Tri91 32+อังคุตรนิกาย+เอกนิบาต+เล่ม+๑+ภาค+๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย เอกนบาต เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 1

พระสตตนตปฎก

องคตตรนกาย เอกนบาต

เลมท ๑ ภาคท ๑ ขอนอบนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน

เอกธมมาทปาล บาลแหงเอกธรรมเปนตน

รปาทวรรคท ๑ วาดวยสงทครอบงาจตใจบรษและสตร [๑] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ. กรงสาวตถ ณ ทนนแล พระ- ผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษเหลานนทลรบพระดารสของพระผมพระภาคเจาแลว พระผม พระภาคเจาไดตรสวา [๒] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนรปอนแมอยางหนง ทจะครอบงาจตของบรษตงอยเหมอนรปสตรเลย ดกอนภกษทงหลาย


รปสตรยอมครอบงาจตของบรษตงอย. [๓] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนเสยงอนแมอยางหนง ทจะครอบงาจตของบรษตงอยเหมอนเสยงสตรเลย ดกอนภกษทงหลาย เสยงสตรยอมครอบงาจตของบรษตงอย. [๔] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนกลนอนแมอยางหนง ทจะครอบงาจตของบรษตงอยเหมอนกลนสตรเลย ดกอนภกษทงหลาย กลนสตรยอมครอบงาจตของบรษตงอย. [๕] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนรสอนแมอยางหนง ทจะครอบงาจตของบรษตงอยเหมอนรสสตรเลย ดกอนภกษทงหลาย รสสตรยอมครอบงาจตของบรษตงอย. [๖] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนโผฎฐพพะอนแม อยางหนง ทจะครอบงาจตของบรษตงอยเหมอนโผฎฐพพะสตรเลย ดกอนภกษทงหลาย โผฎฐพพะสตรยอมครอบงาจตของบรษตงอย. [๗] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนรปอนแมอยางหนง ทจะครอบงาจตของสตรตงอยเหมอนรปบรษเลย ดกอนภกษทงหลาย รปบรษยอมครอบงาจตของสตรตงอย. [๘] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนเสยงอนแมอยางหนง ทจะครอบงาจตของสตรตงอยเหมอนเสยงบรษเลย ดกอนภกษทงหลาย เสยงบรษยอมครอบงาจตของสตรตงอย.


[๙] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนกลนอนแมอยางหนง ทจะครอบงาจตของสตรตงอยเหมอนกลนบรษเลย ดกอนภกษทงหลาย กลนบรษยอมครอบงาจตของสตรตงอย. [๑๐] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนรสอนแมอยางหนง ทจะครอบงาจตของสตรตงอยเหมอนรสบรษเลย ดกอนภกษทงหลาย รสบรษยอมครอบงาจตของสตรตงอย. [๑๑] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนโผฎฐพพะอนแม อยางหนง ทจะครอบงาจตของสตรตงอยเหมอนโผฎฐพพะบรษเลย ดกอนภกษทงหลาย โผฎฐพพะของบรษยอมครอบงาจตของสตรตงอย. จบ รปาทวรรคท ๑


มโนรถปรณ อรรถกถาองคตตรนกาย

อรรถกถาเอกนบาต อารมภกถา ขาพเจา (พระพทธโฆสาจารย) ขอไหว พระสคต ผหลดพนจากคต ผมพระทยเยอกเยน ดวยพระกรณา ผมมดคอโมหะ อนแสงสวาง แหงปญญาขจดแลว ผเปนครของชาวโลก พรอมทงมนษยและเทวดา พระพทธเจาทรงเจรญและทาใหแจงคณ เครองเปนพระพทธเจา เขาถงธรรมใดอน ปราศจากมลทน ขาพเจาขอไหวธรรมนน อน ยอดเยยม. ขาพเจาขอไหว ดวยเศยรเกลาซงพระ อรยสงฆทง ๘ ผเปนโอรสของพระตถาคตเจา ผยายเสยซงกองทพมาร. บญใดสาเรจดวยการไหวพระรตนตรย ของขาพเจาผมจต เลอมใสดงกลาวมาฉะน ขาพเจาเปนผทอานภาพแหงบญนน ชวยขจด อนตรายแลว จกถอดภาษาสหลออกจากคมภรอรรถกถา ซงพระ


อรหนตผเชยวชาญ ๕๐๐ องคสงคายนามาแตตน และสงคายนาตอ ๆ มา แนภายหลง ทานพระมหนทเถระนานายงเกาะสหล จดทาไวเปน ภาษาสหล เพอใหเปนประโยชนแกชาวเกาะ แลวยกขนสภาษาทนา รนรมย ควรแกนยแตงพระบาล คอทาเปนภาษามคธ ไมใหขดแยง ลทธสมยซงปราศจากโทษของเหลาพระเถระประทปแหงเถรวงศ ผอย ในมหาวหาร ซงมวนจฉยละเอยดด ละเวนขอความความทซาซาก เสยแลว ประกาศเนอความแตงคมภรองคตตรนกายอนประเสรฐ อน ประดบดวยเอกนบาต ทกนบาต ตกนบาต เปนตน เพอใหอรรถ แจมแจง สาหรบใหเกดปฏภาณอนวจตร แกเหลาพระธรรมกถกทด ซงขาพเจาเมอกลาวเนอความ แหงคมภรทฆนกาย และคมภรมชณม นกาย ภายหลงจงพรรณนาเรองราวของพระนครทงหลาย มกรงสาวตถ เปนตน ใหสาธชนยนด และเพอใหพระธรรมตงอยยงยน ไดยนวา เรองเหลาใด ทกลาวไวในคมภรทงสองนน (ทฆ, มชฌม) พสดารใน คมภรองคตตรนกายน ขาพเจาจกไมกลาวเรองเหลานนใหพสดาร ยงขนไปอก แตสาหรบสตรทงหลาย เนอความเหลาใด เวนเรองราว เสย จะไมแจมแจง ขาพเจาจกกลาวเรองราวทงหลายไว เพอความ แจมแจงแตงเนอความเหลานน. พระพทธวจนะน คอ ศลกถา ธดงคธรรม กรรมฐานทงหมด ความพสดารของฌานและสมาบต ทประกอบดวยวธปฏบต อภญญา ทงหมด คาวนจฉยทงสนอนเกยวดวยปญญา ขนธ ธาต อายตนะ อนทรย อรยสจ ๔ ปจจยาการเทศนา มนยอนหมดจดละเอยด ซง ไมพนจากแนวพระบาล และวปสสนาภาวนา แตเพราะเหตทพระ


พทธวจนะทกลาวมาแลวทงหมด ขาพเจากลาวแลว ในวสทธมรรค อยางหมดจดด ฉะนนในทนขาพเจาจกไมวจารณเรองทงหมดน ใหยง ขนไป เพราะปกรณพเศษ ชอวาวสทธมรรคน ทขาพเจารจนาไว แลวนน ดารงอยทามกลางแหงนกายทง ๔ จกประกาศขอความตาม ทไดกลาวไวในนกายทง ๔ นน ฉะนนขอสาธชนทงหลาย จงถอเอา ปกรณวเศษชอวสทธมรรคนน พรอมดวยอรรถกถาน แลวจกทราบ ขอความตามทอางองคมภรองคตตรนกายแล.


อรรถกถารปาทวรรคท ๑

อรรถกถาสตรท ๑ ในคมภรเหลานน คมภร ชอวา องคตตรนกาย ม ๑๑ นบาต คอ เอกนบาต ทกนบาต ตกนบาต จตกกนบาต ปญจกนบาต ฉกกนบาต สตตกนบาต อฎฐกนบาต นวกนบาต ทสกนบาต เอกาทสกนบาต วาโดยสตร องคตตรนกาย ม ๙,๕๕๗ สตร บรรดานบาต แหงองคตตรนกายนน เอกนบาต เปนนบาตตน บรรดาสตร จตต- ปรยายสตร เปนสตรตน คานทานแมแหงสตรนนมวา เอวมเม สต เปนตน ทานพระอานนทกลาวไว ในกาลมหาสงคตครงแรกเปนตน มหาสงคตครงแรกนนน กลาวไวพสดารแลวในเบองตนแหงอรรถกถา ทฆนกาย ชอวา สมงคลวลาสน เพราะฉะนน มหาสงคต ครงแรกนน พงทราบโดยพสดารในอรรถกถาทฆนกายนนนนแล. กบทวา เอว ในคานทานวจนะวา เอวมเม สต เปนตน เปนบท นบาต บทวา เม เปนบทนาม บทวา ว ในบทวา สาวตถย วหรต น เปนบทอปสรรค. บทวา หรต เปนบทอาขยาต. พงทราบการจาแนก บทโดยนยนกอน. แตเมอวาโดยอรรถ กออน เอว ศพทมอรรถหลายประเภท อาทเชน อปมา เปรยบเทยบ. อปเทส แนะนา, สมปหงสนะ ยกยอง, ครหณะ ตเตนน, วจนสมปฏคคหณะ รบคา, อาการะ อาการ, นทสสนะ ตวอยาง, และอวธารณะ กนความอน, จรงอยางนน เอว


ศพทนน มาในอปมาเปรยบเทยบ ในคาเปนตนอยางนวา เอว ชาเตน มจเจน กตตพพ กสล พห สตวผเกดมาแลวควรทากศลใหมากฉนนน. มาใน อปเทสะ แนะนาในคาเปนตนวา เอวนเต อภกกมตพพ เอว ปฏกกมตพพ ทานพงกาวไปอยางน พงถอยกลบอยางน. มาใน สมปหงสนะ ยกยอง ในคาเปนตนวา เอวเมต ภควา เอวเมต สคต ขาแตพระผมพระภาคเจา ขอนนเปนอยางนน ขาแตพระสคตขอนนเปน อยางนน. มาในครหณะ ตเตยน ในคาเปนตนอยางน เอวเมว ปนาย วสล ยสม วา ตสม วา ตสส มณฑกสส วณณ ภาสต (กหญงถอยน ยอมกลาวคณของสมณะโลน ไมวาในทไร ๆ อยางนทเดยว.) มาใน วจนสมปฏคคหณะ รบคา ในคาเปนตนวา เอว ภนเตต โข เต ภกข ภควโต ปจจสโสส ภกษเหลานนรบพระดารสของพระผมพระภาคเจาวา อยางนน พระพทธเจาขา. มาในอาการะอาการ ในคาเปนตนวา เอว พยา โข อห ภนเต ภควตา ธมม เทสต อาชานาม ทานขอรบกระผมรทงถงธรรมทพระผม พระภาคเจาแสดงแลวดวยอาการอยางน. มาใน นทสสนะ ตวอยาง ในคาเปนตนวา เอท ตว มาณวก ฯ เป ฯ เอวจ วเทห สาธ กร ภว อานนโท เยน สภสส มาณวสส โตเทยยปตตสส นเวสน เตนปสงกมต อนกมป อปาทาย มาเถด มาณพ ทานจงเขาไปหาพระสมณะอานนท ถงทอย ครนแลว จงถาม ความมอาพาธนอย ความมโรคนอย ความคลองแคลว กาลงวงชา การอย ผาสก กะพระสมณะอานนท ตามคาของเราวา สภมาณพ โตเทยยบตร


ถามถงความมอาพาธนอย ความมโรคนอย ความคลองแคลว กาลงวงชา การอยผาสก กทานพระอานนท และจงกลาวอยางนวา ดละ ขอทาน พระอานนท โปรดอาศยความกรณา เขาไปยงนเวสน ของสภมาณพ โตเทยยบตร เถด. มาในอวธารณะ กนความอน ในคาเปนตนวา ต ก มถ กาลามา ฯเปฯ เอว โน เอตถ โหต ดกอนชาวกาลามะทงหลาย ทานสาคญความขอนนเปนไฉน ธรรมเหลานเปนกศล หรอ อกศล ? เปนอกศล พระเจาขา มโทษ หรอไมมโทษ ? มโทษ พระเจาขา วญชนตเตยน หรอสรรเสรญ ? วญชนตเตยน พระเจาขา. บคคลสมาทานใหบรบรณแลว ยอมเปนไปเพอไมเปน ประโยชน เพอทกข หรอไมเปนไป หรอในขอนนเปนอยางไร ? พระเจาขา อนบคคลสมาทานใหบรบรณแลว ยอมเปนไปเพอไมเปน ประโยชนเพอทกข, ในขอนพวกขาพระองคเหนอยางน. เอว ศพทนนนในทนพงเหนวาใชในอรรถวา อาการะ นทสสนะ และ อวธารณะ บรรดาอรรถ ๓ อยางนน ดวยเอวศพท มอาการะเปนอรรถ พระเถระแสดงถงอรรถนวา พระดารสของพระผมพระภาคเจา ละเอยดดวยนยตาง ๆ มอธยาศยเปนอนมากเปนสมฎฐาน สมบรณ ดวยอรรถและพยญชนะ มปาฏหารยตาง ๆ ลกโดยธรรม, อรรถ, เทศนา, และปฏเวธ มาปรากฏทางโสตทวารแหงสรรพสตว ตาม


สมควรแกภาษาของตน ๆ ใครเลา จะสามารถทราบไดโดยอาการ ทงปวง แตขาพเจาทาความอยากฟงใหเกดขนแลวดวยเรยวแรง ทกอยาง ไดฟงมาแลวดวยอาการอยางน คอ ขาพเจาเองไดฟงมาแลว ดวยอาการอยางหนง ดวย เอว ศพท มนทสสนะเปนอรรถ พระเถระเมอจะเปลอง ตนวา ขาพเจาไมใชพระสยมภ พระสตรน ขาพเจามไดทาใหแจง จงแสดงสตรทงสน ทจะควรกลาวในบดนวา เอวมเม สต แปลวา แมขาพเจากไดสดบแลวอยางน. ดวยเอว ศพท อนมอวธารณะ เปนอรรถ พระเถระเมอจะ แสดงกาลงแหงความทรงจาของตน อนสมควรแกความเปนผมพระผม พระภาคเจาสรรเสรญแลวอยางนวา ภกษทงหลาย บรรดาภกษสาวก ผพหสต ของเรา อานนทเปนเลศ บรรดาภกษสาวก ของเรา ผม สต ผมคต ผมธต ผอปฏฐาก อานนทเปนเลศ และเปนผทพระธรรม เสนาบดสารบตรสรรเสรญวา ทานอานนท เปนผฉลาดในอรรถ ฉลาดในธรรม ฉลาดในพยญชนะ ฉลาดในนรกต ฉลาดในอนสนธ เบองตนและเบองปลาย จงยงความเปนผใครเพอจะฟงของสตวทงหลาย ใหเกดวาเราไดฟงมาแลวอยางน กสตรนนแล ไมขาดไมเกน โดยอรรถ หรอโดยพยญชนะ พงเหนอยางนแหละ ไมพงเหนโดยประการอน. เม ศพท ปรากฏในอรรถ ๓ อยาง จรงอยางนน เม คพทนน มอรรถวา มยา (อนเรา) ในคาเปนตนวา คาถาภคต เม อโภชนย โภชนะทไดมาเพราะขบคารอยกรอง อนเราไมควรบรโภค. เม ศพท


มอรรถวา มยห (แกเรา) ในคาเปนตนวา สาธ เม ภนเต ภควา สงขตเตน ธมม เทเสต ขาแตพระองคผเจรญ สาธ ! ขอพระผม พระภาคเจา โปรดทรงแสดงธรรมโดยยอ แกขาพระองคเถด. เม ศพท มอรรถวา มม (ของเรา) ในคาเปนตนวา ธมมทายาทา เม ภกขเว ภวถ ภกษทงหลาย พวกเธอจงเปนธรรมทายาท ของเรา. แตในทน ใช ในอรรถทง ๒ คอ มยา สต อนขาพเจาฟงมาแลว และวา มม สต การฟงของขาพเจา. ศพทวา สต ในบทวา สต น ทงทมอปสรรค และทงทไมมอปสรรค มประเภทแหงอรรถเปนอนมาก เชน คมนะ ไป, วสตะ ปรากฏ, กลนนะ ชม, อปจตะ สารวม, อนยตตะ ขวนขวาย, โสตวญเญยยะ เสยงทรดวยโสต, และโสตทวารานสสารวญญา รทางโสตทวาร เปนตน จรงอยางนน สต ศพทนน มอรรถวา ไป ในคาเปนตนวา เสนาย ปสโต ไปในกองทพ. เมออรรถวาเปนธรรมปรากฏแลว ในคาเปนตนวา สตธมมสส ปสสโต ผมธรรมปรากฏแลว เหนอย. อรรถวา ภกษณผชมดวยราคะตอบรษผชมดวยราคะในคาเปนตนวา อวสสตา อวสสตสส ภกษณผกาหนดดวยราคะ ตอบรษผกาหนดดวย ราคะ อรรถวา สงสม ในคาเปนตนวา ตมเหห ป ปสต อนปปก ทานสงสมบญไวมใชนอย. อรรถวาขวนขวายในฌาน ในคาเปนตนวา เย ฌานปสตา ธรา นกปราชญเหลาใด ผขวนขวายในฌาน อรรถวา เสยงทรดวยโสต ในคาเปนตนวา ทฏ สต มต รปทเหน เสยงทไดยน


อารมณทร, อรรถวา ทรงความรตามกระแสโสตทวาร ในคาเปนตนวา สตธโร สตสนนจจโย ผทรงความรสงสมความร. แตในทน สต ศพท ม อรรถวา อปธารต ทรงไวทางโสตทวาร หรอวา อปธารณ ความทรงจา. จรงอย เมอ เม ศพท มอรรถวา มยา ความวา ขาพเจาไดฟงมาแลว อยางน คอ เขาไปทรงจา ตามกระแสแหงโสตทวารกถก. เมอมอรรถ วา มม ความวา การฟงของขาพเจาอยางน คอ การทรงจา ตาม กระแสแหงโสตทวาร กถก. บรรดาบททง ๓ นน ดงวามาน บทวา เอว เปนบทแสดงกจ คอหนาทของวญญาณ มโสตวญญาณเปนตน บทวา เม เปนบทแสดง บคคลทพรงพรอมดวยวญญาณดงกลาวแลว บทวา สต เปนบท แสดงถงการถอเอา ไมขาด ไมเกน ไมวปรต เพราะปฏเสธ ภาวะทไมไดยน อนง บทวา เอว เปนบทประกาศวาวญญาณ- วถ ทเปนไปแลวตามกระแสแหงโสตทวารนน เปนไปในอารมณ โดยประการตาง ๆ. บทวา เม เปนบทประกาศตน. บทวา สต เปน บทประกาศธรรม. กในทน มความสงเขปดงนวา ขาพเจาไมกระทา กจอยางอน แตกจนขาพเจาทาแลว ธรรมน ขาพเจา ฟงมาแลว โดย วญญาณวถ ทเปนไปในอารมณ โดยประการตาง ๆ. อนง บทวา เอว เปนบทประกาศอรรถทจะพงชแจง. บทวา เม เปนบทประกาศบคคล. บทวา สต เปนบทประกาศกจของบคคล. ทานอธบายไววา ขาพเจาชแจงพระสตรใด พระสตรนน ขาพเจา ฟงมาแลวอยางน.


อนง ศพทวา เอว แสดงอาการตาง ๆ ของจตสนดาน ทถอ เอาอรรถและพยญชนะตาง ๆ เพราะจตสนดานเปนไปตาง ๆ กน จรงอย ศพทวา เอว น แสดงถงบญญต คอ การรโดยอาการ. ศพทวา เม แสดงถงผทา. ศพทวา สต แสดงอารมณ. ดวยคาเพยงเทาน การตกลงโดยยดเอาผทาอารมณ ของทานผพรงพรอมดวยจตสนดาน นน เปนอนกระทาแลวดวยจตสนดาน อนเปนไปโดยประการตาง ๆ. อกอยางหนง เอว ศพท แสดงกจของบคคล สต ศพท แสดงกจ ของวญญาณ เม ศพท แสดงบคคลผประกอบกจทง ๒ กในทน มความสงเขปดงนวา ขาพเจาเปนบคคลผพรงพรอมดวยวญญาณ ซงมกจคอการฟง ไดฟงมาแลว โดยโวหารวา กจคอการฟงทไดมา เนองดวยวญญาณ. บรรดาบทเหลานน บทวา เอว และบทวา เม เปนอวชชมาน- บญญต บญญตสงทไมมอย ดวยสามารถแหงสจฉกฎฐ และ ปรมตถ จรงอยในทน คาทจะพงไดนเทศวา เอว หรอวา เม เมอวา โดยปรมตถ จะมอยดวยหรอ บทวา สต เปนวชชมานบญญต บญญต สงทมอย คอ ในทนสงทไดมาดวยโสตวญญาณนนมอยโดยปรมตถ. บทวา เอว และวา เม เปนปาทายบญญตเพราะอาศยสงทไดมา ดวยโสตะนน ๆ กลาวโดยประการนน. บทวา สต เปนอปนธายบญญต (บญญตในการตงไว) เพราะเกบเอาสงทเหนแลวเปนตนมากลาว อนงบรรดาคาทง ๒ นน ดวยคาวา เอว ทานพระอานนทแสดงถงความ ไมหลง จรงอย ผหลง ยอมไมสามารถจะเขาใจไดโดยประการตาง ๆ.


ดวยคาวา สต ทานพระอานนทแสดงความไมลมขอทฟงแลว. จรงอย ผใดฟงแลวแตลมเสย ตอมาผนนกรบรองไมไดวา ขาพเจาฟงมาแลว ดงนนพระอานนทนน ชอวาสาเรจดวยปญญา เพราะความไมหลง ชอวาสาเรจดวยสต เพราะความไมลม บรรดาปญญา และสตนน ความทสตซงมปญญาเปนตวนา สามารถจะทรงจาพยญชนะได ความทปญญาซงมสตเปนตวนา สามารถเขาใจอรรถได ชอวา สาเรจดวยความเปนธรรมภณฑาคารก เพราะสามารถอนรกษ คลงธรรม ซงสมบรณดวยอรรถและพยญชนะ เพราะประกอบดวย ความสามารถทง ๒ อยางนน. อกนยหนง กดวยคาวา เอว ทานพระอานนทแสดงความใสใจ โดยแยบคาย เพราะเมอใสใจโดยไมแยบคาย กไมเขาใจโดย ประการตาง ๆ ได กดวยคาวา สต ทานพระอานนทแสดงถง ความไมฟงซาน แมเขาจะพดโดยถกตองทกอยาง กกลาววา ขาพเจาไมไดยน ทานจงกลาวอก กดวยการใสใจโดยแยบคาย ในขอน ยอมใหสาเรจอตตสมมาปณธ ความตงตนไวชอบ และ ปพเพกตปญญตา ความเปนผมบญอนไดทาไวในปางกอน เพราะผ ทไมตงตนไวชอบ และไมกระทาบญไวในปางกอน กเปน อยางอนคอไมมโยนโสมนสการ ดวยความไมฟงซาน กใหสาเรจ สทธมมสสวนะ การฟงพระสทธรรม และสปปรสปสงสยะ การเขา ไปคบหาสตบรษ. เพราะผทมจตฟงซานไมอาจฟง และเมอไมเขาไป หาสตบรษ การฟงกไมมแล.


อกนยหนง เพราะเหตทกลาวมาแลววา ศพทวา เอว แสดงอาการ ตาง ๆ ของจตสนดาน ทถอเอาอรรถและพยญชนะตาง ๆ เพราะ จตตสนดานเปนไปตาง ๆ กน และจตตสนดานนน กคออาการอนงาม อยางน ยอมไมมแกผไมตงตนไวชอบ หรอแกผไมกระทาบญไวใน ปางกอน ฉะนน ดวยคาวา เอว นทานพระอานนทแสดงสมบต คอ จกรธรรม ๒ ขอหลงของตนดวยอาการอนงาม แสดงสมบต คอ จกรธรรม ๒ ขอแรกโดยประกอบการฟงดวยบทวา สต. เพราะผอย ในประเทศอนไมสมควร และผเวนจากการเขาไปคบหาสตบรษ การฟงกไมม ดงนน ทานพระอานนทนน จงสาเรจอาสยสทธ ความหมดจดแหงอาสยะ เพราะความสาเรจแหงจกรธรรม ๒ ขอหลง สาเรจปโยคสทธ ความหมดจดแหงการประกอบ เพราะความสาเรจ แหงจกรธรรม ๒ ขอขางตน และทานพระอานนท สาเรจความ เชยวชาญในอาคม (นกายทง ๕ ) กเพราะอาสยสทธ ความหมดจด แหงอาสยะนน. สาเรจความเชยวชาญในอธคม (มรรคผล) กเพราะ ปโยคสทธ ความหมดจดแหงประโยค ดงนน คาของพระอานนท ผ หมดจดดวยประโยค การประกอบและ อาสยะอธยาศย ผถงพรอม ดวยอาคมและอธคม จงควรจะเปนเบองตน (ตวนา) แหงพระดารส ของพระผมพระภาคเจา เหมอนอรณขนเปนเบองตนของอาทตยอทย และเหมอนโยนโสมนสการ เปนเบองตนแหงกศลกรรมฉะนน เพราะ ฉะนน ทานพระอานนทเมอตงนทานวจนะ คาเรมตนในฐานทควร จงกลาวคาเปนตนวา เอวมเม สต ดงน. อกนยหนง ทานพระอานนทแสดงสภาวะแหงสมบต คอ


อรรถปฎสมภทาและปฎภาณปฎสมภทาของตน ดวยคาอนแสดงถง ความรแจงดวยประการตาง ๆ ดวยคาวา เอว น. แสดงสภาวะแหง สมบตคอ ธรรมปฏสมภทา และนรตตสมภทา ดวยคาอนแสดง ความถงความรแจงประเภทแหงธรรมทควรฟงดวยคาวา สต น. พระเถระเมอกลาวถงคาอนแสดงโยนโสมนสการนวา เอว ยอมแสดง วา ธรรมเหลาน เราเพงพนจแลวดวยใจ ขบคดดแลวดวยทฏฐ พระ เถระเมอกลาวถงคาอนแสดงการประกอบเนอง ๆ ซงการฟงนวา สต ยอมแสดงวา ธรรมเปนอนมาก เราฟงแลว ทรงจาแลว คลองปาก แลว แมดวยคาทง ๒ นน พระเถระเมอแสดงความบรบรณ แหงอรรถ และพยญชนะ จงทาใหเกดความเออเฟอในการฟง. จรงอย บคคล เมอไมฟงธรรมทบรบรณดวยอรรถและพยญชนะ ดวยความเออเฟอ ยอมเหนหางจากประโยชนเกอกลเปนอนมาก เพราะฉะนน ควร ทาความเออเฟอใหเกดแลว ฟงธรรมโดยความเคารพเถด. อนงดวยคาทงสนวา เอวมเม สต น ทานพระอานนท เมอไมตง ธรรมทตถาคตประกาศแลวไวกบตน ชอวากาวลวงภมอสตบรษ เมอปฎญญาความเปนพระสาวก ชอวาหยงลงสภมสตบรษ. อนง ทาจตใหออกจากอสทธรรม ชอวา ตงจตไวในสทธรรม. เมอแสดงวา อางองพระดารสของพระชนเจา ชอวา ดารงธรรมเนตตไว (เนตต คอ ชกนาสตวในประโยชนโลกน ประโยชนโลกหนา และปรมตถ- ประโยชน ตามควร) อกนยหนง ทานพระอานนทเมอไมปฏญาณวาธรรมนนตนทา ใหเกดขน จงไขคาเบองตนวา เอวมเม สต กาจดความไมมศรทธา


ทาสทธาสมบตใหเกดขนในธรรมน แกเทวดาและมนษยทกเหลาวา พระดารสนเรารบแลว ในทเฉพาะพระพกตร ของพระผมพระภาคเจา พระองคนน ผแกลวกลาดวยเวสารชชญาณ ๔ ผทรงไวซงพลญาณ ผดารงอยในฐานะอนประเสรฐ. ผบนลอสหนาท ผสงสดกวาสตว ทงปวง ผเปนใหญในธรรม ผเปนพระธรรมราชา เปนธรรมาธบด ผม ธรรมเปนปทป ผมธรรมเปนทพง ผหมนลอคอพระสทธรรมอน ประเสรฐ ผตรสรเองโดยชอบ จงไมควรทาความสงสยหรอความ เคลอบแคลงในอรรถ ธรรม บท หรอพยญชนะ ในคาน เพราะเหตนน ทานจงกลาวคานไววา วนาสยต อสสทธ สทธ วฑเฒต สาสเน เอวมเม สตมจเจว วท โคตมสาวโก สาวกของพระโคดม เมอกลาวอยางนวา เอวมเม สต ชอวาทาความไมมศรทธาใหพนาศ ทาศรทธาในพระศาสนาใหเจรญ ศพทวา เอก แสดงการกาหนดจานวน ศพทวา สมย แสดงกาลทกาหนดไวแลว คาวา เอก สมย เปนคาแสดงเวลาไม แนนอน สมยศพท ในคาวา เอก สมย นน ใชในสมวายะ พรอมเพรยง ๑ ขณะ ๑ กาล ๑ สมหะ ชมนม ๑ เหต ๑ ทฏฐ ความเหน ๑ ปฏลาภะ การไดเฉพาะ ๑ ปหานะ การละ ๑ ปฏเวธ การแทงตลอด ๑.


จรงอยางนน สมย ศพท มอรรถวา สมวายะ พรอมเพรยง ในคามอาทอยางนวา อปเปว นาม เสวป อปสงกเมยยาม กาลจ สมยจ อปาทาย ถากระไร แมพรงน เราทงหลาย พงอาศยกาละ และความพรอมเพรยงกนเขาไป. มอรรถวา ขณะ ในคามอาทอยางนวา เอโก จ โข ภกขเว ขโณ จ สมโย จ พรหมจรยวาสาย ภกษทงหลาย ขณะ และสมยหนง มเพออยประพฤตพรหมจรรยแล. มอรรถวา กาล ในคามอาทอยางนวา อณหสมโย ปรฬาหสมโย คราวรอน คราวกระวนกระวาย. มอรรถวา สมหะ ประชม ในคามอาทอยางน มหาสมโย ปวนสม ประชมใหญในปาใหญ. มอรรถวา เหต ในคามอาทอยางนวา สมโย ป โข เต ฯ เป ฯ อปปฏวทโธ อโหส แมเหตแล ไดเปนเหต ทเธอไมรแจงวา แมพระผมพระภาคเจาแล เสดจอยในกรงสาวตถ. แมพระองคจกทรงทราบเราวา ภกษชอภททาล มใชผมปกตทาให บรบรณ ดวยสกขาในศาสนาของพระศาสดา ดกอนภททาล เหต แมนแลไดเปนเหตทเธอไมรแจงแลว. มอรรถวา ลทธ ในคามอาทอยางนวา เตน โข ปน สมเยน ฯ เป ฯ สมยปปวาทเก ตณฑกาจเร เอกสาลเก มลลกาย อาราเม ปฏวสต กสมยนนแล ปรพาชก ชออคคาหมานะ บตรของสมณ มณฑกา อาศยอยในอารามของพระนางมลลกา มศาลาหลงเดยว มตนมะพลบเรยงราย อนเปนทสอนลทธ.


มอรรถวาไดเฉพาะ ในคามอาทอยางนวา ทฏเ ธมเม จ โย อตโถ โย จตโถ สม- ปรายโก อตถาภสมายา ธโร ปณฑโตต ปวจจต ผมปญญาเปนเครองทรงจา เราเรยกวาบณฑต เพราะการไดเฉพาะซงประโยชนทงภพนและ ภพหนา. มอรรถวา ปหานะ ละ ในคามอาทอยางนวา สมมามานาภสมยา อนตมกาส ทกขสส ภกนไดกระทาทสดทกข เพราะละมานะ โดยชอบ. มอรรถวา ปฏเวธ แทงตลอด ในคามอาทอยางนวา ทกขสส ปฬนฏโ ฯลฯ วปรณามฏโ อภสมยฏโ ทกข มอรรถวาบบคน ปรงแตง เรารอน แปรปรวน แทงตลอด. แตในทน สมยศพทนน มอรรถวา กาล. ดวยคานน พระเถระแสดงวา สมยหนง ในบรรดาสมยทงหลาย อนเปนประเภทแหงกาล เปนตนวา ป ฤด เดอน กงเดอน กลางคน กลางวน เชา เทยง เยน ปฐมยาม มชฌมยาม ปจฉมยาม และคร. ในคาวา เอก สมย นน บรรดาสมย มปเปนตนเหลานน พระ- สตรใด ๆ พระผมพระภาคเจา ตรสไวในป ฤด เดอน ปกษ สวนแหง ราตร สวนแหงวนไร ๆ ทงหมดนน พระเถระรดแลว กาหนดดแลว


ดวยปญญาแมโดยแท ถงอยางนน เมอพระเถระกลาวไวอยางนวา ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางนวา ในปโนน ฤดโนน เดอนโนน ปกษ โนน กาลอนเปนสวนแหงราตรโนน สวนแหงวนโนน ใคร ๆ กไม สามารถจะทรงจาไดหรอแสดงได หรอใหผอนแสดงไดโดยงาย และเปนเรองทตองกลาวมาก ฉะนนทานจงประมวลเนอความนน ไวดวยบทเดยวเทานน แลวกลาววา เอก สมย ดงน. อกอยางหนง ทานพระอานนทยอมแสดงวา สมยของพระผ มพระภาคเจา เปนประเภทของกาลมใชนอยทเดยว ทปรากฏมากมาย ในหมเทวดาและมนษยทงหลาย มอาทอยางน คอ สมยเสดจกาวลง สพระครรภ สมยประสต สมยทรงสลดพระทย สมยเสดจออกผนวช สมยทรงบาเพญทกกรกรยา สมยทรงชนะมาร สมยตรสร สมย ประทบเปนสขในทฏฐธรรม สมยตรสเทศนา สมยเสดจปรนพพาน เหลานใด ในบรรดาสมยเหลานน สมยหนง คอสมยตรสเทศนา อนง ในบรรดาสมยแหงญาณกจ และกรณากจ สมยแหง กรณากจนใด ในบรรดาสมยทรงบาเพญประโยชนพระองคและ ทรงบาเพญประโยชนผอน สมยทรงบาเพญประโยชนอนนใด ในบรรดาสมยแหงกรณยะทงหลายแกผประชมกน สมยตรสธรรม- กถานใด ในบรรดาสมยแหงเทศนาและปฏบต สมยแหงเทศนานใด ทานพระอานนทกลาววา สมยหนง ดงน หมายถงสมยใดสมยหนง ในบรรดาสมยทงหลายแมเหลานน. ถามวา กเหตไร ในพระสตรนทานจงทานเทศดวยทตยา- วภตตวา เอก สมย ไมการทาเหมอนอยางในพระอภธรรม ซง


ทานไดทานเทศดวยสตตมวภตตวา ยสม สมเย กามาวจร และใน สตบทอน ๆ จากพระอภธรรมน กทานเทศดวยสตตมวภตตวา ยสม สมเย ภกขเว ภกข ววจเจว กาเมท สวนในพระวนยทานทา นเทศดวยตตยาวภตตวา เตน สมเยน พทโธ ภควา ? ตอบวา เพราะในพระอภธรรมและพระวนยนน มอรรถเปน อยางนน สวนในพระสตรนมอรรถเปนอยางอน.. จรงอย บรรดา ปฎกทง ๓ นน ในพระอภธรรมและในสตตบทอนจากพระอภธรรมน ยอมสาเรจอรรถแหงอธกรณะและอรรถแหงการกาหนดภาวะดวย ภาวะ. กอธกรณะ. คอสมยทมกาลเปนอรรถและมประชมเปนอรรถ และภาวะแหงธรรมมผสสะเปนตน ทานกาหนดดวยภาวะแหงสมย กลาวคอขณะความพรอมเพรยงและเหตแหงธรรมมผสสะเปนตน ทตรสไวในพระอภธรรมและสตตบทอนนน ๆ เพราะฉะนนเพอสอง อรรถนน ทานจงทานเทศดวยสตตมวภตตในพระอภธรรมและใน สตตบทอนนน. สวนในพระวนย ยอมสาเรจอรรถแหงเหตแลอรรถ แหงกรณะ. จรงอย สมยแหงการทรงบญญตสกขาบทนนใด แม พระสาวกมพระสารบตรเปนตน กยงรยาก โดยสมยนนอนเปนเหต และเปนกรณะ พระผมพระภาคเจา เมอทรงบญญตสกขาบททงหลาย และทรงพจารณาถงเหตแหงการทรงบญญตสกขาบท ไดประทบ อยในทนน ๆ เพราะฉะนน เพอสองความขอนน ทานจงทานเทศ ดวยตตยาวภตตในพระวนยนน. สวนในพระสตรนและพระสตรอน ทมกาเนดอยางน ยอมสาเรจอรรถแหงอจจนตะสงโยคะ จรงอย พระผมพระภาคเจา ทรงแสดงพระสตรน หรอพระสตรอน ตลอด


สมยใด เสดจประทบอยดวยธรรมเปนเครองอยคอกรณา ตลอด สมยนนทเดยว. เพราะฉะนนเพอสองความขอนน ทานจงทานเทศ ดวยทตยาวภตตในพระสตรน. เพราะเหตนน ทานจงกลาวคาถา ประพนธไวดงนวา ทานพจารณาอรรถนน ๆ กลาวสมยศพท ในปฎกอนดวยสตตมวภตตและตตยาวภตต แต ในพระสตตนตปฎกน กลาวสมยศพทนนดวย ทตยาวภตต. กพระโบราณาจารยทงหลายพรรณนาไววา นตางกนแตเพยง โวหารวา ตสม สมเย บาง เตน สมเยน บาง ต สมย บาง ในท ทกแหง มอรรถเปนสตตมวภตทงนน เพราะฉะนน แมทานกลาววา เอก สมย กพงทราบเนอความวา เอกสม สมเย (ในสมยหนง) บทวา ภควา เปนคากลาวดวยความเคารพ. จรงอย คนทงหลาย เรยกครในโลกวา ภควา. กพระผมพระภาคเจาน เปนครของสตว ทงปวง เพราะเปนประเสรฐพเศษโดยคณทงปวง เพราะฉะนน พงทราบพระองควา ภควา. แมพระโบราณาจารยทงหลายกกลาวไววา คาวา ภควา เปนคาประเสรฐ คาวา ภควา เปนคาสงสด พระผมพระภาคเจานน ผควรแก ความเคารพโดยฐานคร เพราะเหตนน บณฑต จงขนานพระนามวา ภควา.


อกอยางหนง บณฑตพงทราบความแหงบทนน โดยพสดาร ดวยอานาจแหงคาถานวา พระผมพระภาคเจา ทรงเปนผมโชค ทรง หกกเลส ทรงประกอบดวยภคธรรม ทรงจาแนก แจกธรรม ทรงนาคบ และทรงคายกเลสเปน เครองไปในภพทงหลายเสยได เพราะเหตนน ทรงพระนามวา ภควา เนอความนน กลาวไวแลว โดยพสดารในพทธานสสตนเทศ ในคมภรวสทธมรรคนนแล. กดวยคามประมาณเทาน พระเถระเมอแสดงธรรมตามทฟงมา จงกระทาพระสรระคอพระธรรม ของพระผมพระภาคเจาใหประจกษ ดวยคาวา เอวมเม สต ในสตรน. ดวยคานน พระเถระชอวา ปลอบโยน คนผรนทด เพราะไมไดเหนพระศาสดาวา ปาพจน (ธรรม และวนย) น ชอวามศาสดาลวงไปแลวหามได พระธรรมวนยน เปนศาสดา ของทานทงหลาย. ดวยคาวา เอก สมย ภควา พระเถระ เมอจะแสดงวา พระผมพระภาคเจา ไมมอยในสมยนน ชอวายกการปรนพพาน ทาง รปกายใหเหน ดวยคานน พระเถระจงทาผมวเมา เพราะความเมา ในชวตใหเกดความสงเวช และทาใหคนนนเกดความอตสาหะ ในพระ- สทธรรมวา พระผมพระภาคเจานน ผทรงไวซงทศพลญาณ มพระ วรกายเสมอดวยรางเพชร ผทรงแสดงอรยธรรม ชออยางน ยงปร-


นพพาน คนอนใครเลาจะพงใหเกดความหวงในชวต และพระเถระเมอ กลาววา เอว ชอวาชเทศนาสมบต (สมบตคอการแสดง). กลาววา เม สต ชอวาชถงสาวกสมบต (สมบตของสาวก). กลาววา เอก สมย ชอวาชถงกาลสมบต (สมบตคอเวลา) กลาววา ภควา ชอวาชถง เทสกสมบต (สมบตคอผแสดง). บทวา สาวตถย ไดแก ใกลนครชออยางน. กคาวา สาวตถย น เปนสตตมวภต ใชในอรรถวาใกล. บทวา วหรต น เปนบทแสดง ความพรงพรอมแหงการอยอยางใดอยางหนง ในบรรดาอรยาบถ- วหาร ทพวหาร พรหมวหาร และอรยวหาร โดยไมแปลกกน. แต ในทนแสดงการประกอบพรอมดวยอรยาบถอยางใดอยางหนง บรรดา อรยาบถ ตางโดย ยน เดน นง ละนอน ดวยบทวา วหรต นน พระผม พระภาคเจาประทบยนกด เดนกด นงกด บรรทมกด บณฑตพงทราบ วาประทบอยทงนน. จรงอย พระผมพระภาคเจานน ทรงตดขาด ความลาบากแหงอรยาบถหนง ดวยอรยาบถหนง ทรงนาไปคอทา อตภาพใหเปนไป ไมใหทรดโทรม เพราะเหตนน ทานพระอานนท จงกลาววา วหรต (ประทบอย). บทวา เชตวเน ไดแก ในสวนของพระราชกมาร พระนามวา เชต สวนนน พระราชกมารพระนามวา เชต นน ไดปลกตนไมให เจรญงอกงาม รกษาไวอยางด และพระองคไดเปนเจาของสวนนน เพราะฉะนน สวนนน จงนบวา เชตวน.ในพระเชตวนนน.


