju sirovin i rznih intermedijlnih proizvod jer od njih esto zvisi dlji rzvoj tehnologije. Bez poznvnj tehnologije teko se mogu nlizirti i plnirti promene i tretirnj proizvod u cilju bolje potronje. 1.2. PODJELA I KLASIFIKACIJA ROBE Robom se nzivju svi proizvodi ljudskog rd koji svojim osobinm zdovoljvju potrebe bilo koje vrste i istovremeno su predmeti rzmjene-trgovine. Poznvnje tehnikih element njene upotrebe, dijelovnje ovih n njenu vrednost-cenu i ponnje u trnsportu spd u domen poznvnj robe s spekt strunjk z trnsport. Upotrevn vjenost robe zvisi od mnogih fktor i to: od vrste i kvlitet sirovine; svremenosti tehnolokog postupk dobijnj; od nin pkovnj, sklditenj, prevoenj i upotrebe. Nisu rijetki slujevi d se kvlitetn rob setruno p smim tim i neekonomino upotrebljv. Poznvti robu zni detljno biti upoznt o njenom poreklu, o njenim osobinm (orgnoleptikim, hemijskim, fizikim, mehnikim, i dr.) o njenom ninu rstvrnj u kvlitetne rzrede, o postupcim i ninim pkovnj, sklditenj prevoenj i upotrebe. Dlje treb poznvti sve inioce koji izzivju promjene n robi od dn proizvodnje do s upotrebe; njpogodnije mjere i postupke ztite; principe provjervnj element kvlitet prem odredbm stndrd itd. Jsno je, d struno utvrivnje sstv proizvod i element kvlitet robe spd u ndlenost hemir, teholog, veterinr ili fitoptlog zvisno od vrste proizvod. Meutim kko se mnipulisnje robom u trnsportu odrv n krkteristike kvlitet proizvod to oni nisu u mogunosti d ispitju.

1.

Prem porijeklu n: neorgnsku, orgnsku i sintetiku. Neorgnsk rob vodi porijeklo iz minerlno-neorgnske prirode. Orgnsk od orgnskog svijet: biljnog i ivotinjskog, dok je sintetik rob proizvod nsto sintetikim putem u lbortorijm i fbrikm, ko tekovin ljudske umetnosti i nunih sznnj. Sintetiki proizvodi se svkodnevno umnovju zslugom nuke i tehnike, tko d zuzimju sve vnije mjesto meu mnogobrojnim vrstm robe nmjenjenim industriji, tehnici i svkodnevnim potrebm njirih i njmsovnijih potro. Prem stepenu obrde, prerde i dorde, n sirovine, poluproizvode i gotove finlne proizvode. Sirovinm se nzivju proizvodi koji se neposredno uzimju iz prirode, d bi se iz njih n ekonomin nin dobili polu proizvodi i gotovi proizvodi. Poluproizvodim se nzivju predmeti rd koji su do izvesnog stepen obreni, tko d se iz njih lke, bre i ekonominije mogu dobiti finlni proizvodi. Gotovim proizvodim se nzivju svi oni proizvodi koji su tokom tehnolokog proces konno obreni, tko d su dobili sve kvlitete konne upotrebe. Prem kvlitetu n prvu robu, surogte (zmjene) i flsifikte. Prvom robom se nzivju svi oni proizvodi koji poseduju sve elemente kvlitet krkteristine osobine svoje vrste. Surgtim se nzivju sve vrste robe kojim delimino nedostju elementi kvlitet, tko d delimino i mogu zmeniti prvu robu ko ove nem u dovoljnim koliinm n tritu, ili ko je potroim nedostupn iz bilo kojih rzlog. Prodj i upotreb surogt je zkonom dozvoljen uz uslov d n mbli (opremi) morju biti vidno obiljeeni podci, kko bi potro bio upoznt d je u pitnju surogt ne prv rob. Flsifikti su proizvodi koji se nedozvoljeno i nezkonito jvljju n tritu s ciljem d se potro obmne i prevri i n tj nin stekne zkonom zbrnjen zrd.Proizvodnj i prodj flsifikt je zkonom zbrnjen i goni se ko krivino djelo. Njee se u prometu susreu flsifikti skupocene robe: drgo kmenje, plemeniti metli, skupi zini itd. Prem domoj klsifikciji n: proizvode industrije, poljoprivrede i umrstv. Nvedeni proizvodi se dlje djele n proizvode ogovrjuih privrednih grn koje su obiljeene brojevim. Npr. grn 112 proizvodnj uglj; grn 113 proizvodnj zemnog ulj nfte; grn 114 crn metlurgij; grn 115 obojen metlurgij; grn 116 prerd metl; grn 211 proizvodi rtrstv; grn 313 eksplotcij um itd.

2.

3.

4.

5.

Prem ekonomskoj nmjeni n: proizvode z reprodukciju, proizvode z investicije i proizvode z iroku potronju. Proizvodi z reprodukciju obuhvtju: sirovine, pogonsko gorivo i gotove proizvode z reprodukciju. Proizvodi z investicije obuhvtju pogonske mine, poljoprivredne mine, mine z obrdu metl, ostle mine i ureje, elektrine motore, trnsportn sredstv i ostlu investicionu robu. Proizvodi iroke potronje obuhvtju: prehrmben proizvode, pie, duvn, odeu i obuu, nmjetj, tekstil, preprte: medicinske, frmceutske, kozmetike i sve ostle proizvode iroke potronje. Rzumljivo je d fondom sov predvienim nstvnim progrmom z ovj predmet nije mogue detljnije obrditi, p ni u njkrim potezim, sve vrste robe koj se jvljj u prometu. Zto e biti obreni njvniji reprodukcioni mterijli (sirovine, pogonsk goriv i gotovi proizvodi z reprodukcju), od proizvod iroke potronje smo glvne vrste u njosnovnijem obimu. Investicione proizvode minogrdnje, brodogrdnje, elektroindustrije, grfike i filmske industrije ovj progrm nee obrivti.

2. KVALITET ROBE I NJEGOVO ODREIVANJE USLOVLJENO ZAHTJEVIMA TRANSPORTA Rije kvlitet, nstl od ltinskih rijei qualitas (osobin, svojstvo, krkter) i qualis (vrst, rod, kkvo) rzvojem industrije i trinih potreb prevzil je osnovno znenje prersl u pojm s kompleksnim znenjem, p se moe dodti jedn kr i formln definicij kvlitet. Njoptije uzeto kvlitet je mjerilo upotrebne vrijednosti jednog proizvod, odnosno mjerilo njegove sposobnosti d udovolji zhtjevim odgovrjuih potro i trit. Zni kvlitet predstvlj sinonim z vljnost robe i identin je s upotrebnom vrednou robe. Kvlitet je svkko njvniji element po kome se rzlikuju istovjetne ili ssvi srodne upotrebne vrednosti. Kvlitet se rijetko moe izrziti u obliku smo jedne vrijednosti ili jednog pokztelj. Po prvilu kvlitete je rezultnt veeg broj vrijednosti dobijenih: ispitivnjem vie rzliitih osobin, i to ne smo objektivnih (fizikih, hemijskih, mehnikih i dr.) koje se odreuju lbortorijskim ispitivnjem, ve i orgnoleptikih osobin koje se odreuju testirnjem subjektivnim postupkom; ispitivnjem ve i orgnoleptiikih osobin koje se odreuju testirnjem - subjektivnim postupkom; ispitivnjem funkcionlnosti, estetskih svojstv, trjnosti, rok upotrebe, ponnj pri uslovim mnipulisnj, sklditenj i prevoenj. Prem tome, zbir svih svojstv jedne vrste robe odreuje njen kvlitet. Nprotiv jedno ili dv svojstv su smo elementi (dijelovi) kvlitet. Tko su npr. pojedini elementi kvlitet uglj: gustin, sdrin sgorljivih i nesgorljivih mterij u njemu, krupno komd koliin isprljivih mterij u njemu, krupno komd, koliin isprljivih sstojk itd., tek svi elementi zjendo sinjvju kvlitet uglj. Poznto je d se bkr upotrebljv ko provodnik elektrine energije, ztim z proizvodnju bkrnog posu, z legure, z rzne soli (CuSO4 5H2O plv glic) itd. On vrst bkr koj bi zdovoljvl sve slujeve primjene bkr bil bi izuzetnog kvlitet. Ukoliko npr. bkr nije vrlo ist ne moe se koristiti ko elektrini provodnik, to zni nedostje mu jedn od bitnih element kvlitet (isto), te se ne moe uvrstiti u potpuno kvlitetn proizvod. Vno je isti d elemente kvlitet robe ne treb shvtiti izolovno, jer u mnogim slujevim zvisni su jedni od drugih tko d promjen jednog svojstv povli promjenu i ostlih. N primjer vlg u nekoj robi izziv rzlgnje njenih osnobnih djelov, dovodi do truljenj robe, rzvitk i rzmnovnj mikroorgnizm; kod metl i metlnih proizvod izziv koroziju i sl., sve im z poslijedicu kvrenje i unitvnje robe. Z odreivnje i provjervnje kvlitet robe primjenjuju se rzni postupci i metode, koji njbolje odgovrju nekoj vrsti robe. Sv ov ispitivnj se uglvnom mogu svesti n objektivn i subjektivn. 1. Objektivn ispitivnj kvlitet robe nzivju se jo i nun, jer se koriste instrumenti, prti i hemiklije ko i nun provjeren lbortorijsk tehnik. Ispitivnj vre strunjci odreenih grn nuke prem stndrdom propisnim odredbm, p td rezultti ispitivnj ne zvise od subjektivnog rspoloenj lic koje ispitivnje vri, dobijni rezultti su uglvnom objektivni, pod uslovom d je ureno vie prob. 2. Subjektivn ispitivnj kvlitet robe osnivju se iskljuivo n regovnju ul ispitiv n proizvod koji se ispituje. Stog se esto nzivju i orgnoleptikim ispitivnjem. Pomou ul vid, miris, ukus i pipnj proizvodu se odreuje boj, ukus, miris i spoljnje krkteristike. Ov ispitivnj su pogodn z utvrivnje isprvnosti pkovnj, isprvnosti oblik mble, nin obiljevnj p k i z

krupnou proizvod. Orgnoleptikim putem se zni provjervju ukus, miris, oblik i estetske osobine robe, z koju svrhu skoro i ne postoje nikkve objektivne metode ispitivnj. Iko postupk nije njpouzdniji, zvisi od ispitiv, msovno se primjenjuju zbog svoje dostupnosti (kd ispitiv im zdrv ul) i ko dopun objektivnim ispitivnjim. Subjektivn ispitivnj su od nroitog znj z prehrmbene i druge proizvode iroke potronje. Prks je pokzl d ne treb strogo odvjti subjektiv n ispitivnj od objektivnih ispitivnj kvlitet robe, jer se u prksi on kombinuju, kko bi se kvlitet to pouzdnije oderdio. Utvrditi tn kvlitet zni odrediti sigurne pokztelje z prvilno i ekonomino poslovnje s dotinim proizvodom, tko d se eventulni sporovi brzo i jednostvno rjevju kd do njih doe to u prksi nije rijedk sluj. Nepoznvnje kvlitet robe smim tim njene upotrebne vrijednosti dovodi vrlo esto do velikih gubitk u prometu, nroito ko jedn prtner u poslu osjeti d drugi ne rspole potrebnim znnjem z uspjeno poslovnje. Jsno je d e elementi kvlitet zvisiti od upotrebljenih sirovin, pomonih mterijl, postupk prerde, obrde i dorde p se esto zbog tog kvlitet robe definie prem upotrebljenoj sirovini, ili prem primjenjenom posupku proizvodnje odnosno prem ninu dobijnj. Vrioci trnsport robe imju obvezu pored poznvnj komponenti kvlitet d dobro upoznju uzronike promjene kvlitet koji su neminovno prisutni sve vreme prevoenj robe. Uzronici su brojni po uticjnosti istiu se: vlg, temperturske promjene, svjetlost (pored toplotonog i ktlitikog dejstv), tmosverske pdvine, duin sklditenj i prevoenj, nin mnipulisnj, izbor vozil z trnsportovnje robe itd. Sve su to rzlozi koji nmeu potrebu to solidnijeg poznvnj svih fktor koji utiu n prvilno tretirnje robe u trnsportu, kko bi se rob suvl u to boljem stnju do dn prodje, p smim tim i unovil u svojoj punoj vrijednosti. 2.1. KONTROLA TRANSPORTUJUE ROBE

Kko su uzronici promjene kvlitet robe tokom trnsport vrlo brojni mor se primjeniti kontrol trnsportujue robe u cilju ztite drvnih interes, sprevnj prenoenj rznih stonih i biljnih bolesti ko i u cilju ouvnj inostrnih trit. U tu svrhu vre se sledee vrste zvnine kontrole trnsportujue robe: KOD IZVOZA 1.crinsk 2.veterinrsk 3.fitoptolok 4.kontrol kvlitet od strne spoljno-trgovinskih orgn KOD UVOZA I PREVOZA 1.crinsk 2.veterinrsk i 3.fitoptolok. U UNUTRANJEM PORMETU 1.vetrinrsk