บทวา อนาถปณฑกสส อาราเม ความวา อารามอนนบวา ของทานอนาถบณฑกะ เพราะเปนอารามทคฤหบดนามวา อนาถ- บณฑกะ มอบถวายแดภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประธาน โดย บรจาคทรพยเปนเงน ๕๔ โกฏ กในทน ความสงเขปมเพยงเทาน. สวนความพสดาร กลาวไวแลวในอรรถกถาสพพาสวสตร อรรถกถามชฌมนกาย ชอปปญจสทน ในขอนน หากมคาถามสอด เขามาวา ถาพระผมพระภาคเจา ประทบอยทกรงสาวตถกอน. พระเถระกไมควรกลาววา พระวหารชอวา เชตวน ถาพระองค ประทบอยในพระเชตวนนน กไมควรกลาววา ใกลกรงสาวตถ. ความจรง ใคร ๆ ไมอาจจะอยไดในท ๒ แหง พรอมคราวเดยวกน แกวา ขอนน ไมพงเหนอยางนน ขาพเจาทงหลาย ไดกลาวไวแลว มใชหรอวา คาวา สาวตถย เปนสตตมวภต ใชในอรรถวาใกล เพราะฉะนน แมในทน พระผมพระภาคเจา ประทบอยในพระวหาร ชอวาเชตวน ทอยใกลกรงสาวตถ ทานพระอานนทกลาววา ประทบ อยในพระวหารชอวา เชตวน ใกลกรงสาวตถ เหมอนฝงโคเทยว หากนใกลแมนาคงคา และแมนายมนา เปนตน เขากเรยกวา เทยว หากนใกลแมนาคงคา ใกลแมนายมนา ฉะนน. จรงอย การกลาวถง กรงสาวตถ ของทานพระอานนทนน กเพอแสดงโคจรคาม การกลาว ถงสถานททเหลอ กเพอแสดงสถานทเปนทอาศย อนสมควรแก บรรพชต ในคาเหลานน ดวยคาวา สาวตถย ทานพระอานนท แสดง การทพระผมพระภาคเจา ทรงกระทาการอนเคราะหแกคฤหสถ. แสดงการกระทาอนเคราะหแกบรรพชต ดวยการระบถงพระเชตวน


อนงพระเถระแสดงการเวนอตตกลมถานโยค เพราะการรบปจจย ดวยคาตน แสดงอบายเปนเครองเวนกามสขลลกานโยค เพราะวตถ กาม ดวยคาหลง. อนง แสดงการประกอบพระธรรมเทศนา ดวย คาตน แสดงการนอมไปเพอวเวก ดวยคาหลง. แสดงการมพระกรณา ดวยคาตน แสดงการมพระปญญา ดวยคาหลง แสดงวาทรงนอมไป ในอนใหสาเรจหตสขแกเหลาสตว ดวยคาตน แสดงวาไมทรงตด ในการทาหตสขแกผอน ดวยคาหลง แสดงการททรงอยผาสก ดวย การสละสขทชอบธรรมเปนนมต ดวยคาตน แสดงการทรงประกอบ เนอง ๆ ซงธรรมอนยงของมนษยเปนนมต ดวยคาหลง แสดงการ ททรงเปนผมอปการะมากแกมนษยทงหลาย ดวยคาตน เสดงการ ททรงเปนผมอปการะมากแกเทวดาทงหลาย ดวยคาหลง แสดงการ ทเสดจอบตขนในโลกแลวเจรญพรอมในโลก ดวยคาตน แสดงการ ทไมทรงเขาไปตดในโลก ดวยคาหลง. แสดงทรงทาประโยชนท เสดจอบตใหสาเรจเรยบรอย ดวยคาตน โดยพระบาลวา "ดกอน ภกษทงหลาย บคคลเอก เมออบตขนในโลก ยอมอบตขนเพอเกอกล แกชนมาก เพอความสขแกชนมาก เพออนเคราะหสตวโลก เพอ ประโยชนเกอกล เพอความสขแกเทวดาและมนษยทงหลาย บคคล เอกคอบคคลชนดไหน คอ พระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา". แสดงการททรงอยสมควรแกสถานทเปนทอบต ดวยคาหลง. จรงอย พระผมพระภาคเจาเสดจอบตในปา ทงนน ดวยอบตทงทเปน โลกยะและโลกตตระ คอ ครงแรก ทลมพนวน ครงท ๒ ทโพธ- มณฑสถาน เพราะเหตนน พระเถระจงแสดงทประทบอยของพระองค


ในปา ทงนน. ในสตรน พงทราบการประกอบความโดยนยดงกลาว มาแลวเปนตน ฉะน. บทวา ตตร แสดงเทสะ และกาละ. กบทวา ตตร นน พระเถระ แสดงวา ในสมยทพระผมพระภาคเจาประทบอย และในอารามท ประทบอย หรอแสดงเทสะ และกาละ อนควรจะกลาวถง. จรงอยพระผม- พระภาคเจาไมตรสธรรมในประเทศหรอในกาลอนไมสมควร๑. กคาวา "ดกอนพาหยะ นเปนกาลไมสมควรกอน" เปนขอสาธกในเรองน. ศพทวา โข เปนอวธารณะ ใชในอรรถเพยงทาบทใหเตมหรอเปน นบาต ใชในอรรถวา กาลเบองตน. บทวา ภควา แสดงความททรง เปนครของโลก. บทวา ภกข เปนคาแสดงถงบคคลควรฟงพระดารส. อก อยางหนง ในบทวา ภกษ นพงทราบอรรถแหงคามอาทวา ชอวา ภกษ เพราะเปนผขอ หรอชอวา ภกษ เพราะเขาถงการเทยวขอ. บทวา อามนเตส แปลวา เรยก คอ กลาว ไดแก ปลกใหตน. ในบทวา อามนเตส นมใจความดงน. แตในทอนใชในอรรถวาใหรกม. เหมอน อยางตรสไววา ภกษทงหลาย เราขอบอกเธอทงหลายใหทราบ ขอ เตอนเธอทงหลาย. ใชในอรรถวา เรยก กม เหมอนอยางทตรสไววา มานแนะภกษ เธอจงเรยกสารบตรมา ตามคาของเรา. ๑. ปาฐะวา อยตตเทเส วา ธมม ภาสต พมาเปน อยตเต เทเสวา กาเลวา ธมม ภาสต.


บทวา ภกขโว แสดงอาการเรยก. กบทนน ตรสเพราะสาเรจ ดวยการประกอบดวยคณ คอความเปนผขอโดยปกต. ผรสททศาสตร ยอมสาคญวา กภกษผประกอบดวยคณคอความเปนผขอเปนปกต กม ประกอบดวยคณคอความเปนผขอเปนธรรมดากม ประกอบดวยคณ คอความเปนผมปกตการทาดในการขอกม. พระผมพระภาคเจาจะ ทรงประกาศความประพฤตทชนเลวและชนดเสพแลว จงทรงทาการ ขมความเปนคนยากไรทยกขน ดวยพระดารสนน ทสาเรจดวยการ ประกอบดวยคณมความเปนผขอเปนปกตเปนตน ของภกษเหลานน พระผมพระภาคเจา ทรงการทาภกษเหลานน ใหหนหนาตรง พระพกตรของพระองค ดวยพระดารสททรงทอดพระนยนาลง ดวย พระหฤทยทแชมชน แผไปดวยพระกรณาเปนเบองหนาวา ภกขโว น ทรงทาใหภกษเหลานนเกดความอยากจะฟง ดวยพระดารสอน แสดงพทธประสงคจะตรสนนนนแหละ. และทรงชกชวนภกษเหลานน ไว แมในการใสใจฟงดวยด ดวยพระดารสนนอนมอรรถวา ปลกให ตนนนนนเอง. จรงอย พระศาสนาจะสมบรณได กเพราะการใสใจ ในการฟงดวยด. หากมคาถามวา เมอเทวดาและมนษยแมเหลาอนกมอย เพราะเหตไร พระผมพระภาคเจา จงตรสเรยกเฉพาะภกษเหลานน. แกวา เพราะภกษเหลานนเปนผเจรญทสด ประเสรฐทสด อยใกลชด และเปนผอยประจา. จรงอย พระธรรมเทศนาของพระผมพระภาคเจา ยอมทวไปแกคนทงปวง. แตภกษทงหลาย ชอวาเปนผเจรญทสด ของบรษท กเพราะเปนผเกดกอน. และชอวา เปนผประเสรฐทสด


กเพราะเปนผดาเนนตามพระจรรยาของพระศาสดา ตงตนแตเปนผ ไมครองเรอน และเพราะเปนผรบพระศาสนาทงสน ชอวาเปนผ ใกลชด เพราะเมอเธอนงในทนน ๆ กใกลพระศาสดาทงนน ชอวา อยประจา กเพราะขลกงวนอยแตในสานกพระศาสดา. อกอยางหนง ภกษเหลานน ชอวา เปนภาชนะรองรบพระธรรมเทศนา เพราะเกด ดวยการปฏบตตามททรงพราสอน แมเพราะเหตนน พระองคจงตรส เรยกภกษเหลานน ดวยประการฉะน. ถามวา กเพอประโยชนอะไร พระผมพระภาคเจาเมอทรง แสดงธรรม จงตรสเรยกภกษเสยกอน ไมทรงแสดงธรรมเลยทเดยว. แกวา เพอใหเกดสต. ความจรง ภกษทงหลาย คดเรองอนอยกม มจต ฟงซานกม พจารณาธรรมอยกม นงมนสการกรรมฐานอยกม ภกษเหลานน เมอไมตรสเรยกใหร (ตว) ทรงแสดงธรรมไปเลย กไมสามารถจะกาหนดไดวา เทศนาน มอะไรเปนเหต มอะไรเปน ปจจย พระองคทรงแสดง เพราะอตถปปตต (เหตเกดเรอง) อยางไหน ? จะพงรบเอาไดยาก หรอไมพงรบเอาเลย. เพอใหภกษเหลานนเกดสต ดวยพระดารสนน พระผมพระภาคเจา จงตรสเรยกเสยกอน แลวจง ทรงแสดงธรรมภายหลง. บทวา ภทนเต น เปนคาแสดงความเคารพ หรอเปนการถวาย คาตอบ (คอขานรบ) แดพระศาสดา. อกอยางหนง ในทน พระผม พระภาคเจาเมอตรสวา ภกขโว ชอวา เรยกภกษเหลานน. ภกษ ทงหลายเมอทลวา ภทนเต ชอวา ขานรบพระผมพระภาคเจาใน ภายหลง. อนงพระผมพระภาคเจา ตรสเรยกวา ภกขโว. ภกษ


ทงหลาย กราบทลในภายหลงวา ภทนเต. พระผมพระภาคเจา รบสง ใหภกษตอบ พระดารสทวา ภกขโว. ภกษถวายคาตอบวา ภทนเต. บทวา เต ภกข ไดแก เหลาภกษทพระผมพระภาคเจาตรส เรยก. บทวา ภควโต ปจจสโสส ความวา ภกษทงหลายไดฟงเฉพาะ พระดารสตรสเรยกของพระผมพระภาคเจา. อธบายวา หนหนามาฟง คอรบ ไดแก ประคองรบ. บทวา ภควา เอตทโวจ ความวา พระผม พระภาคเจา ไดตรสคานน คอพระสตรทงสนทจะพงกลาวในบดน. กดวยคาเพยงเทาน คาเรมตนอนใด อนประกอบดวย กาล, ผแสดง, เทสะ, บรษท และประเทศ ทานพระอานนทกลาวแลว เพอกาหนดเอาพระสตรนไดโดยสะดวก. การพรรณนาเนอความแหง คาเรมตนนนจบบรบรณแลว แล. บดนมาถงโอกาสพรรณนาพระสตร ทพระผมพระภาคเจา ทรงตงไว โดยนยเปนตนวา นาห ภกขเว อเอวร สมนปสสาม ดงนแลว. กการพรรณนาความนนน เพราะเหตทกาลงกลาววจารณ เหตตงแหงพระสตรปรากฏอย ฉะนน บณฑตพงทราบการวจารณ เหตตงแหงพระสตรกอน. จรงอย เหตตงแหงพระสตร ม ๔ อยาง คอ เกดเพราะ อธยาศยของตน ๑ เกดเพราะอธยาศยของผอน ๑ เกดดวยอานาจ คาถาม ๑ เกดเพราะเหตเกดเรอง ๑. ในเหตทง ๔ อยางนน พระสตร เหลาใด พระผมพระภาคเจาอนผอนมไดอาราธนา ตรสโดยพระ


อธยาศยของพระองคอยางเดยว เชน อากงเขยยสตร, วตถสตร เปนตน สตรเหลานน ชอวา มเหตตงเกดจากอธยาศยของพระองค. อนง สตรเหลาใดทพระองคทรงสารวจด อธยาศย ความชอบใจ ใจ บญเกา และความตรสร แลวตรสโดยอธยาศยของผอนอยางนวา ธรรมเปนเครองบมวมตตของพระราหล แกกลาแลว ถากระไร เราพง แนะนาในธรรมเปนทสนอาสวะยง ๆ ขนไปแกพระราหล เชน ราหโล- วาทสตร ธรรมจกกปปวตตนสตรเปนตน สตรเหลานน ชอวา มเหตตง เกดจากอธยาศยของผอน. กเทวดาและมนษยเหลานน เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา แลวถามปญหา โดยประการตาง ๆ พระผมพระภาคเจา ถกเทวดา และมนษยเหลานน ทลถามแลว ตรสสตรใด มเทวตาสงยต และ โพชฌงคสงยต เปนตน. สตรเหลานน ชอวา มเหตตงเกดโดยอานาจ คาถาม. อนงสตรเหลาใด พระผมพระภาคเจาตรสเพราะอาศยเหตเกด ขน เชนธมมทายาทสตร และปตตมงสปมสตรเปนตน สตรเหลานน ชอวา มเหตตงโดยเหตเกดเรองขน. ในเหตตงสตรทง ๔ น สตรนชอวามเหตตงเกดจากอธยาศย ของผอนอยางน. จรงอย สตรนตงขนดวยอานาจอธยาศยของผอน. ถามวา ดวยอธยาศยของคนพวกไหน ? แกวา ของบรษ ผหนกในรป. ในบทเหลานน น อกษร ในคาวา นาห ภกขเว เปนตน ม ปฏเสธเปนอรรถ. ดวยบทวา อห แสดงอางถงพระองค. พระผม


พระภาคเจา ตรสเรยกภกษเหลานนวา ภกขเว. บทวา อ ความวา ซงรปอน จากรปหญงทพงกลาวในบดน. บทวา เอกรปปป แปลวา รปแมอยางหนง. บทวา สมนปสสาม ความวา สมนปสสนา ๒ อยาง คอญาณสมนปสสนา ๑ ทฏฐสมนปสสนา ๑. ในสองอยางนน อนปสสนาวา ภกษเหนโดยเปนของไมเทยง ไมใชเหนโดยเปนของ เทยง นชอวา ญาณสมนปสสนา. สวนอนปสสนามอาทวา ภกษ พจารณาเหนรปโดยเปนอตตา ชอวาทฏฐสมนปสสนา. ในสองอยาง นน ในทน ทานประสงคเอาญาณสมนปสสนา. พงทราบการเชอม บทนดวย น อกษร. ทานกลาวอธบายไวดงนวา ภกษทงหลาย เราแมเมอตรวจด ดวยสพพญตญาณ กมองไมเหน แมรปอนสก อยางหนง. บทวา ย เอว ปรสสส จตต ปรยาทาย ตฏต ความวา รปใด เกาะกมทากศลจตอนเปนไปในภม ๔ ของบรษผหนกในรป ใหสนไปตงอย. จรงอย การยดถอ ชอวา การยดมน ไดในคาวา ยดมนกายหญงทงหมด เปนตน. ชอวา ใหสนไป ไดในคามอาทวา ภกษทงหลาย อนจจสญญา อนภกษอบรมแลว ทาใหมากแลว ทา กามราคะทงปวงใหสนไป. ใน๑ทน กถกทงสองอยาง. ในการยดถอและ การใหสนไปทงสองอยางนน รปนเมอถอเอากศลจตอนเปนไปในภม ๔ ๑. ปาฐะวา อธ อท รป จตภมก กสลจตต ภณหนต นลปปลกลาป ปรโส วย หตเถน คณหาต นาม ฯ เขปยมาน อคค วย อ ทธเน อทก สนตาเปตวา เขเปต ฯ พมาเปน ตตถ อท รป จตภมถกสลจตต คณหนต น นลปปลกลาป ปรโสวย หตเถ คณหาต, นาป เขปยามาน อคค วย อทธเน อทก สนตาเปตวา เขเปต. (แปลตามพมา)


ชอวาถอเอา เหมอนบรษเอามอถอกาอบลบวขาบ กหามได เมอทาให สนไป ชอวาทาใหสนไป เหมอนไฟททานาบนเตาไฟ ใหรอนแลวให สนไป กหามได อนง ๑รปทหามการเกดขนแหงกศลจตนน นนแหละ พงทราบวา ชอวายดและทากศลจตอนแมทเปนไปในภม ๔ ใหสนไป. ดวยเหตนนจงตรสวา ปรสสส จตต ปรยาทาย ตฏต (ยดจตของบรษตงอย) บทวา ยถยท ตดเปน ยถา อท. บทวา อตกรป แปลวา รป ของหญง. ในคาวา รป นน พงทราบอรรถแหงคา และสามญลกษณะ แหงรป ตามแนวแหงสตรวา ภกษทงหลาย พวกเธอกลาวรปอะไร ? ภกษทงหลาย ธรรมชาตใดยอมแตกสลาย เพราะเหตนนธรรมชาตนน จงเรยกวารป. รปยอมแตกสลายไปเพราะเหตอะไร ? ยอมแตกสลาย ไปเพราะเยนบาง ยอมแตกสลายไปเพราะรอนบาง. กศพทวา รป น ยอมไดในอรรถหลายอยาง เชน ขนธ, ภพ, นมต, ปจจย, สรระ, วณณะ, สณฐาน เปนตน. จรงอย ศพทวารปน ใชในอรรถวาไปขนธ ในประโยคนวา รปขนธอยางใดอยางหนง ทเปน อดต อนาคต และปจจบน. ใชในอรรถวารปภพ ในประโยคนวา เจรญ มรรคเพออปบตในรปภพ. ใชในอรรถวา กสณนมต ในประโยคนวา กาหนดอรปภายใน เหนรปกสณภายนอก. ใชในอรรถวาปจจย ใน ประโยคนวา อกศลธรรมอนลามกทงทมรป และไมมรป ยอมเกดขน. ๑. ปาฐะวา อปปตตจสส นวารยมานเมว จตภมก กสลจตต คณหาต เจว เขเปต จ เวทตพพ ฯ พมาเปน อปปตตจสส นวารยมานเมว จตภมกมป กสลจตต คณหาต เจว เขเปต จาต เวทตพพ. (แปลตามพมา)


ใชในอรรถวาสรระ ในประโยคนวา อากาศทลอมรอบตวกเรยกวา สรรรปเหมอนกน. ใชในอรรถวาวรรณะ ในประโยคนวา อาศยจกษ และวรรณรปเกดจกขวญญาณ. ใชในอรรถวาสญฐาน ในประโยคนวา ผถอประมาณในรปสญฐาน เลอมใสในรปสณฐาน. พงสงเคราะหรป มอาท วา ปยรป สาตรป อรสรโป (รปนารก รปนาชนใจ ผมรปไมนายนด) ดวย อาท ศพท. แตในทน รปศพทนน ใชในอรรถวา วรรณะ กลาวคอ รปายตนะ อนมสมฏฐาน ๔ ของหญง. อกอยางหนง วรรณะ (ส) อยางใดอยางหนงทเนองดวยกายของหญง ไมวาผาทนง เครองประดบ กลนหอม และผวพรรณเปนตน หรอเครองประดบและระเบยบดอกไม ยอมสาเรจเปนอารมณแหงจกขวญญาณของชาย. ทงหมดนน พง ทราบวา เปนรปแหงหญง เหมอนกน. บทวา อตถรป ภกขเว ปรสสส จตต ปรยาทาย ตฏต น ตรสไว เพอทาคาทตรสมากอนนนแลใหหนกแนน. หรอคากอนตรสไว ดวยอาหาอปมาอยางนวา ยถยท ภกขเว อตถรป (เหมอนรปหญง นนะ ภกษทงหลาย). แตคานตรสดวยอานาจการชภาวะแหงการยดถอ. ในการทรปหญงครอบงานนมเรองสาธกดงตอไปน :- ไดยนวา พระราชาทรงพระนามวา มหาทาฐกนาค ใหสราง พระสถปใหญ ทถา อมพฏฐะ ใกลเจตยครวหาร กระทาครภณฑ- วาหนบชา (บชาดวยนาของทเกด ณ ภเขามา) มหมนางสนมแวดลอม เสดจไปยงเจตยครวหาร ถวายมหาทาน แกภกษสงฆ ตามกาลอน สมควร. ธรรมดาวา สถานทชนเปนอนมากประชมกน ชนทงหมด ไมมสตทจะตงมนอยได. พระอครมเหสของพระราชา ทรงพระนามวา


ทมฬเทว ทรงตงอยในวยสาว นาชม นาพศมย. ครงนนพระเถระ รปหนงชอจตตะ ผบวชเมอแก แลดโดยทานองทไมสารวม ยดเอานมต ในรปารมณของพระอครมเหสนนเปนดงคนบา. เทยวพดไปในท ๆ ตนยนและนงวา เชญส แมทมฬเทว เชญส แมทมฬเทว. ตงแตนนมา ภกษหนมและสามเณร ตงชอไวเรยกทานวา พระอมมตตกจตตเถระ (พระจตบา). ตอไมนานนก พระเทวนนกทวงคต. เมอภกษสงฆไป เยยมในปาชาแลวกลบมา ภกษหนมและสามเณรไดไปยงสานกของ ทานกลาวอยางนวา ทานพระจตเถระ ขอรบ ทานพราเพอถง พระเทวพระองคใด พวกผมไปเยยมปาชาของพระเทวพระองคนน กลบมาแลว ถงภกษหนมและสามเณรทงหลายจะพดอยางนน ทาน กไมเชอ ไดแตพดดงคนบาวา พวกทานไปเยยมใคร ๆ กไดในปาชา หนาของพวกทานจงมสเหมอนควนไฟ. รปแหงหญงนไดครอบงา จตของพระจตตเถระ ผเปนบาตงอยดวยประการฉะน. อกเรองหนง เลากนวา วนหนงพระมหาราชา ทรงพระนามวา สทธาตสสะ มหมนางสนมแวดลอมเสดจมายงวหาร. ภกษหนงรป หนง ยนอยทซมประตแหงโลหปราสาท ตงอยในความไมสารวม แลหญงคนหนง. ฝายหญงนนกหยดดภกษหนมรปนน. ทงสอง ถกไฟคอ ราคะ ทตงขนในทรวงแผดเผาไดตายไปดวยกน. รปแหง หญงไดครอบงาจตของภกษหนมตงอย ดวยประการอยางน. อกเรองหนง เลากนมาวา ภกษหนมรปหนง จากกลยาณย- มหาวหาร ไปยงประตบานกาฬทฆวาปคาม เพอแสดงพระปาตโมกข


เสรจการแสดงพระปาฏโมกขแลว เมอไมเธอถอคาพดของผปรารถนา ด คดวา ในท ๆ ไปแลว เราถกภกษหนม และสามเณรถามแลว ควรจกบอกอาการทเราอาศยหมบานอย ดงนแลว จงไปเทยว บณฑบาตในบาน ยดเอานมต ในวสภาคารมณ (อารมณทเปน ขาศก) แลวไปยงทอยของตน จาผาทนางนงได พลางถามวา ทาน ขอรบ ทานไดผานมาอยางไร ? รวานางตายแลว คดวา หญงชอเหน ปานนตายเพราะเรา ดงน ถกไฟคอราคะทตงขนแผดเผากสนชวตไป. บณฑตพงทราบวา รปของหญงครอบงาจตของบรษตงอย แมดวย อาการอยางน. จบ อรรถกถาสตรท ๑ อรรถกถาสตรท ๒ สตรท ๒ เปนตน ทานกลาวแลว ดวยอานาจแหงบคคลผหนกในเสยง เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา อตถสทโท ไดแก เสยงพด ขบรอง และประโคม อนมจตเปนสมฏฐานของหญง. อกอยางหนง เสยงพณ, ขลย, สงข, บณเฑาะวเปนตน ทสาเรจดวยการประกอบของหญง ทมเครองนงหมบาง ทมเครองประทบบาง พงทราบวา เสยงของหญง ทงนน. จรงอย เสยงหญงทงหมดนน ยอมครองงาจตของบรษตง อย ฉะนแล. ในสตรนน พงทราบเรองปทอง นกยงทอง และภกษ หนมเปนตน. ดงไดสดบมาโขลงพระยาชาง โขลงใหญ อาศยซอกเขาอย. และในทไมไกลซอกเขานน มสระขนาดใหญสาหรบใชสอย. ในสระ


นน มปทองตวลาสน ทองนนเอากามจบเทาสตวทพากนมาลงสระนน เหมอนจบดวยคมแลวใหอยในอานาจของมนแลวทาใหตาย. พระยาชาง จองคอยโอกาสปทองนน ตงชางใหญเชอกหนงใหเปนหวหนาเทยวไป. วนหนง ปนนจบพระยาชางนนได. พระยาชางผสมบรณดวยกาลง และสต คดวา ถาเราจกรองเพราะกลวไซร ชางทงหมดจะไมเลน ตามความชอบใจ จกหนไปเสย จงไดยนนงอยนนเอง ครนรวาชาง ขนหมดแลว จงรองเพอใหภรรยาของตนรวา ตนถกปทองจบไว จง กลาวอยางนวา กปสดงทอง มตาโปน มกระดองแทนหนง อาศยอยในนา ไมมขน เราถกมนหนบ รองไหน ขอความสงสาร เจาอยาละทงขา ผปานชวต ภรรยาไดฟงดงนน รวาสามถกปหนบ จงเจรจากบชางบาง กบปบาง เพอใหสามพนจากภยนน จงไดกลาวอยางนวา พอเจาเอย ขาจกไมละเจาผเปนกญชรชาต มอาย ๖๐ ป เจาเปนทรกยงของขา บนแผนดน ซงมทวปทง ๔ เปนขอบเขต ปเหลาใดอยใน สมทร ในแมนาคงคา และในแมนายมนา ทานเปน สตวเกดในนาผประเสรฐสดของปเหลานน โปรด ปลอยสามของฉนผซงรองไหอย. ปคลายการหนบใหเพลาลง พรอมกบไดยนเสยงของหญง. ลาดบนนพระยาชาง คดวา นแล เปนโอกาสชองวางของมน จงยน


เทาขางหนงไว โดยอาการทถกหนบอยนนแล ยกเทาท ๒ ขน เหยยบ กระดองหลงปนน ทาใหแหละละเอยด กระชากปนนเหวยงขนบนฝง. ลาดบนน ชางทงหมดชมนมกนทาปนนใหแหลกละเอยดดวยคดวา มนเปนไพรของพวกเรา. เสยงของหญง ครอบงาจตของปทองดวย ประการฉะนกอน. ฝายนกยงทอง เขาไปยงปาหมพานต อาศยชฏแหงภเขาใหญอย แลดดวงอาทตย ในเวลาทพระอาทตยขนตลอดกาลเปนนตย เมอจะ กระทาการรกษาตนจงกลาวอยางนวา พระอาทตย เปนดวงตาโลก เปนราชาเอก มสเหลองดงทอง ทาพนแผนดนใหสวางไสว อทยขนมา ดวยเหตนน ขาพเจา ขอนอมนอม พระอาทตยนนซงมสเหลองดงทอง ทาพน แผนดนใหสวางไสว ขาพเจาทงหลายเปนผ อนทานคมครองแลวในวนน พงอยเปนสข ตลอดวน พราหมณทงหลายเหลาใด ผจบเวท ในธรรมทงปวง ขาพเจา ขอนอบนอมพราหมณ เหลานน และพราหมณทงหลายเหลานน โปรด รกษาขาพเจาดวย ความนอบนอมของขาพเจา จง มแดพระพทธเจาทงหลาย ความนอบนอมของ ขาพเจา จงมแดพระโพธญาณ ความนอบนอม ของขาพเจา จงมแดทานผหลดพนแลว ความ


นอบนอมของขาพเจา จงมแดวมตต (ธรรมเครอง หลดพน). นกยงนน ไดกระทาปรตร อนนแลว จงเทยวแสวงอาหาร. นกยงทองนน เทยวหากนตลอดวน ในเวลาเยนจงเขาไปทอย จงแลดดวงพระอาทตย ซงอสดงคต ไดกลาวชมเชยอยางนวา พระอาทตยเขนดวงตาโลก เปนราชาเอก มส เหลองดงทอง ทาพนแผนดนใหสวางไสว ยอม อสดงคตไป ดวยเหตนน ขาพเจาขอนอบนอม พระอาทตยนน ซงมสเหลองดงสทอง ทาพน แผนดนใหสวางไสว ขาพเจาทงหลายเปนผอน ทานคมครองแลว ในวนน พงอยเปนสขตลอด คน พราหมณเหลาใด ผจบแวทในธรรมทงปวง ขาพเจาขอนอบนอม พราหมณเหลานน และ พราหมณเหลานน โปรดรกษาขาพเจาดวย ความนอบนอมของขาพเจาจงมแดพระพทธเจา ทงหลาย ความนอบนอมของขาพเจาจงมแดพระ- โพธญาณ ความนอบนอมของขาพเจา จงมแด ทานผหลดพนแลวทงหลาย ความนอบนอมของ ขาพเจา จงมแดวมตต (ธรรนเครองหลดพน) นกยงนนไดกระทาปรตรนแลวจงสาเรจการอยแล. นกยงนน ยบยงอยตลอด ๗๐๐ ป โดยทานองนนนแล อยมาวนหนง


ไดยนเสยงนางนกยง กอนแตการกระทาปรตร ไมยอมระลกการ กระทาปรตร จงตดบวงของนายพราน ทพระราชาสงไป เสยงของ หญง ครอบงาจตของนกยงทองตงอย ดวยประการฉะนแล. ไดยนวา ภกษหนมผอยทฉาตกบรรพต และภกษหนมผอยทสธามณฑกวหาร ไดยนเสยงของหญงยอยยบไปแลว แล. จบ อรรถกถาสตรท ๒ อรรถกถาสตรท ๓ ในสตรท ๓ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อตถคนโธ ไดแก คนธายตนะ ของหญงมสมฏฐาน ๔. กลนกายของหญงนนน ยอมเหมน แตกลนเครองประเทองผวเปนตนภายนอก ทชโลมกายทานประสงค เอาในทน. จรงอยหญงบางคนมกลนเหมอนกลนมา บางคนมกลน เหมอนกลนแพะ บางคนมกลนเหมอนเหงอไคล บางคนมกลนเหมอน กลนเลอด คนโงบอดบางคน รกใครในหญงเหนปานนน นนแล. สวน กลนจนทน ฟงออกจากกาย และกลนดอกอบลฟงออกจากปากของ หญง นางแกวของพระเจาจกรพรรด กลนนไมมแกหญงทกจาพวก เฉพาะกลนเครองประเทองผวเปนตนภายนอก ทานประสงคเอาในทน สวนสตวเดยรจฉาน มชาง มา และโคเปนตน ยอมเดนไปไดสนทาง ๑ โยชน ๒ โยชน ๓ โยชน และ ๔ โยชน ตามกลนระดของสตว เดยรจฉานตวเมย. ไมวากลนกายหญง หรอกลนเครองนงหมทหญงนง


เครองประเทองผวทหญงลบไล เครองประดบและระเบยบดอกไม. เปนตน ของหญงกตามท ทงหมด พงทราบวา กลนหญงทงนน. จบ อรรถกถาสตรท ๓ อรรถกถาสตรท ๔ ในสตรท ๔ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อตถรโส ไดแก รสายตนะของหญง มสมฏฐาน ๔ กพระจฬาภยเถระ ผทรงพระไตร- ปฎก กลาววา รสนใดจะเปนรสแหงการฟง หรอรสแหงการบรโภค ดวยอานาจการรบใชเปนตนของหญง รสน ชอวารสของหญง. กรสนาลายทเปอนเนอรมฝปากเปนตนของหญง แมแตรสแหงขาวตม และขาวสวยเปนตน ทเธอใหแกสาม ทงหมดนพงทราบวารสแหง หญงเหมอนกน. จรงอย สตวเปนอนมากถอเอาของอยางใดอยางหนง ทหญงแมบานใหดวยมอของตนเทานน วาเปนของอรอย ถงความ พนาสไปแลว แล. จบ อรรถกถาสตรท ๔


อรรถกถาสตรท ๕ ในสตรท ๕ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อตถโผฏพโพ ความวา สมผสกายของหญง สมผสแมของผา เครองประดบ และ ระเบยบดอกไมเปนตน ทอยกบตวหญง พงทราบวาโผฏฐพพะหญง ทงนน. กผสสะ ทงหมดนน ยอมครอบงาจตของบรษตงอย เหมอน ผสสะทเปนวสภาคารมณ (อารมณทเปนขาศก) ของภกษหนมผ กาลงสาธยายเปนคณะอยทลานแหงมหาเจดย. ดงนน พระศาสดา จงถอเอาอารมณมรปารมณเปนตนอยาง หนง ดวยอานาจแหงอาสยะ (อธยาศย) และอนสย (กเลศทนอนเนอง ในสนดาน) ของสตวทงหลาย จงตรสวา เรามองไมเหน อารมณอนเชนน. เหมอนอยางวา รปหญงยอมเขาถงจตตปบาทของบรษผหนกในรป ยอมพวพน ใหเมา ใหมวเมา ใหหลง ใหลมหลง ฉนใด เสยงเปนตน ทเหลอ หาเปนฉนนนไม. อนง เสยงเปนตน ยอมเขาถงจตตปบาทของ บรษผหนกในเสยงเปนตน ฉนใด๑ อารมณมรปเปนตนหาเปนฉนนนไม เพราะบรรดาอารมณมรปารมณเปนตน อารมณเดยวเทานน ยอม ครอบงาจตของบรษบางคน. สาหรบบรษบางคน ๒ อารมณบาง ๓ อารมณบาง ๔ อารมณบาง ๕ อารมณบาง ครอบงาจต. ดงนน ๑. ปาฐะวา ตถา เสสา สททาทโย ฯ ยถา จ สททาทครกาน สททาทโย ตถา รปาทน อารมมณห พมาเปน น ตถา เสสา สททาทโย. ยถา จ สททาทครกาน สททาทโย, น ตถา รปาทน อารมมณาน. แปลตามพมา


สตรทง ๕ สตรน พระองคตรสแลว ดวยอานาจบคคลผหนกในอารมณ ๕ อยาง ไมตรสดวยอานาจปญจครกชาดก. สวนปญจครกชาดก กควร นามากลาว เพอเปนพยาน. จรงอย ในชาดกนน เมอพวกอมนษยพากน จดรานตลาดกลางทางกนดาร บรรดาสหาย ๕ คนของมหาบรษ สหายผหนกในรป ตดอยในอารมณ ถงความยอยยบ ผหนกในเสยง เปนตน ตดอยในสททารมณเปนตน กถงความยอยยบ. เรองทเปน อดต ควรนามากลาวเพอเปนพยาน กพระสตรทง ๕ น พระองคตรสดวยอานาจบคคลผหนก ในอารมณ ๕ อยางเทานน กเพราะเหตทไมใชแตผชายอยางเดยว เทานน เปนผหนกในอารมณทง ๕ แมหญงกเปนผหนกเหมอนกน ฉะนน พระองคจงตรส พระสตร ทง ๕ อก ดวยอานาจหญงผหนก ในอารมณแมเหลานน. เนอความแหงพระสตรแมนน พงทราบโดย นยทกลาวแลวนนแล. แมบรรดาเรองทงหลาย ในสตรท ๑ พงทราบเรองของสนม ของมหาราชา ผมองดภกษหนม ซงยนอยทประตแหงโลหปราสาท แลวกตายไป เรองนนกลาวไวพสดารแลวตอนตนนนแล. ในสตรท ๒ พงทราบเรองหญงผอาศยรปเลยงชพในกรง สาวตถ. เลากนมาวา นกดดพณ ชอวา คตตละ ไดสงทรพย ๑,๐๐๐ ไปใหหญงคนหนง นางกลบเยยหยน ไมปรารถนาจะรบ เขาคดวา เราจกทาสงทควรทาในเรองน เวลาจวนจะเยน จงแตงตวนงทประต


แหงหนงตรงหนาเรอนของนาง ขนสายพณเหมาะเจอะดแลว จงขบรองคลอ ไปกบเสยงพณ. หญงนนไดยนเสยงเพลงขบของเขา คดวา เราจก ไปหาเขาทางหนาตางทเปดไว ดวยความสาคญวา ประต กพลดตก ลงไปถงสนชวต. ในสตรท ๓ พงทราบ กลนจนทนฟงออกจากพระกาย และ กลนอบลฟงออกจากพระโอษฐของพระเจาจกรพรรด เรองนควร นามาแสดง กในขอนพงทราบเรอง ดงตอไปน :- เลากนมาวา สามของธดาแหงกฏมพผหนง ในกรงสาวตถ ฟงพระธรรมเทศนาของพระศาสดา คดวา เราเปนคฤหสถ ไม สามารถจะบาเพญธรรมนได จงบวชในสานกของพรปณฑปาตก เถระ (พระเถระผถอเทยวบณฑบาตเปนวตร) รปหนง. ครงนน พระเจา- ปเสนทโกศล ทรงทราบภรรยาของเขาวา หญงผนไมมสาม จงโปรดให คนนามาอยในพระราชวง วนหนง ทรงถอเอากาดอกอบลบวขาบกาหนง เสดจเขาไปในพระราชวง โปรดใหประทานดอกอบลแกหญงคนละดอก. เมอแบงกนอย ดอกอบล ๒ ดอก ไดถงมอของหญงนน. หญงนน แสดง อาการราเรง สดมแลวกราไห. พระราชาทรงเหนอาการทง ๒ ของนาง จงรบสงใหเรยกนางมาตรสถาม. ฝายนางกราบทลเหตทตนยนด และรองไห ใหทรงทราบ. แมเมอนางกราบทลถงครงท ๓ พระราชาไมทรงเชอ วน รงขน จงรบสงใหคนขนเอาของหอม ทมกลนอยางด มระเบยบดอกไม และเครองลบไลเปนตนทกอยาง ในพระราชนเวสนออกไป ใหป อาสนะสาหรบภกษสงฆ มพระพทธเจาเปนประธาน ถวายมหาทาน


แดภกษสงฆ มพระพทธเจาเปนประธาน ในเวลาเสรจภตกจ ตรส ถามหญงนนวา พระเถระรปไหน เมอนางกราบทลวา รปน ทรงทราบ แลวถวายบงคมพระศาสดา แลวทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอ ภกษสงฆจงไปกบพระองค พระเถรรปโนน ของขาพระองคจก กระทาอนโมทนา. พระศาสดาเวนภกษรปนนไว แลวเสดจไปยง พระวหาร. พอพระเถระเรมกลาวอนโมทนา ทวพระราชนเวสน เปนเหมอนเตมไปดวยกลนหอม. พระราชาทรงเลอมใสวา นางพด จรงทเดยว วนรงขนจงถามถงเหตนนกะพระศาสดา. พระศาสดา ตรสบอกวา ในอดตกาล ภกษรปนฟงธรรมกถา เปลงสาธการวา สาธ สาธ ไมขาดสาย ไดฟงโดยเคารพ ดกอนมหาบพตร ภกษนน ไดอานสงสนมการเปลงสาธการนนเปนมล ในเวลาฟงแสดงพระสทธรรม เมอภกษนน กลาววา สาธ สาธ กลนหอมเกดจากปาก ฟงไป เหมอนกลนดอกอบล ฉะนน. คาทเหลอในบททงปวง งายทงนนแล ในวรรคนทานกลาวแต เรองทงนน. บาลวาดวยรปจบ. จบ อรรถกถาสตรท ๕ จบ อรรถกถารปาทวรรคท ๑


นวรณปหานวรรคท ๒

วาดวยเหตเกดนวรณ ๕ [๑๒] ดกอนภกษทงหลาย เราไมเหนธรรมอนสกอยางหนง ซงเปนเหตเกดขนแหงกามฉนทะทยงไมเกดกด เปนเหตเปนไปเพอ ความยงใหญขนแหงกามฉนทะทเกดแลวกด เหมอนดงสภนมต (นมตงานคออารมณชวนกาหนด ) นเลย ดกอนภกษทงหลาย เมอ บคคลทาในใจโดยไมแยบคายซงสภนมตเขา กามฉนทะทยงไมเกด ยอมเกดขนดวย กามฉนทะทเกดขนแลวยอมเปนไปเพอความยงใหญ ขนดวย. [๑๓] ดกอนภกษทงหลาย เราไมเหนธรรมอนสกอยางหนง ซงเปนเหตเกดขนแหงถนมทธะทยงไมเกดกด เปนเหตเปนไปเพอ ความยงใหญขนแหงพยาบาททเกดแลวกด เหมอนดงปฏฆนมต (นมตกระทบใจ คออารมณชวนขดเคอง) นเลย ดกอนภกษทงหลาย เมอ บคคลทาในใจโดยไมแยบคายซงปฏฆนมต พยาบาททยงไมเกด ยอมเกดขนดวย พยาบาททเกดขนแลวยอมเปนไปเพอความยงใหญ ขนดวย. [๑๔] ดกอนภกษทงหลาย เราไมเหนธรรมอนสกอยางหนง ซงเปนเหตเกดขนแหงถนมทธะทยงไมเกดกด เปนเหตเปนไปเพอ ความยงใหญขนแหงถนมทธะทเกดแลวกด เหมอนดงความไมยนด (ในอธกศล) ความคราน ความบดกาย (ดวยความเกยจคราน) ความ เมาอาหาร และความหดหแหงจตนเลย ดกอนภกษทงหลาย เมอ


บคคลมจตหดหแลว ถนมทธะยงไมเกดยอมเกดขนดวย ถนมทธะท เกดขนแลวยอมเปนไปเพอความยงใหญขนดวย. [๑๕] ดกอนภกษทงหลาย เราไมเหนธรรมอนสกอยางหนง ซงเปนเหตเกดขนแหงอทธจจกกกจจะทยงไมเกดกด เปนเหตเปนไปเพอ ความยงใหญขนแหงอทธจจกกกจจะทเกดแลวกล เหมอนดง เจตโสอวปสมะ (ความไมเขาไปสงบแหงจตดวยสมถะและวปสสนา) นเลย ดกอนภกษทงหลาย เมอบคคลมจตไมเขาไปสงบแลว อทธจจกก- กจจะทยงไมเกดยอมเกดขนดวย อทธจจกกกจจะทเกดขนแลวยอมเปน ไปเพอความยงใหญขนดวย. [๑๖] ดกอนภกษทงหลาย เราไมเหนธรรมอนสกอยางหนง ซงเปนเหตเกดขนแหงวจกจฉาทยงไมเกดกด เปนเหตเปนไปเพอ ความยงใหญขนแหงวจกจฉาทเกดแลวกด เหมอนดงอโยนโสมนสการ (ความทาในใจโดยไมแยบคาย คอคดไมถกทาง) นเลย ดกอนภกษ ทงหลาย เมอบคคลทาในใจโดยไมแยบคาย วจกจฉาทยงไมเกด ยอมเกดขนดวย วจกจฉาทเกดขนแลวยอมเปนไปเพอความยงใหญ ขนดวย. วาดวยเหตไมใหนวรณ ๕ เกดขน [๑๗] ดกอนภกษทงหลาย เราไมเหนธรรมอนสกอยางหนง ซงเปนเหตไมเกดขนแหงกามฉนทะทยงไมเกดกด เปนเหตเสอมหาย ไปแหงกามฉนทะทเกดแลวกด เหมอนดงอสภนมต (นมตไมงาม คอ


อสภ ๑๐ ) นเลย ดกอนภกษทงหลาย เมอบคคลทาในใจโดยแยบคาย ซงอสภนมต กามฉนทะทยงไมเกดยอมไมเกดขนดวย กามฉนทะ ทเกดขนแลวยอมเสอมหายไปดวย. [๑๘] ดกอนภกษทงหลาย เราไมเหนธรรมอนสกอยางหนง ซงเปนเหตไมเกดขนแหงพยาบาททยงไมเกดกด เปนเหตเสอมหาย ไปแหงพยาบาททเกดขนแลวกด เหมอนดงเมตตาเจโตวมตต นเลย ดกอนภกษทงหลาย เมอบคคลทาในใจโดยแยบคายซงเมตตาเจโต- วมตตอย พยาบาททยงไมเกดยอมไมเกดขนดวย พยาบาททเกดขน แลวยอมเสอมหายไปดวย. [๑๙] ดกอนภกษทงหลาย เราไมเหนธรรมอนสกอยางหนง ซงเปนเหตไมเกดขนแหงถนมทธะทยงไมเกดกด เปนเหตเสอมหาย ไปแหงถนมทธะทเกดขนแลวกด เหมอนดงอารมภธาต (ธาตคอ ความเพยรรเรม) นกกมธาต (ธาตคอความเพยรพยายาม) ปรกกม- ธาต (ธาตคอความเพยรบากบน) นเลย ดกอนภกษทงหลาย เมอ บคคลมความเพยรอนเรมแลว ถนมทธะทยงไมเกดยอมไมเกดขนดวย ถนมทธะทเกดขนแลวยอมเสอมหายไปดวย. [๒๐] ดกอนภกษทงหลาย เราไมเหนธรรมอนสกอยางหนง ซงเปนเหตไมเกดขนแหงอทธจจกกกจจะทยงไมเกดกด เปนเหต เสอมหายไปแหงอทธจจกกกจจะทเกดขนแลวกด เหมอนดงเจตโส- วปสมะ (ความเขาไปสงบแหงจตดวยสมถะและวปสสนา) นเลย ดกอนภกษทงหลาย เมอบคคลมจตเขาไปสงบแลว อทธจจกกกจจะ


ทยงไมเกดยอมไมเกดขนดวย อทธจจกกกจจะทเกดขนแลวยอม เสอมหายไปดวย. [๒๑] ดกอนภกษทงหลาย เราไมเหนธรรมอนสกอยางหนง ซงเปนเหตไมเกดขนแหงวจกจฉาทยงไมเกดกด เปนเหตเสอมหาย ไปแหงวจกจฉาทเกดแลวกด เหมอนดงความทาในใจโดยแยบคาย นเลย ดกอนภกษทงหลาย เมอบคคลทาในใจโดยแยบคายอย วจกจฉา ทยงไมเกดยอมไมเกดขนดวย วจกจฉาทเกดขนแลวยอมเสอมหาย ไปดวย. จบ นวรณปหานวรรคท ๒


อรรถกถามวรณปหานวรรคท ๒๑

อรรถกถาสตรท ๑ วรรคท ๒ สตรท ๑ พงทราบวนจฉยดงตอไปน :- ในบทวา เอกธมมป น พงทราบธรรมดวยอรรถวา มใชสตว เหมอนในคามอาทวา กในสมยนนแล ธรรมทงหลายยอมม. เพราะ ฉะนนในบทวา เอกธมมป น มใจความดงนวา แมสภาวะอนหนง มใชสตว. ก วา ศพท ในบทวา อนปปนโน วา น มสมจจยเปนอรรถ ไมใชมวกปเปนอรรถ เหมอน วา ศพทในประโยคอยางนวา ภตาน สตตาน ตยา สมภเวสน วา อนคคหาย ยาวตา ภกขเว สตตา อปทา วา ทวปทา วา เพอดารงอยแหงสตวผเกดแลวดวย เพอ อนเคราะหพวกสตวสมภเวสดวย. ภกษทงหลาย เหลาสตวไมมเทา และสตว ๒ เทา มประมาณเพยงใด ดงน. กในขอนมใจความดงนวา กามฉนท ทยงไมเกดยอมเกดขน และทเกดขนแลว ยอมเปนไป เพอไพบลยเจรญเตมทดวยธรรมใด เรามองไมเหนธรรมนนอยางอน เหมอนศภนมตเลย. บรรดาบทเหลานน บทวา อนปปนโน ความวาไมเกด ไม เกดพรอม ไมปรากฏ ไมเปนไป. บทวา กามฉนโท ไดแก กามฉนท- นวรณ ทกลาวไวพสดารแลว โดยนยมอาทวา ความพอใจในกาม ความกาหนดในกาม ความเพลดเพลนในกาม ความอยากในกาม อนใด ๑. วรรคท ๒ น บาลมไดแบงออกเปนสตร ๆ แตอรรถกถาแบงไว ๑๐ สตร


บทวา อปปชชต ไดแกบงเกด ปรากฏ. กกามฉนทนนน พงทราบวา ทยงไมเกดยอมเกดขน ดวยอานาจความฟงขน หรอ ดวยอารมณทยงไมไดเสวย. จรงอย เมอวาโดยประการอน กามฉนท ชอวาไมเกดขนในสงสารอนไมปรากฏเบองตนและเบองปลาย ยอมไมม. ในขอนน กเลสยอมไมฟงขน แกภกษบางรป ดวยอานาจ วตร ยอมไมฟงขนแกภกษบางรป ดวยอานาจ คนถะ, ธดงค, สมาธ, วปสสนา, และงานนวกรรม ทเธอทาแลว อยางใดอยางหนง จรงอย ภกษบางรป เปนผสมบรณดวยวตร เมอภกษนนกระทา ขททกวตร ขอวตรเลก ๘๒ มหาวตร ขอวตรใหญ ๑๔ เจตยงคณ- วตร โพธยงคณวตร ปานยมาฬกวตร อโปสถาคารวตร อาคนตก- วตร และคมกวตร กเลสยอมไมไดโอกาส. แตครนยอมา เมอเธอ สละวตร มวตรแตกแลวเทยวไป อาศยการใสใจโดยไมแยบคาย และการปลอยสต กเลสยอมเกดขน แมเมอเปนเชนนน กเลสยงไม เกดขนเพราะยงไมฟงขน กชอวายอมเกดขน. บางรปเปน ผประกอบดวยคนถะ เรยน ๑ นกายบาง ๒ นกายบาง ๓ นกายบาง ๔ นกายบาง ๕ นกายบาง เมอเธอเรยน ทองบน บอก แสดง ประกาศพทธพจน คอปฎก ๓ ดวยอานาจอรรถ ดวยอานาจบาล ดวยอานาจอนสนธ ดวยอานาจอกษรเบองตน เบองปลาย กเลสยอม ไมไดโอกาส. ตอมาเมอละการเลาเรยน เกยจคราน เทยวไปอย อาศยอโยนโสมนสการ สละการปลอยสต กเลสยอมเกดขน. แมเมอ เปนอยางน กเลสทยงไมเกดขน เพราะยงไมฟงขน กชอวา ยอมเกดขน.


แตบางรปเปนผทรงธดงค สมาทานธดงคคณ ๑๓ ประพฤตอย กเมอเธอปรหาร คอรกษาธดงคคณอย กเลสยอมไมไดโอกาส. แตตอมา เมอเธอสละธดงคเวยนมาเพอความมกมากประพฤตอย อาศยอโยนโสมนสการ และการปลอยสต กเลสยอมเกดขน. แม เมอเปนอยางน กเลสทยงไมเกดขนเพราะยงไมฟงขน กชอวายอม เกดขน. บางรป มความชานาญทสงสมไวในสมาบต ๘. เมอเธอ ประกอบเนอง ๆ ในปฐมฌานเปนตนอย ดวยอานาจวสมอาวชชวส ชานาญเขาสมาบตเปนตน กเลสยอมไมไดโอกาส แตตอมาเมอเธอ เสอมฌานหรอสลดฌานเสยแลว ประกอบเนอง ๆ ในกจมชอบคย เปนตน อาศยอโยนโสมนสการ และการปลอยสต กเลสยอมเกดขน แมเมอเปนอยางน กเลสทยงไมเกดเพราะยงไมฟงขน ชอวา ยอมเกดขน. อนง บางรป เปนผเจรญวปสสนากระทากจในอนปสสนา ๗ และมหาวปสสนา ๑๘ อย. เมอเธอเปนอยอยางน กเลสยอมไมได โอกาส แตตอมา เมอเธอละกจในวปสสนา มงไปในการทารางกาย ใหแขงแรง อาศยอโยนโสมนสการ และการปลอยสต กเลสยอม เกดขน แมเมอเปนอยางน กเลสทยงไมเกดขนเพราะยงไม ตงขน กชอวายอมเกดขน. บางรปเปนผประกอบงานนวกรรม ใหสรางโรงอโบสถ และโรงฉนเปนตน เมอเธอกาลงคดถงเครองอปกรณ ของโรงอโบสถ เปนตนเหลานนอย กเลสยอมไมไดโอกาส ครนตอมา เมองาน นวกรรมของเธอเสรจแลว หรอทอดทงเสย อาศยอโยนโสมนสการ


และการปลอยสต กเลสกเกดขน แมเมอเปนอยางน กเลสทยงไม เกดขนเพราะยงไมฟงขน ชอวายอมเกดขน. อนงบางรป มาแตพรหมโลก เปนสตวบรสทธ, เพราะตน ไมมการสองเสพมากอน กเลสจงไมไดโอกาส แตครนยอมาไดการ สองเสพ อาศยอโยนโสมนสการ และการปลอยสต กเลสยอมเกดขน แมเมอเปนอยางน กเลสทยงไมเกดขน เพราะยงไมฟงขน กชอวายอมเกดขน พงทราบความเกดขนแหงกเลสทยงไมเกดขน เพราะยงไมฟงขน ดวยประการอยางนกอน. กเลสทเกดขนเพราะอารมณทยงไมเคยเสวยเปนอยางไร ? ภกษบางรป ยอมไดอารมณ มรปารมณ ทนาชอบใจ และไมนา ชอบใจเปนตน ทตนเคยไดเสวย อาศยอโยนโสมนสการ และการ ปลอยสตไปในอารมณนน ราคะยอมเกดขนแกภกษนน เมอเปนอยางน กเลสทยงไมเกดเพราะอารมณทยงไมเคยเสวย ชอวา ยอมเกดขน. บทวา อปปนโน ไดแก เกดแลว เกดพรอมแลว บงเกดแลว บงเกดยงแลว ปรากฏแลว บทวา ภยโยภาวาย ไดแก เพอเกดมบอย ๆ บทวา เวปลลาย ไดแก เพอความไพบลยคอ เพอความเปนกอง. ในขอนน ขอทวากามฉนทเกดขนคราวเดยวจกไมดบ หรอดบไป คราวเดยวจกไมเกดขนอก นนมใชฐานะทจะมได. กเมอกามฉนท อยางหนงดบไปแลว กามฉนทเมอเกดสบ ๆ ไป ในอารมณนน หรอ อารมณใดอารมณหนง ชอวา ยอมเปนไปเพอมยงขน เพอ ความไพบลย.


บทวา สภนมตต ไดแกอารมณอนเปนทตงแหงราคะ จรงอย บทวา นมตต เปนชอแหงปจจย ไดในคานวา ภกษทงหลาย อกศล บาปธรรม ทมปจจยยอมเกดขน ทไมมปจจยหาเกดขนไม. บทวา นมตต เปนชอแหงเหต ไดในคานวา ภกษทงหลาย ภกษผประกอบ เนอง ๆ ซงอธจต พงมนสการถงเหตทง ๕ ตามกาลอนควร บทวา นมตต เปนชอของสมาธ ไดในคานวา โส ต นนตต อาเสวต ภาเวต ความวา ภกษนน ยอมเสพ ยอมเจรญสมาธนน. บทวา นมตต เปนชอแหงวปสสนา ไดในคานวา เมอภกษอาศยวปสสนาใด มนส- การวปสสนาใด อาสวะทงหลายยอมสนไปเรอย ๆ. แตในทน ธรรมอนเปนอฎฐารมณ ซงเปนทตงแหงราคะ. ทานประสงคเอา สภนมต. บทวา อโยนโส มนสกโรโต ความวา เมอภกษใสใจโดยมใช อบาย ดวยอานาจการใสใจนวา บรรดาการใสใจเหลานน การใสใจ โดยไมแยบคายเปนไฉน ? การใสใจโดยไมแยบคาย คอการใสใจ ไปนอกทาง ในสงทไมเทยงวาเทยง ในสงทเปนทกขวาเปนสข ในสงทไมเปนอตตาวาเปนอตตา ในสงทไมงามวางาม หรอการราพง ถง การคานงถงเนอง ๆ การผกใจ การประมวลจต ดวยสงอนเปน ปฏกลทปราศจากความจรง แมนเรยกวาการใสใจโดยไมแยบคายแล จบ อรรถกถาสตรท ๑


อรรถกถาสตรท ๒ ในสตรท ๒ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา พยาปาโท ไดแก ความวบต ความละปกตแหงจต เหมอนความวบตแหงอาหาร (อาหารบด). บทวา พยาปาโท นเปน ชอแหงพยาปาทนวรณ ทกลาวไวพสดารแลว อยางนวา ในนวรณ เหลานน พยาปาทนวรณเปนไฉน ? คอความอาฆาตเกดขนวา ผน ไดทาความฉบหายแกเรา. บทวา ปฏฆนมตต ไดแก นมตทไมนาปรารถนา คาวา ปฏฆนมตต น เปนชอของปฏฆจต ความแคนเคองกม เปนชอของอารมณ ททาใหแคนเคองกม สมจรงดงคาทพระอรรถกถาจารย กลาวไวใน อรรถกถาวา แมปฏฆจต กชอวา ปฏฆนมต แมธรรมทเปนอารมณของ ปฏฆจต กชอวา ปฏฆนมต คาทเหลอในทน พงทราบโดยนยทกลาว ในกามฉนทนนแล. ในปฏฆนวรณนฉนใด แมในนวรณอนจากน กฉนนน. กในสตรนน ๆ ขาพเจาจกกลาวเพยงขอแปลกกนเทานนแล. จบ อรรถกถาสตรท ๒


อรรถกถาสตรท ๓ ในสตรท ๓ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ถนมทธ ไดแก ถนะ และมทธะ ใน ๒ อยางนน ภาวะ ทจตไมควรแกการงานชอวา ถนะ คาวา ถนะ น เปนชอของความเกยจ คราน. ภาวะทขนธทง ๓ ไมควรแกการงาน ชอวา มทธะ. คาวา มทธะ น เปนชอของความโงกงวง ดจความโงกงวงของลง เปน ธรรมชาตกลบกลอก. พงทราบความพสดารแหงถนะและมทธะ ทง ๒ นน โดยนยเปนตนวา ในถนะและมทธะทง ๒ นน ถนะ เปนไฉน ? ภาวะทจตไมเหมาะไมควรแกการงาน หยอนยาน ทอแท ชอวา ถนะ ในถนะและมทธะทง ๒ นน มทธะเปนไฉน ? ภาวะทกาย ไมเหมาะ ไมควรแกการงาน โงกงวง ชอวา มทธะ บทวา อรต เปนตน พงทราบโดยนยทจาแนกไวแลวในวภงค นนแล สมจรงดงคาททานกลาวไววา บรรดาธรรมเหลานน อรต เปนไฉน ? ความไมยนด ภาวะทไมยนด ความไมยนดยง ความไม อภรมย ความเออมระอา ความหวาด ในเสนาสนะอนสงด หรอ ในอธกศลธรรมอยางอน ๆ นเรยกวา อรต บรรดาธรรมเหลานน ตนท ความเกยจครานเปนไฉน ? ความเกยจ ความคราน ความ ใสใจในความคราน ความเกยจคราน กรยาทเกยจคราน ภาวะแหง ผเกยจคราน นทานเรยกวา ตนท บรรดาธรรมเหลานน ความบด- กายเปนไฉน ? ความบด ความเอยว ความนอมไป ความโนมมาคอมไป คอมมา ความบดเบยว น เรยกวา วชมภกา. บรรดาธรรมเหลานน


ความเมาอาหาร เปนไฉน ? ผมกบรโภค มนในอาหาร ลาบากใน อาหาร ออนเปลยในกาล นเรยกวา ความเมาในอาหาร. บรรดา ธรรมเหลานน ความทจตหดหเปนไฉน ? ภาวะทจตไมเหมาะ ไม ควรแกการงาน ความยอหยอน ความยนยอ ความทอแท ความ ทอถอย ภาวะทอแทแหงจตน เรยกวา ความทอแทแหงจต กบรรดา ธรรมเหลาน ธรรม ๔ ขางตน เปนปจจยแกถนมทธนวรณ ทง โดยสหชาตปจจย ทงโดยอปนสสยปจจย อนงภาวะทยอหยอน ยอมไมเปนสหชาตปจจยโดยตนของตนเอง แตยอมเปนสหชาตปจจย ในทสดแหงอปนสสยปจจย. จบ อรรถกถาสตรท ๔ อรรถกถาสตรท ๔ ในสตรท ๔ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อทธจจกกกจจ ไดแก อทธจจะ และกกกจจะ. ใน ๒ อยางนน อาการทจตฟงซาน ชอวา อทธจจะ ความเดอดรอน ของบคคลผไมไดกระทาคณความด ทาแตความชว เพราะขอนน เปนปจจย ชอวา กกกจจะ บทวา เจตโส อวปสโม น เปนชอของ อทธจจะ และกกกจจะ นนเอง. บทวา อวปสนตจตตสส ไดแกผมจต ไมสงบดวยฌานและวปสสนา กความไมสงบน เปนปจจยแกอทธจจะ และกกกจจะ ในทสดแหงอปนสสยปจจย. จบ อรรถกถาสตรท ๔


อรรถกถาสตรท ๕ ในสตรท ๕ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา วจกจฉา ไดแก วจกจฉานวรณ ทกลาวไวพสดารแลว โดยนยมอาทวา ยอมสงสยในพระศาสดา ความใสใจโดยไมแยบคาย มลกษณะดงกลาวแลวแล. จบ อรรถกถาสตรท ๕ อรรถกถาสตรท ๖ ในสตรท ๖ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อนปปนโนว กามฉนโท นปปชชต ความวา กามฉนทะ ทไมเกดขนดวยเหต ๒ อยางเทานนคอ ดวยความไมฟงขน หรอดวย อารมณทไมเคยเสวย กไมเกดขน. กามฉนทะนน เปนอนภกษขมได แลวอยางนน ยอมไมไดเหตหรอปจจยอก. แมในทนบณฑตพงทราบ ความไมฟงขนดวยอานาจวตรเปนตน. จรงอย เมอภกษบางรป ประกอบอยในวตร กระทาวตรอยนนเอง โดยนยดงกลาวแลว กเลส ยอมไมไดโอกาส เพราะฉะนน กามฉนทะนน เปนอนชอวาภกษขม ไวไดดวยอานาจวตร ภกษนนการทากามฉนทะนนใหเปนอนตนขม ไวไดอยางนน แลวเวนขาดยอมยดเอาพระอรหตได เหมอนพระ มาลกตสสเถระฉะนน. ไดยนวา ทานพระมาสกตสสะ บงเกดในครอบครวพรานในท ภกขาจาร แหงคเมณฑวาสวหาร ในโรหณชนบท เจรญวยแลวก


ครองเรอน คดวาจกเลยงบตรและภรรยา วางงาทบเหวไว ๑๐๐ คน ดกบวงไว ๑๐๐ บวง ฝงหลาวไว ๑๐๐ แหง สรางสมบาปไวเปน อนมาก วนหนงถอเอาไฟและเกลอจากเรอน ไปปา ฆาเนอทตดบวง กนเนอทสกดวยถานเพลง กระหายนา กเขาไปคเมณฑวาสวหาร ไมไดดมนาแมเพยงบรรเทาความกระหาย ในหมอนาประมาณ ๑๐ หมอ ในโรงนาดม เรมยกโทษวา อะไรกนน ในทอยภกษมประมาณ เทาน ไมมนาดมเพยงบรรเทาความกระหาย สาหรบผมาเพอหวง จะดม พระจฬบณฑปาตกตสสเถระ ฟงถอยคาของเขาแลว จงไป หาเขา เหนหมอนาดม ประมาณ ๑๐ หมอเตมนาในโรงดม คดวา สตวนชะรอยจกเปนชวมานเปรต จงกลาววา อบาสก ถาทานกระหาย นา กจงดมเถด ดงนแลว ยกหมอขนรดลงทมอของเขา เพราะอาศย กรรมของเขา นาดมทดมแลว ๆ กระเหยไปเหมอนใสลงในกระเบองรอน เมอเขาดมนาในหมอทงหมด ความกระหายกไมหายขาด ลาดบนน พระ- เถระจงกลาวกะเขาวา กอนอบาสก กทานทากรรมหยาบชา เพยงไรไว ทานจงเกดเปนเปรตในปจจบนทเดยว วบากจกเปนเชนไร ? เขาฟงคาของพระเถระแลว ไดความสงเวช ไหวพระเถระ แลวรอเรองประหารมฟาทบเหวเปนตนเหลานนเสย รบไปเรอน ตรวจดบตรและภรรยาแลวทาลายหอก ทง ประทป เนอ และ นกไวในปา กลบไปหาพระเถระขอบรรพชา พระเถระกลาววา ผม อาย บรรพชาเปนกจททาไดยาก ทานจกบวชไดอยางไร ? เขา กลาววาทานเจรญ กระผมเหนเหตแจงประจกษอยางน จกไมบวช ไดอยางไร พระเถระใหตจปญจกกรรมฐานแลวใหเขาบวช ทานเรม


วตรปฏบต ยนดเรยนเอาพทธพจน วนหนง ไดฟงฐานะนใน เทวทตสตรวา ภกษทงหลาย พวกนายนรยบาล ยอมใสสตวตวผ เสวยกองทกข มประมาณเทาน เขาในมหานรกอก จงกลาววา นายนรบาล ใสสตวผเสวยกองทกข มประมาณเทานแลวลงในมหานรก อก โอ มหานรก หนกนะขอรบ พระเถระตอบวา เออ ผม อาย หนก ทานถามวา ผมอาจจะมองเหนไหมขอรบ พระเถระ กลาววา ทานไมอาจมองเหน (แต) เราจกแสดงเหตอยางหนง เพอ จะกระทาใหเหมอนกบทมองเหนแลว กลาววา เธอจงชกชวนพวก สามเณรทากองไมสด บนหลงแผนหนส ทานไดกระทาเหมอนอยางนน พระเถระนงอยตามเดม สาแดงฤทธ นาเสกดไฟประมาณเทาหงหอย จากมหานรก ใสลงไปทกองฟนของพระเถระนน ผกาลงดอยนนแล การทเสกดไฟนรก ตกลงไปในกองฟนนน แลการทกองฟนไหมเปน เถา ปรากฏไมกอนไมหลงกนเลย. ทานเหนเหตนนแลวถามวา ทานผเจรญ ชอวาธระในพระ ศาสนานมเทาไร ? พระเถระตอบวา ผมอาย ม ๒ คอ วาสธระ (วปสสนาธระ) และคนถธระ ทานกลาววา ทานผเจรญ ชอวา คนถะ เปนภาระของผสามารถ แตศรทธาของกระผมอาศยทกข เปนเหต กระผมจกบาเพญวาสธระ ขอทานจงใหกรรมฐานแก กระผมเถด ไหวแลวกนง พระเถระตงอยในขอวตรปฏบต ดวยคดวา ภกษตองเปนผสมบรณอยดวยวตร แลวจงบอกกรรมฐานแกทาน ทานรบกรรมฐานแลวกระทากรรมในวปสสนา และบาเพญวตร กระทาวตรทจตตลบรรพตมหาวหารวนหนง, ทาทคาเมณฑ-


วาสมหาวหารวนหนง, ทาทโคจรคามมหาวหารวนหนง พอถนมทธะ ครอบงา จงทาใบไมใหชมนาวางไวบนศรษะ นงเอาเทาแชนา เพราะ กลววตรจะเสอม วนหนง ทาวตรตลอด ๒ ยาม ทจตตลบรรพตวหาร เมอเรมจะหลบ ในเวลาใกลรงจงนงวางใบไมสดไวบนศรษะ เมอ สามเณร กาลงทองบนอรณวตสตรอย ณ ขางเขาดานตะวนออก ไดยนฐานะนวา อารภถ นกขมถ ยชถ พทธสาสเน ธนาถ มจจโน เสน นฬาคารว กชโร โย อมสม ธมมวนเย อปปมโต วหรสสต ปหาย ชาตสสาร ทกขสสนต กรสสต. จงพากเพยร พยายาม บากบน ในพระ พทธศาสนา จงกาจดกองทพ ของมฤตย เหมอน กญชรกาจดเรอนไมออฉะนน ผใดไมประมาท ในพระธรรมวนยนอย จกละชาตสงสาร ทา ทสดทกขได จงเกดปตขนวา คานจกเปนคาทพระสมมาสมพทธเจา ตรสโปรด ภกษผปรารภความเพยรเชนกบเรา ดงนแลวทางานใหบงเกด กระทา ฌานนนนนแล ใหเปนบาทแลว ดารงอยในอนาคามผล พยายามสบ ๆ ไป กบรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทา แมในเวลาปรนพพาน เมอ แสดงเหตนนนนแหละ จงกลาวคาถาอยางนวา


อลลปลาสปชาห สเรนาทาย จงกม ปตโตสม ตตยฏาน นตถ เม เอตถ สสโย เราเอาศรษะเทนฟอนใบไมสดเดนจงกรม เรา เปนผถงฐานท ๓ (อนาคามผล) เราไมมความ สงสยในเรองน. กเลสทขมไวดวยอานาจแหงวตรของภกษเหนปานน ชอวา ยอมเปนอนขมไวอยางนนเทยว เมอภกษบางรปขวนขวายในคนถะ (คมภรพทธวจนะ) เรยน แสดง และประกาศ คนถะ โดยนยทกลาว แลวนนแล กเลสยอมไมไดโอกาส เปนอนขมไวไดดวยอานาจคนถะ นนแล ทานกระทากเลสนนใหเปนอนขมได อยางนนนนแล คลาย กาหนดได แลวกยดเอาพระอรหตไวได เหมอนพระมาลยเทวเถระ ฉะนน. ไดยนวา ทานพระมาลยเทวเถระผมอายนน เรยนอเทศและ ทาวปสสนากรรมฐาน ทมณฑลารามวหาร ในกลลคาม ในเวลา เปนภกษได ๓ พรรษา ครนวนหนง เมอทาน เทยวภกษาจาร ในกลลคาม อบาสกาคนหนง ถวายขาวยาคกะบวยหนง เกดความ สเนหาเหมอนดงบตร ใหพระเถระนงภายในนเวศน ถวายโภชนะอน ประณตแลว ถามวา ทานเปนชาวบานไหนละพอ ? ทานตอบวา อบาสกา อาตมาทากจกรรม คอการเชนนน ในมณฑลาราม วหาร อบาสกากลาววา ถาเชนนน พอจงรบภกษาเปนประจา ในทนแหละ ตราบเทาทเรยนคนถะ ทานรบคานนแลว รบภกษา ในทนนเปนประจา ในเวลาเสรจภตกจ เมอจะทาอหโมทนา จง


กลาวเฉพาะ ๒ บทวา สข โหต ทกขา มจจต (ขอทานจงเปนสข จงพน จากทกข) แลวกไปการทาการสงเคราะหแกนางนนนนแล ตลอด ๓ เดอน ภายในพรรษา การทาความยาเกรงตอบณฑบาต ในวนมหา- ปวารณากบรรลพระอรหต พรอมดวยปฏสมภทา. พระมหาเถระผเปน เจาถน กลาววา ทานมหาเทวะ วนน มหาชน จกประชมกนในวหาร ทาน จงใหธรรมทานแกมหาชนนน พระเถระกรบคาเชญ ภกษหนมและสามเณร ไดใหสญญาแกอบาสกาวา วนน บตรของทานจกแสดงธรรม ทานพงไป วหารฟงธรรม อบาสกากลาววา พอทงหลาย ชนทงหมดไมรธรรมกถา บตรของดฉนแสดงแกดฉนตลอดกาลมประมาณเทาน แสดงเฉพาะ ๒ บทเทานนวา ขอทานจงมความสข ขอทานจงพนจากทกข ทาน อยาเยยหยนเลย ภกษหนมและสามเณร กลาววา อบาสกา ทาน จะรบรหรอไมรบร กจงไปวหารฟงธรรมเทานน อบาสกาถอเอา สกการะ มของหอมและดอกไมเปนตน ไปบชาแลวนงฟงธรรมอย ทายบรษท พระธรรมกถกและภกษผสวดสรภญญะตอนกลางวน รความพอดของตนกลกกลบไป ลาดบนนพระมาลยเทวเถระ นงบน ธรรมาสน จบพดวชนกลาวบรพกถาแลวคดวา เราทาอนโมทนา แกมหาอบาสกขา ดวย ๒ บทมาตลอด ๓ เดอน วนนเราจกจบเอา (ขอความ) จากพระไตรปฎกแลวกลาว ความหมายของบททง ๒ นนตลอดทงคน จงเรมแสดงธรรมเทศนา ตลอดคนยงรง ในเวลา จบเทศนา อรณขน มหาอบาสกา ไดดารงอยในโสดาปตตผล. พระเถระอกรปหนง นามวา ตสสภตเถระ ในวหารนนนนเอง เรยนพระวนย เขาไปภายในบานในเวลาภกขาจาร ไดแลเหนวสภา-


คารมณ ทานเกดความโลภขน ทานทาเทาทยนอยอยางนน ไมให เคลอนไปไหน เทขาวยาคในบาตรของตนลงในบาตรของภกษหนมผ เปนอปฎฐาก คดวา ความวตกน เมอเพมมากขนจกทาเรา ใหจมลง ในอบาย ๔ จงกลบจากทนน ไปยงสานกของอาจารย ไหวแลว ยนอยณะทควรสวนขางหนง กลาววา พยาธอนหนงเกดขน กผมแลว ผมไมสามารถจะเยยวยามนได จงมาหา ไมไดมาโดยเรองนอกนเลย ขอทานจงโปรดตรวจดกระผมตงอเทศกลางวนแลวและอเทศตอนเยน แตอยาตงอเทศในเวลาใกลรงเลย ครนกลาวอยางนแลว ไดไปยง สานกของพระมลลยวาสมหารกขตเถระ พระเถระกาลงทาการลอม รวบรรณศาลาของตน ไมมองดทาน กลาววา ทานผมอาย จงเกบงา บาตรและจวรของทานเสย ภกษนนกลาววา ทานผเจรญ กระผม มพยาธอยอยางหนง ถาทานสามารถเยยวยามนไดไซร กระผมจง จกเกบงา พระเถระกลาววา ผมอาย คณมายงสานกของทาน ผ สามารถเยยวยาโรคทเกดขนแลว คณจงเกบงาเสยเถด ภกษเปนผ วางาย คดวา อาจารยของพวกเรา ไมร คงไมกลาวอยางนน แลววาง บาตรและจวรแสดงวตรแกพระเถระไหวแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง พระเถระรวา ผนเปนราคจรต จงไดบอกอสภกรรมฐาน ทาน ลกขนคลองบาตรและจวรไวบนบา ไหวพระเถระไหวแลวไหวอก พระเถระถามวา ทานมหาภต ทาไม คณจงแสดงอาการ เคารพนบนอบเกนไป ทานกลาววา ทานผเจรญ ถากระผมจกทา กจของตนไดไซร ขอนนเปนการด ถาไมไดเชนนน การเหนครงน จะเปนการเหนครงสดทายของผม พระเถระกลาววา ทานมหาภต ไปเถด ฌานกด วปสสนากด มรรคกด ผลกด กลบตรผประกอบ


ความเพยรเชนนน ไดไมยากดอก ภกษนนฟงถอยคาของพระเถระ แสดงอาการนอบนอมแลวไปสโคนกอไมมะลน อนรมทตนกาหนด หมายตาไวในตอนมา นงขดสมาธ ทาอสภกรรมฐานใหเปนบาท เรมตงวปสสนา ดารงอยในพระอรหต ทนแสดงปาตโมกข ในเวลา ใกลรง ภกษเหนปานน ขมกเลสไดดวยอานาจคนถะ เปนอนชอวา ขมไดดวยประการนนเหมอนกน กเมอภกษบางรป บรหารธดงคโดยนยดงกลาวแลวนนแล กเลสยอมไมไดโอกาส กเลสนนเปนอนทานขมไดดวยอานาจธดงค ทานทากเลสนน ใหเปนอนขมไดแลวนนแล คลายกาหนดไดแลว ยดพระ อรหตไวได เหมอนทานพระมหาสวเถระ ผอยทเงอมเขาใกลบาน. ไดยนวา พระมหาสวเถระ อยในตสสมหาวหาร ใกลมหาคาม สอนพระไตรปฎก กะภกษคณะใหญ ๑๘ คณะ ทงโดยอรรถ ทงโดย บาล ภกษ ๖๐,๐๐๐ รป ตงอยในโอวาทของพรเถระบรรลพระอรหต แลว บรรดาภกษเหลานน ภกษรปหนงปรารภธรรมทตนไดแทงตลอดแลว เกดโสมนสขน คดวา ความสขนมแกอาจารยของเราบางไหมหนอ ภกษนน เมอคานงอยกรวา พระเถระยงเปนปถชน คดวา เราจกใหความ สงเวชเกดขนแกพระเถระดวยอบายน จงจากทอยของตนไปยงสานก ของพระเถระ ไหวแสดงวตรแลวนง. ลาดบนน พระเถระกลาวกะ ภกษนนวา ทานปณฑปาตกะ มาทาไม ภกษนนกลาววา ทานขอรบ กระผมมาดวยหวงวา ถาทานจกกระทาโอกาสแกกระผม กระผมก จกเรยนธรรมบท ๆ หนง พระเถระกลาววา ผมอาย ภกษเปนอน มากเรยนกน ทานจกไมมโอกาสดอก, ภกษนนเมอไมไดโอกาส ในสวน


กลางคนและกลางวน จงกลาววา เมอโอกาสไมมอยางนน ทานจก ไดโอกาสแหงมรณะอยางไร ? เวลานนพระเถระคดวา ภกษน ไมมาเพอเรยนอเทศ แตเธอมาเพอทาความสงเวชใหเกดแกเรา แมภกษนน กลาววา ทานผเจรญ ธรรมดาวา ภกษ พงเปน ผเชนเรา ดงน แลวไหวพระเถระ เหาะไปในอากาศอนมสดงแกวมณ. พระเถระเกดความสงเวช ตงแตเวลาทภกษนนไปแลว บอก อเทศตอนกลางวนและในตอนเยน วางบาตรและจวรไวใกลหตถบาส ในเวลาใกลรงจงเรยนอเทศ ถอบาตรและจวรลงไปกบภกษผกาลง ลงไปอย อธษฐานธดงคคณ ๑๓ ใหบรบรณแลว ไปยงเสนาสนะท เงอมเขาใกลบาน ปดกวาดเงอมเขาแลวใหยกเตยงและตงขน ผกใจวา เรายงไมบรรลพระอรหต จกไมเหยยดหลงบนเตยง จงลงสทจงกรม เมอทานพยายามอยดวยหวงใจวา เราจกบรรลพระอรหตในวนน เราจก บรรลพระอรหตในวนน วนปวารณากมาถง เมอใกลวนปวารณา ทาน คดวา เราจกละความเปนปถชน ปวารณาเปนวสทธปวารณา กลาบาก อยางยง ทานเมอไมสามารถจะทามรรคหรอผลใหเกดในวนปวารณา นนได จงกลาววา ผปรารภวปสสนาแมเชนเรากยงไมได พระอรหตน ชางเปนคณอนไดยากจรงหนอ จงเปนผมากไปดวยการยนและการเดน โดยทานองนแล กระทาสมณธรรมตลอด ๓๐ ป เหนพระจนทรเพญ ลอยเดนอยในทามกลางดถวนมหาปวารณา คดวา ดวงจนทรบรสทธ หรอศลของเราบรสทธ ราพงวา ในดวงจนทรยงปรากฏมลกษณะ เปนรปกระตาย แตรอยดาหรอจดดางในศลของเรา ตงแตเราอปสมบท จนถงทกวนนไมม เกดโสมนส ขมปตเพราะมญาณแกกลา บรรลพระ-