2.fitoptolok. Nin vrenj ovih kontrol regulisn je propisim. Prem tome, poiljlc robe dun je d blgovremeno pozove ndlene orgne z kontrolu i pribvi propisn dokument, ko se kontrol vri u utovrnoj stnici, z crinsku kontrolu d potpie stnicu ili grnini prijelz gdje e se vriti crinjenje. Z pojedine kontrole ve sledee odredbe: 2.1.1. Crinsk kontrol Z ovu kontrolu poiljlc robe je dun d uz prevoznu isprvu priloi: a) Uvjerenje o porjeklu robe, ukoliko je z odnosnu robu propisno. Z ive ivotinje uvjerenje o zdrvstvenom stnju tzv. stoni pso zmjenjuje uvjerenje o porijeklu robe. b) Meunrodnu prijvu z crinjenje u onoliko primjerk koliko je propisno z pojedine zemlje n dn predje robe n prevoz, n to upozorv slub utovrne stnice ili crinrnice, jer se ti zhtjevi vrlo esto mjenjju. c) Dozvolu z izvoz i dozvolu drve uvoznice ko su ove dozvole propisne od ndlenih vlsti odnosne drve. Poiljlc moe ove dozvole d priloi uz prevoznu isprvu (tovrni list) ili d ih deponuje kod crine, koj treb d izvri izvozno, odnosno, uvozno crinjenje. Poiljlc robe je dun d u prevoznu isprvu upie brojeve i dtume svih prikljunih uvjerenj, z meunrodne crinske prijve d nzni i broj komd. 2.1.2. Veternirsk kontrol. Veterinrk kontrol je obvezn kod svkog utovr ivih ivotinj i ivotinjskih sirovin koje se predju n prevoz u kolskim tovrim. Dunost poiljoc, odnosno, izvoznik je d pri utovru obezbjedi prisustvo veterinr. Po zvrenom pregledu i utovru, veterinr z krupne dome ivotinje ovjerv uvjerenje o zdtvstvenom stnju-stne psoe; isto tko, z perntu ivinu, svjee meso i mesne prerevine veterinr mor d izd uvjerenje o zdrvstvenom stnju ivine ili stoke od koje meso potie. Z izvoznu robu prile se jo i prevod uvjerenj o zdrvstvenom stnju stoke tj. prevod stonog pso n strne jezik koji porpisuje Meunrodn veterinrsk konvencij. Z koju vrstu robe i kd je obvezn veterinrski pregled, ko i gdje se mor izvriti nvedeno je u prvilnicim ili u knjizi SPISAK ZABRANE, kojom obvezno rspole svk eljeznik stnic. Kko bi lke bilo prenje zkonskih ogrnienj pri prevozu robe Jugoslovenske eljeznice redovno publikuju Knjigu pod nzivom Spisk zbrne pri prevozu robe. U knjizi su uvrteni svi proizvodi iji je prevoz u unutrnjem sobrju u Jugoslviji, uvoz u Jugoslviju, izvoz iz Jugoslvije ili provoz kroz Jugoslviju sobzirom n propise i nredbe ndlenih orgn drvne uprve ZABRANJEN ili DOPUTEN smo pod odreenim uslovim. Zbog estih promjen u ovoj knjizi, prije svke otpreme robe treb vriti provjeru u njblioj eljeznikoj stnici ili kod ndlenih drvnih orgn. 2.1.3. Fitoptolok kontorl. Ovu kontrolu obvljju ndleni fitoptolozi iji je potpis po Meunrodnoj konvenciji registrovn kod zemlj izvoznic, uvoznic i provoznic. Zni, prevoz vo, ivih biljk i biljnih djelov nmjenjenih izvozu, uvozu ili provozu uslovnljen je prethodnim pregledom od strne fitoptolog. Nijedn se poiljk vo, biljk i biljnih djelov nmjenjeni izvozu nemoe primiti n prevoz bez uvjerenj o zdrvstvenom stnju robe, izdtom od ndlenog fitoptolog. Prijem ili preuzimnje prevoenj zrenog vo, ivih biljk i biljnih djelov u nelu je ZABRANJEN; jer smo ndleni fitoptolog im ovlenje d pod izvjesnim uslovim odobri prevoz zrenog vo kd je nmjenjeno z industrisku prerdu. U tom sluju uslovi

prevoz morju biti detljno opisni od fitoptolog i nzneni u dozvoli z prevoz, kko se nebi zrz prenjel iz zrenog u nezreno podruje. Z postupke fitoptoloke kontrole postoje fitosnitrni propisi. Koje poiljke podpdju po obveznu fitoptoloku kontrolu nzneno je u Spisku zbrne, normlo kojim kko je ve reeno rspole svk eljeznik stnic. Podsjetimo se: fitoptologij (fito + ptologij), nuk o bolestim bilj koje prouzrkuju rzne przitske biljke (uglvnom gljivice i bkterije), ztim virusi, enzimi ko i neorgnski fktori npr. nedosttk vode, svjetlosti, toplote, hrnjivih soli u zemljitu, mehnike povrede itd. 2.1.4. Kontrol kvlitet od strne spoljno-trgovinskih orgn. Perm propisim, izvozne poiljke tokom trnsport nebi treblo d podlijeu nikkvoj kontroli od strne spoljnotrgovinskih orgn tj. inostrnog kupc, sve do iskupljenj tovrnog list u uputnoj strnici. Prem tome, z vrijeme prevoz robe primlc robe nem prvnog osnov d od prevoznik zhtjev d mu prije iskupljenj tovrnog list u uputnoj stnici dozvoli pregled robe. Meutim mle zemlje d bi bolje plsirle vikove proizvod prisiljene su d kupcim iz zemlj s rzvijenijom privredom uine ustupke. Jedn od tih je pregled kvlitet robe n noj utovrnoj ili izlznoj pogrninoj stnici od strne smog kupc. Jsno je d svki usputni pregled robe ide n tetu normlnog poslovnj izvoznih i trnsportnih orgnizcij, nroito zbog produenj trjnj prevoz robe. Stog, treb izbjegvti uslovljene usputne kontrele robe. To nezni d se onemogui svk kontrol kvlitet robe, ve d je terb vriti ili n mjestim utovr robe ili u izlznoj pogrninoj stnici pod uslovom d se tkv pregled obvi istovremeno s crinskim pregledom rob bez ikkvog posebnog otvrnj i zdrvnj vozil (vgon). Ine, odredbe z robu nmjenjenu izvozu su izriitije. Nekd se rob z izvoz moe preuzeti n prevoz smo ko se uz prevoznu isprvu priloi i uvjerenje o kvlitetu (test, certifikt), izdto od ndlenih orgn z kontrolu kvlitet. N poziv poiljoc robe ndleni kontrolor kvlitet izdje pismeno uvjerenje o kvlitetu z svku preglednu poiljku. Pored tog to se kontrol kvlitet obvi obvezno n utovrnim stnicm, ndleni orgn moe odrediti d izvoznu robu kontroliu i tzv. revizori z kvlitet robe. Ov lic su ovlten d n izlznim pogrninim ili n odreenim pretovrnim stnicm ponovno pregledju robu. Ako revizor prone d rob ne odgovr propisnim uslovim, moe je zdrti-zplijeniti bez obzir to rob im prtee uvjerenje o kvlitetu, stim to on izdje novo uvjerenje o nstlim prmjenm n robi.

3. STANDARDIZACIJA, STANDARDI I DRUGI PROPISI ZNAAJNI ZA ROBU U TARNSPORTU Stndrdizcij je proces rzvijnj, donoenj i primjene stndrd, kd se misli n plnsku i sistemsku privrednu, pre sveg, industrisku stndrdizciju, jer je stndrdizcij neke vrste ili nekog stupnj dio gotovo svke ljudske ktivnosti. Stndrdizcij donosi vnredno velike koristi. U stndrdim je kumulirn velik koliin znnj i iskustv, koj je dostupn svim proizvoim i korisnicim proizvod. Stndrdizcij smnjuje broj tipov pojednostvljuje i pojeftinjuje proizvodnju olkv kooperciju p integrciju rdnih orgnizcij, zntno olkv sporzumjevnj izmeu poizvo i kupc, smnjuje skldine zlihe sirovin, poluproizvod, gotovih proizvod i rezrevnih djelov. Modern msovn proizvodnj i msovni plsmn nebi bili mogui bez stndrdizcije. D bi se sgledl kompleksnos i meuzvisnost itve prblemtike stndrdizcije L. Vermon i nekoliko drugih utor su prostorno predstvili sveobuhvtnost stndrdizcije

pomou ortogonlnog koordincionog sistem u kome os x odgovr perdmetu stndrdizcije, y ciljevim, odnosno spektu, os z nivou stndrdizcije (sl. 1). Rzumije se, ovde ne postoji mtemtik vez izmeu vrijednosti pojedinih os, li se dobij predstv o kompleksnosti progrm stndrdizcije. Stndrd (engl. mjerijlo, obrzc, uzor) jeste obrzc skojim se mogu porediti predmeti ili postupci. S dnnjeg spekt bolje je rei d je stndrd vrst propis kojim se utvruju odreene krkteristike nekog porizvod ili definiu neke brojne vrijedosti, veliine, jedinice, nzivi, svojstv ili postupci (npr. postupci z kontrolu ili ispitivnje, postupci z prorun). Stndrdom z neki proizvod se obino ne utvruju sve njegove krkteristike ve smo one koje su vne z odreenu rcionlizciju u proizvodnji, z njegovo vrednovnje i z upotrebu, nroito s obzirom n zmjenu dijelov. U kojoj mjeri e stndrdom neki proizvod biti definisn, zvisi od vrste proizvod i ocejne donosioc stndrd.

Sl. 1. Grfiki prikz sveobuhvtnosti stndrdizcije Stndrd moe obuhvtiti mjer, oblik, fizik, hemijsk i tehnolok svojstv, postupke z prorun, izrdu i ispitivnj, pkovnje, podtke z identifikciju: nziv, oznku, definiciju, rzjnjenj pojmov itd. Stndrd po prvilu ne ulzi u konstrukcione pojedinosti i u dizjn jer stndrd netreb d suptv umjetnost konsturktor, nroito nesmije ulziti u svojstvo proizvod nmjenjenih individulnom ukusu potro. Stndrdi, u odnosu n nivo stndrdizcije, mogu biti interni (fbriki), ncionlni (z pojedine zemlje) i meunrodni. Svk fbrik tj. industrijsk rdn orgnizcij im svoje stndrde. Ncionlni stndrdi su uvjek rezultd dogovor proizv i korisnik, rezultt trnje optimlne odluke, z koju ponekd postoji nekoliko vrijnti. Ni ncinlni stndrdi imju oznku JUS (Jugoslovenski stndrdi). Poznti su nm dobro njemki stndrdi DIN, sovjetski GOST, meriki USA, britnski BS, ehoslovki SN i dr. U socijlistikim zemljm stndrde donosi drvni orgn i stndrdi su obvezni. U kpitlistikim zemljm je primjen stndrd je dobrovolj, li se zbog velikih prednosti uglvnom primjenjuju. Meunrodni stndrdi su rezultt dogovor ncionlnih orgnizcij z stndrdizciju i donose se esto uz velike potekoe zbog rzliitih obij i miljenj u

pojedinim zemljm. Meunrodni stndri su zprvo peporuke koje slue ko smerinice z ncionlne stndrde. Glvn meunrodn orgnizcij z stndrdizciju je ISO s kojim sruju pojedine specijlizovne orgnizcije npr. IEX z elektortehniku, CISPR z telekomunikcije, UIC z eljeznice idr. Orgnizcij ISO je pod okriljem orgnizcije Ujedinjenih ncij OUN, gdje je i n zemlj ktivn lnic. Stndrdi nisu i nemogu biti nepromjenjive jednom z uvjek dte norme. Oni su neposredn tehikog i ekonomskog nivo privrede jedne zemlje i mjenjju se zvisno od dlje specijlizcije i modernizcije proizvodnje. Drugi porpisi zjni z robu u trnsportu uglvnom se vezuju z kvlitet proizvod. Ukoliko z proizvode nisu oformljeni stndrdi, to je njee sluj kod prehrbenih poroizvod iroke potronje ond se kvlitet proizvod propisuje posebnim prvilnicim koje tkoe donosi drvni orgn, kd su z poljoprivredne proizvode koji se koriste ko siroviine u prehrmbenoj industriji sinjeni odgorvrjui stndrdi. Ako pk proizvodi koji se trsportuju nije obuhven ni stndrdim niti prvilnicim donose se posebni Propisi. 3.1. RAZVOJ JUGOSLOVENSKE JUGOSLOVENSKIM STANDARDIMA STANDARDIZACIJE I ZAKON O

Jugoslovensk stndrdizcij, ko ktivnost usmjeren n sistemsko stvrnje jugoslovneskih stndrd i njihovo uvoenje u ivot Jugoslovenske privrede dtir od 1952 god. Do rt, pojedine industrijske rdne orgnizcije u noj zemlji su koristile pri izrdi svoje tehnike dokumentcije stndrde rznih zemlj (njee njemke DIN ili itlijnske UNI). Pored tog pojedin ministrstv (grevine i sobrj) izdvl su z svoje potrebe izvjesne tenike porpise, tehnke uslove nbvki i sl. to je imlo krkter resornih stndrd. Stndrdi u okviru jugoslovenskih rzmjer nisu postojli. Problem je bio to je td smo mli broj tehnikih strunjk upte bio upoznt s sutinom stndrdizcije i njenom primjenom. Posle rt u vremenu od 1947-1951 god. injeni su pokuji d se ne pogodn orgnizcion form z rjevnje problem jugoslovenske stndrdizcije. Prvo su formirne Republike komisije, ztim svezn komisij z stndrdizciju. Meutim, sve su to bil simbolik rijeenj jer komisije nisu rspolgle sturnim prtom koji bi se posvetio smo poslovim stndrdizcije, koji bi bio soposobn d od monogobrojnih prijedlog stndrd izrenih od strne rznih ad hoc stvorenih komisij nprvi dobre stndrde i omogui njihovu primjenu. Tek kd je 1950 god. pri Svjetu z minogrdnju oformljen Biro z stndrdizciju dobilo se porvo rdno tijelo kvlifikovno z problemtiku stndrdizcije. Ov rdn grup je 1951 god. prel u tdnju Sveznu komisiju z stndrdizciju i u frebruru 1952 god. tmpni su privi jugoslovenski stndrdi. Ipk, Svezn komisij iko proiren rdnom grupom stunjk nije mogl ni izdlek d udovolji kompleksnosti stndrdizcije. Stndrdi iz 1951 god. su ngovjestili prvi kork posle kojeg je treblo rijeiti jo vrlo veliki broj pitnj: mterijlin, orgnizcionih, metodolokih idr. Ko osnovni pojvio se i problem definisnj sutine definisnj stndrdizcije, koko bi se izbjegl zbrk nstl oko tog pojm. Zbrk je bil prisutn u svtnjim sturnjk ko i nestrunjk z tehnike i privredne porbleme. Moe se izrziti sumnj d su i dns u potpunosti svi strunjci prihvtili i rzjsnili sebi znenje stndrdizcije. No, rzumljivo je d su to nezntni slujevi u odnosu n 1952 god. kd je neshvtnje bilo tko rsprostrnjeno, d je ponekd prijetilo d podrije sme temelje jugoslovenske stndrdizcije. Utjeno je, to je zbrk pojmov o stndrdizciji nije nikkv specifin jugoslovensk pojv. U strunoj literturi esto se mogu ni ngovjetji sline zbrke pojmov i u drugim zemljm. Zbog tog se u zemljm ij stndrdizcij dtir mnogo prije ne jo uvjek

mnogo posveuje pnje objnjvnju sutine stndrdizcije i primjenjuju ubjeivnj kko bi se sgledle koristi njene primjene. 3.2. ZBIRKA POJMOVA O SUTINI STANDARDIZACIJE

Ako se rzmotre smo pojmovi vezni z sutinu stndrdizcije koji se njee susreu, mogu se izdvojiti oni opti od specifino jugoslovenskih, i to: 1. Prvo bi bilo pitnje obveznosti stndrd. Ve smo postvljnje pitnj ukzuje n neshvtnje sutine. Dovoljno je sgledti kolik se rcionlizcij postie primjenom stndrdizcije p d se tko pitnje ne postvlj. Ako se z izvjestn tehniki problem ne jedno rjeenje koje je njrcionlnije od svih moguih i ozvnii ko stndrd, ond se obveznost primjene sm nmee, pez obzir n formlnu obveznost, smim fktom postojnj stndrd. 2. Drugo pitnje se odnosi n oprene stvove prilikom formulisnj pojedinih stndrd. Tkvi stvovi dovode do rzmimoilenj, jer pojedini strunjci nee d usvoje izvjesne odredbe s motivcijom d se u njihovim rdnim orgnizcijm ne rdi tko ko to se predvi stndrdom itd. Zborvlj se d stndrd u veini slujev mor biti kompromis, i to kompromis koji trenutno moe d iziskuje odreene rtve koje u perspektivi treb d se kompenzirju i ngrde. 3. U neshvtnje problem spd i pstinencij kod donoenj stndrd. Svki stndrd dok je jo u fzi pijedlog stvlj se n jvnu diskusiju objvljivnjem u biltenu Stndrdizcij uz to se zinteresovne rdne orgnizcije posebno, dopisim upozorvju kko bi njihovi predstvnici uestvovli u diskusij. Rok z primjedbe prolzi dostvljenih primjedbi skoro d nem, to podrzumjev d je stndrd dobr i on se ozkonjuje. Prolze mjeseci, nekd i godin dn, kd se n jednom pojvljuju primjedbe i zhtjevi z izmjenm. Njbezbolinije je ko su to smo upozorenj n greke koje su se nepnjom jvile u tekstu stndrd. Ovkve situcije ukzuju n neshvtnje injenice d je stndrd smo ond dobr ko je zjedniko djelo svih zinteresovnih, te u prvom trenutku treb d se ukljue vrsni strunjci koji treb d sruju s ljudim iz Zvod z stndrdizciju. Neshvtnje njgrublje vrste podrzumjev odbijnje srdnje ili delegirnje predstvnik koji nisu u vezi s problemim ili ne posjeduju potrebn strun znnj. 4. Zbirk pojmov o stndrdizciji specifino jugoslovenskog krkter odnosi se n identifikovnje njemkih DIN s stndrdim uopte. Dkle, ponekd odsustvo obvjetenosti d osim njemkih DIN postoje i stndrdi mnogih drugih zemlj dovodi do zbrke. Do due to se dns skoro vie ne moe sresti, li se pominje ko pojv u prvom periodu nstjnj stndrd. Isto tko dev se kod pozivnj n meunrodne stndrde d pojedinci podrzumjevju sm njemki DIN. est je vrijnt shvtnj d su jugoslovenski stndrdi prosto kopije, odnoso prevodi njemkih DIN. Njneugodnij konsttcij je, ukoliko se neki jugoslovenski stndrd u neem rzlikuje od odgovrjueg DIN-a, misliti d je to sigurno u pitnje nek grek. Normlo je d stndrdi izrvju tehnik iskustv, p je prirodno d se pri nstjnju novih stndrd koriste iskustv tehniki rzvijenih zemlj. Pri tome se nlizirju procesi stndrdizcije u veem broju zemlj p usvj ono to je z ne potrebe njcjelishodnije. Osim nbrojnih postoje jo mnogi vidovi neobjetenosti, neshvtnj znenj stndrdizcije i primjene stndrd. Ipk, utjeno je d se dns rijetko mogu sresti strunjci koji ne posjeduju dovoljno znnj iz oblsti stndrdizcije.

3.3.

RAZVOJ STANDARDIZACIJE PO OBLASTIMA PRIVREDE

Kompleksnost stndrdizcije uslovil je d Svezn komisij s rdnom grupom strunjk postepeno izrste u orgnizciju koj je objedinjvl vie stotin strunjk, predstvnik privrednih orgnizcij ko i nunih ustnov iz svih krjev zemlj, ulnjenih u oko 50 strunih komisij specijlizovnih z izrdu stndrd z pojedine oblsti iz svih privrednih grn (rudrstv, metlurgije, minogrdnje, sobrj, itd.). U oformljenim sturnim komisijm ostvren je stln srdnj strunjk iz prt Svezne komisije z stndrdizciju i strunjk iz privrede. Po ugledu n mnoge zemlje pristupilo se prvo stndrdizciji privrednih oblsti: minogrdnje, metlurgije i elektrotehnike, uz djeliminu obrdu ostlih oblsti privrede. U skldu s tim progrmom izren je odmh i sistem klsifikcije jugoslovenskih stndrd. Sistemom klsifikcije predvien je nin grupisnj i oznvnj jugoslovenskih stndrd po ugledu n njmodernije sisteme koji su postojli u zemljm s rzvijenom stndrdizcijom (prvenstveno po ugledu n frncusku stndrdizciju). Sistem je postvljen tko iroko d im velike mogunosti proirivnj i dopunjvnj, d se teko moe zmisliti d e i u dlekoj budunosti doi do teko pri uvrvnju novih stndrd koji budu doneeni. N bzi tko postvljenog progrm poelo je popunjvnje stlnog prt Svezne komisije z stndrdizciju strunjcim iz sledeih priverdnih grn: rudrstv, umrstv i drvne industrije, hemijske industrije, tekstilene industrije, industrije motor i drumskih vozil, poljoprivrede, prehrmbene industrije, grevinrstv i industrije lijekov. Nlost, tkv rzvoj je zustvljen zbog preusko postvljenog okvir u odobrenoj sistemtizciji osoblj Svezne komisije p je neko vrijeme itv niz privrednih grn moro ostti bez svojih obriv probem stndrdizcije. Tko su u to vrijeme ostle bez predstvnik: brodogrdnj, vzduhoplovstvo, industrij koe, industrij gume, industrij plstinih ms, industrij inskih vozil i dr. Z neke od tih industrij ipk je donjet po neki stndrd, jer su neki strunjci bili u mogunosti d, pored rd u svojoj mtinoj grni, rde djelimino i z neku drugu oblst. Osim preusko plnirne sistemtizcije osoblj, bilo je td i drugih konic snnijem rzvoju jugoslvenske stndrdizcije. Postojo je i problem smjetj ljudstv Svezne komisije z stndrdizciju; jer kd je Uredb o orgnizciji Svezne komisije donijet (1953. god.) iskustv o poslovim stndrdizcije su bil vrlo skromn i nije se predvilo nglo povevnje strunog prt, i z rd je bilo odreeno smo nekoliko prostorij u jednom montnom pviljonu. Dlju konicu predstvljlo je osustvo potrebnih zkonskih propis koji bi regulisli djeltnost Svezne komisije. Zbog tog se tokom vremen stvrl prks d se usvjju rijeenj koj nisu iml nikkvu podlogu u postojeim propisim. Struni prt Svezne komisije je izrdio ncrt itvog niz propis kojim je treblo d se reglementir (zkonski regulii) postoje prks. Tko su pripremljeni ncrti Poslovnik Komisije, Prvilnk z postupk donoenj stndrd, Uputstv z honorisnje rdov n stndrdizciji, nove Uredbe o orgnizciji i rdu Svezne komisije i nizd, ncrt Zkon o stndrdim. Zbog itvog splet okolnosti jugoslovensk stndrdizcij poslije poetnog nglog uspon, dostigl je negdje 1958. godine stnje koje se moe ozniti stgncijom. Stgncij se nroito nepovoljno odrzil n nu privredu, tim pre to su do td relizovni stndrdi pokzli i dokzli prednost i neophodnost stndrdizcije. Zbog tog su Sveznoj komisiji z stndrdizciju sve ee stizli zhtjevi iz privrede d se ubrz tempo stndrdizcije. Tp je uslovilo d se 11. pril 1960. godine donese Zkon o jugoslovenskim stndrdim,koji je objvljen u Slubenom listu FNRJ n dr. 20. pril 1960. godine, s stupnjem n sngu 20. jul 1960. godine. Donoenjem ovog zkon okonn je prvi period rzvoj jugoslovenske

stndrdizcije i ozkonjen su osnovn nel donoenj stndrd koj su se u toku predhodnog osmogodinjeg rd firmisl. 3.4. VANIJE ODREDBE ZAKONA O JUGOSLOVENSKIM STANDARDIMA