อรหต พรอมดวยปฏสมภทา ภกษเหนปานน ขมกเลสไดดวยอานาจ ธดงค เปนอนชอวา ขมกเลสไดแลว โดยประการนนนนแล. เพราะภกษบางรป มากไปดวยการเขาปฐมฌานเปนตน โดย นยงกลาวแลวนนแล กเลสยอมไมไดโอกาส เปนอนขมไดดวย อานาจสมาบต ทานกระทากเลสใหเปนอนขมไดโดยประการนน นนแล คลายกาหนดไดแลว ยอมยดพระอรหตไวได เหมอนพระ- มหาตสสเถระฉะนน. ไดยนวา พระมหาตสสเถระไดสมาบต ๘ ตงแตเวลาทม พรรษา ๘ ทานกลาวธรรมไดใกลเคยงอรยมรรค ดวยอานาจเรยน และการสอบถาม เพราะกเลสทถกขมไวดวยสมาบตไมฟงขน แม ในเวลาททานมพรรษา ๖๐ กไมรตววา ยงเปนปถชน ครนวนหนง ภกษสงฆ จากตสสมหาวหาร ในบานมหาคาม ไดสงขาวแก พระธมมทนนเถระ ผอยทหาดทรายวา ขอพระเถระจงมากลาวธรรมกถา แกพวกกระผม พระเถระรบคาแลว คดวา ภกษผแกกวา ไมมใน สานกของเรา แตพระมหาตสสเถระเลา กเปนอาจารยผบอกกรรมฐาน แกเรา เราจะตงทานใหเปนพระสงฆเถระแลวจกไป ทานอนภกษ สงฆแวดลอมแลว ไปยงวหารของพระเถระ แสดงวตรแกพระเถระ ในทพกกลางวนแลว นงณะทควรสวนขางหนง พระเถระกลาววา ธมมทนนะ. ทานมานานแลวหรอ ? พระธมมทนนเถระกลาววา ทานผเจรญขอรบ ภกษสงฆสงขาวสาสนจาตสสมหาวหาร มาถงกระผม ลาพงกระผมผเดยวกจกไมมา แตกระผมปรารถนา จะไปกบทานจงไดมา ทานกลาวสาราณยกถาถวงเวลาใหชา ๆ


แลวถามวา ทานผเจรญ ทานบรรลธรรมนเมอไร ? พระเถระกลาววา ทานธมมทนนะ ประมาณ ๖๐ ป พระธมมทนนเถระกลาววา ทาน ผเจรญ ทานใชสมาธหรอ พระเถระกลาววาขอรบทาน พระธมม- ทนนเถระกลาววา ทานผเจรญ ทานเนรมตสระโปกขรณสระหนง ไดไหม พระเถระกลาววา ทาน ขอนนไมหนกเลย แลวเนรมต สระโปกขรณขนในทตอหนา และถกทานกลาววา ทานจงเนรมต กอปทม กอหนงในสระน กเนรมตกอปทมแมนน พระธมมทนนเถระ กลาววา บดน ทานจงสรางดอกไมใหญในกอปทมน พระเถระก แสดงดอกไมแมนน ถกกลาววา ทานจงแสดงรปหญงมอายประมาณ ๑๖ ป ในดอกไมน กแสดงรปหญงแมนน ลาดบนน พระธมมทนนะ กลาวกะพระเถระนนวา ทานผเจรญ ทานจงใสใจถงรปหญงนน บอย ๆ โดยความงาม พระเถระแลดรปหญงทตนเนรมตขน เกด ความกาหนดขนในเวลานน จงรตววายงเปนปถชน จงกลาววา ทานสปปรษ ขอทานจงเปนทพงของผม แลวนงกระโหยงในสานก ของอนเตวาสก พระธรรมทนนะ กลาววา ทานผเจรญ กระผมมา เพอประโยชนนเอง แลวบอกกรรมฐานเบา ๆ เนองดวยอสภแก พระเถระ แลวออกไปขางนอกเพอใหโอกาสแกพระเถระ พระเถระ มสงขารอนปรกรรมไวดแลว พอพระธมมทนนะนน ออกไปจาก ทพกกลางวนเทานน กไดบรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทา ลาดบนน พระธมมทนนเถระ กระทาทานใหเปนพระสงฆเถระ ไปยงมหาตสสวหาร แสดงธรรมกถาแกสงฆ กเลสอนพระเถระเหน ปานนนขมแลว กเปนอนขมแลวโดยประการนนนนแล


แตสาหรบพระภกษบางรป กระทาวปสสนากรรมฐาน โดยนย ดงกลาวแลวนนแล กเลสยอมไมไดโอกาส เปนอนขมกเลสไดดวย อานาจวปสสนานนแล ภกษนนกระทากเลสใหเปนอนขมได ดวย ประการนน คลายกาหนดไดแลวยอมยดพระอรหตไวได เหมอนภกษ ผเจรญวปสสนา ประมาณ ๖๐ รปในครงพทธกาล ไดยนวา ภกษเหลานน รบพระกรรมฐานในสานกพระ ศาสดาแลวเขาไปปา อนเงยบสงด กระทากรรมในวปสสนา (แต) ไมกระทาความพยายามเพอประโยชนแกมรรคผล ดวยสาคญวา เราบรรลมรรคผลแลว เพราะกเลสไมฟงขน คดวาเราจกกราบทล ถงธรรมทเราแทงตลอดแลวแดพระทสพล จงมาเถดพระศาสดา แตกอนทภกษเหลานนจะมาถง พระศาสดาไดตรสกะพระอานนท- เถระวา อานนท ภกษผบาเพญเพยร จะมาพบเราในวนน เธออยาให โอกาสแกภกษเหลานนเพอจะพบเรา พงสงไปวา พวกทานจงไป ปาชาทงศพดบ ทาภาวนาอสภสด พระเถระบอกขาวทพระศาสดา สงไวแกภกษทมาแลวเหลานน ภกษเหลานนคดวา พระตถาคต ไมทรงทราบแลวคงไมตรส ชะรอยจกมเหตในขอนเปนแน ดงนแลว จงไปยงปาชาศพดบ ตรวจดอสภสดกเกดความกาหนดขน เกดความ สงเวชขนวา ขอน พระสมมาสมพทธคงจกทรงเหนแลวเปนแน จงเรมกรรมฐานเทาทตนไดตงแตตน พระศาสดาทรงทราบวา ภกษ เหลานนเรมวปสสนา ประทบนงทพระคนธกฎนนแล ไดตรสโอภาส คาถาวา ยานมาน อปตถาน อลาพเนว สารเท กาโปตกาน อฏ น ตาน ทสวาน กา รต


จะยนดไปใย เพราะไดเหนกระดกทมสดงนก พลาปทใคร ๆไมปรารถนา เหมอนนาเตาใน สารทกาล ฉะนน ในเวลาจบคาถา ภกษเหลานน กดารงอยในพระอรหตตผล ภกษเหนปานน ขมกเลสไดแลว ดวยอานาจแหงวปสสนา เปนอน ชอวา ขมไดแลวโดยประการนนนนแล เมอภกษบางรปกระทานวกรรม โดยนยดงกลาวแลวนนแล กเลสยอมไมในโอกาส เปนอนชอวา ทานขมกเลสไดดวยอานาจ นวกรรม ทานกระทากเลสนนใหเปนอนขมไวแลวอยางนน คลาย กาหนดไดแลวยอมยดพระอรหตไวได เหมอนพระตสสเถระ ในจตตล- บรรพต ฉะนน. ไดยนวา ในเวลาทพระตสสเถระนนได ๘ พรรษา เกดความ อยากสก ทานไมอาจบรรเทาความอยากสกนนได ซกยอมจวรปลงผม แลว ไหวพระอปชฌายยนอย ลาดบนน พระเถระกลาวกะทานวา ทานมหาตสสะ อาการของทาน เหมอนไมยนดหรอ ? ภกษนน ตอบวา ขอรบทาน กระผมอยากสก กระผมบรรเทามนไมได พระ เถระตรวจอธยาศยของทาน เหนอปนสยพระอรหต จงกลาวโดยความ เอนดวา ผมอาย พวกเรา เปนคนแก ทานจงสรางสถานทอย สาหรบ พวกเราสกหลงหนง ภกษไมเคยจกใครพดเปนคาท ๒ จงรบวาดละ ขอรบ ลาดบนน พระเถระกลาวกะภกษทงหลายวา มอายเมอทาน กาลงทานวกรรม กอยาไดสละแมแตอเทศ จงมนสการพระกรรมฐาน และจงกระทาบรกรรมกสณตามกาลอนสมควร ภกษนน กลาววา


กระผมจกกระทาอยางนนขอรบ ไหวพระเถระแลว ตรวจดทอนเปน เงอมเหนปานนน คดวา ตรงนทาได จงนาฟนมาเผาชาระ (ท) ให สะอาด แลวกออฐ ประกอบประตและหนาตาง ทาทเรนเสรจ พรอม ทงกออฐบนพนทจงกรมเปนตน แลวตงเตยงและตงไวแลว ไปยงสานก พระเถระไหวแลวกลาววา ทานขอรบ ทเรนเสรจแลว โปรดจงอยเถด พระเถระกลาววา ผมอาย ทานทางานนไดโดยยาก วนนทานอยในทน เสยวนหนง ภกษนนกลาววา ดละขอรบ ลางเทาแลว เขาไปยงทเรน นงสมาธ ราลกถงกรรมทคนทา เมอทานคดวา การทาการขวนขวาย ดวยกายอนเปนทถกใจ เรากระทาแกพระอปชฌายแลว ปตเกดขน ในภายใน ทานขมปตนนไดแลว เจรญวปสสนา กบรรลพระอรหต อนเปนผลเลศ ภกษเหนปานน ขมกเลสไดดวยอานาจนวกรรม เปนอน ชอวา ทานขมไดแลวโดยประการนนเหมอนกน สวนภกษบางรป มาจากพรหมโลก เปนสตวบรสทธ กเลส ไมฟงขน เพราะทานไมมอาเสวนะ (คอการทาจนคน) เปนอนชอวา ทานขมไดดวยอานาจภพ ทานเวนขาดกเลสนน อนขมไดแลวโดย ประการนน ยดพระอรหตไวได เหมอนทานพระมหากสสปะ ฉะนน จรงอย ทานพระมหากสสปะนน ไมบรโภคกามทงทอย ครองเรอน ละสมบตใหญ ออกบวช เหนพระศาสดาเสดจมา เพอ ตอนรบในระหวางทาง วายบงคมแลว ไดอปสมบทดวยโอวาท ๓ ขอ บรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทา ในอรณท ๘ ภกษเหนปานน ขมกเลสไดดวยอานาจภพ เปนอนชอวาขมกเลสได อยางนนเหมอนกน


อนง ภกษใด ไดอารมณมรปารมณเปนตน ซงไมเคยไดเสวย เรมตงวปสสนา ในอารมณนนนนเอง คลายกาหนดไดแลวยอมยด พระอรหตไวได กามฉนท ทไมเกดขน ดวยอานาจอารมณทไมเคย เสวย กชอวาไมเกดขนแกภกษเหนปานน บทวา อปปนโน ในคาวา อปปนโน วา กามจฉนโท ปหยต น ไดแก เกดแลว มแลว ฟงขนแลว บทวา ปหยต ความวา ทานละไดดวยปหานะ ๕ เหลาน คอ ตทงคปหาน วกขมภนปหาน สมจเฉทปหาน ปสสทธปหาน นส- สรณปหาน อธบายวา ไมเกดขนอก ในปหาน ๕ อยางนน กเลส ททานละไดดวยวปสสนา ดวยอานาจตทงคปหาน เพราะเหตนน วปสสนา พงทราบวา ตทงคปหาน สวนสมาบตยอมขมกเลสได เพราะฉะนน สมาบตนนพงทราบวา วกขมภนปหาน ละไดดวยการขม มรรค ตดกเลสไดเดดขาดกเกดขน ผลสงบระงบเกดขน พระนพพาน สลดออกจากกเลสทงปวง มรรคผลนพพาน ทง ๓ ดงวามาน ทาน เรยกวา สมจเฉทปหาน ปสสทธปหาน และนสสรณปหาน อธบายวา กเลส ทานละดวยปหาน ๕ อนเปนโลกยะ และโลกตตระเหลาน บทวา อสภนมตต ไดแกปฐมฌานพรอมทงอารมณเกดขน ในอสภ ๑๐ ดวยเหตนน พระโปราณาจารยทงหลายจงไดกลาววา อสภนมตมในอสภ ธรรมทงหลายอนมอสภเปนอารมณ ชอวาอสภนมต


บทวา โยนโส มนสกโรโต ความวา ผใสใจอยดวยอานาจมนสการ โดยอบายดงกลาวแลว โดยนยมอาท ดงนวา ในธรรมเหลานน โยนโสมนสการเปนไฉน ? คอ มนสการในสงทไมเทยงวาไมเทยง บทวา อนปปนโน เจว กามจฉนโท นปปชชต ไดแก กามฉนท ทยงไมฟงกไมฟงขน บทวา อปปนโน กามจฉนโท ปหยต ความวา กามฉนทะฟงขนแลว ทานละไดดวยปหานทง ๕ อกอยางหนง ธรรมทง ๖ เปนไปเพอละกามฉนทะ คอ การ เรยนอสภนมต การประกอบเนอง ๆ ในอสภภาวนา ความเปนผ คมครองทวารในอนทรย ความเปนผรประมาณในโภชนะ ความ เปนผมกลยาณมตร การกลาวถอยคาแตทเปนสปปายะ จรงอย เมอภกษเรยนเอาอสภนมตทง ๑๐ กด เจรญอสภภาวนาอยกด คมครองในอนทรยกด รจกประมาณในโภชนะ เพราะเมอมโอกาส กลนกนได ๔-๕ คา กดมนาเสยแลว ยงอตภาพใหเปนไปเปนปกต กด ทานยอมละกามฉนทนวรณได ดวยเหตนน ทานจงกลาววา จตตาโร ปจอาโลเป อภตวา อทก ปเว อล ผาสวหาราย ปหตตสส ภกขโน ภกษไมพงบรโภคคาขาวเสย ๔ - ๕ คา แลวดมนา (แทน) กพออยเปนผาสก สาหรบภกษผมจตอน สงบ.


ภกษ คบหากลยาณมตร ยนดในอสภภาวนา เชนกบพระ ตสสเถระ ผบาเพญอสภกรรมฐาน ยอมละกามฉนทได ดวย อสปปายกถา อนอาศยอสภ ๑๐ ในการยนและนงเปนตนกละกามฉนท ได. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา ธรรม ๖ ยอมเปนไปเพอละกามฉนท. จบ อรรถกถาสตรท ๖ อรรถกถาสตรท ๗ ในสตรท ๗ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา เมตตาเจโตวมตต ไดแก เมตตาทแผประโยชนเกอกล ไปในสตวทกจาพวก กเพราะเหตทจตประกอบดวยเมตตานน ยอม หลดพนจากธรรมอนเปนขาศกมนวรณเปนตน ฉะนน เมตตานน ทานจงเรยกวา เจโตวมตต. อกอยางหนง วาโดยพเศษ เมตตานน พงทราบวา ชอวา เจโตวมตต เพราะหลดพนจากกเลสเครองกลมรมคอ พยาบาททงหมด. ดวยคาเพยงเทานวา เมตตาในคาวา เมตตาเจโต- วมตต นน แมปฏปทาเปนสวนเบองตนกใชได. แตเพราะทานกลาววา เจโตวมตต ในทนทานประสงคเอาเมตตา เฉพาะทเปนอปปนา โดย อานาจตกฌานและจตกกฌานเทานน. บทวา โยนโส มนสกาโร ความวา มนสการอย ซงเมตตาเจโตวมตตนน ดวยมนสการ โดย อบายซงมลกษณะดงกลาวแลว.


อกอยางหนง ธรรม ๖ ประการ เปนไปเพอละพยาบาท คอการ เลาเรยนเมตตานมต การประกอบเนอง ๆ ในเมตตาภาวนา การพจารณา ความทสตวมกรรมเปนของตน ความเปนผมากไปดวยการพจารณา ความ เปนผมกลยาณมตร การกลาวถอยคาแตทเปนสปปายะ. จรงอย เมอภกษถอเมตตาดวยการแผไป โดยเจาะจงและไมเจาะจง กยอม ละพยาบาทได เมอพจารณาถงความทตนและบคคลอน เปนผมกรรม เปนของ ๆ ตน อยางนวา ทานโกรธเขาแลวจกทาอะไรเขา จกทาศล เปนตนของเขาใหพนาศไดหรอ ทานมาดวยกรรมของตน แลวกไป ดวยกรรมของตนเทานนมใชหรอ ชอวา การโกรธผอน ยอมเปน เหมอน จบถานเพลงทปราศจากเปลวไฟ ซเหลกทรอน และคถ เปนตน แลวประสงคประหารผอน คนผโกรธตอทานแมคนน จก กระทาอะไรได จกอาจทาศลเปนตน ของทานใหพนาศหรอ เขามา ดวยกรรมของตนแลวจกไปดวยกรรมของตนเทานน ความโกรธนน จกตกบนกระหมอมของนนเทานน เปรยบเหมอนหวงนาใหญ ท ไมมอะไรปดกนไว และเหมอนกาธลซดไปทวนลมฉะนน ดงนกด ผพจารณาความทเขาทง ๒ เปนผมกรรมเปนของ ๆ ตน แลวตง อยในการพจารณากด คบหากลยาณมตร ผยนดในการเจรญภาวนา เหมอนกบพระอสสคตตเถระกด ยอมละพยาบาทได ยอมละพยาบาท ไดแมดวยการกลาวถอยคาทเปนสปปายะ ทองเมตา ทงในการยน และนง เปนตน. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา ธรรม ๖ ประการ ยอม เปนไปเพอละพยาบาท. คาทเหลอพงทราบโดยนยทกลาวแลวในทน และในทอนจากนนนแล. แตขาพเจาจกกลาวเพยงทแปลกกนเทานนแล. จบ อรรถกถาสตรท ๗


อรรถกถาสตรท ๘ ในสตรท ๘ มวนจฉยดงตอไปน :- ความเพยรครงแรกชอวา อารพภธาต ในคามอาทวา อารพภ- ธาต. ความเพยรมกาลงแรงกวานน เพราะออกจากความเกยจคราน ได ชอวา นกกมธาต ความเพยรทแรงกวานน เพราะกาวไปยงฐาน ขางหนา ๆ ชอวา ปรกกมธาต. แตในอรรถกถา ทานกลาวไววา ความเพยรเรมแรก เพอบรรเทากาม ๑ การกาวออกเพอกาจดกเลส ดจลม ๑ ความบากบน เพอตดกเลสดจเครองผก ๑ แลวกลาววา เรากลาววา ความเพยรมประมาณยงกวาทง ๓ อยางแมนน. บทวา อารทธวรยสส ไดแกผมความเพยรทบรบรณ และม ความเพยรทประคองไว ในสองอยางนน ความเพยรทปราศจาก โทษ ๔ อยาง พงทราบวา ความเพยรทเรมแลว แตไมใชทยอหยอน เกนไป ไมใชทประคองเกนไป แตกไมใชความเพยรทหดหในภายใน และไมใชความเพยรทฟงซานไปภายนอก ความเพยรนนน ม ๒ อยาง คอความเพยรทางกาย ๑ ความเพยรทางใจ ๑ ในสองอยางนน พงทราบความเพยรทางกายของภกษ ผพากเพยรพยายามทางกาย ตลอด ๕ สวน ของกลางคนและ กลางวนอยางนวา ภกษในธรรนวนยน ยอมชาระจตเสยจาก ธรรมทพงกนจต ดวยการเดน การนง ตลอดวน. พงทราบความ เพยงทางจตของภกษผพากเพยรพยายามผกใจ ดวยการกาหนด


โอกาสอยางนวา เราจกไมออกไปจากทเรนน ตราบเทาทจตของเรา ยงไมหลดพนจากอาสวะ เพราะไมยดมน หรอดวยการกาหนดอรยาบถ มการนง เปนตนอยางนวา เราจกไมเลกนงขดสมาธน ตราบเทาท จตของเรายงไมหลดพนจากอาสวะ เพราะไมยดมน. ความเพยร แมทง ๒ นน ยอมสมควรในทน. กสาหรบทานผปรารภความเพยร ดวยความเพยรแมทง ๒ อยางน ถนมทธะทยงไมเกด กไมเกดขน และทเกดขนแลวยอมละได เหมอนพระตสสเถระเผามลกขะ เหมอน พระมหาสวเถระ ผอยเงอมเขาใกลละแวกบาน เหมอนพระปตมลลก- เถระ และเหมอนพระตสสเถระบตรกฏมพ ฉะนน กบรรดาพระเถระ เหลานน พระเถระ ๓ รปขางตน และพระเถระเหลาอนเหนปานนน เปนผเรมบาเพญเพยร ดวยความเพยรทางกาย พระตสสเถระบตร กฏมพ และพระเถระเหลาอนเหนปานนน เปนผปรารภความเพยร ดวยความเพยรทางใจ สวนพระมหานาคเถระ ผอยทอจจวาลกวหาร เปนผปรารภความเพยรทง ๒ อยาง. ไดยนวา พระเถระ เดนจงกรมสปดาห ๑ ยนสปดาห ๑ นงสปดาห ๑ นอนสปดาห ๑ พระมหาเถระไมมแมสกอรยาบถหนง ทจะไดชอวา ไมเปนสปปายะ ในสปดาหท ๔ ทานเจรญวปสสนา กตงอยในพระอรหต. อกอยางหนง ธรรม ๖ ประการ เปนไปเพอละถนมทธะ คอ การถอเอานมตในการบรโภคเกนไป ๑ การเปลยนอรยาบถโดย สมาเสมอ ๑ มนสการถงอาโลกสญญา ๑ การอยกลางแจง ๑ ความมกลยาณมตร การกลาวถอยคาแตทเปนสปปายะ ๑ จรงอย


เมอภกษบรโภคโภชนะ เหมอนอยางพราหมณทชอวา อาหรหตถกะ พราหมณทชอวา ภตตวมมตกะ พราหมณทชอวาตตถวฏฏกะ พราหมณทชอวา อลงสาฏกะ และพราหมณทชอวา กากมาสกะ เปนตน นงในทพกกลางคน และทพกกลางวน การทาสมณธรรม อย ถนมทธะยอมครอบงา เหมอนชางใหญฉะนน แตเมอภกษหยดพก คาขาว ๔-๕ คา แลวดมนาเสย พอทาอตตภาพใหเปนไปเปนปกต ถนมทธะนน กไมม แมเมอภกษถอเอานมตในการบรโภคเกนไป ดงกลาวแลวน ยอมละถนมทธะได ถนมทธะกาวลงในอรยาบถใด เมอทานเปลยนอรยาบถเปนอยางอน จากอรยาบถนนเสยกด มนสการ ถงแสงสวางแหงดวงจนทร แสงสวางแหงประทป แสงสวางแหง คบเพลง ตอนกลางคน และแสงสวางแหงดวงอาทตยตอนกลางวนกด อยกลางแจงกด คบกลยาณมตร ผละถนมทธะไดแลว เสมอนกบ พระมหากสสปเถระกด ยอมละถนมทธะได แมดวยการกลาว สปปายกถาอนองธดงคคณ ในอรยาบถมการยน และการนงเปนตน กยอมละได ดวยเหตนน ทานจงกลาววา ธรรม ๖ ประการ ยอม เปนไปเพอละถนมทธะแล. จบ อรรถกถาสตรท ๘ อรรถกถาสตรท ๙ ในสตรท ๙ มวนจฉยยดงตอไปน :- บทวา วปสนตจตตสส ไดแกผมจตสงบแลวดวยฌาน หรอ วปสสนา


อกอยางหนง ธรรม ๖ ประการ เปนไปเพอละอทธจจะ- กกกจจะ คอความเปนผพหสต ความเปนผสอบถาม ความเปนผ ชานาญวนย การเขาหาผหลกผใหญ ความมกลยาณมตร การกลาว ถอยคาทเปนสปปายะ จรงอย เมอภกษแมเรยนได ๑ นกาย ๒ นกาย ๓ นกาย ๔ นกาย หรอ ๕ นกาย ดวยอานาจบาล และดวยอานาจ อรรถแหงบาล ยอมละอทธจจะกกกจจะได แมดวยความเปนพหสต เมอภกษมากดวยการสอบถามในสงทควรและไมควร ในอรยาบถ ยนและนอนเปนตนกด เปนผชานาญ เพราะมความชาชองชานาญ ในวนยบญญตกด ผเขาหาพระเถระผใหญ ซงเปนผเฒากด คบ กลยาณมตรผทรงพระวนย เสมอนกบพระอบาลเถระกด ยอมละ อทธจจะกกกจจะได ยอมละไดแมดวยคาอนเปนสปปายะ ทองสง ทควรและไมควร ในอรยาบถยนแลนงเปนตน ดวยเหตนน ทานจง กลาววา ธรรม ๖ ประการ ยอมเปนไปเพอละอทธจจะกกกจจะ จบ อรรถกถาสตรท ๙ อรรถกถาสตรท ๑๐ ในสตรท ๑๐ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา โยนโส มนสกโรโต ความวา มนสการอย โดยอบาย ตามนยทกลาวแลวนนแล อกอยางหนง ธรรม ๖ ประการ เปนไปเพอละวจกจฉา คอ ความเปนพหสต การสอบถาม ความเปนผชานาญวนย ความเปนผ มากดวยนอมใจเชอ ความมกลยาณมตร การกลาวถอยคาอนเปน


สปปายะ เมอภกษเรยน ๑ นกาย ๒ นกาย ๓ นกาย ๔ นกาย หรอ ๕ นกาย ดวยอานาจบาลและดวยอานาจอรรถ ยอมละวจกจฉา ได แมความเปนพหสต เมอภกษมากดวยการสอบถามเกยวกบ พระรตนตรยกด ผมความชาชองชานาญในพระวนยกด ผมากไป ดวยอธโมกข กลาวคอ ศรทธาปกใจเชอในฐานะ ๓ กด ผสองเสพ กลยาณมตร เสมอนพระวกกลเถระผนอมไปในศรทธากด ยอมละ วจกจฉาได ยอมละได แมดวยการกลาวถอยคาอนเปนสปปายะ องคณพระรตนตรย ในอรยาบถยนและนงเปนตน ดวยเหตนน ทาน จงกลาววา ธรรม ๖ ประการยอมเปนไปเพอละวจกจฉา. จบ อรรถกถาสตรท ๑๐ ในนวรณปหานวรรคน ทานกลาวไวทงวฏฏะ และววฏฏะแล. จบ อรรถกถาสตรนวรณปหานวรรคท ๒


อกมมนยวรรคท ๓ [๒๒] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทไมอบรมแลว ยอมไมควรแกการงาน เหมอนจต ดกอนภกษ ทงหลาย จตทไมอบรมแลว ยอมไมควรแกการงาน. [๒๓] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทอบรมแลว ยอมควรแกการงาน เหมอนจต ดกอนภกษทงหลาย จตทอบรมแลว ยอมควรแกการงาน. [๒๔] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทไมอบรมแลว ยอมเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ เหมอน จต ดกอนภกษทงหลาย จตทไมอบรมแลว ยอมเปนไปเพอมใช ประโยชนอยางใหญ. [๒๕] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทอบรมแลว ยอมเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนจต ดกอนภกษทงหลาย จตทอบรมแลว ยอมเปนไปเพอประโยชน อยางใหญ. [๒๖] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทไมอบรมแลว ไมปรากฏแลว ยอมเปนไปเพอมใชประโยชน อยางใหญ เหมอนจต ดกอนภกษทงหลาย จตทไมอบรมแลว ไม ปรากฏแลว ยอมเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ. [๒๗] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทอบรมแลว ปรากฏแลว ยอมเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ


เหมอนจต ดกอนภกษทงหลาย จตทอบรมแลว ปรากฏแลว ยอมเปน ไปเพอประโยชนอยางใหญ. [๒๘] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทไมอบรมแลว ไมทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอมใชประโยชน อยางใหญ เหมอนจต ดกอนภกษทงหลาย จตทไมอบรมแลว ไมทาให มากแลว ยอมเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ. [๒๙] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทอบรมแลว ทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนจต ดกอนภกษทงหลาย จตทอบรมแลว ทาใหมากแลว ยอม เปนไปเพอประโยชนอยางใหญ. [๓๐] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทไมอบรมแลว ไมทาใหมากแลว ยอมนาทกขมาให เหมอนจต ดกอนภกษทงหลาย ทไมอบรมแลว ไมทาใหมากแลว ยอมนาทกข มาให. [๓๑] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทอบรมแลว ทาใหมากแลว ยอมนาสขมาให เหมอนจต ดกอน ภกษทงหลาย จตทอบรมแลว ทาใหมากแลว ยอมนาสขมาให. จบ อกมมนยวรรคท ๓


อรรถกถาอกมมนยวรรคท ๓

อรรถกถาสตรท ๑ วรรคท ๓ สตรท ๑ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อวภาวต ความวา ไมเจรญ คอไมเปนไปดวยอานาจ ภาวนา บทวา อกมมนย โหต ไดแก ยอมไมควรแกงาน คอไมคควร แกงาน. จบ อรรถกถาสตรท ๑ อรรถกถาสตรท ๒ ในสตรท ๒ พงทราบความโดยปรยายดงกลาวแลว กบทวา จตต ในสตรท ๑ นน ไดแกจตทเกดขนดวยอานาจวฏฏะ (ในสตรท ๒ ไดเกจตทเกดดวยอานาจวฏฏะ) กในสองอยางนน พงทราบความ แตกตางกนดงน คอ วฏฏะ วฏฏบาท ววฏฏะ ววฏฏบาท กรรมอน เปนไปในภม ๓ ชอวา วฏฏะ กรรมคอการกระทาเพอไดวฏฏะ ชอวา วฏฏบาท โลกตรธรรม ๙ ชอวา ววฏฏะ กรรมคอการปฏบตเพอได ววฏฏะ ชอวา ววฏฏบาท ทานกลาววฏฏะและววฏฏะ ไวในสตร เหลานดวยประการฉะน จบ อรรถกถาสตรท ๒


อรรถกถาสตรท ๓ ในสตรท ๓ พงทราบจตทเกดขนดวยอานาจวฏฏะนนแล บทวา มหโต อนตถาย สวตตต ความวา จตแมใหเทวสมบต มนษย- สมบต และความเปนใหญในมารและพรหม ยงใหชาต ชรา พยาธ มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และอปายาสเนอง ๆ และให วฏฏะคอ ขนธ ธาต อายตนะ และปฏจจสมปบาท ยอมใหแตกองทกข อยางเดยวเทานน เพราะเหตนน ชอวายอมเปนไปเพอมใชประโยชน อยางใหญ. จบ อรรถสตรท ๓ อรรถกถาสตรท ๔ บทวา จตต ในสตรท ๔ ไดแกจตทเกดขนดวยอานาจววฏฏะ. จบ อรรถกถสตรท ๔ อรรถกถาสตรท ๕ - ๖ ในสตรท ๕ - ๖ มความแปลกกนเพยงเทานวา อภาวต อปาตภต ไมอบรมแลว ไมปรากฏแลว ดงน ในขอนนมอธบายดง ตอไปนวา จตแมเกดดวยอานาจวฎฏะ กชอวาไมอบรม ไมปรากฏ เพราะเหตไร ? เพราะไมสามารถจะแลนไปในวปสสนาทมฌาน เปนบาท มรรค ผล และนพพาน อนเปนโลกตตระ สวนจตทเกดดวย อานาจววฏฏะ ชอวาเปนจตอบรมแลว ปรากฏแลว เพราะเหตไร ? เพราะสามารถแลนไปในธรรมเหลานนได สวนทานพระปสสมตต


เถระ ผอยกรนทกวหาร กลาววา ผมอาย มรรคจตเทานน ชอวา เปนจตอบรมแลว ปรากฏแลว. จบ อรรถกถาสตรท ๕ - ๖ อรรถกถาสตรท ๗ - ๘ ในสตรท ๗ - ๘ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อพหลกต ไดแกไมกระทาบอย ๆ พงทราบเฉพาะจต ทเกดขนดวยอานาจวฏฏะ และววฏฏะ ทง ๒ ดวง แมนแล. จบ อรรถกถาสตรท ๗ - ๘ อรรถกถาสตรท ๙ ในสตรท ๙ มวนจฉยดงตอไปน :- (จต) ชอวา นาทกขมาให เพราะชกมาคอนามาซงวฏฏทกข ท ตรสไวโดยนยมอาทวา ชาตป ทกขา (แมความเกดกเปนทกข) บาลวา ทกขาธวาห ดงนกม ความแหงบาลนน พงทราบดงตอไปนวา จต ชอวา ทกขาธวาหะ เพราะยากทจะถกนาสงตรงตออรยธรรม อนมฌานทเปนบาทของโลกตตระเปนตน แมจตนกคอจตทเกดขน ดวยอานาจวฏฏทกขนนเอง. จรงอย จตนน แมจะใหเทวสมบต และ มนษยสมบต มประการดงกลาวแลว กชอวานาทกขมาให เพราะ นาชาตทกขเปนตนมาให และชอวายากทจะนาไป เพราะสงไปเพอ บรรลอรยธรรมไดโดยยาก. จบ อรรถกถาสตรท ๙


อรรถกถาสตรท ๑๐ ในสตรท ๑๐ มวนจฉยดงตอไปน :- จตกคอจตทเกดขนดวยอานาจววฏฏะนนแหละ จรงอย จตชอวา สขาธวหะ หรอสขาธวาหะ เพราะอรรถวาชกมา คอนามาซง ทพยสขอนละเอยดประณตกวาสขของมนษย, ซงฌานสขอนละเอยด ประณตกวาทพยสข. ซงวปสสนาสขอนละเอยดประณตกวาผลสข. ซงมรรคสขอนละเอยดประณตกวาวปสสนาสข. ซงผลสขอนละเอยด ประณตกวามรรคสข, ซงนพพานสขอนละเอยดประณตกวาผลสข, จรงอย จตนน เปนจตสะดวกทจะสงตรงตออรยธรรม ซงมฌาน อนเปนบาทของโลกตตระเปนตน เหมอนวชราวธของพระอนทร ทปลอยไป ฉะนน เหตนน จงเรยกวา สขาธวาหะ. ในวรรคนทาน กลาววฏฏะ และววฏฏะเทานนแล. จบ อรรถกถาสตรท ๑๐ จบ อรรถกถาอกมมนยวรรค ๓


อทนตวรรคท ๔ วาดวยจตทเปนไปเพอประโยชนและมใชประโยชน [๓๒] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทไมฝกแลว ยอมเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ เหมอนจต ดกอนภกษทงหลาย จตทไมฝกแลว ยอมเปนไปเพอมใชประโยชน อยางใหญ. [๓๓] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทฝกแลว ยอมเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนจต กอนภกษทงหลาย จตทฝกแลว ยอมเปนประโยชนอยางใหญ [๓๔] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทไมคมครองแลว ยอมเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ เหมอนจต ดกอนภกษทงหลาย จตทไมคมครองแลว ยอมเปนไป เพอมใชประโยชนอยางใหญ. [๓๕] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทคมครองแลว ยอมเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนจต ดกอนภกษทงหลาย จตทคมครองแลว ยอมเปนไปเพอประโยชน อยางใหญ.


[๓๖] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทไมรกษาแลว ยอมเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ เหมอนจต ดกอนภกษทงหลาย จตทไมรกษาแลว ยอมเปนไปเพอ มใชประโยชนอยางใหญ. [๓๗] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทรกษาแลว ยอมเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนจต ดกอนภกษทงหลาย จตทรกษาแลว ยอมเปนไปเพอประโยชน อยางใหญ. [๓๘] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทไมสงวรแลว ยอมเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ เหมอน จต ดกอนภกษทงหลาย จตทไมสงวรแลว ยอมเปนไปเพอมใช ประโยชนอยางใหญ. [๓๙] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทสงวรแลว ยอมเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนจต ดกอนภกษทงหลาย จตทสงวรแลว ยอมเปนไปเพอประโยชน อยางใหญ. [๔๐] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทไมฝกแลว ไมคมครองแลว ไมรกษาแลว ไมสงวรแลว ยอม เปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ เหมอนจต ดกอนภกษทงหลาย จตทไมฝกแลว ไมคมครองแลว ไมรกษาแลว ไมสงวรแลว ยอม เปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ.