3.4.1. Definicije i obimnost stndrdizcije. Zkonom je prije sveg dt formulcij stndrd. S obzirom n vrlo irok sdrj tehnikog termin stndrd , teko je bilo ni prvi termin koji bi u potpunosti izrvo krkter stndrd. Kko je njvei dio stndrd propisuje rzne tehnike krkteristike proizvod, moe se smtrti d sdrju stndrd sutinski njpriblinije odgovr tehniki propis , bez obzir n to to odstupnj od tih propis u izvjesnim slujevim povle zkonske snkcije ( kzne ili druge mjere zbog neizvrvnj ili povrede neke odredbe ) u drugim ne povle. Prem tome stndrdi su tehniki propisi koji reguliu tehnike probleme u oblst proizvodnje i promet dobr (u prvom redu industrijskih proizvod) ztim, u oblsti izvoenj gre vinskih i drugih rdov. Stndrdizcijom se morju obrivti sledei problemi: 1. izbor proizvod z koje se donose stndrdi, 2. sortimn (rznovrsnost proizvodnje, snbdjevenost trit dobrim izborom robe) i koliine proizvod, 3. tehnike krkteristike proizvod, 4. metode ispitivnje kvlitet proizvedenh dobr tj. izvedenih rdov, 5. srdstv identifikcije stndrdnih dobr u prometu i uslovi njihovog trnsportovnj po potrebi i sklditenje, 6. pitnje vezn z projektovnje i konstruisnje dobr, ko i z tehnoloki postupk izrde proizvod tj. izvrenj rdov Stndrdi treb d dju z postvljene tehnike probleme njbolj rjeenj koj morju predstvljti optimum koji se u dtim uslovim i n dtom stepenu privrednog i tehnikog rzvoj moe ostvriti. Stndrd mor d osigur kompromisn rijeenj: npr. u odnosu n kvlitet izvjesnog proizvod mogli bi se z trjnost postviti mksimlni zhtjevi, pri emu bi dlo do osjetog poskupljenj proizvodnje te efekt trjnosti nebi bio oprvdn. Isto tko, stndrdi nesmiju imti sttin krkter, ve se morju prilgovti svim normm koje donosi tehnik privredni rzvoj, kko u odnosu n tehnologiju proizvodnje tko i u odnosu n zhtjeve potro. 3.4.2. Postupk donoenj ili zmjen stndrd. N osnovu zhtjev postvljenih od strne privrednih i drutvenih orgnizcij, drvnih orgn, nunih i drugih ustnov, ko i n osnovu prijedlog strunjk Zvod z stndrdizciju stndrdi se donose u okviru godinjeg progrm koji se poetkom svke godine utvruje od strne Svjet z stndrdizciju. Ncrte stndrd koji su uli u usvojeni progrm rzmtr u prvom stepenu, komisij strunjk obrzovn od predstvnik nepostredno zinteresovnih rdnih orgnizcij ili ustnov. N osnovu zkljuk te komisije strunjk rediguju se stndrdi ili stvljju n jvnu diskusiju objvljivnjem u biltenu Stndrdizcij i dostvlj zinteresovnim rdnim orgnizcijm. Zkonski rok z dostvljnje primjedbi iznosi tri mejsec, posle eg u drugom stepenu ponovo vri rzmtrnje strun komisij z prijedlog stndrd. Kd se okon drugostepeno rzmtrnje donosi se definitivni tekst stndrd koji se upuuje n nlizu treeg stepen od strne sturnjk Zvod z stndrdizciju i strune komisije zinteresovnih rdnih orgnizcij. Ako se vein sglsi direktor Zvod z stndrdizciju svojim rjeenjem proglv tekst jugoslovenskim stndrdom. Rjeenje objvljuje Slubeni list SFRJ s stndrd se dje u tmpu i put u prodju. Oigledno je d predvieni postupk donoenj stndrd

zhtijev dug vremenski period (prem iskustvu, njmnje dvije godine); li zto tko studiozno nprvljen i usvojen stndrd zist odgovr nmjeni koju mu Zkon odreuje. Rzvijnje poslov stndrdizcije je uslovilo d Svezn komisij z stndrdizciju prerste u Jugoslovenski zvod z stndrdizciju kojim uprvlj Svjet. Kompetencij Svjet su d vodi politiku jugoslovenske stndrdizcije ne mjejui se, u normlnim slujevim, ni u postupk donoenj stndrd i njihov sdrj, ni u poslovnje Zvod. Smo u slujevim komplikcije Svet istup ko rbitr. Pitnj orgnizcije smog Zvod nisu u Zkonu obren, nego je to obuhveno propisim koje donosi Svezno Izvrno Vjee. N tj nin postoji mogunost d se orgnizcij prilgov rzvoju i potrebm privrede, jer se odnosni propisi po potrebi mogu mjenjti bez potrebe d se mjenj Zkon. 3.4.3. Primjen stndrd i odstupnj od njih. Zkonom je poklonjen zntn pnj primjeni jugoslovenskih stndrd. Zkon obvezuje d se stndrdi primjenjuju u svim oblstim privredne djeltnosti; kko u proizvodnji tko i u prometu i upotrebi proizvod, odnosno u izvoenju rdov. Meutim, predvieni su i slujevi u kojim se moe odstupiti od odredbi stndrd, to je prvenstveno z potrebe IZVOZA u oprvdnim slujevim i z potrebe uvoz. Zvod z stndrdizciju im prvo d provjerv tehniku dokumentciju privrednih orgnizcij u cilju ustnovljenj d li je dokumentcij prem kojoj se vri proizvodnj usklen s odnosnim jugoslovenskim stndrdim. Strunjci Zvod, meutim, ne mogu i ne treb d se uputju u ostl pitnj vezn z primjenu stndrd, nroito ne u pitnj kvlitet proizvod. Kontrol kvlitet je domen orgn trine inspekcije i drugih ndlenih inspekcij. Kznene odredbe od strne inspekcije se primjenjuju z tno odreene slujeve. Npr. ko privredn orgnizcij ostvri neku dobit zbog ostupnj od odredbi stndrd, recimo isporukom robe loijeg kvlitet, t dobit mor biti oduzet. 3.4.4. Interni stndrdi proizvodnih orgnizcij. U sprovoenju stndrdizcije znjnu ulogu imju interni stndrdi pojedinih privrednih orgnizcij. Potrebu z internim stndrdim uslovilo je vie rzlog: 1) primjen odnosnih jugoslvenski stndrd, 2) stndrdizcij sopstvenih proizvod koji ne ulze u okvir jugoslovenske stndrdizcije, 3) stndrdizcij lt i tehnolokih postupk koji se primjenjuju smo u okviru odnosne proizvodnje orgnizcije, 4) rcionlizcij trnsport robe i sl. 1. Potreb z internim stndrdim kod primjene odnosnih jugoslovenskih stndrd sstoji se u tome, d se utvrdi ui izbor tipov, sortimn i kvlitet proizvod (od onih koji su predvieni jugoslovenskim stndrdim), koji e proizvoditi u odnosnoj orgnizcije. Suvnje sortimn je znjno jer se time mogu postii krupne utede u poslovnju privredne orgnizcije. Tj zdtk se sprovodi kroz tzv. izborne stndrde, odnoso interne stndrde u koje se unosi smo on mterij iz jugoslovenskih stndrd koj je potrebn odnosnoj orgnizciji z poslovnje. N tj nin jugoslovenske stndrde u potpunosti prouv smo biro z stndrdizciju u okviru privredne orgnizcije, dok se n ostlim rdnim mjestim ije je poslovnje skopno s primjenom stndrd koristi smo interni stndrdi, koji su uproeniji od jugoslovenskih stndrd i podeeni su konkretnim potrebm privredne orgnizcije.

2. Stndrdizcij sopstvenih proizvod koji jo nisu obuhveni jugoslovenskim stndrdim ili koji, po prirodi stvri, nemju uopte uslov d uu u okvir jugoslovenske stndrdizcije njpovoljnije se obvlj preko internih stndrd. 3. Poznto je d skoro u svkoj proizvodnoj orgnizciji mor d se koristi pored stndrdnih lt jo mnogo specijlnih ili specifinih koji se konstruiu i izruju od sluj do sluj. Stog, dobr dio tog lt koji s gledit jugoslovenske stndrdizcije uopte nije interesntn, im sve uslove d se preko internih stndrd stndrdizuje. To isto vi, u jo veoj mjeri i z tehnoloke postupke, kd vrlo mlo ulze u okvir jugoslovenske stndrdizcije. 4. Z potrebe trnsport mogue je interno nzniti nine obiljevnj robe; kd se n mblu nnose (u vidu bojenih trouglov, krugov i sl.) odreene oznke koje svojom preglednou omoguvju zmjenu robe ukoliko je upkovno n isti nin ili onemoguvju pogrenu distribuciju, to doprinosi rcionlizovnom trnsportu robe. 3.4.5. Uzimnje i obrd uzork z utvivnje kvlitet i kvntitet robe. Kko u robnom prometu mogu nstti sporovi izmeu prodvc i kupc, ili izmeu poiljoc robe i prevoznik, uslijed odstupnj u pogledu kvlitet ili kvntitet robe: stndrdim, zkonskim propisim i prksom morli su biti utvreni i postupci z rjevnje tkvih sporov. Tko su predvieni principi o uzimnju i obrdi uzork koji se koriste z struno odreivnje svih element kvlitet i kvntitet robe. Uzork z nlizu nziv se odreen koliin robe uzet iz ispruke, s skldit ili n drugom mjestu, odreenim tehnikim postupkom koji obezbjeuje potrebnu reprezenttivnost. Ideln uzork bi bio onj koji je po svome sstvu i svim osobinm potpuno istovjetn robi iz koje je uzet. Meutim, kko esto svi djelovi robe u jednoj isporuci ili odreenoj koliini robe nisu istovjetni, to reln uzork moe biti smo priblino ili skoro istovjetn s cjelokupnom koliinom robe koju reprezentuje. U mnogim slujevim uzimnje stvrnog reprezenttivnog uzork robe nilzi n odreene tekoe. To nroito vi z sirove poljoprivredne proizvode (itrice, svjee voe, povre, vriv i dr.) i minerlne sirovine koje su po svojoj prirodi nehomogene. Tehnike uzimnj uzork zvisi od vie inilc, nroito od prirode robe, stepen njene tehnoloke obrde, veliine isporuke, nin i svrhe ispitivnj, itd. Njjednostvnije je uzimnje uzork iz robe koj se isporuuje u orginlnom pkovnju, ko to su limenke, boce s tenostim i sl. Pri pkovnju u limenke proizvod je izlgn viestepenom mjenju te je sdrin pkovnj homogen i mnje vie istovjetn u itvoj seriji pkovnj. Stog se ko uzork uzim nekoliko limenki s rznih mjest. Uzorci tenih i prkstih supstnci koje su upkovne u krupnu trnsportnu mblu, ili kd se skldite dekvtni upkovne, mogu se uzimti s veim stepenom reprezenttivnosti. Prije uzimnj tenosti sdrin se dobro izmje, ko to nije mogue uzork se uzim specijnom sondom ili drugom nprvom, pomou koje se tenost moe uzeti s rzliitih dubin sud (s vrh, sredine i dn ). Ako je proizvod vrstog gregtnog stnj li homogene konzistencije (sirevi, mslc, mrgirn, mst, mrmeld i sl.) uzork se uzim u vid isjek iz veeg broj komd. Njmnji stepen sigurnosti u pogledu reprezenttivnosti uzork moe se postii pri uzimnju uzork iz robe koj se sklditi, odnosno isporuuje u rsutom stnju, jer je on u velikim koliinm bez mble. Uopteno reeno ko je proizvod stndrdizovn uzimnje uzork vri se prem odredbm odgovrjueg JUS-a gdje se prdvi nin uzmnj uzork, obrd, nin i trjnje uvnj uzork itd. U ostlim slujevim primjenjuje se uobijen lbortorijsk tehnik ili

drugi propisi. Njbolji je d se uzeti uzork odmh izloi odreenoj tehnikoj obrdi jedn koliin spkuje u odgovrjuu mblu (ko rob nije u orginlnom pkovnju) i uv u uslovim koji uzork obezbjeuju od biolokih, hemijskih i drugih promjen. Uzorci se uzimju komisijski uz voenje zpisnik o svim elementim koji su u vezi s postupkom uzrokovnj i robom. Normlno se uzimju tri istovjetn uzork, od kojih se jedn dje kupcu, odnosno poiljocu robe; drugi, prodvcu, odnosno vriocu trnsport (ko strnkm koje se spore), dok trei uzork preuzim lbortorij ili odreen institucij z kontrolu kvlitet. Korisno je obezbjediti koliinu robe z etiri istovjetn uzork, kko bi se etvrti ostvio n uvnju kod neutrlne strnke, z svki sluj. Nroito je vno d lic koj uzimju uzorke budu strun, objektivn i svjesn odgovornosti. Pored zvninih, rbitrnih i lbortorijskih uzork u prksi se jo sreu: reklmni, komercijlni, z tekuu proizvodnju i dr. S gledit prvne prkse kvlitet robe moe se utvrediti: 1) Prglednom od strne strune komisije ili inspektor. Ovim pogledom njee se utvruje kvlitet svjeih poljoprivrednih proizvod, stone hrne, pojedinih min, prt i dr. Pregled poiljke moe d se vri: pregledom svke jedinice pkovnj sjelokupne robe, ili metodom uzorkovnj, pregledom odreenog broj izbrnih uzork Pregled svke jedinice oprvdn je smo ko se isporuk sstoji od mnjeg broj jedinic ili kd se prevoze proizvodi velike vrijdenosti (rzne mine, prti, vozil itd.). ee se vri pregled izbrnog broj uzork korienjem sttistike tehnike d bi kontrol bil br s zdovoljvjuom pouzdnou. Meutim, ko prvno pouzdn dokz o kvlitetu ne moe se usvojiti nlz ispitivnj slujnog uzork (tzv. tihprobe) kd je proizvod upkovn u orginlnu mblu. Pregledom robe se mogu konsttovti smo vidljive mne n robi ko to su: oteenj, lom ili nedosttk pojedinih djelov, neprviln oblik, nejednk boj, prisustvo neisto, pojve truljenj, crvljivost kod prehrmbenih proizvod i sl. Uporeivnje robe s uzorkom koji moe biti stndrdn ili ugovoren, uporeenje vri strun komisij.

2) 3)

Lbortorijskom nlizom, ispitivnjem odgovrjuih fizikih, hemijskih biolokih, mehnikih i drugih svojstv proizvod. Utvrivnje kvlitet moe d bude internog ili zvninog krkter, odnosno zkonit pregled robe ili zvnin ekspertiz. Prem nim propisim zvninu ekspertizu moe d vri smo specijlizovn lbortorij koj je upisn u registr. Registrovn lbortorij izdje uvjerenje o kvlitetu robe (test, certifikt). Ovj dokument treb d sdri rezultte ispitivnj predvienih stndrdom, prvilnikom o kvlitetu ili ugovorom, ko i konsttcije d proizvod odgovr ili ne odgovr odredbm stndrd, prvilnik o kvlitetu, izvoznom kvlitetu i sl. U meurodnoj rzmjeni dobr utvrivnje kvlitet od kojih su Evropi njpozntije: Societ generale de surveillance u enevi, Polcargo u Londonu, Gostinspekcija u Moskvi, Inwaco u Z.NJemkoj, u noj zemlji Jugoinspekt u Beogrdu. Koliin robe-kvntitet izrv se brojem komd ili u odgovrjuim jedinicm mjere. Stog se kvntitet utvuje brojnjem ili mjerenjem mse, zpremine ili dimenzij proizvod. Provjervnje koliine robe moe se vriti: 1) provjervnjem cjelokupne koliine robe, i

2)

provjervnjem koliine robe u jedinici pkovnj, tj. d li izmjeren koliin odgovr nznenoj u deklerciji.

Mjerenje se vri n preciznim vgm, odnosno provjerom zpremine, duine i drugih dimenzij zvisno od nin izrvnj odnosno koliine robe. Neto ms proizvod u orginlnom pkovnju d bi se odredil zhtjev d se prvo izmjeri ukupno (bruto) ms upkovnog proizvod, ztim izrui sdrin iz mble, potom mbl dobro oisti od osttk proizvod (ko se pere mbl mor dobro d se osui) p ond odredi smo ms omble. Rzlik izmjerenih ms je neto ms ukupnog proizvod. 3.5. OSIGURANJE PREVOZNIKA ZA EVENTUALNE TETE NA ROBI KOJA SE TRANSPORTUJE Osigurnje je prvi odnos zsnovn ugovorom o osigurnju, izuzetno Zkonom. Ugovorom o osigurnju jedne strnke (osigurtelj) se obvezuje d e drugoj strnci (osigurniku), odnosno korisniku, ndoknditi tetu ili ispltiti odreenu svotu novc ko nstupi dogj zbog kojeg je zsnovno osigurnje, dok se drug strn obvezuje d uplti iznos premije. Osigurtelj, po prvilu izdje osigurniku polisu u kojoj je i generln kluzul o primjeni uslov osigurnj. Z rzliku od pojedinne polise, generln polis je isprv o ugovoru kojim se osigurvju sve poiljke. U meunrodnom trnsportu veom je riren Loyd-ova S. G. polis, koj se uz dodtne kluzule (Institute clauses) upotrebljv jo od 1779. godine. Podsjetimo se: LLOYDS, je osigurvjue drutvo pod specijlnim drvnim ndzorom, s sjeditem u Londonu i gentim po cijelom svijtu. Dobilo je ime po Edwardu Lloydu, vlsniku mle kvne, gdje su se sstjli pomorski osigurvtelji. Lloyd je 1696. poeo izdvnje list Lloyds News s informcijm s informcijm pomorsko-trgovinske prirode. Od 1726. izlzi tj njstriji list n svjetu pod nzivom Lloyds List and Shipping Gazette do dns. Drutvo je imlo znjnu ulogu u rzvoju pomorstv i osigurnj, p je ime Lloyd ulo u imen mnogih probrodskih i klsifikcionih zvod, npr. Lloyds Register, Lloyd Triestino, Norddeutscher Lloyd i sl. Kd osigurtelj rizik koji preuzim i snosi smtr nroito vnim moe d uslovi sosigurnje, tj. pokrie rizik istovremeno od strne veeg broj osigurtelj; ili uslovi reosigurnje tj. djelimino osigurnje rizik od strne osigurtelj kod nekog drugog osigurtelj. Reosigurnje je veom sloen opercij, koj se po prvilu vri u meunrodnim okvirim. Osigurnje se djeli n imovinsko i lino osigurnje, obino se ko posebn vrst izdvj trnsportno osigurnje. U svkoj vrsti mogue je dobrovoljno osigurnje i obvezno osigurnje. Imovinsko osigurnje je po prvilu dobrovoljno. U nem sistemu nelo dobrovoljnosti vi i z osigurnje sredstv drutvenog vlsnitv. Lin osigurnj podrzumijevju osigurvnj pojedinc z luj nesposobnosti z rd, smrti, nvretk odreenog dob strosti i sl. Osigurnik moe d zkljui osigurnje u svoju korist ili u korist druge osobe. Rdi ztiteosob koje su posebno ugroene od potencijlnih opsnosti, Zkonom se moe odrediti obvezno osigurnje, npr. putnik u sobrju, posde u vzduhoplovstvu i sl. Nje obvezn osigurnj su: osigurnje grnske odgovornosti pri koritenju suvozemnog motornog vozil; osigurnje od bolesti: poljoprivrednih proizvo nezvisnih rdnik nepoljoprivrednih znimnj; osigurnje od nesrenih slujev u koli (obvez koj stvrno ne postoji); osigurnje pri utkmicm i sportskim tkmienjim n jvnim putevim; osigurnje pri sportskim priredbm koje obuhvtju uestvovnje motornih vozil n mjestim koj nisu otvoren sobrju;

osigurnje sportist mter; osigurnje poljoprivrednih proizvo protiv nesrenih slujev pri rdu itd. Rzne vrste osigurnj podrzumjevju: osigurnje od por i slinih dogj (tete bez por prouzrokovne gromom, ili eksplozijm, nezgodm u dominstvu, tetm od elektrine struje bez por i dr.); osigrunje stkl od lom ili ztit stkl n vozilim i n minm; osigurnje brodskih ili vzduhoplovnih trupov; osigurnje robe u prevozu; osigurnje od kre (nmjetj, nkit ili robe); osigurnje protiv grd ili pomor stoke itd. Trnsportno osigurnje djeli se n ksko i krgo osigurnje, Ksko osigurnje (ssurnce sur corps, insurnce on hull, Ksko-Versicherung, ssigurzione corpi) osigurv prevozn sredstv. Krgo osigurnje (ssurnce surfcultes, insurnce on goods, Krgo-Versicherung, ssigurzione merci) osigurv stvri, robe, terete. Konkretno u vzdunom prometu osigurnje moe biti utomtsko i dopunsko. U meunrodnom sobrju prem propisim Vrvske konvencije prevozilc obvezno osigurv svu robu s oko US $ 16,5 po kilogrmu bruto teine poiljke, s tim to grnic vrijednosti poiljke ili grupe poiljki koje se mogu prevesti jednim vionom iznosi US $ 500.000. Z robu u unutrnjem sobrju JAT obezbjeuje osigurnje u visini od 100,00 N.din. po 1 kilogrmu bruto teine. Dopunsko osigurnje nije ukljueno u cjenu prevoz i nije obvezno. Meutim, ko vrijednost poiljke prelzi iznose utomtskih osigurnj po bruto teini (tj. preko US $ 500.000), poiljlc robe moe izvriti dopunsko osigurnje poiljke. Td je dun d uplti premije, i to: 2% u unutrnjem, 3% u inostrnom vzdunom sobrju, od nznene vrijednosti dopunskog osigurnj, s tim to se uplen premij ne moe povui posle zpoetog prevoz. Bilo utomtsko ili dopunsko osigurnje pokriv gubitke ili oteenje robe u periodu vnosti osigurnj, bez obzir d li se neto dogodilo z vrijeme zemljskog prevoz do ili od erodrom, u mgcinu, ili z vrijme let. Osigurnje se nee ispltiti u sledeim slujevim: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 3.6. ko se doke d je oteenje poiljke uzrokovno njenom sdrinom; ko gubitk nstne usled prirodne smrti ili povrede neke ivotinje, bilo d su uzorci: smrt, ujednje, ritnje, ubod ili guenje, ili su tome doprinjeli sm prirod i sklonost ivotinj; ko doe do povrede prtioc ivotinj zbog ponnj smih ivotinj; ko se rdi o brzo-pokvrljivoj poiljci koje se kvre tokom trnsport usled promjene temperture, visine, klime ili zbog duine trjnj putovnj; u sluju konfiskcije ili unitenj poiljke zbog nedosttk potrebnih dokument, p ne odgovr zhtjevim zemlje u koju se lje; u sluju nepotpune dokumentcije z dokzivnje tete od strne osigurnik u vezi odgovrjueg zhtjev. DISTINKTIVNE (RAZLIKUJUE) OZNAKE NA ROBI

Svkom proizvodu se stvljju n mblu, ili n omot orginlnog pkovnj, nekd n sm proizvod, odreene oznke koje imju z cilj d obvjeste korisnike ko i vrioce trnsport o osnovnim svojstvim robe; njenoj koliini, porjeklu, nmjeni, ninu rukovnj i

drugim krkteristikm od interes z korisnike. Znj oznk je potvren nvikm potro d se opredjeljuju z odreeni proizvod n osnovu nznenih distinktivnih oznk. Sm postupk stvljnj oznk n upkovnju robu esto se nziv mrkirnje ili signirnje robe. Oznke n robi mogu biti: obvezne, konvencionlne (usvojene preutnim sporzumom), specifine (z prvilo rukovnje opsnom robom u trnsportu), interne i dr. 3.6.1. Obvezne oznke Proizvoi ili vrioci pkovnj robe duni su d stve n poroizvod ili njegovu mblu u obliku etikete (ili u drugom obliku) n osnovu postojeih zkonskih propis o kvlitetu, odnosno n osnovu stndrd, prvilnik o kvlitetu i sl. Skup svih obveznih oznk nziv se DEKLERACIJA ROBE, nlogno crinskoj deklerciji koj podrzumjev izjvu o podcim koji utiu n odmjervnje crine. Deklercij robe njee sdri: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. nziv i lokciju proizvo ili onog koji je obvio pkovnje, i to: u prvom sluju je s nznkom proizveo u drugom pkovo, tehniko ime prizvod ili trgovko ime proizvod (ukoliko postoji), sstvne djelove izrene u procentim ili nekim drugim odgovrjuim mjerinim jedinicm, neto i bruto msu kod izvesnih proizvod zpreminu, dtum proizvodnje i broj industrijske serije, broj i dtum registrcije proizvod ukoliko je to zkonom predvieno, krtk opis obrde ili dorde proizvod itd.

Sdrin pkovnj se mor u potpunosti poklpti s zbirom oznk iz kojih se deklercij sstoji, jer netno deklrisnje je, prem nim zkonim, privredni pristup i povli krivinu odgovornost po Zkonu o trinoj inspekciji. Z mnoge proizvode, nroito prehrmbene, deklercij je obvezn. 1. Nziv proizvo (firme) je svkko jedn od bitnih element individulnosti i rzlikovnj proizvod u prometu nroito ko se rdi o tritu gdje je zstupljenost ztitnog znk reltivno ml. U svremenom prometu smtr se nziv proizvo treb d ispunjv nekoliko osnovnih zhtjev: d je to kri i lki z izgovor, d je itljiv, koko n nem tko i n strnim jezicim, d se lko pmti i prepoznje, d nije istovjetn s nzivom nekog drugog proizvo, to kod ns nije sluj. U noj prksi pojedini nzivi imju izuzetnu veliku frekfentnost: Boris Kidri (17), Budunost (17), Proleter (14), Progres (12), Jedinstvo (12), Crven zvjezd (11), Merlc (9), Slobod (9) itd., 2. Trgovko ime proizvod se jvlj ko jedn od element identifikcije proizvod, pomou kojeg proizvo eli d skrene pnju potro i omogui im lko rspoznvnje njegovog proizvod. Stog se u modernoj industriji i prometu, nstlom proizvodu, pored njegovog zvninog tehnoloko-hemijskog ili tehnikog imen, dje posebno tehniko ime. Z rzliku od ztitnog znk i nziv proizvo (firme) trgovko ime proizvod se esto uvodi ko jedn komercijlni i modni novitet s kojim se ne run n dui rok. Trgovko ime moe d bude uzeto i ko ztitni znk ukoliko se ne poklp ili nije isuvie slino znku neke druge firme koj proizvodi istu ili slinu robu. Zni moe se i registrovti, odnosno ztititi ukoliko ispunjv zkonske uslove z ztitu. Trgovko ime je obino krtko, jednostvno z izgovor i zvuno. Ne treb d bude obin nziv proizvod ili deo njegovog imen. Susreemo u prometu