[๔๑] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทฝกแลว คมครองแลว รกษาแลว สงวรแลว ยอมเปนไปเพอ ประโยชนอยางใหญ เหมอนจต ดกอนภกษทงหลาย จตทฝกแลว คมครองแลว รกษาแลว สงวรแลว ยอมเปนไปเพอประโยชน อยางใหญ. จบ อทนตวรรคท ๔


อรรถกถาอทนตวรรคท ๔

อรรถกถาสตรท ๑ วรรคท ๔ สตรท ๑ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อทนต ไดแก มการเสพผด (คอมพยศ) เหมอนชาง และมาเปนตน ทมไดฝก บทวา จตต ไดแกจตทเกดขนดวยอานาจ วฏฏะ จบ อรรถกถาสตรท ๑ อรรถกถาสตรท ๒ ในสตรท ๒ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ทนต ไดแก หมดพยศ คอเปนเสมอนชางและมา เปนตนทฝกแลว ในสตรทง ๒ น ทานกลาวเฉพาะจตทเกดขนดวย อานาจวฏฏะ และววฏฏะ กในสตรนฉนใด แมในสตรอน ๆ จากสตรน กฉนนน. จบ อรรถกถาสตรท ๒


อรรถกถาสตรท ๓ ในสตรท ๓ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อคตต ไดแก ไมคมครอง คอเวนจากสตสงวร เปน เสมอนชางและมาทไมคมครอง (คอไมมคนเลยง) ฉะนน. จบ อรรถกถาสตรท ๓ อรรถกถาสตรท ๔ ในสตรท ๔ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา คตต ไดแก คมครองแลว คอไมปลอยสตสงวร เปน เสมอนชางและมาเปนตน ทไดคมครองแลว. จบ อรรถกถาสตรท ๔ อรรถกถสตรท ๕ - ๖ ในสตรท ๕ - ๖ ทานกลาวตามอธยาศยของสตวผจะตรสร ดวยอานาจบทวา อรกขต กอรรถในบทน เหมอนบทกอนนนแล. จบ อรรถกถาสตรท ๕ - ๖


อรรถกถาสตรท ๗ - ๘ แมในสตรท ๗ - ๘ กนยนเหมอนกน แตในขอนพงทราบ อปมาดวยประตเรอนเปนตนทไมระวง. จบ อรรถกถาสตรท ๗ - ๘ อรรถกถาสตรท ๙ - ๑๐ ในสตรท ๙ - ๑๐ ทานเอาบท ๔ บทมาประกอบแลวกลาว ในวรรคน ทานกลาวเฉพาะ วฏฏะ และววฏฏะ เทานนแล. จบ อรรถกถาสตรท ๙ - ๑๐ จบ อรรถกถาอทนตวรรคท ๔


ปณหตอจฉวรรคท ๕ วาดวยผลแหงจตทตงไวผดเปนตน [๔๒] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนหางแหลมของเมลด ขาวสาลหรอหางแหลมของเมลดขาวเหนยว ทบคคลตงไวผด มอ หรอเทายาเหยยบแลว จกทาลายมอหรอเทา หรอวาจกใหหอเลอด ขอนมใชฐานะทจะมได ขอนนเพราะเหตไร เพราะหางแหลมของ เมลดขาวอนบคคลตงไวผด ฉนใด ภกษนน กฉนนนเหมอนกน จกทาลายอวชชา จกยงวชชาใหเกด จกทานพพานใหแจง ดวยจต ทตงไวผด ขอนมใชฐานะทจะมได ขอนน เพราะเหตไร เพราะจต ตงไวผด. [๔๓] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนหางแหลมของ เมลดขาวสาลหรอหางแหลมของเมลดขาวเหนยว ทบคคลตงไวถก มอหรอเทายาเหยยบแลว จกทาลายมอหรอเทา หรอจกใหหอเลอด ขอนเปนฐานะทมได ขอนนเพราะเหตไร เพราะเดอยขาวอนบคคล ตงไวถก ฉนใด ภกษนน กฉนนนเหมอนกน จกทาลายอวชชา จกยง วชชาใหเกด จาทานพพานใหแจง ดวยจตทตงไวถก ขอนเปนฐานะ ทมได ขอนนเพราะเหตไร เพราะจตตงไวถก. [๔๔] ดกอนภกษทงหลายเรากาหนดใจดวยใจอยางนแลว ยอมรชดบคคลบางคนในโลกน ผมจตอนโทษประทษรายแลววา


ถาบคคลนพงทากาละในสมยน พงตงอยในนรกเหมอนถกนามาขง ไวฉะนน ขอนนเพราะเหตไร เพราะจตของเขาอนโทษประทษราย แลว ดกอนภกษทงหลาย กแหละเพราะเหตทจตอนโทษประทษราย สตว บางพวกในโลกน เมอตายไปยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก. [๔๕] ดกอนภกษทงหลาย เรากาหนดใจดวยใจอยางนแลว ยอมรชดบคคลบางคนในโลกน ผมจตผองใสวา ถาบคคลนพงทา กาละในสมยน พงตงอยในสวรรคเหมอนทเขานามาเชดไวฉะนน ขอนนเพราะเหตไร เพราะจตของเขาผองใส ดกอนภกษทงหลาย กแหละเพราะเหตทจตผองใส สตวบางพวกในโลกน เมอตายไป ยอมเขาถงสคตโลกสวรรค. [๔๖] ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนหวงนาขนมว เปนตม บรษผมจกษยนอยบนฝง ไมพงเหนหอยโขงและหอยกาบ บาง กอนกรวดและกระเบองถวยบาง ฝงปลาบาง ซงเทยวไปบาง ตงอยบาง ในหวงนานน ขอนนเพราะเหตไร เพราะนาขน ฉนใด ภกษกฉนนนเหมอนกน จกรประโยชนตนบาง จกรประโยชน ผอนบาง จกรประโยชนทงสองบาง จกกระทาใหแจงซงคณวเศษ คอ อตตรมนสสธรรม อนเปนความรความเหนอยางประเสรฐ อยาง สามารถ ไดดวยจตทขนมว ขอนไมใชฐานะทจะมได ขอนนเพราะ เหตไร เพราะจตขนมว. [๔๗] กอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนหวงนาใสแจว ไมขนมว บรษผมจกษยนอยบนฝง พงเหนหอยโขงและหอยกาบ


บาง กอนกรวดและกระเบองถวยบาง ฝงปลาบาง ซงเทยวไปบาง ตงอยบาง ในหวงนานน ขอนนเพราะเหตไร เพราะนาไมขน ฉนใด ภกษกฉนนนเหมอนกน จกรประโยชนตนบาง จกรประโยชน ผอนบาง จกรประโยชนทงสองบาง จกกระทาใหแจงซงคณวเศษ คอ อตตรมนสสธรรม อนเปนความรความเหนอยางประเสรฐ อยาง สามารถ ไดดวยจตทไมขนมว ขอนเปนฐานะทจะมได ขอนนเพราะ เหตไร เพราะจตไมขนมว. [๔๘] ดกอนภกษทงหลาย ไมจนทน บณฑตกลาววาเลศ กวารกขชาตทกชนด เพราะเปนของออน และควรแกการงาน ฉนใด ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยางหนง ท อบรมแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนธรรมชาตออนและควรแก การงาน เหมอนจต ดกอนภกษทงหลาย จตทอบรมแลว กระทา ใหมากแลว ยอมเปนธรรมชาตออนและควรแกการงาน ฉนนน เหมอนกน. [๔๙] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแม อยางหนง ทเปลยนแปลงไดเรว เหมอนจต ดกอนภกษทงหลาย จตเปลยนแปลงไดเรวเทาใดนน แมจะอปมากกระทาไดมใชงาย. [๕๐] ดกอนภกษทงหลาย จตนผดผอง แตวาจตนนแล เศราหมอง ดวยอปกเลสทจรมา. [๕๑] ดกอนภกษทงหลาย จตนผดผอง และจตนนแล พน วเศษแลว จากอปกเลสทจรมา. จบ ปณหตอจฉวรรคท ๕


อรรถกถาปณหตอจฉวรรคท ๕

อรรถกถาสตรท ๑ วรรคท ๕ สตรท ๑ มวนจฉยดงตอไปน :- ศพทวา เสยยถาป เปนนบาต ใชในอรรถวา อปมา. ในอรรถ ทวาดวยอปมานน บางแหง พระผมพระภาคเจาทรงแสดงเอาขอความ ประกอบอปมาเหมอนในวตถสตร และในปรฉตตโกปมสตรและ อคคขนโธปมสตร ในทบางแหงทรงแสดงเอาอปมาประกอบขอความ เหมอนในโลณมพลสตร และเหมอนในสวณณการสตร และ สรโยปม- สตรเปนตน แตในสาลสโกปมสตรน พระผมพระภาคเจา เมอทรง เอาอปมาประกอบขอความจงตรสคามอาทวา เสยยถาป ภกขเว ดงน บรรดาบทเหลานน บทวา สาลสก แปลวา เดอยแหงเมลดขาว สาล แมในเดอยแหงขาวเหนยวกนยนเหมอนกน วา ศพท มอรรถวา วกปป ไมแนนอน. บทวา มจฉาปณหต แปลวาตงไวผด อธบายวา ไมตงใหปลายขนโดยประการทอาจจะทมเอาได บทวา ภชชสสต ความวา จกทาลาย คอจกเฉอนผว. บทวา มจฉาปณหเตน จตเตน แปลวา ดวยจตทตงไวผด คานทานกลาวหมายเอาจตทเกดขนดวยอานาจวฏฏะ บทวา อวชช ไดแก ความไมรอยางใหญ มากดวยความทบ เปนความไมรใน ฐานะ ๘. บทวา วชช ในคาวา วชช อปปาเทสสต น ไดแก ญาณอน สมปยตดวยอรหตตมรรค. บทวา นพพาน ไดแก อมตะ คณชาต


ทไมตายททานกลาวไวอยางนน กโดยเปนคณชาตออกจากกเลส เครองรอยรดคอตณหา. บทวา สจฉกรสสต ไดแก กระทาให ประจกษ. จบ อรรถกถาสตรท ๑ อรรถกถาสตรท ๒ ในสตรท ๒ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา สมมาปณหต ความวา ตงไวด เพราะกระทาใหปลาย ขนโดยทสามารถจะทมได. ในบทวา อกกนต (เหยยบ) นยอม ชอวาเหยยบดวยเทาเทานน (ถาเปนมอกตอง)เอามอบบ. แตทกลาววา "เหยยบ" เหมอนกนกเนองดวยเปนศพททใชกนจนชน. กในสตรน มอรยโวหารเพยงเทาน. ถามวา กเพราะเหตไร ทานจงไมถอเอาสงอน ๆ ทใหญ มหนามไมมะรนเปนตน ถอเอาแตเดอยขาวสาล เดอยขาวเหนยว เทานน ซงเปนของออน ไมแขง. แกวา เพอแสดงวา อกศลกรรม แมมจานวนนอยกสามารถฆากศลกรรมได. เหมอนอยางวา เดอย ขาวสาล หรอเดอยขาวเหนยว ทออนไมแขง หรอหนามของไมมะรน และหนามของไมมหนามเปนตน อนใหญ ๆ กตามท ในบรรดา หนามเหลานน หนามชนดใดชนดหนง ทตงไวผด ไมสามารถทจะ ตามอหรอเทา หรอทาใหหอเลอด แตทตงไวถกทาง ยอมสามารถ ฉนใด กศลมจานวนนอย ไมวาจะเปนการใหใบไมประมาณกามอ


หนง หรอกศลใหญ ๆ เชนการใหของเวลามพราหมณเปนตน กตาม เถด ถาปรารถนาวฏฏสมบต จต ชอวาตงไวผด ดวยอานาจอง วฏฏะ สามารถนาวฏฏะเทานนมาให หาสามารถนาววฏฏะมาใหไม ฉนนนเหมอนกน. แตเมอบคคลปรารถนาววฏฏะอยางนวา ขอทาน ของเราน จงนามาซงความสนอาสวะ ชอวาตงไวชอบดวยอานาจ ววฏฏะ ยอมสามารถใหทงพระอรหตทงปจเจกโพธฌาณทเดยว. สมจรงดงคาททานกลาวไววา ปฏสมภทา วโมกขา จ ยา จ สาวกปารม ปจเจกโพ พทธภม สพพเมเตน ลพภต. ปฏสมภทา ๑ วโมกข ๑ สาวกปารม ๑ ปจเจก- โพธ ๑ พทธภม ๑ ทงหมดนน บคคลยอมได ดวยจตทตงไวชอบนน. กในสตรทงสองน ทานกลาวทงวฏฏะ และววฏฏะ. จบ อรรถกถาสตรท ๒ อรรถกถาสตรท ๓ ในสตรท ๓ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ปทฏจตต ไดแกจตอนโทสประทษรายแลว. บทวา เจตสา เจโต ปรจจ ความวา กาหนดจตของเขา ดวยจตของตน. บทวา ยถาภต นกขตโต ความวา พงเหนวา ตงอยในนรกนนแล


เหมอนถกนามาทงไว คอวางไว. บทวา อปาย เปนตนทงหมด เปนคา ไวพจนของนรก. จรงอย นรกปราศจากความสข คอความเจรญ จงชอวาอบาย. ภมเปนทไป คอเปนทแลนไปแหงทกข เพราะฉะนน จงชอวาทคคต. ชอวา วนบาต เพราะเปนททบคคลผมกทาชวตกไป ไรอานาจ. ชอวา นรก เพราะอรรถวาไมมดจทนายนด. จบ อรรถกถาสตรท ๓ อรรถกถาสตรท ๔ ในสตรท ๔ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ปสนน ไดแก ผองใสโดยความผองใสดวยศรทธา. บทวา สคต ไดแกภมเปนทไปแหงสข. บทวา สคค โลก ไดแก โลกอนเลอเลศดวยสมบตมรปสมบตเปนตน. จบ อรรถกถาสตรท ๔ อรรถกถาสตรท ๕ ในสตรท ๕ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อทกรหโท แปลวา หวงนา. บทวา อาวโล ไดแก ไมใส. บทวา ลฬโต ไดแกไมสะอาด. บทวา กลลภโต แปลวา มเปอกตม.


พงทราบวนจฉย ในคาวา สปปสมพก เปนตนดงตอไปน :- หอยโขงและหอยกาบ ชอวาสปปสมพกะ กอนกรวด และกระเบอง ชอวา สกขรกถละ. ฝงคอกลมแหงปลาทงหลาย เหตนนจงชอวา มจฉคมพะ ฝงปลา. บทวา จรนตมป ตฏมป นมอธบายวา กอน กรวดและกระเบองหยดอยอยางเดยว นอกน หยดอยกม วายไปกม เหมอนอยางวา ระหวางแมโค ทยนอยกด หยดอยกด นอนอยกด โคนอกนน กถกเรยกวาเทยวไป เพราะอาศยโคตวทกาลงเทยวไปวา โคเหลานเทยวไปอยฉนใด กอนกรวดและกระเบองทงสองแมนอกน เขาเรยกวา หยด เพราะอาศยกอนกรวดและกระเบองทหยด แม กอนกรวดและกระเบองทเขาเรยกวาวายไป กเพราะอาศยฝงปลา ซงกาลงวายไปฉนนน. บทวา อาวเลน ไดแก ถกนวรณ ๕ หมหอ ไว. ประโยชนของตนอนคละกนทงทเปนโลกยะและโลกตตระ. อน เปนไปในปจจบน ชอวา ประโยชนของตน ในคามอาทวา อตตตถ วา ประโยชนของตน ทคละกนทงทเปนโลกยะและโลกตตระ. ใน สมปรายภพ ชอวา ประโยชนภายหนา แมประโยชนภายหนา ชอวา ปรตถะ เพราะประกอบดวยประโยชนของบคคลอน. ประโยชน ทง ๒ นน ชอวา อภยตถะประโยชนทง ๒. อกอยางหนง ประโยชน สวนโลกยะและโลกตตระ ทเปนไปในปจจบน และสมปรายภพ ของตน ชอวาประโยชนตน. ประโยชนเชนนนนนแลของผอน ชอวา ประโยชนของผอน. แมประโยชนทง ๒ นน กชอวา อภยตถะ ประโยชนทง ๒. บทวา อตตร วา มนสสธมมา ไดแก อนยงกวาธรรมของ มนษย กลาวคอ กศลกรรมบถ ๑๐ ประการ. จรงอย ธรรม ๑๐


ประการน แมไมมคนอนชกชวน ทานกเรยกวามนษยธรรม เพราะ เปนธรรมทมนษย ผเกดความสงเวช มาทานดวยตนเองในทาย แหงสนถนตรกปป (กปปทฆาฟนกนดวยศาตราวธ). แตฌานและ วปสสนา มรรคและผล พงทราบวา ยงไปกวามนษยธรรมนน. บทวา อลมรยญาณทสสนวเสส ความวา คณวเสสกลาวคอ ญาณทสสนะ อนควรแกพระอรยะทงหลาย หรอทสามารถทาให เปนอรยะ. จรงอย ญาณนนแล พงทราบวา ญาณเพราะอรรถวา ร วาทสสนะ เพราะอรรถวา เหน. คาวาอลมรยญาณทสสนวเสส นเปนชอของทพพจกขญาณ วปสสนาญาณ มรรคญาณ ผลญาณ และปจจเวกขณญาณ. จบ อรรถกถาสตรท ๕ อรรถกถาสตรท ๖ ในสตรท ๖ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อจโฉ แปลวา ไมมมลทน. บาลวา ปสนโน (ใส) ดงนกควร. บทวา วปปสนโน แปลวาใสด. บทวา อนาวโล แปลวา ไมขนมว อธบายวา บรสทธ. ทานอธบายไววา เวนจากฟองนา สาหราย และจอกแหน. บทวา อนาวเลน ไดแก ปราศจากนวรณ ๕. คาทเหลอมนยดงกลาวแลวในสตรท ๔ นนแล. ในสตรทง ๒ น ทานกลาวทงวฏฏะ ทงววฏฏะนนแล. จบ อรรถกถาสตรท ๖


อรรถกถาสตรท ๗ ในสตรท ๗ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา รกขชาตาน เปนฉฏฐวภต ใชในอรรถ ปฐมาวภต อธบายวา รกขชาตาน ตนไมทงหลาย. บทวา รกขชาตาน นเปน ชอของตนไมทงหลาย. บทวา ยทท เปนเพยงนบาต. บทวา มทตาย ไดแก เพราะเปนไมออน. ทรงสงวาตนไมบางชนด เลศแมดวยส บางชนดเลศดวยกลน บางชนดเลศดวยรส บางชนดเลศดวยเปน ของแขง. สวนไมจนทน เปนเลศคอประเสรฐ เพราะเปนไมออน และเหมาะแกการงาน. ในคาวา จตต ภกขเว ภาวต พหลกต นทานประสงคเอาจต ทอบรมและกระทาบอย ๆ ดวยอานาจสมถะและวปสสนา. สวน ทานกรนทกวาสปสสมตตเถระกลาววา ทานผมอาย จตในจตตถฌาน อนเปนบาทของอภญญาเทานน ชอวา จตออนโยนและเหมาะแก การงานโดยสวนเดยว. จบ อรรถกถาสตรท ๗ อรรถกถาสตรท ๘ ในสตรท ๘ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา เอว ลหปรวตต ความวา เกดเรวดบเรวดวยอาการ อยางน ศพทวา ยาว จ เปนนบาตใชในอรรถเทากบอธมตตะ ม


ประมาณยง. อธบายวา มใชทาไดอยางงายนก. บทวา อท เปน เพยงนบาต. ในบทวา จตต กอนอน อาจารยบางพวกกลาววา เปนภวงคจต. แตทานปฏเสธคานนแลวกลาววา จตดวงใดดวงหนง โดยทสดแมจกขวญญาณ กประสงคเอาวาจตในทน. แตในทน พระเจามลนท ตรสถามพระนาคเสนเถระ ผเปน พระธรรมกถกวา ทานพระนาคเสน จตตสงขารทเปนไปชวขณะ ลดนวมอเดยว ถาเปนรปรางจะเปนกองใหญเทาไร ? พระนาคเสน ตอบวา มหาบพตร ขาวเปลอกรอยวาหะ หยอนครงวาหะ ๗ อมพนะ และ ๒ ตมพะ ยอมไมถงแมการนบ ยอมไมถงแมการคานวน ยอม ไมถงแมสวนของการคานวนแหงจตทเปนไปชวขณะลดนวมอเดยว. ถามวา เมอเปนเชนนน เพราะเหตไร พระสมมาสมพทธเจาจง ตรสวา แมขออปมา กทาไดมใชงาย. แกวา กแมทานปฏเสธอปมา ดวยขาวเปลอกกไดกระทาอปมา ความยาวของกปป โดยเปรยบเทยบ กบภเขาโยชนหนง กบพระนครเตมไปดวยเมลดพนธผกกาดยาว โยชนหนง เปรยบทกขของสตวนรกโดยเปรยบดวยจกแทงดวยหอก ๑๐๐ เลม เปรยบความสขในสวรรค โดยเปรยบเทยบกบสมบต พระเจาจกรพรรดฉนใด แมในทนกพงกระทาอปมาฉนนน. ใน มลนทปญหานน ทานกระทาอปมา ดวยอานาจคาถามอยางนวา ทานเจาขาทาอปมาไดไหม ? ในสตรน ทานไมกระทาอปมาไว เพราะไมมการถาม. จรงอย พระสตรน ทานกลาวไวในตอนจบ พระธรรมเทศนา. ในพระสตรนทานเรยกชอวา จตตราส ( กองจต ) ดวยระการฉะน. จบ อรรรถกถาสตรท ๘


อรรถกถาสตรท ๙ ในสตรท ๙ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ปภสสร ไดแก ขาวคอ บรสทธ. บทวา จตต ไดแก ภวงคจต. ถามวา กชอวาสของจตมหรอ ? แกวาไมม. จรงอย จตจะมสอยางหนงมสเขยวเปนตน หรอจะเปนสทองกตาม จะอยางใด อยางหนงทานกเรยกวาปภสสร เพราะเปนจตบรสทธ. แมจตน ชอวา บรสทธ เพราะปราศจากจปกเลส เหตนน จงชอวา ปภสสร. บทวา ตจ โข ไดแก ภวงคจต นน. บทวา อาคนตเกห ไดแก อปกเลส ทไมเกดรวมกน หากเกด ในขณะแหงชวนจตในภายหลง. บทวา อปกเลเสต ความวา ภวงคจตนน ทานเรยกวา ชอวา เศราหมองแลว เพราะเศราหมองแลวดวยกเลสมราคะเปนตน. เศราหมองอยางไร ? เหมอนอยางวา บดามารดา หรออปชฌาย อาจารยมสมบรณดวยความประพฤต ไมดวา ไมใหศกษา ไมสอน ไมพราสอน บตร หรออนเตวาสก และสทธวหารกของตน เพราะเหตทบตร และ สทธวหารกอนเตวาสก เปนผทศล มความ ประพฤตไม ไมสมบรณดวยวตรปฏบต ยอมไดรบการตเตยน เสยชอเสยงฉนใด พงทราบขออปไมยนฉนนน. พงเหนภวงคจต เหมอนบดามารดา และอปชฌาย อาจารย ผสมบรณดวยความ ประพฤต. ภวงคจต แมจะบรสทธตามปกต กชอวาเศราหมอง เพราะอปกเลสทจรมา อนเกดขนดวยอานาจทเกดพรอมดวยโลภะ โทสและโมหะ ซงมความกาหนดขดเคอง และความหลงเปนสภาวะ


ในขณะแหงชวนจต เหมอนบดามารดาเปนตนเหลานน ไดความเสย ชอเสยง เหตเพราะบตรเปนตน ฉะนนแล. จบ อรรถกถาสตรท ๙ อรรถกถาสตรท ๑๐ แมในสตรท ๑๐ มวนจฉยดงตอไปน :- จต กคอภวงคจตนนเอง. บทวา วปปมตต ความวา ภวงคจต นน ไมกาหนด ไมขดเคอง ไมหลง ในขณะแหงชวนจต เกดขนดวย อานาจกศลจตทเปนญาณสมปยตประกอบดวยไตรเหตเปนตน ยอมชอวา หลดพนจากอปกเลสทงหลายทจรมา. แมในทน ภวงคจต นทานเรยกวาหลดพนแลวจากอปกเลสทงหลายทจรมา ดวยอานาจ กศลจตทเกดขนในขณะแหงชวนจต เหมอนมารดาเปนตน ไดรบ ความสรรเสรญและชอเสยงวา พวกเขาชางดแท ยงบตรเปนตน ใหศกษา โอวาท อนสาสน อยดงน เหตเพราะบตรเปนตน เปน มศล สมบรณดวยความประพฤต ฉะนน. จบ อรรถกถาสตรท ๑๐ จบ อรรถกถาปณหตอจฉวรรคท ๕


อจฉราสงฆาตวรรคท ๖ วาดวยเหตใหจตเศราหมองและผดผองเปนตน [๕๒] ดกอนภกษทงหลาย จตนผดผอง แตวาจตนนแล เศราหมองแลวดวยอปกเลสทจรมา ปถชนผมไดสดบ ยอมจะไม ทราบจตนนตามความเปนจรง ฉะนนเราจงกลาววา ปถชนผมได สดบ ยอมไมมการอบรมจต. [๕๓] ดกอนภกษทงหลาย จตนผดผอง และจตนนแล พน วเศษแลวจากอปกเลสทจรมา พระอรยสาวกผไดสดบแลว ยอม ทราบจตนนตามความเปนจรง ฉะนน เราจงกลาววา พระอรยสาวก ผไดสดบ ยอมมการอบรมจต. [๕๔] ดกอนภกษทงหลาย ถาภกษซองเสพเมตตาจต แมชว กาลเพยงลดนวมอเดยวเทานน ภกษนเรากลาววา อยไมเหนหาง จากฌาน ทาตามคาสอนของพระศาสดา ปฏบตตามโอวาท ไมฉน บณฑบาตของชาวแวนแควนเปลา กจะกลาวไยถงผทาเมตตาจต นนใหมากเลา. [๕๕] ดกอนภกษทงหลาย ถาภกษเจรญเมตตาจต แมชว กาลเพยงลดนวมอเดยวเทานน ภกษนเรากลาววา อยไมเหนหาง จากฌาน ทาตามคาสอนของพระศาสดา ปฏบตตามโอวาท ไมฉน


บณฑบาตของชาวแวนแควนเปลา กจะกลาวไยถงผทาเมตตาจต นนใหมากเลา. [๕๖] ดกอนภกษทงหลาย ถาภกษใสใจเมตตาจต แมชวกาล เพยงลดนวมอเดยวเทานน ภกษนเรากลาววา อยไมเหนหางจาก ฌาน ทาตามคาสอนของพระศาสดา ปฏบตตามโอวาท ไมฉน บณฑบาตของชาวแวนแควนเปลา กจะกลาวไยถงผทาเมตตาจต นนใหมากเลา. [๕๗] ดกอนภกษทงหลาย อกศลธรรมทเปนไปในสวนอกศล ทเปนไปในฝกฝายอกศลทงหมด มใจเปนหวหนา ใจเกดกอนธรรม เหลานน อกศลธรรมเกดหลงเทยว. [๕๘] ดกอนภกษทงหลาย กศลธรรมทเปนไปในสวนบคคล ทเปนไปในฝกฝายกศลทงหมด มใจเปนหวหนา ใจเกดกอนธรรม เหลานน กศลธรรมเกดหลงเทยว. [๕๙] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนเหตใหอกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน หรอกศลธรรม ทเกดขนแลว เสอมไปเหมอนความประมาท ดกอนภกษทงหลาย เมอบคคลประมาทแลว อกศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน และ กศลธรรมทเกดขนแลว ยอมเสอมไป. [๖๐] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนเหตใหกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน หรออกศลธรรม ทเกดขนแลว เสอมไปเหมอนความไมประมาท ดกอนภกษทงหลาย


เมอบคคลไมประมาทแลว กศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน และ อกศลธรรมทเกดขนแลว ยอมเสอมไป. [๖๑] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนเหตใหอกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน หรอกศลธรรม ทเกดขนแลว เสอมไปเหมอนความเปนผเกยจคราน ดกอนภกษ ทงหลาย เมอบคคลเกยจครานแลว อกศลธรรมทยงไมเกด ยอม เกดขน และกศลทเกดขนแลว ยอมเสอมไป. จบ อจฉราสงฆาตวรรคท ๖


อรรถกถาอจฉราสงฆาตวรรคท ๖

อรรถกถาสตรท ๑ วรรคท ๖ สตรท ๑ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ต อสสตวา ปถชชโน ความวา ปถชน เวนแลวจาก การศกษาภวงคจตนน. ในบทวา ต อสสตวา ปถชชโน นน ชอวา ไมไดศกษาไญยธรรมเพราะไมมอาคมนกายทจะเรยน และอธคม มรรคผลทจะบรรล. จรงอยบคคลใดสอบสวนพระสตรน โดยเนอ ความตงแตตน ยงไมรดวยอานาจนกาย คอคมภรทมาของสตรน โดยเนอความตงแตตน ยงไมรดวยอานาจนกาย คอคมภรทมา ของสตรน และดวยอานาจมรรคผล อนผปฏบตพงบรรลวา ชอวา ภวงคจตน แมบรสทธตามปกต กเศราหมอง เพราะอปกเลสม โลภะเปนตน ทเกดขนแลว ในขณะแหงชวนจต. อนงผใดไมมนกาย เปนทมา อนจะขบธรรมใหเขาใจตามความเปนจรง เพราะเวนการ เรยนสละการสอบถามในขนธ ธาต อายตนะ ปจจยาการและ สตฐานเปนตน และไมมอธคม เพราะไมไดบรรลมรรคผล ท จะพงบรรลดวยการปฏบต ผนนชอวา ไมศกษาไญยธรรม เพราะ ไมมอาคมและอธคม. ปถน ชนนาทห การเณห ปถชชโน ปถชชนนโตคธตตา ปถ วาย ชโน อต.


ชนน ชอวา ปถชน เพราะเหตทงหลาย มทา กเลสเปนอนมากใหเกดเปนตน หรอวาชอวา ปถชน เพราะหยงลงภายในแหงชนผมกเลสหนา. จรงอย ชนนน ชอวา ปถชน เพราะเหตทงหลาย มการทา ใหเกดกเลสมประการตาง ๆ เปนอนมาก เหมอนอยางททานกลาว ไววา ชอวา ปถชน เพราะทาใหเกดกเลสเปนอนมาก. ชอวา ปถชน เพราะมสกกายทฏฐอนยงไมละเวนเปนอนมาก. ชอวา ปถชน เพราะปรงแตงดวยอภสงขารตาง ๆ มาก. ชอวา ปถชน เพราะถกโอฆะกเลสดจหวงนาตาง ๆ เปนอนมากพดพาไป. ชอวา ปถชน เพราะเดอดรอนดวยเครองเดอดรอนเปนอนมาก. ชอวา ปถชน เพราะยนด กาหนด ละโมภ สยบ หมกมน ตด ของ พวพน ในกามคณทง ๕ มาก. ชอวา ปถชน เพราะถกนวรณ ๕ ครอบคลม. คลองปด กน กาบงไวมาก. อกอยางหนง ชอวา ปถชน เพราะหยงลงภายในแหงชนผมกเลสหนา เปนไปลวงการนบ ผหนหลงใหอรยธรรม ผประพฤตธรรมทตาดงนกม. กปถชนน นบวาเปนคนละพวกกนทเดยว. ชอวา ปถชน เพราะเปนผไมเกยว ของกบพระอรยเจา ผประกอบดวยคณมศลและสตะเปนตน. ดวย สองบทวา อสสตวา ปถชชโน ดงพรรณนามาอยางน ทานกลาว ปถชนเหลาใดไว ๒ จาพวกวา ทเว ปถชชนา วตตา พทเธนาทจจพนธนา อนโธ ปถชชนโน เอโก กลยาณโก ปถชชโน.


พระพทธเจาผเปนเผาพนธแหงพระอาทตย ตรส ปถชนไว ๒ พวก คอ อนธปถชน ๑ กลยาณ- ปถชน ๑. บรรดาปถชนทกลาวไวแลวทง ๒ จาพวกนน อนธปถชน พงทราบวา เปนอนกลาวไวแลว. บทวา ยถาภต นปปชานาต ความวา ปจชน ผไมไดสดบ ยอมไมรตามความเปนจรงวา ภวงคจตน ชอวา เศราหมองเพราะอปกเลสทงหลายอนจรมาอยางน ชอวา หลดพน แลวอยางน. บทวา ตสมา ความวา เพราะเหตทไมร. บทวา จตตภาวนา นตถ ไดแก ความตงมนแหงจต การกาหนดจตไมม. ดวยภาวะทไมมนนแลทรงแสดงวา เรากลาววาไมมดงน. จบ อรรถกถาสตรท ๑ อรรถกถาสตรท ๒ ในสตรท ๒ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา สตวา ไดแก ถงพรอมดวยการศกษา. กในบทวา สตวา น เมอวาโดยพสดาร พงทราบความโดยตรงกนขามกบ บทวา อสสตวา. บทวา อรยสาวโก ไดแก พระอรยะทไมเปนพระสาวกกม เชนพระพทธเจา และพระปจเจกพทธเจา. พระสาวกทไมเปน พระอรยะกม เชนคฤหสถผยงไมบรรลผล. ไมเปนทงพระอรยะ


ไมเปนทงพระสาวกกม เชนพวกเดยรถยเปนอนมาก. เปนทงพระ อรยะ. เปนทงพระสาวกกม เชนพระสมณะศากบตร ผบรรลผล รแจงคาสงสอนแลว. แตในทนจะเปนคฤหสถ หรอบรรพชตกตาม คนใดคนหนง ผสมบรณดวยการศกษา ดวยอานาจแหงเนอความ ทกลาวไวแลว พงทราบวา ผนเปนพระอรยสาวก ในบทวา สตวา น. บทวา ยถาภต ปชานาต พระอรยสาวก ผไดสดบแลว ยอม รชดตามความเปนจรงวา ภวงคจตน หลดพนแลวจากอปกเลส ทงหลาย อนจรมาดวยอาการอยางน เศราหมองแลวดวยอาการ อยางน. บทวา จตตภาวนา อตถ ความวา ความตงมนแหงจต ความกาหนดจตมอย ดวยภาวะทจตมอยนนเอง ทรงแสดงวามอย. ในสตรน ทานกลาวถงวปสสนาทแกกลา. อาจารยบางพวกกลาววา เปนวปสสนาทยงออนกาลง. จบ อรรถกถาสตรท ๒ อรรถกถาสตรท ๓ สตรท ๓ กลาวไวแลวในเหตเกดเรอง. กลาวไวในเหตเกด เรองไหน ? ในเหตเกดเรอง อคคขนโธปมสตร. ไดยนวา สมยหนงพระผมพระภาคเจา อาศยประทบอย ณะ เชตวนมพาวหาร กรงสาวตถ. จรงอย พระพทธเจาทงหลาย ทรง อาศยอยในทแหงใดแหงหนง กมไดทรงละกจ ๕ อยางเลย


ชอวา พทธกจ ๕ อยาง คอ ปเรภตตกจ ๑ ปจฉาภตตกจ ๑ ปรมยามกจ ๑ มชฌมยามกจ ๑ ปจฉมยามกจ ๑ ในพทธกจ ๕ นน ปเรภตตกจ กจกอนเสวยอาหารมดงตอไปน จรงอย พระผมพระภาคเจา เสดจลกขนแตเชา ทรงการทาปรกรรม พระสรระ มลางพระพกตรเปนตน เพออนเคราะหอปฏฐาก และ เพอความผาสกแหงพระสรระ ทรงยบยงอยเหนออาสนะอนสงด จนถงเวลาภกขาจาร พอไดเวลาภกขาจาร กทรงนงอนตรวาสก ทรงคาดประคดเอว หมจวร ถอบาตร บางครงกพระองคเดยว บางครงกแวดลอมไปดวยภกษสงฆ เสดจเขาไปบณฑบาตยงบาน หรอนคม. บางคราวเสดจเขาไปตามปกต บางคราวเสดจไปดวย ปาฏหารยเปนอนมาก. คอเมอพระโลกนาถเสดจเทยวบณฑบาต ลมออน ๆ กพดไปขางหนาเปาแผนดนใหสะอาด เมฆหลงเมลดฝน ดบฝนละอองบนหนทาง กางกนเปนเพดานอยเบองบน. ลมอก พวกหนงกนาดอกไมเขาไปโปรยลงบนหนทาง ภมประเทศทดอน กยบลง. ภมประเทศทลมกหนนตวขน เวลาททรงยางพระบาท ภมภาคยอมมพนราบเรยบ หรอดอกปทมมสมผสอนออนละมน คอย รบพระบาท. เมอพอทรงวางพระบาทเบองขวา ไวในภายในเสา เขอน. ฉพพณณรงส พระรศมมพรรณ ๒ ประการ เปลงออกจาก พระสรระพวยพงไปรอบดาน กระทาปราสาทและเรอนยอดเปนตน ใหเปนดจสเหลองเหมอนทองคา และใหเปนดจแวดวงดวยผาอน วจตร. สตวทงหลายมชางมาและนกเปนตน ทอยในทของตน ๆ กเปลงเสยงไพเราะ. ดนตรมกองและบณเฑาะว เปนตน กบ


เครองอาภรณทสรวมใสอยในกายของพวกมนษย กเหมอนกน คอ เปลงเสยงไพเราะ ดวยสญญาณนน พวกมนษยยอมรวาวนน พระผมพระภาคเจาเสดจไปบณฑบาตในทน. มนษยเหลานนนงหม เรยบรอย ถอเครองสกการะมของหอมและดอกไมเปนตน ออกจาก เรอนดาเนนไปตามทองถนน บชาพระผมพระภาคเจา ดวยของหอม และดอกไมเปนตนโดยเคารพถวายบงคมแลว ทลขอวา ขาแต พระองคผเจรญ ขอพระองคโปรดประทานภกษแกพวกขาพระองค ๑๐ รป แกพวกขาพระองค ๒๐ รป แกพวกขาพระองค ๑๐๐ รป แลวรบบาตรของพระผมพระภาคเจา อาสนะนอมถวายบณฑบาต โดยเคารพ. พระผมพระภาคเจาเสวยพระกระยาหารเสรจแลว ทรงตรวจดสนดานของมนษยเหลานนแลวทรงแสดงธรรม. บางพวก จะตงอยในสรณคมน บางพวกจะตงอยในศล ๕ บางพวกจะตงอย ในโสดาปตตผล สกทาคามผล และอนาคามผลอยางใดอยางหนง บางพวกจะบวชแลว ดารงอยในพระอรหตอนเปนผลเลศ ดวย ประการใด กทรงอนเคราะหมหาชนดวยประการนน เสดจลกจาก อาสนะ เสดจกลบไปพระวหาร. เสดจไปทพระวหารนนแลวประทบ นง บนบวรพทธอาสนทเขาตกแตงไว ณะศาลากลมประกอบดวย ของหอม. ในเวลาเสรจภตตกจของภกษทงหลาย อปฏฐากกจะ กราบทลพระผมพระภาคเจา ใหทรงทราบ. ตอนน พระผมพระภาค เจา จงจะเสดจเขาพระคนธกฏ ปเรภตตกจ กจกอนเสวยอาหาร มเทานกอน. ครนพระผมพระภาคเจา ทรงทากจกอนเสวยอาหารอยางน แลว กประทบนงทหนามขพระคนธกฏ ทรงลางพระบาท


ทรงโอวาทภกษสงฆวา ภกษทงหลาย พวกเธอจงยงกจใหถงพรอม ดวยความไมประมาทเถด การอบตขนของพระพทธเจาหาไดยาก กาลไดอตภาพเปนมนษยหาไดยาก การถงพรอมดวยศรทธาหา ไดยาก การบรรพชาหาไดยาก การฟงธรรมหาไดยากในโลก บรรดาภกษเหลานน ภกษบางรปทลถามกรรมฐาน กะพระผม พระภาคเจา. พระองคกประทานกรรมฐาน อนเหมาะแกความ ประพฤตของภกษเหลานน แตนนภกษแมทงหมดถวายบงคมพระผม พระภาคเจา แลวไปยงทพกกลางคนและทพกกลางวนของตน ๆ. บางพวกไปปา บางพวกอยโคนไม บางพวกไปภเขาเปนตน แหงใด แหงหนง บางพวกไปภพของทาวจาตมหาราช บางพวกไปภพของ ทาววสวสด. ลาดบนน พระผมพระภาคเจา เสดจเขาไปยงพระ คนธกฏ ถาทรงจานงกทรงมสต สมปชญญะ บรรทมตะแคงขวา ครหนง ครนมพระวรกายกระปรกระเปรา เสดจลกขนตรวจด สตวโลก ในภาคท ๒. ในภาคท ๓ มหาชนในคามหรอนคม ท พระองคเสดจเขาไปอาศยประทบอย ถวายทานกอนอาหาร ครน เวลาหลงอาหาร นงหมเรยบรอยแลวถอเอาสกการะมของหอม และดอกไมเปนตน ประชมกนในพระวหาร. ลาดบนนพระผม พระภาคเจา เสดจไปโดยปาฏหารยอนเหมาะสมแกบรษททประชม กน ประทบนงแสดงธรรม บนบวรพทธอาสน ทตกแตงไวในโรง ธรรม ใหเหมาะแกกาล เหมาะแกสมย. ครนถงเวลาอนควรแลว จงสงบรษทกลบไป. พวกมนษยถวายบงคมพระผมพระภาคเจา แลวกหลกไป. ปจฉาภตตกจ กจภายหลงอาหาร มดงกลาวน.


พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงทาปจฉาภตตกจใหเสรจ อยางนนแลว ถาทรงประสงคจะทรงสนานพระกาย กเสดจ ลกขนจากพทธอาสน เสดจเขาสซมสาหรบสรงสนาน ทรงรด พระกายดวยนาอนอปฏฐากจดถวาย. แมพระอปฏฐากกนาเอา พทธอาสนมาลาดถวายในบรเวณพระคนธกฏ พระผมพระภาคเจา ทรงนงอนตรวาสก ๒ ชน ทยอมดแลว ทรงคาดประคดเอว ทรง ครองอตตราสงฆแลวเสดจมาประทบ ณ พทธอาสนนน ทรงเรน อยครหนงลาพงพระองค ลาดบนน ภกษทงหลายมาจากทนน ไปยงทเฝาพระศาสดา บรรดาภกษเหลานน บางพวกถามปญหา บางพวกขอกรรมฐาน บางพวกของธรรม. พระผมพระภาคเจา ทรงจดใหสมประสงคของภกษเหลานน ทรงยบยง แมตลอดยามตน. ปรมยามกจ กจในยามตนมดงกลาวน. เวลาเสรจกจในยามตน เมอภกษทงหลายถวายบงคมพระ ผมพระภาคเจาแลวหลกไป เทวดาทวหมนโลกธาต เมอไดโอกาส จงเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ถามปญหา ชนทสดแมอกษร ๔ ตวตามทแตงมา พระผมพระภาคเจา เมอทรงวสชนาปญหา แกเทวดาเหลานน ทรงยบยงอยตลอดมชฌมยาม มชฌมยามกจ กจในมชฌมยาม มดงกลาวน. กพระผมพระภาคเจา ทรงแบงปจฉมยามเปน ๓ สวน แลว ทรงยบยงสวนหนงดวยการเดนจงกรม เพอทรงปลดเปลองความ เมอยพระวรกายทประทบนงมาก ตงแตเวลากอนเสวยอาหาร ใน


สวนท ๒ เสดจเขาไปพระคนธกฏ ทรงมพระสตและสมปชญญะ บรรทมตะแคงขางขวา ในสวนท ๓ เสดจลกขนประทบนง ตรวจด สตวโลกดวยพทธจกษ เพอทอดพระเนตรบคคลผไดกระทาบญญา- ธการไวดวยทาน และศลเปนตน ในสานกของพระพทธเจาทงหลาย ในปางกอน ปจฉมยามกจ กจในปจฉมยาม มดงกลาวน. วนนน พระผมพระภาคเจา ทรงดารงอยในกจนนแหละ ทรงตรวจดสตวโลก กไดทรงเหนเหตนวา เมอเราจารกไปในมหา- โกสลรฐ แสดงสตรหนงเปรยบเทยบดวยกองเพลง ภกษ ๖๐ รป จกบรรลพระอรหต ภกษประมาณ ๖๐ รปจกรากเลอด ภกษ ประมาณ ๖๐ รปจกสกเปนคฤหสถ. บรรดาภกษเหลานน พวก ภกษผจกบรรลพระอรหตไดฟงพระธรรมเทศนาอยางใดอยาง หนง จกบรรลไดทเดยว. กพระผมพระภาคเจา มพระประสงค จะเสดจจารกไปเพอสงเคราะหภกษนอกจากน จงตรสวา อานนท เธอจงบอกแกภกษทงหลาย. พระเถระไปตามบรเวณแลวกลาววา ผมอาย พระศาสดา มพระประสงคจะเสดจจารก เพอเคราะหมหาชน ผประสงค จะไปตามเสดจ กจงพากนมาเถด. ภกษทงหลาย มใจยนดเหมอน ไดลาภใหญ คดวา เราจกไดชมพระสรระมวรรณเพยงดงทองคา ไดฟงธรรมกถาอนไพเราะ ของพระผมพระภาคเจา ผแสดงธรรม แกมหาชน ผทมผมขนยาวกปลงผม มบาตรถกสนมจบกระบม บาตร มจวรหมอง กซกจวร ตางเตรยมจะตามเสดจ. พระศาสดา แวดลอมดวยภกษสงฆทกาหนดจานวนไมได ออกจารกไปยง


โกศลรฐ วนหนง ๆ เสดจจารกไป ๑ คาวต ๒ คาวต ๓ คาวต และ โยชนหนงเปนอยางยง ตามลาดบแหงคามและนคม ทอดพระเนตร เหนตนไมมโพรงตนใหญแหงหนง ถกไฟไหมลกโพลง ทรงดารวา เราจะทาตนไมนแล ใหเปนวตถเหตตงเรอง แสดงธรรมกถาประคบ ดวยองค ๗ จงงดการเสดจ เสดจเขาไปยงโคนไมตนหนง ทรง แสดงอาการจะประทบนง. พระอานนทเถระทราบพระประสงค ของพระศาสดา คดวา ชรอยวาจกมเหตแนนอน พระตถาคตไม เสดจตอไปแลวจะหยดประทบนงเสยโดยเหตอนไมสมควรหามได จงปลาดสงฆาฏ ๔ ชน. พระศาสดา ประทบนงแลว ตรสเรยกภกษทงหลายมา ตรสวา ภกษทงหลาย พวกเธอจงดกองไฟใหญโนน แลวทรงแสดง อคคขนโธปมสตร. กเมอตรสไวยากรณนอย ภกษประมาณ ๖๐ รปรากเลอด. ภกษประมาณ ๖๐ ลาสกขาเปนคฤหสถ. ภกษ ประมาณ ๖๐ รปมจตไมยดมนกหลดพนจากอาสวะทงหลาย. ก เพราะไดฟงไวยากรณนน นามกายของภกษประมาณ ๖๐ รป กกลดกลม เมอนามกายกลดกลม กรชกายกรมรอน เมอกรชกาย รมรอน โลหตอนทคงกพงออกจากปาก. ภกษ (อก) ประมาณ ๖๐ รป คดวาการประพฤตพรหมจรรยใหบรสทธบรบรณตลอดชวต ในพระพทธศาสนา ทาไดยากหนอ แลวพากนลาสกขาเปนคฤหสถ ภกษประมาณ ๖๐ รป สงญาณมงตรงตอเทศนาของพระศาสดา กบรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทา. บรรดาภกษเหลานน ภกษเหลาใด รากเลอด ภกษเหลานนตองอาบตปาราชก ภกษ


เหลาใดสกเปนคฤหสถ ภกษเหลานนพากนยายสกขาบทเลกนอย. ภกษเหลาใดบรรลพระอรหต ภกษเหลานน เปนผมศล บรสทธแล. พระธรรมเทศนาของพระศาสดา เกดมผลแมแกภกษ ๓ จาพวก ดงกลาวน. ถามวา พระธรรมเทศนาเกดมผลแกภกษผบรรลพระอรหต ยกไวกอน อยางไรจงเกดผลแกภกษนอกน. ? กวา กภกษ แมเหลานน ถาไมไดฟงธรรมเทศนากณฑนไซร เปนผประมาท ไมพงอาจละฐานะได แตนนบาปของภกษเหลานน กาเรบขน จะ พงทาเธอใหจมลงในอบายถายเดยว แตฟงเทศนากณฑนแลว เกด ความสงเวช ละฐานะ. ตงอยในภมแหงสามเณร บาเพญศล ๑๐ ประกอบขวนขวายในโยนโสมนสการ บางพวกเปนพระโสดาบน บางพวกเปนพระสกทาคาม บางพวกเปนอนาคาม บางพวกบงเกด ในเทวโลก. พระธรรมเทศนาไดมผลแมแกภกษผตองอาบตปาราชก ดวยอาการอยางน. ฝายภกษนอกน ถาไมพงไดฟงพระธรรมเทศนา กณฑนไซร เมอกาลลวงไป ๆ กจะพงตองอาบตสงฆาฑเสสบาง ปาราชกบาง ครนไดฟงพระธรรมเทศนากณฑนแลว คดวา พระ พทธศาสนา ชางขดเกลาจรงหนอ พวกเราไมสามารถจะบาเพญ ขอปฏบตนตลอดชวตได จาเราจกลาสกขา บาเพญอบาสกธรรม จกพนจากทกขได ดงนแลว จงพากนสกไปเปนคฤหสถ. ชนเหลานน ตงอยในสรณะ ๓ รกษาศล ๕ บาเพญอบาสกธรรม บางพวก เปนพระโสดาบน บางพวกเปนสกทาคาม บางพวกเปนอนาคาม บางพวกบงเกดในเทวโลกแล. พระธรรมเทศนาไดมผลแมแกภกษ


เหลานน ดวยอาการอยางน. อนงหมเทพไดฟงพระธรรมเทศนา กณฑนแลว ไดเทยวไปบอกแกภกษทงหลายผไมไดฟงทกรป ทเดยว. ภกษทงหลายฟงแลวคดวา ทานผเจรญ การประพฤต พรหมจรรยใหบรสทธ บรบรณตลอดชวต ในพระพทธศาสนา ทาไดยาก. ภกษ ๑๐ รปบาง ๒๐ รปบาง ๖๐ รปบาง ๑๐๐ รปบาง บอกลาสกขาเปนคฤหสถไปทนท. พระศาสดา เสดจจารกไปตามพอพระหฤทย ไมเสดจกลบ ไปพระเชตวนอก จงทรงเรยกภกษมาตรสวา ภกษทงหลาย ตถาคต เมอเทยวจารกไปอยคลกคลมานาน ภกษทงหลายเราปรารถนา จะเรนอยสกกงเดอน ใคร ๆ ไมตองเขาไปหาเรา เวนแตภกษ ผนาบณฑบาตรปเดยวดงน ทรงยบยงลาพงพระองคเดยวกงเดอน เสดจออกจากทเรน พรอมดวยพระอานนทเถระ เสดจจารกกลบไป พระวหาร ทรงเหนภกษเบาบาง ในท ๆ ทรงตรวจดแลวตรวจดอก ถงทรงทราบอย กตรสถามพระอานนทเถระวา อานนท ในเวลาอน ๆ เมอตถาคตเทยวจารกกลบมายงเชตวน ทววหารรงเรองไปดวย ผากาสาวพสตร คลาคลาไปดวยผแสวงคณ แตมาบดน ปรากฏวา ภกษสงฆเบาบางลง และโดยมากภกษเกดโรคผอมเหลองขน นเหต อะไรกนหนอ. พระเถระกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ภกษ ทงหลายเกดความวงเวชจาเดมแตเวลาทพระองคแสดงพระธรรม- เทศนา อคคขนโธปมสตร คดวา พวกเรา ไมสามารถจะปรนนบต ธรรมนน โดยอาการทงปวงได และการทภกษผประพฤตไมชอบ บรโภคไทยธรรม ทเขาใหดวยศรทธาของชน ไมควรเลย จงครน คดจะสกเปนคฤหสถ.


ขณะนน พระผมพระภาคเจาทรงเกดธรรมสงเวช. ลาดบ นน จงตรสกะพระเถระวา เมอเรายบยงอยในทหลกเรน ใคร ๆ ไมบอกฐานะอนเปนทเบาใจอยางหนง แกเหลาบตรของเราเลย เหตอน เปนทเนาใจในศาสนานมมาก เหมอนทาเปนทลงสสาครทะเลฉะนน ไปเถด อานนท จงจดพทธอาสน ในบรเวณคนธกฏ จงใหภกษ สงฆประชมกน. พระเถระไดกระทาอยางนน. พระศาสดา เสดจ สบวรพทธอาสน ตรสเรยกภกษทงหลายมาตรสวา ภกษทงหลาย นนเปนสวนเบองตนทงหมดแหงเมตตา ไมใชอปปนา ไมใชอเบกขา เปนเพยงแผประโยชนเกอกลแกสตวทงหลายเทานน. จงทรงแสดง อจฉราสงฆาตสตรน เพอเปนอตถปปตตเหตน. บรรดาบทเหลานน บทวา อจฉราสงฆาตมตต ความวา เพยงการดดนวมอ. อธบายวา เพยงเอา ๒ นวดดใหมเสยง. บทวา เมตตจตต ไดแกจตทคดแผประโยชนเกอกลแกสรรพสตว. บทวา อาเสวต ถามวา ยอมเสพอยางไร ? แกวา นกถง อยเสพ เหนอยเสพ พจารณาอยเสพ ประคองความเพยรอยเสพ นอมใจเชอเสพ เขาไปตงสตเสพ ตงจตเสพ รชดดวยปญญาเสพ รยงสงทควรรยงเสพ กาหนดรสงทควรกาหนดรเสพ ละสงทควร ละเสพ เจรญสงทควรเจรญเสพ กระทาใหแจงสงทควรทาใหแจง เสพ. แตในทนพงทราบวา เสพดวยเหตสกวาเปนไปโดยการแผ ประโยชนเกอกลในสวนเบองตนแหงเมตตา. บทวา อรตตชฌาโน ไดแก ผมฌานไมวาง หรอไมละทง ฌาน. บทวา วหรต ความวา ผลดเปลยนเปนไปรกษาเปนไปเอง


ใหเปนไป เทยวไป อย ดวยเหตนนทานจงเรยกวา วหรต ดวยบทน ทานจงกลาวการอยดวยอรยาบถ ของภกษผเสพเมตตา. บทวา สตถ สาสนกโร ไดแก ผกระทาตามอนสาสน ของ พระศาสดา บทวา โอวาทปฏกโร ไดเกผกระทาตามโอวาท. กในเรองน การกลาวคราวเดยว ชอวาโอวาท การกลาวบอย ๆ ชอวา อนสาสน. แมการกลาวตอหนา กชอวา โอวาท การสง (ขาว) ไปกลาวลบหลง ชอวา อนสาสน. การกลาวในเมอเรอง เกดขนแลว ชอวา โอวาท. สวนการกลาวในเมอเรองเกดขนหรอ ยงไมเกดขน ชอวา อนสาสน. พงทราบความแปลกกนอยางน. แต เมอวาโดยปรมตถ คาวา โอวาท หรออนสาสนนน เปนอนเดยวกน มอรรถอนเดยวกน เสมอกน เขากนได เกดรวมกนนนนนแล. กในทน คาวาภกษทงหลาย หากภกษเสพเมตตาจต แมเพยงลดนว มอเดยว นแล เปนคาสอนและเปนโอวาทของพระศาสนา พงทราบ วา ภกษนน ชอวา ผทาตามคาสอน และผสนองโอวาท เพราะปฏบต คาสอนและโอวาทนน. บทวา อโมฆ แปลวา ไมเปลา. บทวา รฏบปณฑ ความวา บณฑบาต (อาหาร) นนแล ทานเรยกวา รฏฐบณฑะ (กอนขาวของ ชาวแควน) เพราะอาหารนน ภกษผสละเครอญาต อาศยชาวแวน แควน บวชแลวไดจากเรอนของคนอน. บทวา ปรภชต ความวา บรโภค ม ๔ อยาง คอ เถยย- บรโภค อณบรโภค ทายชชบรโภค สามบรโภค. ในบรโภค ๔ อยางนน การบรโภคของผทศล ชอวา เถยยบรโภค. การบรโภค


ปจจยทไมไดพจารณาของผมศล ชอวา อณบรโภค. การบรโภค ของพระเสขบคคล ๗ จาพวก ชอวา ทายชชบรโภค. การบรโภค ของพระขณาสพ ชอวา สามบรโภค. ใน ๔ อยางนน การบรโภค กอนขาวของชาวแวนแควนน ของภกษน ยอมไมเสยเปลาดวย เหต ๒ ประการ. ภกษผเสพเมตตาจตแมเพยงลดนวมอเดยว ชอวา เปนเจาของกอนขาวของชาวแวนแควนบรโภค แมเพราะเหตนนการ บรโภคกอนขาวของชาวแวนแควนของภกษนน ชอวา ไมเสยเปลา. ทานทเขาใหแกภกษผเสพเมตตาแมเพยงลดนวมอเดยว ยอมม ความสาเรจมาก มผลมาก มอานสงสมาก มความรงเรองมาก มความกวางขวางมาก เพราะเหตนน การบรโภคขาวของชาวแควน ของภกษนน ไมเปนโมฆะ ไมเสยเปลา บทวา โก ปน วาโท เย น พหลกโรนต ความวา ควรกลาวไดแทในขอนวา ภกษเหลาใด สองเสพ เจรญใหมาก ทาบอย ๆ ซงเมตตาจตน ภกษเหลานน ยอมบรโภคกอนขาวของชาวแวนแควน ไมเสยเปลา เพราะภกษ เหนปานน ยอมเปนเจาของกอนขาวชาวแวนแควน ไมเปนหน เปน ทายาทบรโภค. จบ อรรถกถาสตรท ๓ อรรถกถาสตรท ๔ ในสตรท ๔ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ภาเวต ไดแก ใหเกดขน คอ ใหเจรญ. จบ อรรถกถาสตรท ๔


อรรถกถาสตรท ๕ ในสตรท ๕ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา มนสกโรต แปลวา กระทาไวในใจ. คาทเหลอ แม ในสตรทงสองน พงทราบโดยนยดงกลาวในสตรท ๓. กภกษใด ยอมเสพ ภกษนแหละชอวา ยอมเจรญ ภกษนชอวากระทาในใจ. ภกษยอมเสพดวยจตใด ชอวายอมเจรญดวยจตนนนนแล ชอวา ยอมทาไวในใจดวยจตนน. กพระสมมาสมพทธเจา ชอวาเปนผ สมบรณดวยลลาแหงเทศนา เพราะทรงแทงตลอดธรรมธาตใด ทรงอาศยลลาแหงเทศนา ๑ ความเปนใหญในธรรม ๑ ความฉลาด ในประเภทแหงปฏสมภทา ๑ พระสพพญตญาณอนไมตดขด ๑ ของพระองค เพราะทรงเปนผแทงตลอดธรรมธาตนน จงทรงจาแนก แสดงจตดวงเดยว ซงเกดขนในขณะเดยวเทานน โดยสวนทง ๓. จบ อรรถกถาสตรท ๕ อรรถกถาสตรท ๖ ในสตรท ๖ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา เยเกจ เปนคากาหนดไมแนนอน. บทวา อกสลา เปนคากาหนดแนนอนแหงอกศลเหลานน. ดวยคาเพยงเทาน อกศลธรรมทงหมด เปนอนกาหนดเอาโดยไมเหลอ คาวา อกสล- ภาคยา อกสลปกขกา น เปนชอแหงอกศลธรรมทงนน. จรงอย


อกศลนนแล บางพวกเปนอกศลจต ดวยอานาจเปนสหชาตธรรม (เกดรวมกน) บางพวกเขากนไดดวยอานาจอปนสสยปจจย และ เปนฝกฝายของอกศลธรรมเหลานน เพราะฉะนนทานจงกลาววา เปนสวนแหงอกศล เปนฝกฝายแหงอกศล. บทวา สพเพเต มโนปพพงคมา ความวา ใจเปนหวหนา คอถงกอนแหงธรรมเหลานน เพราะฉะนน ธรรมเหลานน ชอวา มใจเปนหวหนา. จรงอยธรรมเหลานน เกดพรอมกน มวตถอนเดยว กน ดบพรอมกน และมอารมณเปนอนเดยวกนกบใจกจรง ถง กระนน เพราะเหตทใจยงธรรมเหลานนใหเกดขน ใหกระทาใหเกด ใหตงขน ใหบงเกด ฉะนนธรรมเหลานน จงชอวา มใจเปนหวหนา. บทวา ปม อปปชชต ความวา เมอเขากลาววา พระราชา เสดจออกไปแลว กไมมเหตทจะพงกลาววา ทพพระราชาทเหลอ ออกไปแลวหรอยงไมออกไป เขายอมรกนทววา ทพพระราชา ออกไปหมดแลว ฉนใด ใจกฉนนนเหมอนกน ยอมไมมเหตทจะพง กลาววา จาเดมแตเวลาทเขากลาววาเกดขนแลว ธรรมทเหลอ เกดรวมกน ระคนกน ประกอบกน เกดขนแลว หรอยงไมเกดขน ธรรมทงหมดนน ยอมปรากฏวา เกดขนแลวทงนน อาศยอานาจ แหงประโยชนน ใจทระคน ทประกอบกน ธรรมเหลานน แมจะเกด พรอมกน และดบพรอมกน ทานกเรยกวาเกดกอนธรรมเหลานน. บทวา อนวเทว แปลวา ตามกน รวมกน อธบายวา พรอม กนทเดยว. แตครนถอเอาเคาแหงพยญชนะ ไมควรถอวา จตเกด กอน เจตสกเกดทหลง. จรงอย อรรถคอความเปนทอาศยของ


พยญชนะทงหลาย แมในคาถาวา มโนปพพงคมา ธมมา มโนเสฏา มโนมยา กนยนเหมอนกน. จบ อรรถกถาสตรท ๖ อรรถกถาสตรท ๗ ในสตรท ๗ มวนจฉยดงตอไปน :- กศลธรรมแมเปนไปในภม ๔ ทานกลาววา กศล. คาทเหลอ พงทราบโดยนยทกลาวแลวในสตรท ๖ นนแล. จบ อรรถกถาสตรท ๗ อรรถกถาสตรท ๘ ในสตรท ๘ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ภกขเว ในคาวา ยถยท ภกขเว ปมาโท น เปนอาลปนะ ความวา ยถา อย ปมาโท เหมอนความประมาทน. บทวา ปมาโท ไดแก อาการคอ ความประมาท. สมจรงดงคาททานกลาวไววา ในธรรมเหลานน ความประมาทเปนไฉน ? ความปลอยจต การ สนบสนนความปลอยจตในกามคณ ๕ ดวยกายทจจรต ดวยวจ ทจจรต หรอดวยมโนทจจรต หรอการการทาโดยไมเคารพ ความ กระทาไมตดตอ ความทาอนหาประโยชนมได ความประพฤต ยอหยอน ความทอดทงฉนทะ ความทอดทงธระ ความไมเสพ ความ


ไมอบรม ความไมทาใหมาก ซงการอบรมกศลธรรมทงหลาย. ความประมาท กรยาทประมาท ภาวะทประมาทเหนปานนใด นเรยกวาความประมาท. บทวา อปปนนา จ กสลา ธมมา ปรหายนต (กศลธรรม ทเกดขนแลวยอมเสอมไปดวย) น ทานกลาวเนองดวยฌานและ วปสสนา. แตมรรคผลทเกดขนแลวครงเดยว ไมเสอมอกตอไป. จบ อรรถกถาสตรท ๘ อรรถกถาสตรท ๙ ในสตรท ๙ มวนจฉยดงตอไปน :- ความไมประมาท พงทราบโดยพสดาร โดยตรงกนขามกบ ความประมาท. จบ อรรถกถาสตรท ๙ อรรถกถาสตรท ๑๐ ในสตรท ๑๐ มวนจฉยดงตอไปน :- ความเปนผเกยจคราน ชอวา โกสชชะ. คาทเหลอมนย ดงกลาวแลวแล. จบ อรรถกถาสตรท ๑๐ จบ อรรถกถาอจฉราสงฆาตวรรคท ๖


วรยารมภาทวรรคท ๗

วาดวยเหตเกดขนและเสอมไปแหงกศลธรรมและอกศลธรรม [๖๒] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนเหตใหกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน หรออกศลธรรม ทเกดขนแลว เสอมไป เหมอนการปรารภความเพยร ดกอนภกษ ทงหลาย เมอบคคลเปนผปรารภความเพยร กศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน และอกศลธรรมทเกดขนแลว ยอมเสอมไป. [๖๓] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนเหตใหอกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน หรอกศลธรรม ทเกดขนแลว เสอมไป เหมอนความเปนผมความมกมาก ดกอนภกษ ทงหลาย เมอบคคลเปนคนมกมาก อกศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกด ขน และกศลธรรมทเกดขนแลว ยอมเสอมไป. [๖๔] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนเหตใหกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน หรออกศลธรรม ทเกดขนแลว เสอมไป เหมอนความเปนผมความมกนอย ดกอนภกษ ทงหลาย เมอบคคลเปนผมกนอย กศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน และอกศลธรรมทเกดขนแลว ยอมเสอมไป. [๖๕] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนเหตใหอกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน หรอกศลธรรม ทเกดขนแลว เสอมไป เหมอนความเปนผไมสนโดษ ดกอนภกษ


ทงหลาย เมอบคคลไมสนโดษ อกศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน และกศลธรรมทเกดขนแลว ยอมเสอมไป. [๖๖] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนเหตใหกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน หรออกศลธรรม ทเกดขนแลว เสอมไป เหมอนความสนโดษ ดกอนภกษทงหลาย เมอบคคลสนโดษ กศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน และอกศลธรรม ทเกดขนแลว ยอมเสอมไป. [๖๗] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนเหตใหอกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน หรอกศลธรรม ทเกดขนแลว เสอมไป เหมอนการใสใจโดยไมแยบคาย ดกอนภกษ ทงหลาย เมอบคคลใสใจโดยไมแยบคาย อกศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน และกศลธรรมทเกดขนแลว ยอมเสอมไป. [๖๘] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนเหตใหกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน หรออกศลธรรม ทเกดขนแลว เสอมไป เหมอนการใสใจโดยแยบคาย ดกอนภกษ ทงหลาย เมอบคคลใสใจโดยแยบคาย กศลธรรมทยงไมเกด ยอม เกดขน และอกศลธรรมทเกดขนแลว ยอมเสอมไป. [๖๙] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนเหตใหอกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน หรอกศลธรรม ทเกดขนแลว เสอมไป เหมอนความเปนผไมรสกตว ดกอนภกษ ทงหลาย เมอบคคลไมรสกตว อกศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน และกศลธรรมทเกดขนแลว ยอมเสอมไป


[๗๐] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนเหตใหกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน หรออกศลธรรม ทเกดขนแลว เสอมไป เหมอนความเปนผรสกตว ดกอนภกษทงหลาย เมอบคคลรสกตว กศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน และอกศล- ธรรมทเกดขนแลว ยอมเสอมไป. [๗๑] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนเหตใหอกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน หรอกศลธรรม ทเกดขนแลว เสอมไป เหมอนความเปนผมมตรชว ดกอนภกษทงหลาย เมอบคคลมมตรชว อกศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน และกศล- ธรรมทเกดขนแลว ยอมเสอมไป. จบ วรยารมภาทวรรคท ๗


อรรถกถาวรยารมภาทวรรคท ๗

อรรถกถาสตรท ๑ ในสตรท ๑ แหงวรรคท ๗ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา วรยารมโภ ไดแก ความรเรมความเพยร คอสมมปปธาน ซงมกจ อธบายวา ความเปนผมความเพยรอนประคองไวบรบรณ. จบ อรรถกถาสตรท ๑ อรรถกถาสตรท ๒ ในสตรท ๒ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา มหจฉตา ไดแก ความโลภมาก ซงทานหมายกลาว ไววา ในธรรมเหลานน ความมกมากเปนไฉน ? ความปรารถนา ยง ๆ ขนไป แหงภกษผไมสนโดษดวยจวรบณฑบาต เสนาสนะ คลานปจจย อนเปนเภสชชปรกขาร ยงขน ๆ หรอดวยกามคณ ๕ ความปรารถนา ความเปนแหงความปรารถนา ความมกมาก ความกาหนด ความกาหนดมาก แหงจตเหนปานนใด นเรยกวา มหจฉตา ความมกมาก. จบ อรรถกถาสตรท ๒


อรรถกถาสตรท ๓ ในสตรท ๓ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อปปจฉตา ไดแก ความไมโลภ. บทวา อปปจฉสส ไดแกผไมปรารถนา กในทน พยญชนะ ดเหมอนยงมสวนเหลอ คอยงมปรารถนาอยบาง สวนอรรถไมมสวนเหลอ คอไมปรารถนา เลย. จรงอย บคคลนนทานเรยกวา ผมความปรารถนานอย เพราะ ภาวะทมความปรารถนามประมาณนอยกหามได แตทานเรยกวา มความปรารถนานอย (มกนอย) เพราะไมมความปรารถนา คอ ภาวะ ทไมมความโลภ ทเขาสองเสพบอย ๆ นนแล. อกอยางหนง ในทน พงทราบความตางกนดงนวา อตรจฉตา ความปรารถนาเกน ปาปจฉตา ความปรารถนาลามก มหจฉตา ความมกมาก. ใน ๓ อยางนน ความไมอมในลาภของตนยงปรารถนา ในลาภของผอน ชอวา ความปรารถนาเกน. สาหรบผประกอบ ดวยความปรารถนาเกดนน แมขนมสกในภาชนะหนง เขาใสไวใน ภาชนะของตน ยอมปรากฏ เหมอนขนมทสกไมด และเหมอนมนอย ขนมนนนนแล เขาใสในภาชนะของคนอน ปรากฏเหมอนสกด และเหมอนมมาก. ความประกาศคณทไมมอย และความไมรจก ประมาณในการรบ ชอวา ความปรารถนาลามก. ความปรารถนา ลามกแมนน มาแลวในอภธรรม โดยนยมอาทวา คนบางคนในโลกน เปนผไมมศรทธา ยอมปรารถนาวา ขอชนจงรจกเราวา เปนผ มศรทธา. บคคลผประกอบดวยความปรารถนาลามกนน ยอม


ตงอยในความหลอกลวง. สวนความประกาศคณทมอย และความ เปนผไมรจกประมาณในการรบ ชอวาเปนผมความมกมาก. ความ มกมากแมนนกมาแลวโดยนยนเหมอนกนแหละวา คนบางคนใน โลกน เปนผมศรทธา ยอมปรารถนาวา ขอชนจงรจกเราวา เปน ผมศรทธา. บางคนเปนผมศล ยอมปรารถนาวา ขอชนจงรจก เราวาเปนผมศล. บคคลผประกอบดวยความมกมากนน เปนผอม ไดยาก. แมมารดาผบงเกดเกลา กไมสามารถจะยดจตใจเขาได. ดวยเหตนน ทานจงกลาวคานไววา อคคกขนโธ สนทโทจ มหจโฉ จาป ปคคโล สกเฏน ปจจดย เทนต ตโยเปเต อตปปยา. กองไฟ ๑ สมทร ๑ คนมกมาก ๑ ใหปจจยตง เลมเกวยน ทง ๓ ประเภทนน ไมรจกอน. สวนการซอนคณทมอย ความเปนผรจกประมาณในการรบ ชอวา ความเปนผมกนอย. บคคลผประกอบดวยความเปนผมกนอยนน ยอมปรารถนาวา ขอชนจงรจกเราวาเปนผมศรทธา เปนผมศล ชอบ สงด เปนพหสต ผปรารภความเพยร ถงพรอมดวยสมาธ เปนผม ปญญา เปนขณาสพ ยอมไมปรารถนาวา ขอชนจงรจกเราวา เปนพระขณาสพ เหมอนพระมชฌนตกเถระ ฉะนน. ไดยนวา พระเถระ ไดเปนพระขณาสพผใหญ. แตบาตร และจวรของทาน มราคาเพยงบาทเดยวเทานน. ทานไดเปนพระ สงฆเถระ ในวนฉลองวหาร ของพระเจาธรรมาโศกราช. ครงนน


มนษยทงหลายเหนวา ทานเปนผปอนนก จงกลาววา ทานเจาขา ขอทานจงอยภายนอกสกครเถด. พระเถระคดวา เมอพระขณาสพ เชนเรา ไมกระทาการสงเคราะหพระราชา คนอนใครเลาจกทาได ดงนแลวจงดาลงในแผนดน แลวผดขนรบกอนขาวทเขายกขนเพอ พระสงฆเถระไดพอด. ทานเปนพระขณาสพ ยอมไมปรารถนาวา ขอคนจงรจกเราวาเปนพระขณาสพ ดวยประการอยางน. กแล ภกษผมกนอยอยางน ยอมทาลาภทยงไมเกด ใหเกด ขน หรอยอมทาลาภทเกดขนแลวใหมนคง ยอมทาจตของทายก ใหยนด. ภกษนนยอมถอเอาแตนอย เพราะความทตนเปนผมกนอย โดยประการใด ๆ มนษยทงหลายเลอมใสในวตรของทาน โดย ประการนน ๆ ยอมถวายเปนอนมาก. ความมกนอยแมอกอยาง ม ๔ ประการคอ มกนอยในปจจย ๑ มกนอยในธดงค ๑ มกนอยในปรยต ๑ มกนอยในอธคม ๑ บรรดา ความมกนอย ๔ อยางนน ความมกนอยในปจจย ๔ ชอวา มกนอย ในปจจย. ภกษนน ยอมรกาลงของทายก ยอมรกาลงของไทยธรรม ยอมรกาลงของตน ถาไทยธรรมมมาก ทายกประสงคจะถวายนอย ยอมรบแตนอย ดวยอานาจทายก, ไทยธรรมมนอย ทายกประสงค จะถวายมาก ยอมรบแตนอย ดวยอานาจไทยธรรม แมไทยธรรม มมาก ทงทายกกประสงคจะถวายมาก ยอมรจกกาลงของตนแลว รบแตพอประมาณ. ภกษผไมประสงคจะใหคนอนรการสมาทาน ธดงคแจมแจง พงทราบเรองเหลาน เปนอทาหรณ.


เลากนมาวา พระมหากมารกสสปเถระผถอโสสานกงคธดงค อยในปาชามาตลอด ๖๐ ป. ภกษอนแมแตรปเดยวกไมร ดวยเหต นนแล ทานจงกลาววา เราอยในปาชามาตลอด ๖๐ ปรวด ภกษผเปน เพอน กไมรเรา โอเราเปนยอดของผถอการอย ปาชาเปนวตร. พระเถระสองรปพนองกนอยทเจตยบรรพต. นองชายถอเอาทอน ออยทอปฏฐากสงไปถวาย ไปสสานกของพชายกลาววา ทานขอรบ นมนตทานฉนเถด. เวลาทพดเปนเวลาทพระเถระกระทาภตตกจ เสรจแลวบวนปาก. พระเถระกลาวา อยาเลยคณ. นองชายกลาววา ทานถอเอกาสนกงคธดงคหรอขอรบ. พระเถระกลาววา เอามาเถอะ คณ ทอนออย แมถอเอกาสนกงคธดงคถง ๕๐ กยงปกปดธดงค ไว กระทาการฉนแลว บวนปาก อธษฐานธดงคใหมแลวไป. ก ภกษใด เปนเหมอนพระสาเกตตสสเถระ ไมปรารถนาจะใหผอน รวาตนเปนพหสต ภกษ ชอวา เปนผมกนอยในปรยต. ไดยนวา พระเถระคดวา เวลาไมมจงไมกระทาโอกาสใน อเทศ (เรยน) และปรปจฉา (สอบถาม) ถกทกทวงวา ทานขอรบ เมอไรทานจกไดมรณขณะ (เวลาตาย) จงสละหม ไปยงกณการวาลก สมทรวหาร. ในทนน ทานไดมอปการะแกพระเถระ พระนวกะ และพระมชฌมะ ตลอดภายในพรรษา ในปวารณาในวนอโบสถ. ใหชาวชนบทแตกตนดวยธรรมมกถาแลวกไป.


สวนภกษใดเปนพระอรยะชนใดชนหนงมพระโสดาบนเปนตน ไมปรารถนาใหผอนรวาตนเปนพระโสดาบนเปนตน ภกษน ชอวา ผมความปรารถนานอยในอธคม เหมอนกลบตร ๓ คน แลเหมอน ชางหมอ ชอฆฏการะ. กในอรรถน แมปถชนผศกษาประกอบดวย ความไมโลภมกาลงกลา ไดอาเสวนะแลว กพงทราบวาเปนผมกนอย. จบ อรรถกถาสตรท ๓ อรรถกถาสตรท ๔ ในสตรท ๔ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อสนตฏ ตา ไดแก ความโลภกลาวคอความไมสนโดษ อนเกดแกบคคลผเสพคบหา เขาไปนงใกล บคคลผไมสนโดษ. จบ อรรถกถาสตรท ๔ อรรถกถาสตรท ๕ ในสตรท ๕ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา สนตฏ ตา ไดแก ความสนโดษกลาวคอความไมโลภ อนเกดแกบคคลผเสพคบหา เขาไปนงใกล บคคลผสนโดษ. บทวา สนตฏสส ไดแกผประกอบดวยความสนโดษในปจจย ตามมตามได ความสนโดษนนม ๑๒ อยาง คอ ความสนโดษในจวร


๓ อยาง คอ ยถาลาภสนโดษ ๑ ยถาพลสนโดษ ๑ ยถาสารปป สนโดษ ๑. ในบณฑบาตเปนตนกเหมอนกน. สนโดษนนมการ พรรณนาตามประเภทดงตอไปน ภกษในพระศาสนาน ไดจวรดหรอ ไมดกตาม เธอยงอตภาพใหเปนไปดวยจวรนนแล ไมปรารถนา จวรอน ถงไดกไมรบ นชอวา ยถาลาภสนโดษในจวรของภกษนน. ฝายภกษอกรปหนง เปนผมกาลงทรพลตามปกต หรอถกอาพาธ และชราครอบงา หมจวรหนก ยอมลาบาก เธอเปลยนจวรนนกบ ภกษผชอบพอกน ถงจะยงอตภาพใหเปนไปดวยจวรเบา กเปนผ สนโดษ. นชอวา ยถาพลสนโดษในจวรของภกษนน. ภกษอกรป หนง เปนผไดปจจยทประณต ไดจวรแผนผาทนามาแตเมองโสมาร เปนตน อยางใดอยางหนงทมราคา กหรอวา ไดจวรเปนอนมาก ใหไปดวยคดวา จวรนสมควรแกพระเถระผบวชนาน นสมควรแก ภกษ ผเปนพหสต นสมควรแกภกษผเปนไข นสมควรแกภกษ ผมลาภนอย แลวจงเลอกเอาจวรเกาของภกษเหลานน หรอผา เปรอะเปอนจากกองขยะ เปนตน (หรอผาตกตามรานตลาด) กระทา เปนสงฆาฏดวยผาเหลานน แมครองเองกเปนผสนโดษทเดยว น ชอวายถาสารปปสนโดษ ของภกษนน. อนง ภกษในศาสนานได บณฑบาตอนเศราหมองหรอประณต เธอยอมยงอตภาพใหเปนไป ดวยบณฑบาตนนนนแล ไมปรารถนาบณฑบาตอน ถงไดกไมรบ นชอวายถาลาภสนโดษของภกษนน อนง ภกษใดบณฑบาตทแสลง ตอปกตของตน หรอแสลงแกความปวยไข บรโภคแลวไมผาสก เธอ ใหบณฑบาตนนแกภกษผชอบพอกน แลวฉนโภชนะอนเปนสปปายะ จากมอของภกษนน แมกระทาสมณธรรมอย กเปนผสนโดษแท


นชอวา ยถาพลสนโดษ ในบณฑบาตของภกษนน. ภกษอกรปหนง ไดบณฑบาตอนประณตเปนอนมาก เธอถวายบณฑบาตนน แก พระเถระผบวชนาน ผเปนพหสต ผมลาภนอย และผเปนไข เหมอน จวร แมฉนอาหารจากสานกของภกษเหลานน หรออาหารทระคนกน เพราะเทยวบณฑบาตมา กชอวา เปนผสนโดษแท. นชอวา ยถาสารปป- สนโดษในบณฑบาตของภกษนน. อนงภกษในพระศาสนาน ไดเสนาสนะทนาชอบใจ. หรอ ไมนาชอบใจ. เธอไมใหความดใจเกดขน ไมใหความขนใจเกดขน ยอมยนดดวยเสนาสนะ ตามทไดเทานน โดยทสดแมเครองลาดทา ดวยหญา. นชอวา ยถาลาภสนโดษในเสนาสนะของภกษนน. อนง ภกษไดเสนาสนะ. แสลงแกปกตของตน หรอแสลงแก ความเปนไขของตน ซงเธออย ไมมความผาสก เธอใหเสนาสนะนน แกภกษผชอบพอกน แมจะอยในเสนาสนะอนเปนสปปายะ กเปน ผสนโดษแท นชอวา ยถาพลสนโดษในเสนาสนะของภกษนน. ภกษอกรปหนงมบญมาก ไดเสนาสนะอนประณต เปนอนมาก มถามณฑป และเรอนยอดเปนตน เธอถวายเสนาสนะแมเหลานน แกพระเถระผบวชนาน ผพหสต ผมลาภนอย และผเปนไขเหมอน ดงจวร ถงจะอยในทใดทหนง กเปนผสนโดษแท น ชอวา ยถาสารปป- สนโดษในเสนาสนะของภกษนน. แมภกษใด พจารณาวา ธรรมดา วาเสนาสนะ. อนดทสด เปนทตงแหงความประมาท ถนมทธะ ยอม ครอบงาสาหรบผนงในทนน สาหรบผนอนหลบแลวตนขน วตก


อนลามกยอมปรากฏ เธอไมรบเสนาสนะเชนนน แมทมาถงแลว เธอปฏเสธเสนาสนะนน ถงจะอยในกลางแจง มอยโคนไมเปนตน กเปนผสนโดษแท นชอวา ยถาสารปปสนโดษในเสนาสนะของ ภกษนน. อนงภกษในพระศาสนาน ไดเภสชอนเศราหมอง หรอประณต เธอยอมยนดดวยเภสชทตนไดนนนนแล ไมปรารถนาเภสชอน ถงจะไดกไมรบ นชอวายถาลาภสนโดษ ในคลาปจจยของภกษนน. อนงภกษใด ตองการนามนกลบไดนาออย แมเธอถวายนาออยนนแก ภกษผชอบพอกน ถอเอานามนจากมอของภกษผชอบกนนน หรอ แสวงหานามนอน กระทาเภสช กเปนผสนโดษแท นชอวา ยถาพลสนโดษในคลานปจจย ของภกษนน ภกษอกรปหนง ม บญมาก ไดเภสชอนประณต มนามนและนาออยเปนตนเปนอนมาก เธอถวายเภสชนนแกพระเถระผบวชนาน ผพหสต ผมลาภนอย และผเปนไข เหมอนจวร แมจะยงอตภาพใหเปนไปดวยเภสชอยาง ใดอยางหนง อนเขานามาแลวเพอภกษเหลานน กเปนผสนโดษแท. อนงภกษใดเมอเขาใสสมอดองนามตรลงในภาชนะหนง วางวตถมรส อรอย ๔ ลงในภาชนะหนง แลวพดวาทานขอรบ ทานตองการ สงใด จงถอเอาสงนนไปเถด ถาโรคของเธอสงบไป แมดวยเภสช ทงสอง ชนดใดชนดหนงไซร เมอเปนเชนนน ชอวา สมอดองนามตร บณฑตทงหลาย มพระพทธเจาเปนตนสรรเสรญแลว จงปฏเสธ ของมรสอรอย ๔ อยาง แมกระทาเภสชดวยสมอดองนามตรกเปน ผสนโดษอยางยง นชอวา ยถาสารปปสนโดษในคลานปจจย ของ


ภกษนน. กบรรดาสนโดษ ๓ ในปจจยเฉพาะอยางหนง ๆ น ยถา- สารปปสนโดษเปนเลศ. จบ อรรถกถาสตรท ๕ อรรถกถาสตรท ๖ - ๗ ในสตรท ๖ - ๗ มวนจฉยดงตอไปน :- อโยนโสมนสการ และโยนโสมนสการ มลกษณะดงกลาว แลวในหนหลง และคาทเหลอในสตรนมเนอความงายทงนน แล. จบ อรรถกถาสตรท ๖ - ๗ อรรถกถาสตรท ๘ ในสตรท ๘ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อสมปช ไดแก ความไมรตว. คาวา อสมปช น เปนชอของโมหะ. บทวา อสปชานสส ไดแก ผไม รตว คอผหลง. จบ อรรถกถาสตรท ๘


อรรถกถาสตรท ๙ ในสตรท ๙ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา สมปช ไดแก ความรตว. บทวา สมปช นเปน ชอแหงปญญา. บทวา สมปชานสส ไดแกผรตวอย. จบ อรรถกถาสตรท ๙ อรรถกถาสตรท ๑๐ ในสตรท ๑๐ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ปาปมตตตา ความวา มตรชว คอลามก มอยแกผใด ผนนชอวามมตรชว. ความมมตรชว ชอวา ปาปมตตตา ความเปนผมมตรชว. คาวา ปาปมตตตา น เปนชอของขนธ ๔ ทเปนไปโดยอาการนน. สมจรงดงคาททานกลาวไววา ในบรรดา ธรรมเหลานน ความเปนผมมตรชวเปนไฉน ? บคคลเหลาใด เปน ผไมมศรทธา เปนผทศล เปนผมสขนอย เปนผตระหน เปนผม ปญญาทราม การเสพ การอาศยเสพ การสองเสพ การคบหา การสมคบ ความภกด ความจงรก บคคลเหลานน ความมบคคลเหลานน เปนเพอนน เรยกวา ความเปนผมมตรชว. จบ อรรถกถาสตรท ๑๐ จบ อรรถกถาวรยาภมภาทวรรคท ๗


กลยาณมตตตาทวรรคท ๘

วาดวยความมมตรดเปนเหตใหกศลธรรมเกดขนเปนตน [๗๒] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนเหตใหกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน หรออกศลธรรม ทเกดขนแลว เสอมไป เหมอนความเปนผมมตรด ดกอนภกษทงหลาย เมอบคคลมมตรด กศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน และอกศลธรรม ทเกดขนแลว ยอมเสอมไป. [๗๓] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนเหตใหอกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน หรอกศลธรรม ทเกดขนแลว เสอมไป เหมอนการประกอบอกศลธรรมเนอง ๆ ไมประกอบกศลธรรมเนอง ๆ ดกอนภกษทงหลาย เพราะการ ประกอบอกศลธรรมเนอง ๆ เพราะการไมประกอบกศลธรรม เนอง ๆ อกศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน และกศลธรรมทเกด ขนแลว ยอมเสอมไป. [๗๔] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนเหตใหกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน หรออกศลธรรม ทเกดขนแลว เสอมไป เหมอนการประกอบกศลธรรมเนอง ๆ การไมประกอบอกศลเนอง ๆ ดกอนภกษทงหลาย เพราะการ ประกอบกศลธรรมเนอง ๆ เพราะการไมประกอบอกศลธรรม


เนอง ๆ กศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน อกศลธรรมทเกดขน แลว ยอมเสอมไป. [๗๕] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนเหตใหโพชฌงคทยงไมเกด ไมเกดขน หรอโพชฌงคทเกด ขนแลว ยอมไมถงความเจรญบรบรณ เหมอนการใสใจโดยไม แยบคาย ดกอนภกษทงหลาย เมอบคคลใสใจโดยไมแยบคาย โพชฌงคทยงไมเกด ยอมไมเกดขน และโพชฌงคทเกดขนแลว ยอมไมถงความเจรญบรบรณ. [๗๖] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนเหตใหโพชฌงคทยงไมเกด เกดขน หรอโพชฌงคทเกด ขนแลว ยอมถงความเจรญบรบรณ เหมอนการใสใจโดยแยบคาย ดกอนภกษทงหลาย เมอบคคลใสใจโดยแยบคาย โพชฌงคทยงไมเกด ยอมเกดขน ละโพชฌงคทเกดขนแลว ยอมถงความเจรญบรบรณ [๗๗] ดกอนภกษทงหลาย ความเสอมญาตมประมาณนอย ความเสอมปญญาชวรายทสดกวาความเสอมทงหลาย. [๗๘] ดกอนภกษทงหลาย ความเจรญดวยญาตมประมาณ นอย ความเจรญดวยปญญาเลศกวาความเจรญทงหลาย เพราะ ฉะนนแหละ เธอทงหลายพงสาเนยกอยางนวา เราทงหลายจก เจรญดวยปญญา ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายพงสาเนยก อยางนแล.