mnogo uspjelih imen rznih deterdent ili imen tekstilnih tknin, kozmetikih proizvod i sl. U svkom sluju z uspjeh trgovkog imen nije bitno d li se sugerie proizvod ve njegov trktivnost, lko izgovrnje, lko pmenje i prepoznvnje. 3.6.2. Konvencionlne oznke U njirem smislu predstvljju skup oznk koje u nekom drutvenom krugu, ko po nekom preutnom sporzumu, ve z promet meu njegovim lnicm. Postupnje u skldu s konvencijom je konvecionlno ponnje, norme koje g propisuju jesu konvecionlne norme. Usvojene konvecionlne oznke su njee obiljej individulnosti proizovd ko npr. ztitni znk, geogrfsko porjeklo robe, oznke nivo kvlitet, oznke z istou kvlitet i dr. 1. Ztitni znk u privrednom prvu je oznk vezn z porjeklo i kvlitet robe. Izrv se u obliku ig, vinjete, ifre i drugih oznk. Propisi o ztiti trgovkih i fbrikih igov omoguvju privrednim orgnizcijm sticnje iskljuivog prv upotrebe odreenih znkov, koji su registrovni kod ndlenih drvinih orgn. Ztitni znci (igovi, mrke) rzlikuju se stndrdnih oznk ili nziv, koje odruju pojedine orgnizcije (trgovinsk udruenj, berze, p i drvni uredi) rdi rzvrstvnj msovne robe. Sve vrste ztitinih znkov obino se nzivju mrkom proizvod. Prem nim propisim izmeu ztitnog znk i mrke proizvod ne prvi se rzlik. Opte uzeto mrk proizvod ko pojm im ire znenje i smtr se simbolom registrcije jednog proizvod. Regidtrovni ztitni znci (mrke) posle registrovnj postju svojin odnosne privredne orgnizcije., p je njihov upotreb od strne bilo kog zbrnjen. U inostrnstvu ztitni znk moe biti registrovn ili neregistrovn. Kd je registrovn upotrebljv se nznk TRADE MARK. Ztitni znk ili robni ig predstvlj odreeni simbol kojeg proizvo, distributer ili servis stvlj n svoj proizvod ili uslugu d bi g potro rzlikovo od istih ili slinih proizvod ili uslug drugih firmi. Prem krkteru vlsnik i korisnik mrke se mogu podjeliti n: ) proizvoe, b) distributerske (trgovinske), c) mjeovite i d) uslune. Osim tog mrke mogu biti individulne i kolektivne (u mislu zjednike svojine mrke od veeg broj privrednih orgnizcij ili firmi). Orgnizcij n distributerske (trgovinske mrke) je uslovljen rzlozim velikih trgovinskih orgnizcij d uvode sopstvenu mrku z proizvod koje prodju, jer renome pozntih trgovinskih orgnizcij moe imti veliki uticj n potro i njegovu psihologiju. Poslednjih godin uoen je poven interes proizvo robe z disributerske ili mjeovite (kombinovne) mrke, nroito u SAD. Prodj robe s distributerskom mrkom proizvo djelimino oslob niz problem, jer ih prenosi n trgovinsku orgizciju (propgnd, istrivnje trit, orgnizcij prodje i dr.). Meutim, proizvo u tom sluju gubi u izvjesnoj mjeri smostlnos i mogunost kontrole trit. Upotreb distributerske mrke moe biti ssvim prihvtljiv z mnoge, nroito mnje proizvoe, koji ne rspolu finnsijskim ni drugim mogunostim potrebnim z uvoenje i odrnje sopstvene mrke. D mrk proizvod zntno utie n psihologiju potro potvruje pojv fetiizm (obovnj) inostrne mrke, koji se moe pojviti djelimino uslijed nepovjerenj potro prem kvlitetu domih proizvod, djelom i uslijed viegodinje nestice nekog proizvod n nem tritu. esto n precjenjivnje inostrne mrke utie i reltivno bolje pkovnje proizvod od strne inostrnih proizvo. Po svojoj kompoziciji, odnosno grfikom rjeenju, mrk i ztitni znk mogu predstvljti: grfiki crte, orginl nziv (npr. trgovinsko ime proizvod ime firme), slovni sklop simbol, ifru, skrenicu, kombinciju crte ili slike s slovnim simbolim, s imenim, ig, vinjete i druge znkove.

Mrk se njee odnosi n jedn proizvod. Meutim, on moe d pokriv i vie rzliitih proizvod firme koj je njen vlsnik. Mrk se moe uvesti smo z odreenu ktegoriju potro, odreeno geogrfsko podruje, p k i odrenu ncionlnost. Vlsnik mrke moe biti proizvok orgnizcij, trgovinsko preduzee n veliko, trgovinsko preduzee n mlo, moe biti i zjedniko. U ns mrku mogu uvesti i poslovn udruenj proizvo (npr. Centrocooop i sl.). Obiljevnje proivod ztitnim znkom nmee proizvoku veliku odgovornost u pogledu kvlitet proizvod, jer ztitni znci pomu potrou d duom upotrebom stekne povjerenje u kvlitet proizvod i d konstntno tre proizvode ztiene odreenim znkom privredne orgnizcije. Proizvoi stog strogo vode run d svoj ztitni znk ne kompromituju (ne obrukju) n bilo koji nin i pridrvju se svih uslov koji obezbjeuju proizvodnju kvlitetnih i stndrdnih proizvod. 2. Geogrfsko porjeklo robe z neke proizvode jvlj se ko znjn oznk i koristi se ko jedn vrst pomone mrke, koj se stvlj pored mrke proizvo ili distributer. Geogrfsko porijeklo ko distinktivn oznk i komponent kvlitet njvei znj im z poljoprivredno-prehrmbene proizvode, nroito one kojih kvlitet i odreen specifin svojstv zvise od klimtskih uslov i tl. Znj geogrfskog porijekl moe d proizilzi i ko poslijedic visokog nivo i duge trdicije u tehnologiji izrde jenog, ili itve grupe proizvod u odreenoj zemlji. U cjelom svijetu su npr. cjenjeni engleski vuneni tofovi, vjcrski sovnici, vedski elnici, njemki i vjcrski lijekovi, meriki kompijuteri itd. Isticnje geogrfskog porijekl u noj zemlji zsd moe biti interesntno u prvom redu z odreene poljoprivredne-prehrmbene proizvode, ko to su npr. pojedine vrste vin, rkij, neki proizvodi od mes i dr. 3. Oznk nivo kvlitet se bitno rzlikuje od ztitnog znk. Znk nivo kvlitet je distinktivn oznk kojom se istie istovjetnost odreenog nivo kvlitet. Orginln znk nivo kvlitet je onj koji dje institucij ovten z kontrolu kvlitet odreene grupe proizvod. Dok ztitni znk moe d uvede i registruje, pod odreenim uslovim, svki proizvo, trgovinsk ili uslun privredn orgnizcij, dotle znk nivo kvlitet moe d uvede smo institucij koj je ovlen z poslove kontrole kvlitet. Pored ostlih ovlenih institucij znk kvlitet moe d uvodi institut ili lbortorij jednog proizvo, li ne moe uvesti znk kvlitet z sopstveni proizvod. Prvo upotrebe znk kvlitet je neprenosivo. Znk nivo kvlitet moe biti uveden ne smo z proizvode u uem smislu, ve z mblu, posebno rjeenje pkovnj i oblikovnj proizvod. U londonu npr. postoji institut z dizjn, koji im svoj znk kvlitet. Z oznvnje nivo kvlitet upotrebljvju se u rznim zemljm i n rznim jezicim veom rzliiti nzivi i simboli. Njvie su u upotrebi sledei: z proizvode izuzetnog kvlitet, odnosno njvieg nivo kvlitet Extra, de Luxe, Superior, Export, Purisima i dr. z proizvode dobrog kvlitet, I-klasa, Kvalitet I, Klasa A, I, Ia, Prima, Super, Orginal i sl.; z prizvode srednjeg kvlitet, II-klasa, Klasa B, II, B, Secunda, Medio, srednji kvlitet i sl.; z prizvode donjeg nivo kvlitet, III klasa, Klasa C, C, III, Tercia, Consum, Uzans, Markantil i dr. Oznk koj se slubeno upotrebljv u ns propisn je odgovrjuim stndrdom. Prvilnikom o kvlitetu ili drugim propisom.

4. Oznk z istou prizvod od posebnog su zj z prizvode hemijske industrije. Ovi proizvodi se jvljju zvisno od tehnolokog proces dobijnj u etiri stepen istoe, koji se n deklerciji robe ili n mbli nznuje ltinskim rijeim: 1) pro analysi, skreno p.a. (z nlize) je oznk z proizvode velike istoe koji su nmjenjeni potrebm nuke, z ispitivnj u nunim lbortorijm i sl.; 2) purissimum, skreno puriss, je oznk z vrlo ist prizvod, koji se tkoe moe upotrijebiti z nlize u industrijskim i kolskim lbortorijm, u potekm i z neke industrijske procese ko sirovin. 3) purum, skreno pur. je oznk z ist prizvod, koji se moe uptrebiti z mnje vn li tn lbortorijsk ispitivnj i ko sirovin u hemijskoj i frmceutskoj industriji; 4) crudum, skreno crud. ili then. (tehniki) je oznk z proizvode industrijske istoe, koj se postie u industrijskoj proizvodnji n veliko. Proizvodi ove vrste mogu imti rzlitu istou zvisno od postupk dobijnj, p se rzlikuju: nfinisni, nerfinisni, destilovni, tloeni, dvput destilovni (bidestilovni), sublimovni i slini prizvodi. Pored oznk z istou kod prizvod hemijske industrije koriste se i oznke ko skrene nznke z strije, oblik i krupnou estic upkovnog hemijskog proizvod: aps. (lat. ab-solutus-slobodn od svih odnos) npr. psolutni lkohol hem. zni lkohol ist od vode; aq. (lat. aqua vod), podrzumjev vodene rstvore; anh. (gr.anhidrija-bezvodnost) ili bezvodni prizvod; cryst. proizvod u kristlnom obliku; fum. lat. fumosus-puljiv, dimljiv, mglovit proizvod; sol. (lat. solvens-rstvorno sredstvo) ili lt. solutio-rstvor; sec. (fr. sec-suv ili itl. secco). Obino je znk z fin pnsk i itlijnsk vin koj se cijede od suvog gro. Dns se upotrebljv z mpnjc. pulv. (novoltan. pulverisare-spriti, smrviti, rspriti), nznk z proizvod ko fini prh; subl. lat. sublimare-hem. vrsto tijelo zgrijevnjem pretvoriti u pru p hlenjem pustiti d ponovo ovrsne tj. sublimovti; higr. gr. higroskopan-upij vlgu iz vzduh i uslije tog bubri npr. dlk od kose, riblj kost, drvo, kuhinjsk so, pot i dr. 3.6.3. Specifine oznke obezbjeuju prvilno rukovnje robom u trnsportu i dopunjuju se oznkm z brzo-kvrljivu robu, nznkm d se vri trnsport ivih ivotinj, npomen z higijensku isprvnost vozil, listicm koje upuuju n potrebu crinjenj robe, oznkm d se trnsportuju opsne mterije itd., dte n slikm: 2, 3, 4, 5, 6, 7. Simboli koji se koriste z oznvnje robe u trnsportu su uzeti prem preporukm evropske federcije z pkovnje, EPF (European Packaging Federation), i to:

3.6.4. Oznke z opsne mterije u trnsportu su listice sigurnosti postvljju se u cilju lkeg rspoznvnj rdi bezbjednijeg mnipulisnj opsnim teretom. Obvezno se postvljju n mblu svkog pkovnj i n trnsportno vozilo. Te listice su vidu nljepnice n kojim je odreenim prikzom ili simbolom nznenj vrst opsnosti upkovnog proizvod ili opsnog teret. Nljepnice se u izvesnoj mjeri mogu rzlikovti po rznim zemljm, li su mnje-vie sline z jednu vrstu opsnosti. Sigurnost pri trnsportu opsne robe treb stviti ispred brzine, tnosti i dobiti. Kko z putniki tko i z teretni sobrj ljudski ivoti su vniji od mterijlnih dobr. Sigurnost zvisi od veeg broj fktor: izdrljivosti prevoznog sredstv, kvlifikovnosti osoblj, preciznosti opercij mnipulisnj zvisno od vrste opsne robe koj se trnsportuje. Opsnost je reltivn pojm. Tko npr. prevoenje divljih ivotinj (nrvno, u kvezu pod kljuem) predstvlj nezntn rizik u vio-prevozu u odnosu n mgnetne proizvode kojim mogu d vre uticj n nvigcione istrumente i uslove veliku opsnost. Stog su propisi koji reguliu vzduni sobrj i trnsport mnogo stroiji od oni z druge vidove sobrj. Izrz opsn u vzdunom prometu vezuje se z sledee vrste teret: ngrizjue tenosti, eksplozive, komprimovne gsove, zpljive tenosti, zpljive vrste mterije, mterije koje oslobju kiseonik (p oksidiu robu u svojoj blizini-okolini), otrovne mterije, rdioktivne mterije, mgnetizirjue mterije i druge. Neke mterije se primju z trnsport smo pod odreenim uslovim: npr. iv i proizvodi koji sdre ivu, zrzne supstnce (mikrobi, kulture). Detljni propisi z trnsport opsnih mterij u vzdunom prometu su n snzi od 1956. godine izdti su od meunrodne orgnizcije IATA. Spisk opsnih mterij obuhvt 11 grup i ukupno 2100 prizvod koji se mogu trnsportovti smo u specijlnoj mbli uz odreene mjere sigurnosti. esto su dte i mksimlne koliine po jendnom pkovnju. Z neke proizvode predvien je trsport smo crgo-vionim rdi lke kontrole, jer bi u prostoru z