[๗๙] ดกอนภกษทงหลาย ความเสอมแหงโภคะมประมาณ นอย ความเสอมแหงปญญาชวรายทสดกวาควานเสอมทงหลาย. [๘๐] ดกอนภกษทงหลาย ความเจรญดวยโภคะมประมาณ นอย ความเจรญดวยปญญาเลศกวาความเจรญทงหลาย เพราะฉะนน เธอทงหลายพงสาเนยกอยางนวา เราทงหลายจกเจรญโดยความ เจรญปญญา ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายพงสาเนยกอยางนแล. [๘๑] ดกอนภกษทงหลาย ความเสอมยศมประมาณนอย ความเสอมปญญาชวรายทสดกวาความเสอมทงหลาย. จบ กลยาณมตตตาทวรรคท ๘


อรรถกถากลยาณมตตตาทวรรคท ๘

อรรถกถาสตรท ๑ สตรท ๑ แหงวรรคท ๘ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา กลยาณมตตตา ความวา ชอวากลยาณมตร เพราะม มตรด ภาวะแหงความเปนผมกลยาณมตรนน ชอวา กลยาณมตตตา ความเปนผมมตรด. คาทเหลอพงทราบโดยนยทตรงกนขามกบคา ดงกลาวน. จบ อรรถกถาสตรท ๑ อรรถกถาสตรท ๒ ในสตรท ๒ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อนโยโค ไดแก การประกอบ การประกอบทว. บทวา อนนโยโค ไดแก การไมประกอบ การไมประกอบทว. บทวา อนโยคา แปลวา เพราะการประกอบเนอง ๆ. บทวา อนนโยคา แปลวา เพราะไมประกอบเนอง ๆ. บทวา กสลาน ธมมาน ไดแก กศลธรรมอนเปนไปในภม ๔. จบ อรรถกถาสตรท ๒ อรรถกถาสตรท ๓ ในสตรท ๓ มเนอความงายทงนน. จบ อรรถกถาสตรท ๓


อรรถกถาสตรท ๔ ในสตรท ๔ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา โพชฌงคา ไดแก ธรรม ๗ ประการ อนเปนองคคณ ของสตวผตรสร. อกอยางหนง ชอวา โพชฌงคเพราะเปนองคแหง ธรรมสามคคเครองตรสรอนเปนเหตออกจากวฏฏะ หรอทาใหแจง สจจะ ๔ ของสตวผตรสรนน. บทวา โพชฌงคา ความวา ชอวา โพชฌงค ดวยอรรถวากระไร ? ทชอวาโพชฌงค เพราะเปนองค แหงธรรมสามคคเครองตรสร ชอวาโพชฌงค เพราะองคแหง ธรรมสามคคเครองตรสรตาม. ชอวาโพชฌงค เพราะเปนองค แหงธรรมสามคคเครองตรสรเฉพาะ. ชอวา โพชฌงค เพราะเปน องคแหงธรรมสามคคเครองตรสรพรอม. ชอวา โพชฌงค เพราะเปน ไปพรอม ดวยปญญาเครองตรสร. กบท (วาโพชฌงค) น ทานจาแนก ไวแลวดวยประการฉะน. จบ อรรถกถาสตรท ๔ อรรถกถาสตรท ๕ ในสตรท ๕ มวนจฉยดงตอไปน :- ดวยบทนวา ภาวนาปารปร คจฉนต ยอมถงความเจรญ เตมท ดงน ทานกลาวถงภมพรอมดวยกจ ตามความเปนจรง แหง


โพชฌงค. กภมนนนม ๔ อยาง คอวปสสนา ๑ ฌานทเปนบาท แหงวปสสนา ๑ มรรค ผล ๑ ใน ๔ อยางนน ในเวลาทเกดใน วปสสนา โพชฌงค จดเปนกามวจร. ในเวลาทเกดในฌานอนเปน บาทของวปสสนา โพชฌงค เปนรปาวจร และอรปาวจร. ในเวลา ทเกดในมรรคและผล โพชฌงคเปนโลกตตระ. ดงนน ในสตรน ทานจงกลาวโพชฌงควา เปนไปในภมทง ๔. จบ อรรถกถาสตรท ๕ อรรถกถาสตรท ๖ ในสตรท ๖ มความยอเหตทเกดเรอง กในเหตทเกดเรอง ทานตงเรองไวดงตอไปน :- ภกษมากรปนงประชมกนในโรงธรรม ทานเกดสนทนาปรารภ พนธลมลลเสนาบดขนในระหวาง ดงนวา อาวโส ตระกลชอโนน เมอกอน ไดมหมญาตเปนอนมาก มสมครพรรคพวกมาก บดน มญาตนอย มสมครพรรคพวกนอย. ลาดบนน พระผมพระภาคเจา ทรงทราบวาระจต ของภกษเหลานน ทรงทราบวา เมอเราไป (ทนน) จกมเทศนกณฑใหญจงเสดจออกจากพระคนธกฎ ประทบ นงบนบวรพทธอาสน ทเขาตกแตงไวในโรงธรรม แลวตรสวา ภกษทงหลาย บดนพวกเธอนงประชมดวยเรองอะไรกน. พวก ภกษกราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา เรองคามนคมเปนตน อยางอนยอมไมม แตตระกลชอโนน เมอกอนมญาตมาก มสมคร


พรรคพวกมาก บดน มญาตนอย มสมครพรรคพวกนอย พวก ขาพระองค นงประชมสนทนากนดงน. พระศาสดาทรงปรารภ สตรนวา กอนภกษทงหลาย ความเสอมนมประมาณนอย ดงน ในเมอเกดเรองน. บรรดาบทเหลานน บทวา อปปมตตกา ไดแกนอย คอ ม ประมาณนอย. จรงอย ดวยความเสอมน ทานกลาวคามอาทวา ความเสอมจากสวรรค หรอจากมรรคยอมไมม นนเปนเพยงความ เสอมในปจจบนเทานน. บทวา เอต ปตกฏ ความวา นเปนของ ทเลวราย นเปนของตาทราม. บทวา ยทท ปาปรหาน ความวา ความเสอมแหงกมมสสกตปญญา ฌานปญญา วปสสนาปญญา มรรคปญญา และ ผลปญญา ในศาสนาของเรา เปนความเสอม ทเลวราย เปนความเสอมทตาทราม เปนความเสอมทควรละทงเสย. จบ อรรถกถาสตรท ๖ อรรถกถาสตรท ๗ ในสตรท ๗ ทานกลาวไวแลว ในเหตเกดเรองเหมอนกน. ไดยนวา บรรดา ภกษสงฆ ผนงประชมกนในโรงธรรม บางพวก กลาวอยางนวา ตระกลชอโนน เมอกอนมญาตนอย พวกนอย บดน ตระกลนน มญาตมาก มพวกมาก หมายเอาตระกลนน จงกลาว อยางนแล. คอ หมายถงนางวสาขาอบาสกา และเจาลจฉวใน กรงเวสาล. พระศาสดา ทรงทราบวาระจตของภกษเหลานน จง


เสดจมาโดยนยกอนนนแล ประทบนงบนธรรมาสน ตรสถามวา ภกษทงหลาย พวกเธอนงสนทนากนดวยเรองอะไร ? ภกษเหลานน กราบทลใหทรงทราบตามความเปนจรงแลว. พระศาสดาทรงเรม พระสตรนเพอเหตเกดเรองน. บรรดาบทเหลานน บทวา อปปมตตกา ความวา ชอวานอย เพราะไมมผอาศยสมบตนนแลว ถงสวรรคหรอมรรคได. บทวา ยทท ปาวฑฒ ไดแกความเจรญแหงกมมสสกตปญญาเปนตน. บทวา ตสมา ความวา เพราะชอวาความเจรญแหงญาตเปนเพยง ปจจบนเปนเรองเลกนอย ไมสามารถใหถงสวรรค หรอมรรคได. บทวา ปญาวฑฒยา ไดแก ดวยความเจรญแหงปญญา มกมมสสกต- ปญญาเปนตน. จบ อรรถกถาสตรท ๗ อรรถกถาสตรท ๘ สตรท ๘ ทานกลาวไวในเหตเกดเรองเหมอนกน. ไดยนวา ภกษมากรป นงประชมกนในโรงธรรม ปรารภบตรของเศรษฐ ผมทรพยมากกลาววา ตระกลชอโนน เมอกอนมโภคะมาก มเงน และทองมาก บดนตระกลนนกลบมโภคะนอย. พระศาสดาเสดจ มาโดยนยกอนนนแหละ ทรงสดบคาของภกษเหลานนแลว จงทรง เรมพระสตรน. จบ อรรถกถาสตรท ๘


อรรถกถาสตรท ๙ แมใน สตรท ๙ ทานกกลาวไว ในเหตเกดเรองเหมอนกน ไดยนวา พวกภกษนงประชมกนในโรงธรรม ปรารภกากวลย เศรษฐและปณณเศรษฐ กลาววา ตระกลชอโนน เมอกอนมโภคะ นอย บดนตระกลเหลานนมโภคะมาก. พระศาสดาเสดจมาโดยนย กอนนนแล ทรงสดบของภกษเหลานน จงเรมพระสตรน. คาท เหลอ ในสตรทง ๒ น พงทราบโดยนยดงกลาวในหนหลงนนแล. จบ อรรถกถาสตรท ๙ อรรถกถาสตรท ๑๐ แมสตรท ๑๐ ทานกลาวไวแลวในเหตเกดเรองเหมอนกน. ไดยนวา ภกษทงหลายในโรงธรรมปรารภพระเจาโกศลมหาราช กลาววา ตระกลชอโนน เมอกอนมยศมาก มบรวารมาก บดน มยศนอย มบรวารนอย พระศาสดาเสดจมาโดยนยกอนนนแล ทรง สดบคาของภกษเหลานน จงเรมเทศนาน. คาทเหลอพงทราบ โดยนยดงกลาวแลวนนแล. จบ อรรถกถาสตรท ๑๐ จบ อรรถกถากลยาณมตตตาทวรรคท ๘


ปมาทาทวรรคท ๙ วาดวยธรรมทเลศและเปนไปเพอประโยชนและมใชประโยชน [๘๒] ดกอนภกษทงหลาย ความเจรญดวยยศมประมาณนอย ความเจรญดวยปญญาเลศกวาความเจรญทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลายพงสาเนยกอยางนวา เราทงหลายจกเจรญโดยความ เจรญดวยปญญา ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายพงศกษาอยางนแล. [๘๓] ดกอภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ เหมอนความประมาท ดกอนภกษทงหลาย ความประมาท ยอมเปนไปเพอมใชประโยชน อยางใหญ. [๘๔] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนความไมประมาท กอนภกษทงหลาย ความไมประมาท ยอมเปนไปเพอประโยชน อยางใหญ. [๘๕] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ เหมอนความเปนผ เกยจคราน ดกอนภกษทงหลาย ความเปนผเกยจคราน ยอมเปน ไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ.


[๘๖] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนความเปนผปรารภ ความเพยร ดกอนภกษทงหลาย ความเปนผปรารภความเพยร ยอมเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ. [๘๗] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ เพอนความเปนผ มกมาก กอนภกษทงหลาย ความเปนผมกมาก ยอมเปนไปเพอ มใชประโยชนอยางใหญ. [๘๘] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนความเปนผมกนอย ดกอนภกษทงหลาย ความเปนผมกนอย ยอมเปนไปเพอประโยชน อยางใหญ. [๘๙] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ เหมอนความเปนผ ไมสนโดษ ดกอนภกษทงหลาย ความเปนผสนโดษ ยอมเปนไป เพอมใชประโยชนอยางใหญ. [๙๐] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนความเปนผสนโดษ ดกอนภกษทงหลาย ความเปนผสนโดษ ยอมเปนไปเพอประโยชน อยางใหญ.


[๙๑] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ เหมอนการใสใจโดย ไมแยบคาย ดกอนภกษทงหลาย การใสใจโดยไมแยบคาย ยอมเปน ไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ. [๙๒] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนการใสใจโดยแยบคาย ดกอนภกษทงหลาย การใสใจโดยแยบคาย ยอมเปนไปเพอประโยชน อยางใหญ. [๙๓] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ เหมอนความเปนผ ไมรสกตว ดกอนภกษทงหลาย ความเปนผไมรสกตว ยอมเปนไป เพอมใชประโยชนอยางใหญ. [๙๔] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนความเปนผรสกตว ดกอนภกษทงหลาย ความเปนผรสกตว ยอมเปนไปเพอประโยชน อยางใหญ. [๙๕] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ เหมอนความเปนผม มตรชว ดกอนภกษทงหลาย ความเปนผมมตรชว ยอมเปนไปเพอ มใชประโยชนอยางใหญ.


[๙๖] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนความเปนผมมตรด ดกอนภกษทงหลาย ความเปนผมมตรด ยอมเปนไปเพอประโยชน อยางใหญ [๙๗] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ เหมอนการประกอบ อกศลธรรมเนอง ๆ การไมประกอบกศลธรรม ดกอนภกษทงหลาย การประกอบอกศลธรรมเนอง ๆ การไมประกอบกศลธรรม ยอม เปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ. [๙๘] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยาง หนง ทเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนการประกอบกศล- ธรรมเนอง ๆ การไมประกอบอกศลธรรม ดกอนภกษทงหลาย การประกอบกศลธรรมเนอง ๆ การไมประกอบอกศลธรรม ยอม เปนไปเพอประโยชนอยางใหญ. จบ ปมาทาทวรรคท ๙


อรรถกถาปมาทาทวรรคท ๙

อรรถกถาสตรท ๑ วรรคท ๙ สตรท ๑ ทานกลาวไวแลว ในเหตเกดเรองนนแล. ไดยนวา ภกษมากรป นงประชมกนในโรงธรรม ปรารภถงกมภ- โลกกลาววา ตระกลชอโนน เมอกอนมยศนอย มบรวารนอย บดนมยศมากมบรวารมาก. พระศาสดาเสดจมาโดยนยกอนนนแล ไดทรงสดบคาของภกษเหลานน จงเรมพระสตรน ใจความแหง พระสตรนน พงทราบโดยนยดงกลาวแลวในหนหลงนนแล. จบ อรรถกถาสตรท ๑ อรรถกถาสตรท ๒ ในสตรท ๒ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา มหโต อนตถาย ไดแก เพอประโยชนแกความพนาศ อยางใหญ คาทเหลอในสตรนงายทงนนแล. จบ อรรถกถาสตรท ๒ จบ อรรถกถาปมาทาทวรรคท ๙


วรรคท ๑๐ วาดวยธรรมทกอใหเกดประโยชนและมใชประโยชน [๙๙] ดกอนภกษทงหลาย เพราะชแจงถงเหตภายใน เรา ไมเลงเหนเหตอนแมอยางหนง ทเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ เหมอนความประมาท ดกอนภกษทงหลาย ความประมาทยอมเปน ไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ. [๑๐๐] ดกอนภกษทงหลาย เพราะชแจงถงเหตภายใน เรา ไมเลงเหนเหตอนแมอยางหนง ทเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนความไมประมาท ดกอนภกษทงหลาย ความไมประมาท ยอมเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ. [๑๐๑] ดกอนภกษทงหลาย เพราะชแจงถงเหตภายใน เรา ไมเลงเหนเหตอนแมอยางหนง ทเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนความเปนผเกยจคราน ดกอนภกษทงหลาย ความเปนผ เกยจคราน ยอมเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ. [๑๐๒] ดกอนภกษทงหลาย เพราะชแจงถงเหตภายใน เรา ไมเลงเหนเหตอนแมอยางหนง ทเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนการปรารภความเพยร ดกอนภกษทงหลาย การปรารภ ความเพยร ยอมเปนเพอประโยชนอยางใหญ.


[๑๐๓] ดกอนภกษทงหลาย เพราะชแจงถงเหตภายใน เรา ไมเลงเหนเหตอนแมอยางหนง ทเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ เหมอนความเปนผมกมาก ดกอนภกษทงหลาย ความเปนผมกมาก ยอมเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ. [๑๐๔] ดกอนภกษทงหลาย เพราะชแจงถงเหตภายใน เรา ไมเลงเหนเหตอนแมอยางหนง ทเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนความเปนผมกนอย ดกอนภกษทงหลาย ความเปนผมกนอย ยอมเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ. [๑๐๕] ดกอนภกษทงหลาย เพราะชแจงถงเหตภายใน เรา ไมเลงเหนเหตอนแมอยางหนง ทเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ เหมอนความเปนผไมสนโดษ ดกอนภกษทงหลาย ความเปนผไม สนโดษยอมเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ. [๑๐๖] ดกอนภกษทงหลาย เพราะชแจงถงเหตภายใน เรา ไมเลงเหนเหตอนแมอยางหนง ทเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนความเปนผสนโดษ ดกอนภกษทงหลาย ความเปนผสนโดษ ยอมเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ. [๑๐๗] ดกอนภกษทงหลาย เพราะชแจงถงเหตภายใน เรา ไมเลงเหนเหตอนแมอยางหนง ทเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ เหมอนการใสใจโดยไมแยบคาย ดกอนภกษทงหลาย การใสใจ โดยไมแยบคาย ยอมเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ.


[๑๐๘] ดกอนภกษทงหลาย เพราะชแจงถงเหตภายใน เรา ไมเลงเหนเหตอนแมอยางหนง ทเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนการใสใจโดยแยบคาย ดกอนภกษทงหลาย การใสใจโดย แยบคาย ยอมเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ. [๑๐๙] ดกอนภกษทงหลาย เพราะชแจงถงเหตภายใน เรา ไมเลงเหนเหตอนแมอยางหนง ทเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ เหมอนความเปนผไมรสกตว ดกอนภกษทงหลาย ความเปนผไม รสกตว ยอมเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ. [๑๑๐] ดกอนภกษทงหลาย เพราะชแจงถงเหตภายใน เรา ไมเลงเหนเหตอนแมอยางหนง ทเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนความเปนผรสกตว ดกอนภกษทงหลาย ความเปนผรสกตว ยอมเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ. [๑๑๑] ดกอนภกษทงหลาย เพราะชแจงถงเหตภายใน เรา ไมเลงเหนเหตอนแมอยางหนง ทเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ เหมอนความเปนผมมตรชว ดกอนภกษทงหลาย ความเปนผมมตรชว ยอมเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ. [๑๑๒] ดกอนภกษทงหลาย เพราะชแจงถงเหตภายใน เรา ไมเลงเหนเหจอนแมอยางหนง ทเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนความเปนผมมตรด ดกอนภกษทงหลาย ความเปนผมมตรด ยอมเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ.


[๑๑๓] ดกอนภกษทงหลาย เพราะชแจงถงเหตภายใน เรา ไมเลงเหนเหตอนแมอยางหนง ทเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ เหมอนการประกอบอกศลธรรมเนอง ๆ การไมประกอบกศลธรรม ดกอนภกษทงหลาย การประกอบอกศลธรรมเนอง ๆ การไม ประกอบกศลธรรม ยอมเปนไปเพอมใชประโยชนอยางใหญ. [๑๑๔] ดกอนภกษทงหลาย เพราะชแจงถงเหตภายใน เรา ไมเลงเหนเหตอนแมอยางหนง ทเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ เหมอนการประกอบกศลธรรมเนอง ๆ การไมประกอบอกศลธรรม ดกอนภกษทงหลาย การประกอบกศลธรรมเนอง ๆ การไมประกอบ อกศลธรรม ยอมเปนไปเพอประโยชนอยางใหญ. วาดวยธรรมเปนเหตใหพระสทธรรมเสอมและมนคง [๑๑๕] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแม อยางหนง เปนไปเพอความทเสอมสญ เพอความอนตรธานแหง สทธรรม เหมอนความประมาท ดกอนภกษทงหลาย ความประมาท ยอมเปนไปเพอความเสอมสญ เพอความอนตรธานแหงสทธรรม. [๑๑๖] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแม อยางหนง ทเปนไปเพอความดารงมน เพอความไมเสอมสญ เพอ ความไมอนตรธานแหงสทธรรม เหมอนความไมประมาท ดกอน ภกษทงหลาย ความไมประมาท ยอมเปนไปเพอความดารงมน เพอความไมเสอมสญ เพอความไมอนตรธานแหงสทธรรม.


[๑๑๗] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแม อยางหนง ทเปนไปเพอความเสอมสญ เพอความอนตรธานแหง สทธรรม เหมอนความเปนผเกยจคราน ดกอนภกษทงหลาย ความ เปนผเกยจคราน ยอมเปนไปเพอความเสอมสญ เพอความอนตรธาน แหงสทธรรม. [๑๑๘] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแม อยางหนง ทเปนไปเพอความดารงมน เพอความไมเสอมสญ เพอ ความไมอนตรธานแหงสทธรรม เหมอนการปรารภความเพยร ดกอนภกษทงหลาย การปรารภความเพยร ยอมเปนไปเพอความ ดารงมน เพอความไมเสอมสญ เพอความไมอนตรธานแหงสทธรรม. [๑๑๙] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแม อยางหนง ทเปนไปเพอความเสอมสญ เพอความอนตรธานแหง สทธรรม เหมอนความเปนผมกมาก ดกอนภกษทงหลาย ความ เปนผมกมาก ยอมเปนไปเพอความเสอมสญ เพอความอนตรธาน แหงสทธรรม. [๑๒๐] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแม อยางหนง ทเปนไปเพอความดารงมน เพอความไมเสอมสญ เพอ ความไมอนตรธานแหงสทธรรม เหมอนความเปนผมกนอย ดกอน ภกษทงหลาย ความเปนผมกนอย ยอมเปนไปเพอความดารงมน เพอความไมเสอมสญ เพอความไมอนตรธานแหงสทธรรม.


[๑๒๑] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแม อยางหนง ทเปนไปเพอควานเสอมสญ เพอความอนตรธานแหง สทธรรม เหมอนความเปนผไมสนโดษ ดกอนภกษทงหลาย ความ เปนผไมสนโดษ ยอมเปนไปเพอความเสอมสญ เพอความอนตรธาน แหงสทธรรม. [๑๒๒] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแม อยางหนง ทเปนไปเพอความดารงมน เพอความไมเสอมสญ เพอ ความไมอนตรธานแหงสทธรรม เหมอนความเปนผสนโดษ ดกอน ภกษทงหลาย ความเปนผสนโดษ ยอมเปนไปเพอความดารงมน เพอความไมเสอมสญ เพอความไมอนตรธานแหงสทธรรม. [๑๒๓] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแม อยางหนง ทเปนไปเพอความเสอมสญ เพอความไมเสอมสญ เพอ สทธรรม เหมอนการใสใจโดยไมแยบคาย ดกอนภกษทงหลาย การใสใจโดยไมแยบคาย ยอมเปนไปเพอความเสอมสญ เพอความ อนตรธานแหงสทธรรม. [๑๒๔] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแม อยางหนง ทเปนไปเพอความดารงมน เพอความไมเสอมสญ เพอ ความไมอนตรธานแหงสทธรรม เหมอนการใสใจโดยแยบคาย ดกอน ภกษทงหลาย การใสใจโดยแยบคาย ยอมเปนไปเพอดารงมน เพอ ความไมเสอมสญ เพอความไมอนตรธานแหงสทธรรม.


[๑๒๕] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแม อยางหนง ทเปนไปเพอความเสอมสญ เพอความอนตรธานแหง สทธรรม เหมอนความเปนผไมรสกตว ดกอนภกษทงหลาย ความ เปนผไมรสกตว ยอมเปนไปเพอความเสอมสญ เพอความอนตรธาน แหงสทธรรม. [๑๒๖] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแม อยางหนง ทเปนไปเพอความดารงมน เพอความไมเสอมสญ เพอ ความไมอนตรธานแหงสทธรรม เหมอนความเปนผรสกตว ดกอน ภกษทงหลาย ความเปนผรสกตว ยอมเปนไปเพอความดารงมน เพอความไมเสอมสญ เพอความไมอนตรธานแหงสทธรรม. [๑๒๗] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแม อยางหนง ทเปนไปเพอความเสอมสญ เพอความอนตรธานแหง สทธรรม เหมอนความเปนผมมตรชว ดกอนภกษทงหลาย ความ เปนผมมตรชว ยอมเปนไปเพอความเสอมสญ เพอความอนตรธาน แหงสทธรรม. [๑๒๘] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแม อยางหนง ทเปนไปเพอความดารงมน เพอความไมเสอมสญ เพอ ความไมอนตรธานแหงสทธรรม เหมอนความเปนผมมตรด ดกอน ภกษทงหลาย ความเปนผมมตรด ยอมเปนไปเพอความดารงมน เพอความไมเสอมสญ เพอความไมอนตรธานแหงสทธรรม.


[๑๒๙] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแม อยางหนง ทเปนไปเพอความเสอมสญ เพอความอนตรธานแหง สทธรรม เหมอนการประกอบอกศลธรรมเนอง ๆ การไมประกอบ กศลธรรม ดกอนภกษทงหลาย การประกอบอกศลธรรมเนอง ๆ การไมประกอบกศลธรรม ยอมเปนไปเพอความเสอมสญ เพอความ อนตรธานแหงสทธรรม. [๑๓๐] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนธรรมอนแม อยางหนง ทเปนไปเพอความดารงมน เพอความไมเสอมสญ เพอ ความไมอนตรธานแหงสทธรรม เหมอนการประกอบกศลธรรม เนอง ๆ การไมประกอบอกศลธรรม ดกอนภกษทงหลาย การ ประกอบกศลธรรมเนอง ๆ การไมประกอบอกศลธรรม ยอมเปน ไปเพอความดารงมน เพอความไมเสอมสญ เพอความไมอนตรธาน แหงสทธรรม. จบ วรรคท ๑๐


อรรถกถาวรรคท ๑๐ วรรคท ๑๐ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อชฌตตก ไดแก สงทเปนไปภายใน ดวยอานาจเกด เฉพาะภายในตน. บทวา องค แปลวา เหต. บทวา อต กรตวา แปลวา กระทาอยางน. พระผมพระภาคเจาตรสอธบาย ไววา ดกอนภกษ ทงหลาย เรากระทาสงทเปนไปทบตน คอเฉพาะตน อนตงขนใน สนดานของตน วาเปนเหตแลว ยอมไมเหนเหตอนสกอยางหนง ดงน. บทวา พาหร ไดแก สงทเปนภายนอกจากสนดานภายในตน. บทวา ธมมสส ไดแก พระสทธรรม อธบายวาพระศาสนา. บทวา สมโมสาย ไดแก เพอความพนาศ. บทวา อนตรธานาย ไดแก เพอ ความไมปรากฏ. บทวา ตยา ไดแก เพอความตงอยตลอดกาลนาน. บทวา อสมโมสาย อนนตรธานาย พงทราบโดยนยตรงกนขาม จากทกลาวแลวนนแล. คาทเหลอในสตรนมนยดงกลาวแลวในธรรม ทม ๔ เงอนนนแล. ในคาวา อธมม หโมต ทเปนต เปนตน เบองหนาตอจากน พงทราบความโดยปรยายแหงพระสตรกอน. กศลกรรมบถ ๑๐ ชอวา ธรรม. อกศลกรรมบถ ๑๐ ชอวา อธรรม. อนง โพธปกขยธรรม ๓๗ ประการคอ สตปฏฐาน ๔ สมมปปธาน ๔ อทธบาท ๔ อนทรย


๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ อรยมรรค มองค ๘ ชอวา ธรรม. ธรรมน คอ สตปฏฐาน ๓ สมมปปธาน ๓ อทธบาท ๓ อนทรย ๖ พละ โพชฌงค ๘ มรรคมองค ๙ และ อปาทาน ๔ นวรณ ๕ อนสย ๗ มจฉตตะ ๘ ชอวา อธรรม. บรรดาบทเหลานน บทวา อธมโม ความวา ภกษ ทงหลาย เมอถอเอาสวนแหงอธรรม อยางใดอยางหนงแลว แสดงวา เราจกทาอธรรมน ใหเปนธรรม กศลจตของอาจารยของพวกเรา จกเปนนยยานกธรรมเครองนาออก และพวกเราจกปรากฏในโลก ดวยอาการอยางน จงกลาวอธรรมน วานเปนธรรม ชอวา แสดง ธรรม วาเปนธรรม. เมอถอเอาสวนหนง ในสวนแหงธรรม เชนนน เหมอนกน แลวแสดงวา นเปนอธรรม ชอวา แสดงธรรม วาเปน อธรรม. แตเมอวาโดยปรยายแหงพระวนย กรรมทโจทย ดวย เรองทเปนจรงใหระลกไดแลวปรบอาบตตามปฏญญา ชอวาธรรม. กรรม ทไมไดโจทยไมใหระลกได ดวยเรองอนไมเปนจรง แลว ปรบอาบต โดยทไมไดปฏญญาไว ชอวา อธรรม. เมอวาโดยปรยายแหงพระสตร ธรรมนคอ การกาจดราคะ การกาจดโทสะ การกาจดโมหะ การสงวร การละ การพจารณา ชอวาวนย การไมกาจดราคะเปนตน การไมสงวร การไมละ และการไมพจารณา ชอวา อวนย. เมอวาโดยปรยายพระวนย ธรรมนคอ วตถสมบต ญตตสมบต อนสาวนาสมบต สมาสมบต ปรสสมบต ชอวา วนย. วตถวบต ปรสวบต นชอวา อวนย. เมอวาโดยปรยายแหงพระสตร คานวา สตปฏฐาน ๔ สมมปป- ธาน ๔ อรยมรรคมองค ๘ พระตถาคตทรงภาษตไว ตรสไว. คานวา


สตปฏฐาน ๓ สมมปปธาน ๓ อทธบาท ๓ อนทรย ๖ พละ. สม- โพชฌงค ๘ มรรคมองค ๙ พระตถาคต มไดทรงภาษตไว มไดตรสไว. เมอวาโดยปรยายพระวนย คานวา ปาราชก ๔ สงฆาฑเสส ๑๓ อนยต ๒ นสสคคยปาจตตย ๓๐ พระตถาคต ทรงภาษตไว ตรสไว. คานวา ปาราชก ๓ สงฆาฑเสส ๑๔ อนยต ๓ นสสคคยปาจตตย ๓๑ พระตถาคตมไดทรงภาษตไว มไดตรสไว. เมอวาโดยปรยายแหงพระสตร กจนคอ การเขาผลสมาบต การเขามหากรณาสมาบต ทรงตรวจดโลกดวยพทธจกษ ทรงแสดง พระสตรเนองดวยเหตทเกดเรองขน การตรสชาดก ทกวน ๆ พระ ตถาคตเคยประพฤตมา. กจนคอ การไมเขาผลสมาบต ฯลฯ การ ไมตรสชาดก ทกวน ๆ พระตถาคตไมเคยประพฤตมา. เมอวา โดยปรยายแหงพระวนย กจนคอ เมอถกนมนต อยจาพรรษาแลว ตองบอกลาจงหลกไปสทจารก ปวารณาแลวจงหลกไปสทจารก การกระทาปฏสนถารกอนกบดวยภกษผอาคนตกะ พระตถาคตเจา เคยประพฤตมา. การไมกระทากจทพระตถาคตเคยประพฤตมานน นนแล ชอวา ไมเคยประพฤตแลว. เมอวาโดยปรยายแหงพระสตร สตปฏฐาน ๔ อรยมรรคมองค ๘ นชอวา พระตถาคตทรงบญญต. สตปฏฐาน ๓ มรรคมองค นชอวา ตถาคตไมทรงบญญตไว. เมอวาโดยปรยายแหงพระวนย ปาราชก ๔ นสสคคยปาจตตย ๓๐ นชอวา ตถาคตทรงบญญต. ปาราชก ๓ นสสคคยปาจตตย ๓๑ นชอวา ตถาคตไมทรงบญญตไว.


กในคาทตรสไวในทสดแหงสตรทงปวงวา กภกษเหลานน ยอมยงธรรมนใหอนตธานไปนน ชอวา อนตรธานม ๕ ยางคอ อธคมอนตรธาน อนตรธานเหงการบรรล ๑ ปฏปตตอนตรธาน อนตรธานแหงการปฏบต ๑ ปรยตตอนตรธาน อนตรธานแหง ปรยต ๑ ลงคอนตรธาน อนตรธานแหงเพศ ๑ ธาตอนตรธาน อนตร- ธานแหงธาต ๑. ใน ๕ อยางนน มรรค ๔ ผล ๔ ปฏสมภทา ๔ วชชา ๓ อภญญา ๖ ชอวา อธคม. อธคมนน เมอเสอมยอมเสอมไป ตงแตปฏสมภทา. จรงอย นบตงแตพระพทธเจาปรนพพานได ๑๐๐๐ ปเทานน ภกษไมสามารถจะใหปฏสมภทาบงเกดได ตอแตนนก อภญญา ๖. แตนนเมอไมสามารถทาอภญญาใหบงเกดได ยอมทา วชชา ๓ ใหบงเกด. ครนกาลลวงไป ๆ เมอไมสามารถจะทาวชชา ๓ ใหบงเกด กเปนพระอรหนตสกขวปสสก โดยอบายนเอง กเปน พระอนาคาม พระสกทาคาม และพระโสดาบน. เมอทานเหลานน ยงทรงชพอย อธคมชอวายงไมเสอม อธคมชอวา ยอมเสอมไป เพราะความสนไปแหงชวต ของพระอรยบคคลผโสดาบนชนตาสด ดงกลาวน ชอวาอนตรธานแหงอธคม. ภกษไมสามารถจะใหฌาน วปสสนา มรรค และผล บงเกด ได รกษาเพยงจาตปารสทธศล ชอวาอนตรธานแหงขอปฏบต. เมอกาลลวงไป ๆ ภกษทงหลายคดวา เราจะรกษาศลใหบรบรณ และจะประกอบความเพยรเนอง ๆ แตเรากไมสามารถจะทาใหแจง มรรคหรอผลได บดนไมมการแทงตลอดอรยธรรม จงทอใจ มาก ไปดวยความเกยจคราน ไมตกเตอนกนและกน ไมรงเกยจกน


(ในการทาชว) ตงแตนนกพากนยาย สกขาบทเลกนอย. เมอกาล ลวงไป ๆ ตองอาบตปาจตตย ถลลจจย ตอแตนนตองครกาบต. เพยงอาบตปาราชกเทานนยงคงอย. เมอภกษ ๑๐๐ รปบาง ๑๐๐๐ รปบางผรกษาอาบตปาราชก ยงทรงชพอย การปฏบตชอวายงไม อนตรธาน จะอนตรธานไป เพราะภกษรปสดทายทาลายศล หรอ สนชวต ดงกลาวมาน ชอวา อนตรายแหงการปฏบต. บทวา ปรยตต ไดแก บาลพรอมทงอรรถกถาในพทธพจน คอ พระไตรปฎก บาลนนยงคงอยเพยงใด ปรยตกชอวายง บรบรณอยเพยงนน. เมอกาลลวงไป ๆ พระราชาและพระยพราช ในกลยค ไมตงอยในธรรม เมอพระราชาและยพราชเหลานน ไม ตงอยในธรรม ราชอมาตยเปนตน กไมตงอยในธรรม แตนนชาว แควนและชาวชนบท กไมตงอยในธรรม ฝนยอมไมตกตองตาม ฤดกาล เพราะคนเหลานนไมตงอยในธรรม. ขาวกลายอมไมบรบรณ เมอขาวกลาเหลานนไมบรบรณ ทายกผถวายปจจย กไมสามารถ จะถวายปจจยแกภกษสงฆได ภกษทงหลายลาบากดวยปจจย กไมสามารถสงเคราะหพวกอนเตวาสก. เมอเวลาลวงไป ๆ ปรยต ยอมเสอม ภกษทงหลายไมสามารถจะทรงจาอรรถไวได ทรงจา ไวไดแตพระบาลเทานน. แตนนเมอกาลลวงไป กไมสามารถจะ ทรงบาลไวไดทงสน. อภธรรมปฎกยอมเสอมกอน. เมอเสอม กเสอม ตงแตทายมา. จรงอย ปฏฐานมหาปกรณยอมเสอมกอนทเดยว เมอ ปฏฐานมหาปกรณเสอม ยมก กถาวตถ บคคลบญญต ธาตกถา ธมมสงคณ กเสอม เมออภธรรมปฎก เสอมไปอยางน สตตนตปฎก


กเสอมตงแตทายมา องคตตรนกายเสอมกอน เมอองคตตรนกาย เสอม เอกาทสกนบาตเสอมกอน ตอแตนน ทสกนบาต ฯลฯ ตอนน เอกนบาต เมอองคตตรนกายเสอมไปอยางน สงยตตนกาย กเสอม ตงแตทายมา. จรงอยมหาวรรค เสอมกอนแตนนสฬายตนวรรค ขนธกวรรค นทานวรรค สคาถวรรค เมอสงยตตนกายเสอมไป อยางน มชฌมนกายยอมเสอมตงแตทายมา จรงอย อปรปณณาสก เสอมกอน ตอนน มชฌมปณณาสก ตอนนมลปณณาสก. เมอ มชฌมนกายเสอมอยางน ทฆนกายเสอมตงแตทายมา. จรงอย ปาฏยวรรคเสอมกอน แตนนมหาวรรค แตนนสลขนธวรรค เมอ ทฆนกายเสอมอยางน พระสตตนตปฎกชอวายอมเสอม. ทรงไว เฉพาะชาดกกบวนยปฎกเทานน. ภกษผเปนลชชเทานนทรงพระ วนยปฎก. สวนภกษผหวงในลาภ คดวา แมเมอกลาวแตพระสตร กไมมผจะกาหนดได จงทรงไวเฉพาะชาดกเทานน. เมอเวลาลวงไป ๆ แมแคชาดกกไมสามารถจะทรงไวได. ครงนน บรรดาชาดกเหลานน เวสสนตรชาดกเสอมกอน ตอแตนน ปณณกชาดก มหานารทชาดก เสอมไปโดยยอนลาดบ ในทสดอปณณกชาดกกเสอม. เมอชาดก เสอมไปอยางน ภกษทงหลายยอมทรงไวเฉพาะพระวนยปฎกเทานน. เมอกาลลวงไป ๆ กไมสามารถจะทรงไวไดแมแตพระวนยปฎก แตนนกเสอมตงแตทายมา. คมภรบรวารเสอมกอน ตอแตนน ขนธกะ ภกษณวภงค กเสอม แตนน กทรงไวเพยงอโปสถขนธกเทานน ตามลาดบ. แมในกาลนน ปรยตตกชอวายงไมเสอม กคาถา ๔ บาท ยงหมนเวยนอยในหมมนษยเพยงใด ปรยตตกชอวายงไมอนตรธาน