prtljg kod putnikih vion kontrol bil oten. Pored detljnih propis z trnsport opsnih mterij u vzdunom prometu, izdtih od meunrodne orgnizcije IATA, u noj zemlji se primjenjuje i Prvilnik o prevozu opsnih mterij u sobrju n putevim (Slubeni list SFRJ broj 15/70) gdje se lnom 16. zhtjev primjen listic poropisnih Evropskim sporzumom (Aneksi A i B). Listice treb n updljiv nin d uku n vrstu opsnosti koj moe ko se nepropisno postup s robom d dovede do neeljenih (opsnih) poslijedic. Zvisno od vrste opsnosti listice imju odreeni prikz opsnosti i odreenu boju, dimenzije su u meunrodnom prometu 4 x 4 (101 x 101 mm), prikzn n slici 8. 1. Listic z ngrizjue tenosti je crno-bijel n npisom: CORROSIVE LIQUID Remove leaking packages.-flush spilla ge with water, (NAGRIZAJUA TENOST. Sprijiti izlivnje ko se izlije isprti vodom). Od ngrizjuih tenosti posebno treb nglsiti kiseline i bze, koje u dodiru s tkivom izzivju jke ozlijede s izvjesnim hemiklijm mogu prouzrokovti k i por. Ukoliko kiselin im svoju puljivost treb koristiti listicu n slici 9. 2. Listic z eksplozive, odnosno, hemijske mterije (jedinjenj ili smjee) koje mogu d eksplodirju posredstvom udr, toplote, detontor ili neke hemijske rekcije je crnocrven s ntpisom: EXPLOSIVE Handle carefully. Keep away from fire, heat and openflame lights, (EKSPLOZIV Rukovti pljivo. Drti dleko od vtre, toplote i otvorenog plmen). Obzirom n veliki rizik od spontnih detoncij njvei broj eksploziv je iskljuen iz vzdunog promet, bilo krgo ili putnikim vionim. Izuzetno se prevoze smo proizvodi s mlim sdrjem eksplziv (municij mlog klibr-sportsk), dt n slici 10.

3. Listic z komprimovne gsove n slici 11 se rzlikuju zvisno od tog d li je komprimovni gs nezpljiv tj. gs koji se nee zpliti pomjen s vzduhom u bilo kkvoj proporciji ili zpljiv. a) z nezpljive komprimovne gsove i mine gsov listic je crno-zelen s ninom: NON-FLAMMABLE COMPRESSED GAS. Keep cool, (NE-ZAPALJIVI KOMPRIMOVANI GAS. Drti n hldnom). Od govor pri trnsportu sledeih gsov: kiseonik, ugljen-dioksid, zot itd. b) z zpljive komprimovne gsove i njihove mjevine listic je crno-zelen s ntpisom: FLAMMABLE. Demaged pack ages must be removed to a safe place. Keep away from fire, heat and open-flame lights, (ZAPALJIVO. Oteeni pketi morju biti uklonjeni n sigurno mjesto. Drti dleko od vtre, toplote i otvorenog plmen). Zpljivi gsovi i njihove mjevine mogu se trnsportovti smo krgo-vionim. Jedini izuzetk su butn, mjevin butn s drugim gsovim i drugi gsovi istih osobin, koji mogu d se u mlim koliinm prevoze putnikim vionim. Npomen: z zpljive tenosti listic je potpuno ist ko i z zpljive komprimovne gsove. Njnepovoljnije je prevoziti zpljive tenosti koje imju tku zpljivosti do 22,8C (po Abel-Pensky metodi). 4. Listice z zpljive vrste mterijle n slici 13 je crno-ut s ntpisom: FLAMMABLE. Dmged pck ges must be removed to sfe plce. Keep away from fire, heat and open-flame lights, (ZAPALJIVO. Oteini pketi morju biti sklonjeni n sigurno mjesto. Drti dleko od vtre, toplote i otvorenog plmen). Lko zpljivi vrsti proizvodi su: sumpor, celuloid z filmove, rzni plstini poluproizvodi itd.

5.

Otrovni proizvodi su podjeljeni u tri klse: Otorvi A klse su ekstremno opsni gsoviti i teni otrovi i mogu biti ftlni k i u mlim koliinm. Stog se ne primju z trnsport u vzdunom prometu ili drugim vidovim sobrj. Otrovi B klse su mnje opsne otrovne tenosti i vrste mterije koje mogu biti opsne pri spoljnjem dodiru ili preko orgn z vrenje. Dozvoljen koliin po pketu mnogo vrir zvisno od sredstv trnsport i to: u putnikim vionim obino se prevozi pket do 1 kg, dok u krgo-vionim moe imti 100 kg ili 220 litr. Otrovi C klse su tenosti ili vrste mterije koje pri dodiru s vtrom ili kd su izloene kontktu s vzduhom rzvijju opsne ili stlno ndrujue pre. Njvnije je d se ovde ne smije uvrstiti ni jedn otrov iz klse A. Njvei broj otrov iz klse C se prihvt z trnsport li smo krgo-vionim. Listic z opsnost od otrov n sl. 14 je crveno-bijel s mrtvkom glvom i ntpisom: POISON. Keep away from food products. If leaking-fumes may be dengerous do not touch contents, (OTROV. Drti dlje od prehrmbenih proizvod. Ukoliko istekne-pui se zbog opsnosti ne dirti sdrinu. 6. Podsjetimo se: rdioktivnost se definie ko svojstvo koje posjeduju jezgr nekih element d spontno emituju kompleksno zrenje, pri emu se jezgr koj zre trnsmituju (preobrvju) u drug jezgr, d bi se n krju dolo do stbilnog element. Jsno je d e se i pri trnsportu rdioktivnih mterij ovj spontni proces odvijti bez spoljne stimulcije (podsticj). Kompleksno rdioktivno zrenje je u stvri trostruko zrenje koje se obiljev prvim slovim grke zbuke: , , . Prodornost zrenj zvisise od njegove prirode i energije. Putnj lf-estic su prve i krtke linije; one ne prelze desetk centimetr u vzduhu, mikron u metlnoj ploi. Emitujui lf-zrenj, jezgro rdijum se trnsmutuje u jezgro rdon, to se nekd izrv izrekom d je rdon sin rdijum, prem: Emision brzin lf-estic moe dostii 20.000 km.s; zbog tog je njihov kinetik energij zntn i lko vre jonizciju, dok im je probojn mo ml jer imju krtke putnje. Putnj bet-estic su neprvilne; u vzduhu se red vie metr i mogu proi kroz luminijumski lim debljine nekoliko milimetr. Emisij negton (negtivnih elektron) moe se izrziti trnsformcij bizmut 210 koji emituju negtivne u polonijum 210, prem: Emision brzin negton je zntn i moe dostii 290.000 km/s. Jonizcin mo bet-zrenj je mnj od jonizcione moi lf-zrenj. Nprotiv, ovo zrenje je mnogo probojnije. Gm-zrenje se sstoji od elektromgnetnih tls; li ovo zrenje se moe posmtrti ko d je obrzovno od estic koje nemju ni mse ni nelektrisnj, koje se nzivju fotoni. Pojm foton povezuje se s teorijom kvnt. Mars Plank je pokzo d se zrenje frekvencije v svko izrvnje energije E moe predstviti fundmentlnim obrzcem , gdje je vrijednost h Plnkov konstnt. Rzmjen energije izmeu mterije i zrenj (emisij i psorpcij) odvij se, dkle, u zrnim energije, u kvntim, ne kontinulno s tim to dt frekvencij ogovr odreenom zrnu energije, odnos biv nepromjenljiv z sve rdijcije. Prem tome, energij, isto ko mterij i elektricitet, nije beskonno djeljiv. Gm-zrci se mogu definisti ko nroito tvrdi X-zrci jer se rzlikuju jedino po tlsnoj duini. Putnj gm-zrkov su veom duge prve linije, koje pri nuklernoj eksploziji n visini mogu vie kilometr u vzduhu.U izvjesnim slujevim ovi zrci mogu

proi kroz betonsku plou debljine vie desetin centimetr. Npr. zrci energije oko 1MeV mogu proi kroz betonsku plou debljine 1 cm d im se intenzitet bitno ne smnji. Detekcij (otkrivnje) i mjerenje rdioktivnosti mterije koj zri vri se detektorim z rdioktivno zrenje: Gjgerov broj, jonizcijsk komor ili scintilcijski (svjetlucjui) broj. Mjerenjem ktivnosti odreuje se vrijeme polurspdnj rdioktivnih element, ime se moe odrediti i njihov prirod. Bekerel je ktivnost rdioktivnog izvor u kome se dev jedn rspd rdioktivne estice u jedoj sekundi Iko se rdioktivne mterije ne jvljju esto u prometu detljno su proueni propisi z pkovnje, mnipulisnje i trnsport. U vidu preporuke detljn uputstv z bezopsno rukovnje s rdioktivnim mterijm izdl je Meunrodn gencij z tomsu energiju u Beu. U veem broju zemlj donjeti su zkonski propisi kojim se reguliu: proizvodnj, primjen i promet rdioktivnih mterij. Kko se u noj zemlji proizvode izotopi izdti su zkonski propisi jo 1962. godine. Perm vrsti rdijcije rdioktivne mterije su podjeljene u tri grupe: I-grup rdioktivne mterije koje emituju bilo koje jine gm-zrke sme ili zjedno s lf i bet-zrcim. Pkuju se u dobro zpeene metlne kontejnere koji imju unutrnji sud od olov ili nekog drugog odgovrjueg mterijl, debljine koj mor d obezbjedi d ni u jednom trenutku zrenje ne pree 10 milirendgen po su, s povrine pket. Odgovrju listic n slici 15 z nznvnje opsnosti je crno-bijel s jednom vertiklno postvljenom crvenom crtom i ntpisom RADIOAKTIVNO. Glvn vrst rdioktivnosti .......... Aktivnost sdrine je .......kiri-. II-grup rdioktivne mterije koje emituju neutrone i jedn ili vie rdijcij grupe I Kko rdijcje rdijum, plutonijum, stroncijum i drugih element orgnizm zdrv potrebno je pkovti u metlne dobrozpeene kontejnere koji imju unutrnji sud od olov debljine koj mor d obezbjedi d ni u jednom trenutku zrenje ne pree 10 milirendgen po su n rstojnju id jendog metr. U sluju d rdioktivn mterij emituje vie vrst rdijcije ukupn rdijcij ne smije prei nznunu vrijendnost. Jedinic dozvoljene doze zrenj z rentgenske i gm zrke je 1 rentgen (R), rentgen odgovr vrijednosti od (kulon po kilogrmu) i moe se definisti ko on koliin rentgenskog ili gm-zrenj koj u 1293 mg vzduh (1 cm3, pri normlnim uslovim) proizvode i elektorsttiku CGS jedinicu ( kulon) elektricitet bez obzir n predznk. Listic opsnosti n slici 16 z rdioktivne mterije II je crno-bijel-ut s dvije crvene vertiklne crte i ntpisom potpuno istim ko z gupu I rdioktivnih mterij. III-grup rdioktivne mterije koje emituju smo lf, bet ili druge rdijcije. Pkuju se tkoe u dvostrukom sudove koji treb ko je mogue potpuno d sprijee prodirnje zrenj, ukolio doe do prodirnj rdijcije s povrine pket ne smije prei 10 milirentgen u bilo kom trenutku tokom 24 s prevoenj. Listic opsnosti n slici 17 z rdioktivne mterije grupe III je crno-bijelo-ut s tri crvene vertiklne crte i ntpisom potpuno istim ko z grupu I rdioktivnih mterij.

Kvntittivn ogrnienj z trnsport nmeu se smo z grupe I i II rdioktivnih mterij, dok z grupu III ogrnienj nem. Rdioktivne mterije niske ktivnosti mogu se prevoziti u kontejnerim p k i burdim. U sluju udes ili por prilikom trnsport mor se izvriti trenutn izolcij rdioktivne poiljke i smo obuen lic s odgovrjuom opremom mogu d pristupe bezopsnom rukovnju. Trnsport rdioktivnih mterijl mor se vriti uz prtnju orgn slube bezbjednosti u vrijeme njmnje frekventnosti sobrj n putevim. TENE rdioktivne mterije morju se pkovti u unutrnje sudove koji su s svih strn obloeni dovoljnom koliinom upijjueg mterijl z upijnje cjelokupne sdrine unutrnjih sudov. Obino se rdioktivne mterije u tenom stnju grupe (I ili III) pkuju u heretiki ztvorene stklene, glinene ili druge poogodne posude koje se oblu s svih strn upijjuim mterijlim, s tim to je spoljnji kontejner nprvljen od vrstog, neslomljivog mterijl ije dimenzije bilo koje strne nisu mnje od 160 mm (4 in) u sluju gm rdijcije ne simije prlziti 200 milirentgen po su, odnosno 1g vzduh ne smije d psorbuje po su vie od J energije. 7. Mterije koje oslobju kiseonik (oksidirjue mterije) su proizvodi hemijske industrije: hlorti, perhlorti, bromti, permngnti, peroksidi, nitrti i dr. Veom lko osloboeni kiseonik podstie sgorijevnje orgniskih i neorgnskih mterij ukoliko se one nlze u neposrednoj okolini mterij koje lko oslobju kiseonik. Krkteristin je primjer bijelog fosfor koji se u dodiru s vzduhom zpli, p iko nije nosilc kiseonik moe se uvrstiti u ovu grupu opsnih mterij. Listic kojom n slici 19 se nznv opsnost od zpljivosti vrstih proizvod bogtih kiseonikom je crno-ut s ntpisom FLAMMABLE. Damagde packages must be removed to a safe place. Keep away from fire, heat and open-flame lights (ZAPALJIVO. Oteeni pketi morju biti uklonjeni n sigurno mjesto. Drti dleko od vtre, toplote i otvorenog plmen).

Moe se tkoe z mterije u vrstom stnju koje oslobju kiseonik koristiti i listic n slici 20 je bijelo crven s ntpisom: FLAMMABLE SOLID (ZAPALJIV VRST proizvod). Z mterije koje oslobju kiseonik koriste se i listic n slici 21 crno-bijel s jednostvnim ntpisom OXIDEZER (OKSIDATOR). Ako se trnsportuju odreene tenosti koje lko oslobju kiseonik listic n slici 22 je crno-bijel s ntpisom ORGANIC PEROXIDE. 8. Nmgnetisni mterijli su oni koji proizvode mgnetno polje od 0,002 Gus ili vie, n rstojnju od 2 metr. Listic n slici 23 je plvo-bijel s simbolom mgnet i komps ntpis je: NAMAGNETISAN MATERIJAL. Drti dlje od vionskih komps i detektor.

7.

Listic n slici 24 z rzliite opsnosti kod robe koj se trnsportuje oznen je slovim ORA (OTHER RESTRICTED ARTICLES) i s ntpisom: Cros aut letters and ilistrutations not applicable, (precrtti slov i crtee koji su neprimjenljivi n robu). Listic je bijelo-zelen moe d se koristi z sledee grupe proizvod:

Grup A proizvodi koji imju kodljive, otrove ili ngrizjue krkteristike i mogu d izzovu krjnje uznemirenje i nelgodnosti kod putnik i posde u suju d se izliju u toku let vion; Grupa B proizvodi koji mogu d izzovu oteenje n vionu svojim korozivnim dejstvom. Tkve su uglvnom tene ko i neke vrste mterije koje ovlene polzuju jko ngrizjue dejstvo; Grup C proizvodi ove grupe imju specifine osobine opsnosti, koje ih ine nepodesnim z prevoz vzdunim sobrjem ukoliko nisu propisno upkovni. Ovde mogu d se uvrste i kulture z mikrobe itd.

Kd se opsn rob izriito n slici 25 ne simije trnsportovti putnikim vionim koriste se listice koj ukzuju n obvezn prevoz krgo-vionim. Listic je crveno-crn s ntpisom: DENGER-PELIGRO Do not load in passanger aircaraft, (OPASNO-RIZINO. Robu ne tovriti u putnike vione). Dimenzije listice su ne mnje od 110x120 mm. Z obvezn prevoz krgo-vionim koriste se nljepnic s ntpisom Cargo Aircraft Only (smo krgo-vionom) isto tko tovrni list i sv prevozn dokumentcij morju imti tu oznku. 4. AMBALAA I PAKOVANJE ROBE

Rije mbl vodi porjeklo od frncuske rijei emballage to u prevodu zni zmotvnje, pkovnje, upkivnje, pket i sl. D bi se jedn proizvod mogo isporuiti potrou mor biti stvljen u odreeni sud, omot, rm odnosno u mblu. Sm proces stvljnj proizvod u mblu nziv se pkovnje robe. Treb imti u vidu d pojmovi pkovnje i mbl nisu potpuno rzgrnieni i upotrebljvju se, kko u noj tko i u strnoj literturi s dost irokim znenjem. U mnogim slujevim se i jedn i drugi pojm upotrebljvju s istim znenjem. Ipk, re mbl im ire znenje i predstvlj opti pojm z sve probleme u vezi s opremnjem proizvod z promet, dok je rije pkovnje vie vzn z smu rdnju stvljnj proizvod u mblu. Pkovnje je poslednj rdnj proces proizvodnje i obvlj se njee u proizvodnoj orgnizciji rd; li im slujev d se pkovnjem bve i specijlizovne orgnizcije, nroito kd je proizvod nmjenjen irokoj potronji. Kvlitetniji i finiji proizvodi se pkuju luksuznije, dok se neke grube i jeftinije sirovine (rude, ston hrn i sl.) opremju u rsutom stnju rinfuzi. Pkovnje moe obvlj runo, mehniki i kombinovno. Ukoliko su proizvdi nmjenjeni ishrni, lijeenju i sl. pri pkovnju se mor voditi strogo run o higijenskim uslvim, to kontorlie snitrn inspekcij. Orgnizcije koje imju mehnizovnu i utomtizovnu proizvodnju n isti nin imju rijeeno i pitnje pkovnj proizvod. U modernoj proizvodnji preko 90% svih proizvod mor biti upkovno, kko bi se suvo kvlitet i olko trnsport i sklditenje. Kko nin pkovnj utie i n smog potro posebn pnj se obr n estetsk rjeenj. Kod luksuznih pkovnj udeo mble u prodjnoj cijeni moe biti i do 70%. Prodjnoj cijeni treb dodti i rokove trnsport, sklditenj, mnipulisnj itd. 4.1. PROIZVODNJA I POTRONJA AMBALAE

Kd se im u vidu d se preko 90% proizvedene robe mor jviti u prometu upkovn, nije teko zkljuiti d je proizvodnj mble veom znjn privredn djeltnost s velikim obimom proizvodnje. U mnogim zemljm industrij mbl se sve vie izdvj iz okvir sporednih pogon privrednih orgnizcij i sve vie firmie ko zsebn privredn oblst. Proizvodnj mble u noj zemlji iml je poslednjih godin veom dinmin rzvoj, nroito kd se im u vidu promen strukture i uvoenje novih mterijl. Problemtik mble industrije prilino je kompleksn i zhtjev ve istrivnj. U rzvijenim zemljm postoje specijlizovne institucije (instituti,zvodi, biroi i sl.) koje se bve iskljuivo usvrvnjem pkovnj i mble. Ozbiljnost rd n toj problemtici potvruje i postojnje od 1953. Evropske federcije z pkovnje i mblu (European Packaging Federation) EPF gdje ulnjen i n zemlj. Jsno je d svk proizvodnj im svoje specifine probleme u vezi mble i pkovnj. Stog e se ovom prilikom dti smo optiji osvrt n ulogu mble, uslove koje treb d ispunjv, n mterijle od kojih se izruje i dr. Ksnije e se pri izuvnju ponnj odreenih rob u trnsportu tkoe nvoditi njoptimlnij rjeenj z pkovnje. 4.2. ULOGA AMBALAE ILI NJENE FUNKCIJE

Jednom reenicom se ne moe definisti kko je rznovrsn ulog mble u prometu. Viestruke funkcije mble preko osnovnih vrijednosti su: 1. ztit uprvnog proizvod,

2. 3. 4.

olkvnje mnipulcij pri prevozu, sklditenju i prodji robe, grntovnje porjekl robe, dvnje estetskih svojstv i povoljnih dimenzij z uspjeno popunjvnje tovrnog prostor,

Ztit upkovnog porizvod je njbitnij ulog svke mble, jer treb suvti upotrebnu vrijednost proizvod i obezbjediti uslove d rob stigne nepromjenjen do potro. Poznto je d proizvodi od zvetk proizvodnje do potro mor proi kroz brojne opercije: sklditenje, trnsport, prodju i dr. Pri svim tim opercijm proizvod je izloen rznim mehnikim, fizikim, hemijskim, tmosferskim i drugim uticjim, koji lko mogu dovesti do oteenj proizvod i do gubitk njegove upotrebne vrijednosti. Stog, d bi mbl uspjeno titil proizvod od promjene kvltet mor d ispunjv brojene uslove: d titi od kvrenj, od mehnikih i fizikih uticj (lom i slin oteenj), zbog eg se pribjegv pkovnju uz upotrebu uki, slme, plstinih ms i dr. Ztim, mbl treb proizvod d ztiti od vlge, svjetlosti i drugih tmosferskih uticj primjenom boc od obojenog stkl, prfinisne hrtije, plstinih ms, rznih folij od metl (njee od luminijum, eventulno klj) itd. Ambl treb d sprijei od djelovnj strnih tijel ili ivotinj (glodr) i d ztiti proizvod od kre rstur. Nlost kre robe nisu rijetke i zuzimju istknuto mjesto meu tetm koje nstju u trnsportu robe. Uticj mikroorgnizm, svud prisutnih , mbl moe d sprijei ko obezbjeuje hermetinost proizvodu koji je pre pkovnj sterilizovn u limenkm. Povienje temperture pri trnsportu robe, zbog zgrijevnj upkovnog proivzod, moe usloviti kvrenje robe, to treb izbjei primjenom vozil koj obezbjeuju sve vrijeme trnsport hlenje robe. Snivnje temperture proizvod ispod 0C vod u njemu ledi, povev zpreminu i rzr proizvod ponekd i mblu. Mterijl z izrdu mble treb d im inktivnost, d ne djeluju n miris ili ukus upkovnog proizvod. Nekd je potrebo d je mterijl otporn n koroziono djelovnje, ukoliko je upkovni proizvod s kiselinm u svom sstvu. Ambl po obliku i dimenzijm treb d omogui slgnje robe u vozil i sklsine prostore bez veih upljin, s tim to mor udovoljiti i estetskom izgledu. Prvilno oblikovn mbl je pogodnij z mnipulisnje i prvilnim slgnjem dje stbilne terete. Poeljno je d mbl bude sopstvene teine pogodne z trnsport, tko d trokove svede n njmnju mjeru. Znj mble potvruje i zkonsko regulisnje obveze proizvo ili vrioc pkovnj d obezbjedi kvlitetnu mblu. S prvnog spekt pkovnje se mor vriti: prem stndrdim, propisim i uredbm; prem zkljuenim ugovorim, ili ne uobijen nin z dti proizvod. Ukoliko nisu donijeti stndrdi z neki proizvod, ostje obvez d se pkovnje izvri u mbli koj ispunjv osnovne funkcije, prije sveg ztitu proizvod. Veom je vno d z potrebe kombinovnog trnsport robe, recimo drumom, eljeznicom i brodom, mbl mor biti odreen tko d udovolji zhtjevim sv tri vid prevoenj robe. 4.3. PODJELA (KLASIFIKACIJA) AMBALAE Polzei od rzliitih mjeril mbl se djeli prem: Imterijlu od kojeg je izren;

IIobliku; IIInmjeni zvisno od konstrukcije i IVosnovoj funkciji u prometu. Kko je primjenjeni mterijl z mblu uslovljen oblikom njbolje je dti prikz moguih mterijl i oblik uporedno, i to: I prem mterijlu 1. drven mbl 2. mbl od hrtije 3. metln mbl 4. stklen mbl 5. tekstiln mbl 6. plstin mbl 7. kompleksn mbl 8. mbl od ostlih mterijl 9. pomoni mterijli z pkovnje II prem obliku snduci obini ili ojni metlnim djelovim; holndezi, gjbe, bve (od hrstove i bukove gre), rmovi, pregrde i dr. kese i vree, b) kutije i c) ostli oblici (burd, tube) i dr.

limenke; b) knte, kutije, snduci i sl.; c) burd, cisterne i kontejneri; d) livene boce z tehnike gsove; e) tube erosoli itd. sudovi s uskim grlom (boce, bloni); b) sudovi s irokim grlom (stklenke, lonii) i c) ostli oblici sudov (mpule). vree, omoti z ble, prekrivke cirde i pomon sredstv z pkovnje (knp, trke, ud, vt) itd. folije, ipke, cijevi, ploe, rzni gotovi predmeti, tube, kese, vre, boce, bloni, burd, kutije, kontejneri itd. folije, kese, vree, kutije, boce, tetrpk i dr. sudovi z finij pkovnj, obloene bve, kce, cisterne itd. pregrde, sredstv z jstuenje, ljepljive trke, trke z vezivnje, sredstv z ztvrnje i mrkirnje itd. Ovj prikz ukzuje n neobino veliku rznovrsnost mterijl i oblik koji se koriste u proizvodnji mble. 4.3.1. Drven mbl Kko je primjen drvet znjnij u grevinrstvu i hemijskoj industriji, nstoji se d se, gdje god je to mogue, drven mbl zmjeni mblom od rugih mterijl. I pored tih nstojnj mbl od drvet se i dns veom mnogo koristi z trnsport i sklditenje mnogih proizvod: kod poljoprivrednih z voe i povre; kod prehrmbenih z msti, ulj njvie z pi (vin, pivo). Pored tog z pkovnje stkl, instrument, prt itd.

Drvo njveim procentom ini celuloz (50% p i vie), ztim, lignin (20-30%) zvisno od vrste drvet sdri vee ili mnje koliine vode, ugljenih hidrt (pentozne), msti, smol, voskov, tnin i drugih orgnskih jedi