เพยงนน. ในกาลใด พระราชาผมศรทธาเลอมใสทรงใหใสถงทรพย หนงแสนลงในผอบทองตงบนคอชางแลวใหตกลองรองประกาศไป ในพระนครวา ชนผรคาถา ๔ บท ทพระพทธเจาตรสแลว จงถอ เอาทรพยหนงแสนนไป กไมไดคนทจะรบเอาไป แมดวยการใหเทยว ตกลองประกาศคราวเดยว ยอมมผไดยนบาง ไมไดยนบาง จงให เทยวตกลองประกาศไปถง ๓ ครง กไมไดผทจะรบเอาไป. ราชบรษ ทงหลาย จงใหขนถงทรพย ๑๐๐,๐๐๐ นน กลบสราชตระกลตามเดม. ในกาลนน ปรยตต ชอวา ยอมเสอมไป ดงวาน ชอวา การอนตรธาน แหงพระปรยตต. เมอกาลลวงไป ๆ การรบจวร การรบบาตร การค การ เหยยด การดแล การเหลยวด ไมเปนทนามาซงความเลอมใส. ภกษทงหลายวางบาตรไวปลายแขนถอเทยวไป เหมอนสมณนครนถ ถอบาตรนาเตาเทยวไป. แมดวยอาการเพยงเทาน เพศกชอวายง ไมอนตรธาน. เมอกาลลวงไป ๆ เอาบาตรลงจากปลายแขนหวไป ดวยมอหรอดวยสาแหรกเทยวไป แมจวรกไมทาการยอมใหถกตอง กระทาใหมสแดงใช. เมอกาลลวงไป การยอมจวรกด การตด ชายผากด การเจาะรงดมกด ยอมไมม ทาเพยงเครองหมายแลว ใชสอย ตอมากลบเลกรงดม ไมทาเครองหมาย ตอมา ไมการทา ทง ๒ อยาง ตดชายผาเทยวไปเหมอนพวกปรพาชก เมอกาลลวงไป กคดวา พวกเราจะตองการอะไร ดวยการกระทาเชนน จงผกผา กาสายะชนเลก ๆ เขาทมอหรอทคอ หรอขอดไวทผม กระทาการ เลยงภรรยา เทยวไถหวานเลยงชพ. ในกาลนน ชนเมอใหทกขณา


ยอมใหแกชนเหลานนอทศสงฆ พระผมพระภาคเจา ทรงหมาย เอาขอน จงตรสวา ดกอนอานนท ในอนาคตกาล จกมโคตรภบคคล ผมผากาสายพนคอ เปนผทศล เปนผมธรรมอนลามก ชนทงหลาย ใหทาน ในคนผทศล ผมธรรมอนลามกเหลานน อทศสงฆ อานนท ในกาลนน เรากลาววา ทกษณาไปแลวในสงฆ มผลนบไมได ประมาณไมได. แตนน เมอกาลลวงไป ๆ ชนเหลานนคดวา นชอวา เปนธรรมเครองเนนชา พวกเราจะตองการอะไร ดวยธรรมเครอง เนนชาน จงทงทอนผาโยนไปเสยในงา. ในกาลนน เพศชอวาหายไป. ไดยนวา การหมผาชาวเทยวไปเปนจารตของคนเหลานน มาแต ครงพระกสสปทศพล ดงวาน ชอวา การอนตรธานไปแหงเพศ. ชอวา อนตรธานไปแหงธาต พงทราบอยางน :- ปรนพพานม ๓ คอกเลสปรนพพาน การปรนพพานแหงกเลส, ขนธปรนพพาน การปรนพพานแหงขนธ, ธาตปรนพพาน การปรนพพานแหงธาต บรรดาปรนพพาน ๓ อยางนน กเลสปรนพพาน ไดมทโพธบลลงก. ขนธปรนพพาน ไดมทกรงกสนารา ธาตปรนพพาน จกมในอนาคต. จกมอยางไร ? คอครงนน ธาตทงหลายทไมไดรบสกการะ และ สมมานะในทนน ๆ กไปสท ๆ มสกการะ และสมมานะ ดวยกาลง อธษฐานของพระพทธเจาทงหลาย. เมอกาลลวงไป สกการะและ สมมานะกไมมในททงปวง. เวลาพระศาสนาเสอมลง พระธาต ทงหลายในตามพปณณทวปน จกประชมกนแลวไปสมหาเจดย จากมหาเจดย ไปสนาคเจดย แตนนจกไปสโพธบลลงก. พระธาต ทงหลายจากนาคพภพบาง จากเทวโลกบาง จากพรหมโลกบาง


จกไปสโพธบลลงกแหงเดยว. พระธาตแมประมาณเทาเมลดพนธ ผกกาดจกไมหายไปในระหวาง. พระธาตทงหมดจกประชมกนท มหาโพธมณฑสถานแลว รวมเปนพระพทธรป แสดงพทธสรระ ประทบนงขดสมาธ ณ โพธมณฑสถาน. มหาปรสลกษณะ ๓๒ อนพยญชนะ ๘๐ พระรศมประมาณวาหนง ทงหมดครบบรบรณ ทเดยว. แตนนจกการทาปาฏหารยแสดง เหมอนในวนแสดงยมก ปาฏหารย. ในกาลนน ชอวา สตวผเปนมนษย ไมมไปในทนน. กเทวดาในหมนจกรวาฬ ประชมกนทงหมด พากนครวญคราราพน วา วนนพระทสพลจะปรนพพาน จาเดมแตบดนไป จกมแตความมด. ลาดบนน เตโชธาตลกโพลงขนจากพระสรรธาต ทาใหพระสรระนน ถงความหาบญญตมได. เปลวไฟทโพลงขนจากพระสรรธาต พลง ขนจนถงพรหมโลก เมอพระธาตแมสกเทาเมลดพรรณผกกาดยง มอย กจกมเปลวเพลงอยเปลวหนงเทานน เมอพระธาตหมดสนไป เปลวเพลงกจกขายหายไป. พระธาตทงหลายแสดงอานภาพใหญ อยางนแลว กอนตรธานไป. ในกาลนน หมเทพกระทาสกการะ ดวยของหอม ดอกไมและดนตรทพยเปนตน เหมอนในวนทพระ พทธเจาทงหลายปรนพพาน กระทาปทกษณ ๓ ครง ถวายบงคม แลว กราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา พวกขาพระองค จก ไดเหนพระพทธเจาผเสดจอบตขนในอนาคต ดงนแลวกกลบไปท อยของตน ๆ น ชอวา อนตรธานแตงพระธาต. การอนตรธานแหงปรยตนนแล เปนมลแหงอนตรธาน ๕ อยางน จรงอยเมอพระปรยตตอนตรธานไป ปฏบตกยอมอนตรธาน


เมอปรยตตคงอย ปฏบตกคงอย. เพราะเหตนนแหละ ในคราวมภย ใหญครงพระเจาจณฑาลตสสะในทวปน ทาวสกกะเทวราช นรมต แพใหญแลวแจงแกภกษทงหลายวา ภยใหญจกม ฝนจกไมตกตอง ตามฤดกาล ภกษทงหลายพากนลาบากดวยปจจย ๔ จกไมสามารถ เพอจะทรงพระปรยตไวได. ควรทพระผเปนเจาทงหลายจะไปยง ฝงโนนรกษาชวตไว โปรดขนแพใหญนไปเถด เจาขา ทนงบนแพน ไมเพยงพอแกภกษเหลาใด ภกษเหลานน จงเกาะขอนไมไปเถด ภยจกไมมแกภกษทงปวง. ในกาลนน ภกษ ๖๐ รปไปถงฝงสมทร แลวกระทากตกากนไววา ไมมกจทพวกเราจะไปในทนน พวกเรา จกอยในทนแล จกรกษาพระไตรปฎก ดงนแลว จงกลบจากทนน ไปสทกขณมลยะชนบท เลยงชวตอยดวยรากเหงา และใบไม. เมอ รางกายยงเปนไปอยกพากนนงกระทาการสาธยาย เมอรางกาย เปนไปไมได ยอมพนทรายขนลอมรอบศรษะไวในทเดยวกนพจารณา พระปรยต. โดยทานองน ภกษทงหลาย ทรงพระไตรปฎก พรอม ทงอรรถกถาใหบรบรณอยไดถง ๑๒ ป. เมอภยสงบ ภกษ ๗๐๐ รป ไมทาแมอกขระตวหนง แม พยญชนะตวหนง ในพระไตรปฎก พรอมทงอรรถกถาจากสถานท ๆ ในรปแลว ใหเสยหาย มาถงเกาะนแหละ เขาไปสมณฑลาราม วหาร ในกลลคามชนบท. ภกษ ๖๐ รป ผยงเหลออยในเกาะน ได ฟงเรองการมาของพระเถระทงหลาย คดวา จกเยยมพระเถระ ทงหลาย จงไปสอบทานพระไตรปฎกกบพระเถระทงหลาย ไมพบ แมอกขระตวหนง แมพยญชนะตวหนง ชอวาไมเหมาะสมกน.


พระเถระทงหลายเกดสนทนากนขนในทนนวา ปรยตเปนมล แหงพระศาสนา หรอปฏบตเปนมล. พระเถระผถอผาบงสกลเปน วตร กลาววา ปฏบตเปนมลแหงพระศาสนา. ฝายพระธรรมกถก ทงหลาย กลาววา พระปรยตเปนมล. ลาดบนน พระเถระเหลานน กลาววา เราจะไมเชอโดยเพยงคาของทานทงสองฝายเทานน ขอ พวกทานจงอางพระสตรทพระชนเจาทรงภาษตไว. พระเถระ ๒ พวกนนกลาววา การนาพระสตรมาอาง ไมหนกเลย พระเถระ ฝายผทรงผาบงสกล จงอางพระสตรวา ดกอนสภททะ. กภกษ ทงหลายในพระศาสนาน พงอยโดยชอบ โลกไมพงวางจากพระอรหนต ทงหลาย. ดกอนมหาบพตร พระศาสนาของพระศาสดา มปฏบต เปนมล มการปฏบตเปนสาระ เมอทรงอยในการปฏบต กชอวา ยงคงอย. ฝายเหลาพระธรรมกถกไดฟงพระสตรนนแลว เพอจะ รบรองวาทะของตน จงอางพระสตรนวา พระสตรยงดารงอยตราบใด พระวนยยงรงเรอง อยตราบใด ภกษทงหลายยอมเหนแสงสวาง เหมอนพระอาทตยอทย อยตราบนน เมอพระ สตรไมมและแมพระวนยกหลงเลอนไป ในโลก กจกมแตความมด เหมอนพระอาทตยอสดงคต เมอภกษยงรกษาพระสตรอย ยอมเปนอนรกษา ปฏบตไวดวย นกปราชญดารงอยในการปฏบต ยอมไมคลาดจากธรรมอนเกษมจากโยคะ ดงน เมอพระธรรมกถก นาพระสตรนมาอาง พระเถระผทรงผาบงสกล


ทงหลายกนง. คาของพระเถระผเปนธรรมกถกนนแล เชอถอได. เหมอนอยางวา ในระหวางโคผ ๑๐๐ ตว หรอ ๑๐๐๐ ตว เมอไมม แมโคผจะรกษาเชอสายเลย วงศเชอสาย กไมสบตอกน ฉนใด เมอภกษเรมวปสสนา ตง ๑๐๐ ตง ๑๐๐๐ รป มอย แตปรยตไมม ชอวาการแทงคลอดอรยมรรคกไมม ฉนนนนนแล. อนงเมอเขาจารก อกษรไวหลงแผนหน เพอจะใหรขมทรพย อกษรยงทรงอยเพยงใด ขมทรพยทงหลาย ชอวายงไมเสอมหายไปเพยงนน ฉนใด เมอ ปรยต ยงทรงอย พระศาสนา กชอวายงไมอนตรธาน ไป ฉนนน เหมอนกนแล. จบ อรรถกถาวรรคท ๑๐


อธรรมวรรคท ๑๑ วาดวยผทาใหพระสทธรรมเสอมและมนคง [๑๓๑] ดกอนภกษทงหลาย ภกษพวกทแสดงอธรรมวาธรรม ภกษเหลานนชอวาเปนผปฏบตเพอไมเปนประโยชงเกอกล ไมเปน ความสขแกชนเปนอนมาก เพออนตถะเพอมใชประโยชนเกอกลแกชน เปนอนมาก เพอทกขแกเทวดาและมนษยทงหลาย ทงยอมประสบ บาปใชบญเปนอนมาก และยอมจะยงสทธรรมนใหอนตรธาน. [๑๓๒] ดกอนภกษทงหลาย ภกษพวกทแสดงธรรมวา อธรรม ฯลฯ ทแสดงสงทมใชวนยวา วนย ฯลฯ ทแสดงวนยวา มใชวนย ฯลฯ ทแสดงคาพดอนตถาคตมไดภาษตไว มไดกลาวไววาตถาคตภาษตไว กลาวไว ฯลฯ ทแสดงคาพดอนตถาคตไดภาษตไว กลาวไววา ตถาคต มไดภาษตไว มไดกลาวไว ฯลฯ ทแสดงกรรมอนตถาคตมไดสงสมวา ตถาคตสงสม ฯลฯ ทแสดงกรรมอนตถาคตไดสงสมไววา ตถาคตมได สงสมไว ฯลฯ ทแสดงสงอนตถาคตบญญตไววา ตถาคตมไดบญญตไว ภกษเหลานนชอวา เปนผปฏบตเพอไมเปนประโยชนเกอกล ไมเปน ความสขแกชนเปนอนมาก เพออนตถะเพอมใชประโยชนกอกล ชน เปนอนมาก เพอทกขแกเทวดาและมนษยทงหลาย ทงยอมประสบ บาปใชบญเปนอนมาก และยอมยงสทธรรมนใหอนตรธาน. [๑๓๓] ดกอนภกษทงหลาย ภกษพวกทแสดงอธรรมวาอธรรม ภกษเหลานนชอวา เปนผปฏบตเพอประโยชนเกอกล เพอความสข


แกชนเปนอนมาก เพออตถะเพอประโยชนเกอกลแกชนเปนอนมาก เพอความสขแกเทวดาและมนษยทงหลาย ทงยอมประสบบญเปน อนมาก และยอมดารงสทธรรมนไวมน. [๑๓๔] ดกอนภกษทงหลาย ภกษพวกทแสดงธรรมวา ธรรม ฯลฯ ทแสดงสงทมใชวนยวา มใชวนย ฯลฯ ทแสดงวนยวา วนย ฯลฯ ทแสดงคาพดอนตถาคตมไดภาษตไว มไดกลาวไววาตถาคตมไดภาษต ไว มไดกลาวไว ฯลฯ ทแสดงคาพดอนตถาคตไดภาษตไว ไดกลาวไววา ตถาคตไดภาษตไวไดกลาวไว ฯลฯ ทแสดงกรรมทตถาคตมไดสงสมวา ตถาคตมไดสงสม ฯลฯ ทแสดงสงอนตถาคตมไดบญญตวา ตถาคตมได บญญต ฯลฯ ทแสดงสงอนตถาคตบญญตวา ตถาคตบญญต ภกษ เหลานนชอวาเปนผปฏบตเพอประโยชนเกอกล เพอความสขแกชน เปนอนมาก เพออตถะ เพอประโยชนเกอกลแกชนเปนอนมาก เพอ ความสขแกเทวดาและมนษยทงหลาย ทงยอมประสบบญเปนอนมาก และยอมดารงสทธรรมนไวมน. จบ อธรรมวรรคท ๑๑

อรรถกถาอธรรมวรรคท ๑๑

ในอธรรมวรรคท ๑๑ มวนจฉยดงตอไปน :- คาวา อธมม อธมโม เปนตน พงทราบโดยนยดงกลาวแลว นนแล. คาทเหลอในทน มอรรถงายทงนน แล. จบ อรรถกถาอธรรมวรรคท ๑๑


อนาปตตวรรคท ๑๒ วาดวยผทาใหพระสทธรรมอนตรธาน [๑๓๕] ดกอนภกษทงหลาย ภกษพวกทแสดงอนาบตวา เปนอาบต ฯลฯ ทแสดงอาบตวา เปนอนาบต ฯลฯ ทแสดงลหกาบตวา เปนครกาบต ฯลฯ ทแสดงครกาบตวา เปนลหกาบต ฯลฯ ทแสดงอาบตชวหยาบวา เปนอาบต ไมชวหยาบ ฯลฯ ทแสดงอาบตไมชวหยาบวา เปนอาบตชวหยาบ ฯลฯ ทแสดงอาบต มสวนเหลอวา เปนอาบตไมมสวนเหลอ ฯลฯ ทแสดง อาบตไมมสวนเหลอวา เปนอาบตมสวนเหลอ ฯลฯ ทแสดงอาบตทาคน ไดวา เปนอาบตทาคนไมได ฯลฯ ทแสดงอาบตทาคนไมไดวา เปนอาบต ทาคนได ภกษเหลานนชอวา เปนผปฏบตเพอไมเปนประโยชนเกอก เพอไมเปนสขแกชนเปนอนมาก เพออนตถะเพอมใชประโยชน เกอกลแกชนเปนอนมาก เพอความทกขแกเทวดาและมนษยทงหลาย ทงยอมประสบบาปใชบญเปนอนมาก และยอมทาใหสทธรรมน อนตรธาน. [๑๓๖] ดกอนภกษทงหลาย ภกษพวกทแสดงอนาบตวา เปนอนาบต ภกษเหลานนชอวาเปนผปฏบตเพอประโยชนเกอกล เพอ ความสขแกชนเปนอนมาก เพออตถะเพอประโยชนเกอกลแกชนเปน อนมาก เพอความสขแกเทวดาและมนษยทงหลาย ทงยอมประสบ บญเปนอนมาก และยอมดารงสทธรรมนไวมน. [๑๓๗] ดกอนภกษทงหลาย ภกษพวกทแสดงอาบตวา เปนอาบต ภกษเหลานนชอวาเปนผปฏบตเพอประโยชนเกอกล เพอความสข


แกชนเปนอนมาก เพออตถะเพอประโยชนเกอกลแกชนเปนอนมาก เพอ ความสขแกเทวดาและมนษยทงหลาย ทงยอมประสบบญเปนอนมาก และยอมดารงสทธรรมนไวมน. [๑๓๘] ดกอนภกษทงหลาย ภกษพวกทแสดงลหกาบตวา เปนลหกาบต ฯลฯ ทแสดงครกาบตวา เปนครกาบต ฯลฯ ทแสดง อาบตชวหยาบวา อาบตชวหยาบ ฯลฯ ทแสดงอาบตไมชวหยาบวา เปนอาบตไมชวหยาบ ฯลฯ ทแสดงอาบตทมสวนเหลอวา เปนอาบตมสวน เหลอ ฯลฯ ทแสดงอาบตไมมสวนเหลอวา เปนอาบตไมมสวนเหลอ ฯลฯ ทแสดงอาบตทาคนไดวา เปนอาบตทาคนได ฯลฯ ทแสดงอาบตทาคน ไมไดวา เปนอาบตทาคนไมได ภกษเหลานนชอวาเปนผปฏบตเพอ ประโยชนเกอกล เพอความสขแกชนเปนอนมาก เพออตถะเพอประโยชน เกอกลแกชนเปนอนมาก เพอความสขแกเทวดาและมนษยทงหลาย ทงยอมประสบบญเปนอนมาก และยอมดารงสทธรรมนไวมน. จบ อนาปตตวรรคท ๑๒


อรรถกถาอนาปตตวรรคท ๑๒

กในอนาปตตวรรคท ๑๒ มวนจฉยดงตอไปน :- ในคาวา อนาปตต อาปตต เปนตน อนาบตททานกลาวไว ในทนน ๆ วา ไมเปนอาบตแกภกษ ผไมรอย ไมมไถยจต ไมประสงค จะใหตาย ไมประสงคจะอวด ไมประสงคจะปลอย (สกกะ) ดงน ชอวาอนาบต. อาบตททานกลาวไวโดยนยมอาทวา เปนอาบตแก ภกษ ผรอย ผมไถยจต ดงน ชอวา อาบต. อาบต ๕ กอง ชอวา ลหกาบต (อาบตเบา) อาบต ๒ กอง ชอวา ครกาบต (อาบตหนก) อาบต ๒ กอง ชอทฎลลลาบต (อาบตชวหยาบ) อาบต ๕ กอง ชอวา อทฏลลาบ (อาบตไมชวหยาบ) อาบต ๖ กอง ชอวา สาวเสสาบต (อาบตทไมมสวนเหลอ) อาบตปาราชก ๑ กอง ชอวา อนาวเสสาบต (อาบตทไมมสวนเหลอ) อาบตทมสวนเหลอนนแหละ ชอวา อาบต ททาคนได อาบตทไมมสวนเหลอนนแหละ ชอวาอาบตททาคนไมได. คาทเหลอ ในททงปวง มอรรถงายทงนน. จบ อรรถกถาอนาปตตวรรคท ๑๒


เอกปคคลบาล

เอกปคคลวรรคท ๑๓

วาดวยบคคลผเปนเอก [๑๓๙] ดกอนภกษทงหลาย บคคลผเอก เมอเกดขนในโลก ยอมเกดขนเพอประโยชนเกอกล เพอความสขแกชนเปนอนมาก เพออนเคราะหโลก เพออตถะเพอประโยชนเกอกล เพอความสขแก เทวดาและมนษยทงหลาย บคคลผเอกเปนไฉน คอ พระตถาคต อรหนตสมมาสมพทธเจา ดกอนภกษทงหลาย บคคลผเอกนแล เมอ เกดขนในโลก ยอมเกดขนเพอประโยชนเกอกล เพอความสขแกชน เปนอนมาก เพออนเคราะหโลก เพออตถะเพอประโยชนเกอกล เพอ ความสขแกเทวดาและมนษยทงหลาย. [๑๔๐] ดกอนภกษทงหลาย ความปรากฏแหงบคคลผเอกหา ไดยากในโลก บคคลผเอกเปนไฉน คอ พระตถาคตอรหนตสมมา- สมพทธเจา ดกอนภกษทงหลาย ความปรากฏแหงบคคลผเอกนแล หาไดยากในโลก. [๑๔๑] ดกอนภกษทงหลาย บคคลผเอก เมอเกดขนในโลก ยอมเกดขนเปนอจฉรยมนษย บคคลผเอกเปนไฉน คอ พระตถาคต อรหนตสมมาสมพทธเจา ดกอนภกษทงหลาย บคคลผเอกนแล เมอ เกดขนในโลก ยอมเกดขนเปนอจฉรยมนษย.


[๑๔๒] ดกอนภกษทงหลาย กาลกรยาของบคคลผเอก เปน เหตเดอดรอนแกชนเปนอนมาก บคคลผเอกเปนไฉน คอ พระตถาคต อรหนตสมมาสมพทธเจา ดกอนภกษทงหลาย กาลกรยาของบคคล ผเอกนแล เปนเหตเดอดรอนแกชนเปนอนมาก. [๑๔๓] ดกอนภกษทงหลาย บคคลผเอก เมอเกดขนในโลก ยอมเกดขนเปนผไมเปนทสองใคร. ไมมใครเชนกบพระองค ไมมใครเปรยบ ไมมใครเปรยบเสมอ ไมมสวนเปรยบ ไมมบคคลเปรยบ ไมมใคร เสมอ เสมอดวยพระพทธเจาผไมมใครเสมอ เปนผเลศกวาคน ทงหลาย บคคลผเอกเปนไฉน คอ พระตถาคตอรหนตสมมาสม- พทธเจา ดกอนภกษทงหลาย บคคลผเอกนแล เมอเกดขนในโลก ยอมเกดขนเปนผไมเปนทสองใคร ไมมใครเชนกบพระองค ไมมใครเปรยบ ไมมใครเปรยบเสมอ ไมมสวนเปรยบ ไมมบคคลเปรยบ ไมมใครเสมอ เสมอดวยพระพทธเจาผไมมใครเสมอ เปนผเลศกวาสตวสองเทาทงหลาย. [๑๔๔] ดกอนภกษทงหลาย ความปรากฏขนแหงบคคลผเอก เปนความปรากฏแหงจกษใหญ แหงแสงสวางใหญ แหงโอภาสใหญ แหงอนตตรยะ ๖ เปนการกระทาใหแจงซงปฏสมภทา ๔ เปนการ แทงตลอดธาตเปนอนมาก เปนการแทงตลอดธาตตาง ๆ เปนการ กระทาใหแจงซงผล คอ วชชาและวมตต เปนการกระทาใหแจง ซงโสดาปตตผล สกทาคามผล อนาคามผล อรหตตผล บคคลผ เอกเปนไฉน คอ พระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา ดกอนภกษ ทงหลาย ความปรากฏขนแหงบคคลผเอกนแล เปนความปรากฏแหง จกษใหญ แหงแสงสวางใหญ แหงโอภาสใหญ แหงอนตตรยะ ๖


เปนการทาใหแจงซงปฏสมภทา ๔ เปนการแทงตลอดธาตเปนอน มาก เปนการแทงตลอดธาตตาง ๆ เปนการกระทาใหแจงซงผล คอ วชชาและวมตต เปนการกระทาใหแจงซงโสดาปตตผล สกทา- คามผล อนาคามผล อรหตตผล. [๑๔๕] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมไมเลงเหนบคคลอนแม คนเดยว ผยงธรรมจกรทยอดเยยมอนตถาคตใหเปนไปแลว ใหเปน ไปตามโดยชอบ เหมอนสารบตรนเลย ดกอนภกษทงหลาย สารบตร ยอมยงธรรมจกรทยอดเยยม อนตถาคตใหเปนไปแลว ใหเปนไป ตามโดยชอบทเดยว. จบ เอกปคคลวรรคท ๑๓


อรรถกถาเอกปคคลวรรคท ๑๓

อรรถกถาสตรท ๑ เอกปคคลวรรค สตรท ๑ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา เอกปคคโล แปลวา บคคลคนเดยว. บทวา เอโก ใน คาวา เอกปคคโล น เปนการกาหนดจานวน ซงมใจความปฏเสธ คนท ๒ เปนตน. บทวา ปคคโล เปนคาพดโดยสมมต ไมใชคาพด โดยปรมตถ. จรงอยเทศนาของพระผมพระภาคพทธเจา ม ๒ อยาง คอ สมมตเทศนา ๑ ปรมตถเทศนา ๑ ใน ๒ อยางนน เทศนาทานองนวา บคคล สตว หญง ชาย กษตรย พราหมณ เทวดา มาร ชอวา สมมตเทศนา เทศนาทานองนวา ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ขนธ ธาต อายตนะ สตปฏฐาน ชอวา ปรมตถเทศนา. ในเทศนา ๒ อยางนน ชนเหลาใดฟงเทศนาเนองดวยสมมต สามารถเขาใจเนอ ความละโมหะ บรรลคณพเศษได พระผมพระภาคเจา ยอมทรงแสดง สมมตเทศนาแกชนเหลานน. สวนชนเหลาใด ฟงเทศนาเนองดวย ปรมตถ แลวสามารถเขาใจเนอความ ละโมหะ บรรลคณพเศษได พระผมพระภาคเจา ยอมทรงแสดงปรมตถเทศนาแกชนเหลานน. ในขอนน พงทราบอปมาดงตอไปน :- เหมอนอยางวา อาจารยผฉลาดในภาษาทองถน ผบรรยาย เนอความแหงเวททง ๓ ชนเหลาใด เมอพดดวยภาษาทมฬ ยอมรใจ


ความได กจะสอนชนเหลานน ดวยภาษาทมฬ ชนเหลาใดเมอพด ดวยภาษาใดภาษาหนงในบรรดาภาษาของชาวอนธะเปนตน ยอมร ใจความได กจะสอนดวยภาษานน ๆ แกชนเหลานน เมอเปนดงนน มาณพเหลานน อาศยอาจารยผฉลาด เฉยบแหลม ยอมเรยนศลปะ ไดโดยฉบพลนทเดยว. ในอปมานนพงทราบวา พระผมพระภาค พทธเจา เปรยบเหมอนอาจารย. ปฎก ๓ ตงอยในภาวะทจะตอง บอกกลาว เปรยบเหมอนเวท ๓ ความเปนผฉลาดในสมมตและ ปรมตถ เหมอนความเปนผฉลาดในภาษาทองถน เวไนยสตวผ สามารถเขาใจความได ดวยอานาจแหงสมมตและปรมตถเหมอน มาณพ ผรภาษาทองถนตาง ๆ กน เทศนาดวยอานาจสมมตและ ปรมตถ ของพระผมพระภาคเจา เปรยบเหมอนการสอนดวยภาษา มภาษาทมฬเปนตนของอาจารย. สมจรงดงททานกลาวไวในทนวา พระสมพทธเจา เปนยอดของผกลาวสอน ทงหลาย ไดตรสสจจะ ๒ อยาง คอ สมมต สจจะ และปรมตถสจจะ ไมตรสสจจะท ๓ คาทชาวโลกหมายรกนกเปนสจจะ เพราะม โลกสมมตเปนเหต คาทระบถงสงทเปนปรมตถ กเปนสจจะ เพราะมความจรงของธรรมทงหลาย เปนเหต เพราะฉะนน มสาวาท จงไมเกดแก พระโลกนาถผศาสดา ผฉลาดในโวหาร ผตรส ตามสมมต.


อกอยางหนง พระผมพระภาคเจา ตรสปคคลกถา วาดวย บคคล ดวยเหต ๘ ประการ คอ เพอทรงแสดงหร ความละอาย และโอตปปะ ความเกรงกลว ๑ เพอทรงแสดง กมมสสกตา (ความ ทสตวมกรรมเปนของตน) ๑ เพอทรงแสดงบคคลผกระทาเฉพาะตน ๑ เพอทรงแสดงถงอนนตรยกรรม (กรรมกอนกรรมอน ๆ ทใหผล) ๑ เพอทรงแสดงถงพรหมวหารธรรม (เมตตา กรณา มทตา อเปกขา) ๑ เพอทรงแสดงถงปพเพนวาสญาณ (ระลกชาตกอนไว) ๑ เพอทรง แสดงถงทกขณาวสทธ (ความบรสทธแหงทกขณา) ๑ และเพอไมทรง ละโลกสมมต ๑. เมอพระองคตรสวา ขนธ ธาต อายตนะทงหลาย ยอมละอาย ยอมเกรงกลวดงน มหาชนยอมไมเขาใจ ยอมงงงวย กลบเปนศตร(โตแยง)วา นอะไรกน ขนธ ธาต อายตนะ ยอมละอาย ยอม เกรงกลว. แตเมอตรสวา หญง ชาย กษตรย พราหมณ เทพ และมาร ยอมละอาย ยอมเกรงกลว มหาชนยอมเขาใจ ยอมไมงงงวย ไมกลบ เปนศตร(ไมโตแยง). เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา จงตรสบคคล กถา (กถาวาดวยบคคล) กเพอทรงแสดงหรและโอตตปปะ. แมในคาทกลาวไววา ขนธทงหลาย ธาตทงหลาย อายตนะ ทงหลาย มกรรมเปนของตน กมนยนเหมอนกน. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสบคคลกถา เพอทรงแสดงความทสตวมกรรม เปนของตน. แมในคาทกลาวไววา มหาวหารทงหลาย มเวฬวนเปนตน อน ขนธ ธาต อายตนะ สรางแลว กนยนเหมอนกน. เพราะฉะนน พระผ มพระภาคเจา จงทรงแสดงบคคลกถา เพอทรงแสดงถงบคคลผกระทา เฉพาะตน


แมในคาทกลาวไววา ขนธ ธาต อายตนะ ยอมปลงชวต บดา มารดา พระอรหนต กระทากรรมคอยงพระโลหตใหหอ และ กระทาสงฆเภท กนยนเหมอนกน เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา จงทรงแสดงบคคลกถา เพอทรงแสดงอนนตรยกรรม. แมในคาทกลาวไววา ขนธ ธาต อายตนะ ยอมมเมตตา กนยนเหมอนกน เพราะฉะนนพระผมพระภาคเจาจงทรงแสดง บคคลกถา เพอทรงแสดงพรหมวหารธรรม. แมในคาทกลาวไววา ขนธ ธาต อายตนะ ยอมระลกถง ปพเพนวาสญาณ กนยนเหมอนกน เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา จงทรงแสดงบคคลกถา เพอทรงแสดงปพเพนวาสญาณ. แมเมอกลาววา ขนธ ธาต อายตนะ ยอมรบทาน มหาชน ยอมไมเขาใจ ยอมงงงวย กลบเปนศตรวา นอะไรกน ขนธ ธาต อายตนะ ยอมรบทาน. แตเมอกลาววา บคคลผมศล มกลยาณธรรมเปนตน มหาชนยอมเขาใจ ยอมไมงงงวย เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา จงทรงแสดงบคคลกถา เพอทรงแสดงความหมดจดแหงทกษณา. จรงอย พระผมพระภาคพทธเจาทงหลาย ยอมไมละโลกสมมต ตงอยในชอของชาวโลก ในภาษาของชาวโลก ในคาพดจากนของ ชาวโลกนนแลแสดงธรรม. เพราะฉะนนพระผมพระภาคเจาจงทรง แสดงบคคลกถา แมเพอไมละโลกสมมต. ดงนน จงชอวาบคคลเอก เพราะบคคลนนดวย เปนเอกดวย. ทชอวาบคคลเอก เพราะอรรถวากระไร ? เพราะอรรถวา ไมม ผอนเหมอน เพราะอรรถวาพเศษโดยคณ เพราะอรรถวาเสมอกบ


พระพทธเจาผไมมบคคลเสมอ. จรงอย พระผมพระภาคเจานน ไมเหมอนกบมหาชนทวไป โดยคณคอโพธสมภารนบตงแตทรงราพง ถงบารม ๑๐ ตามลาดบและโดยพระพทธคณ เพราะฉะนน จงชอวา บคคลเอก เพราะอรรถวาไมมใครเหมอนบาง. อนง พระผมพระภาคเจานน ทรงมคณพเศษกวาคณของ เหลาสตวผมคณทวไป เพราะเหตนน จงชอบคคลเอก เพราะอรรถ วา มความพเศษโดยคณ. พระสมมาสมพทธเจากอน ๆ ไมเสมอ ดวยสตวทกจาพวก แตพระผมพระภาคเจาน พระองคเดยวเทานน เปนผเสมอกบพระสมมาสมพทธเจาเหลานน โดยพระคณคอรปกาย และพระคณคอนามกาย เพราะเหตนน จงชอวา บคคลเอก เพราะ อรรถวา เสมอกบพระพทธเจาผไมมผเสมอ. บทวา โลเก ไดแก โลก ๓ คอ สตวโลก โอกาสโลก สงขาร- โลก. กถาวาดวยความพสดารแหงโลกทง ๓ นน ทานไดกลาวไวแลว ในวสทธมรรค. บรรดาโลก ๓ นน สตวโลกทานประสงคเอาในทน. จรงอย พระตถาคตนน แมเมอเกดในสตวโลก หาไดเกดในเทวโลก และ ในพรหมโลกไม ยอมเกดเฉพาะในมนษยโลกเทานน. แมในมนษย- โลกเลา กหาไดเกดในจกรวาลอนไม ยอมเกดเฉพาะในจกรวาลน เทานน แมในจกรวาลนน กหาเกดในททกแหงไปไม. ในทศบรพา มนคม ชอวา กชงคละ ถดจากกชงคละนคม นนไป มนครชอวา มหาสาละ ถดจากมหาสาละนนไป เปน ปจจนตชนบท รวมในเปนมชฌมชนบท. ในทศอาคเนย มแมนา ชอวา สลลวด ถดจากแมนาสลลวดนนไป เปนปจจนตชนบท รวมใน


เปนมชฌมชนบท. ในทศทกษณ มนคนชอวาเสตกณณกะ ถดจาก เสตกณณกนคมนนไปเปนปจจนตชนบท รวมในเปนมชฌมชนบท ในทศประจม มบานพราหมณ ชอวาถนะ ถดจากบานพราหมณนนไป เปนปจจนตชนบท รวมในเปนมชฌมชนบท ในทศอดร มภเขา ชอวา อสรธชะ ถดจากเขานนไปเปนปจจนตชนบท รวมในเปน มชฌมชนบท. พระตถาคตยอมอบต ในมชฌมประเทศ ททานกาหนด ดงกลาวมาแลวนน โดยสวนยาว วดได ๓๐๐ โยชน โดยสวนกวาง วดได ๑๕๐ โยชน วดโดยรอบได ๙๐๐ โยชน. อนงพระตถาคต หาไดอบตแตลาพงพระองคอยางเฉยวไม พระปจเจกพทธเจาทงหลาย พระอครสาวก พระอสตมหาเถระ แมทานผมบญอน ๆ กยอมเกด ขน. พระพทธมารดา พระพทธบดา พระเจาจกรพรรด และ พราหมณคฤหบด ผเปนบคคลสาคญเหลาอน กยอมเกดในมชฌม- ประเทศนเหมอนกน. กบทวา อปปชชมาโน อปปชชต ทงสองน เปนคากลาว คางไวเทานน. กในคานพงทราบความอยางนวา พระตถาคตเมอ อบต ยอมอบตเพอประโยชนเกอกลแกชนเปนอนมาก หาอบต ดวยเหตอนไม. กในอธการน ลกษณะเหนปานน ใคร ๆ หาอาจ คดคานคาทงสองนนโดยลกษณะศพทอนไม. อกอยางหนง พงทราบความตางกนในคาน ดงนวา อปปช- ชมาโน นาม (ชอวาเมอจะอบต ) อปปชชต นาม (ชอวากาลงอบต) อปปนโน นาม (ชอวาอบตแลว.) จรงอย พระพทธองคไดรบคา


พยากรณ แตบาทมลแหงพระพทธเจาทรงพระนามวาทปงกร เมอ แสวงหาพทธการกธรรม (ธรรมเครองทาความเปนพระพทธเจา) ทรงเหนบารม ๑๐ จงทรงตกลงพระทยวา เราควรบาเพญธรรม เหลาน แมกาลงบาเพญทานบารมอย กชอวา เมอจะอบต. แม เมอทรงบาเพญบารม ๑๐ เหลานคอ ศลบารม ฯลฯ อเปกขาบารม กด ทรงบาเพญอปบารม ๑๐ อยกด กชอวา เมอจะอบต. แมเมอ ทรงบาเพญปรมตถบารม ๑๐ อยกชอวา เมอจะอบต เมอบรจาค ซงมหาบรจาค ๕ ประการ กชอวา เมอจะอบต แมเมอทรงบาเพญ ญาตตถจรยา โลกตถจรยา และพทธตถจะรยา กชอวา เมอจะอบต. แมเมอทรงบาเพญพทธการกธรรม ใหถงทสด สน ๔ อสงไขยกาไรแสนกป กชอวาเมอจะอบต. แมเมอทรงละอตภาพพระเวสสนดร ถอปฏสนธใน ดสตบร ดารงอยตลอด ๕๗ โกฏป กบอก ๖๐,๐๐๐ ป กชอวาเมอจะ อบต. พระองคอนเทวดาทลอาราธนาแลว ทรงตรวจด มหาวโลกตะ ๕ ประการ ทรงถอปฏสนธในพระครรภของพระเทว ทรงพระนาม วามหามายากด ทรงอยในพระครรภ ๑๐. เดอนถวนกด กชอวา เมอจะอบตเหมอนกน. แมทรงดารงอยในการครองเรอน ๒๙ พรรษา กชอวา เมอจะอบตเหมอนกน. แมเมอทรงเหนโทษในกามทงหลาย เหนอานสงสในการออกจากกาม มนายฉนนะเปนสหาย ทรงมา กณฐกะตวประเสรฐ เสดจออกผนวชในวนทพระราหลภตทะประสต กชอวาเมอจะอบตเหมอนกน. เสดจผานพนราชอาณาจกรทง ๓ แหงไป ทรงผนวชทฝงแมนาอโนมานทกด กชอวาเมอจะอบตเหมอนกน แม. ทรงทานหาปธานความเพยร ๖ พรรษา กชอวา เมอจะอบตเหมอนกน. เมอพระญาณแกกลาแลวเสวยกระยาหารหยาบกด กชอวา เมอจะอบต


เหมอนกน. แมเมอขนสมหาโพธมณฑสถานในวนวสาขบรณม ในเวลาเยน ทรงกาจดมารและพลแหงมาร ทรงระลกถงปพเพ- นวาสญาณในปฐมยาม ทรงชาระทพพจกขในมชฌมยาม ทรง พจารณาปฏจจสมปบาท ๑๒ องค โดยอนโลม และปฏโลมในเวลา ตดตอกบปจฉมยาม แลวแทงตลอดโสดาปตตมรรคกด ชอวา เมอจะ อบตเหมอนกน. ในขณะแหงโสดาปตตผลกด ในขณะแหงสกทาคา มมรรคกด ในขณะแหงสกทาคามผลกด ในขณะแหงอนาคามมรรค กด ในขณะแหงอนาคามผลกด ชอวา เมอจะอบตเหมอนกน. สวน ในขณะแหงอรหตตมรรค ชอวา กาลงอบต. ในขณะแหงอรหตตผล ชอวา อบตแลว. จรงอย อทธวธญาณเปนตน ของพระพทธเจา ทงหลาย ยอมไมเกดขนตามลาดบ เหมอนของพระสาวกทงหลาย. กกองแหงคณมพระสพพญตญาณเปนตน แมทงสน ชอวายอม มาพรอมกนทเดยวกบพระอรหตตมรรค. เพราะฉะนน ทานเหลานน ชอวาอบตแลวในขณะแหงอรหตตผล เพราะมกจทงปวงอนสาเรจ แลว. ในสตรน พง ราบวา กาลงอบต หมายเอาขณะแหงอรหตตผล นนแล. ความจรงในคาวา อปปชชต น มใจความดงนวา อปปนโน โหต (ยอมเปนผอบต). บทวา พหชนหตาย ความวา ยอมเสดจอบตเพอประโยชน เกอกลแกชนหมมาก. บทวา พหโน ชนสส สขาย ความวา ยอมเสดจ อบตเพอประโยชนสขแกชนหมมาก. บทวา โลกานกมปาย ความวา เสดจอบตเพราะอาศยความเอนดแกสตวโลก. ถามวา แกสตวโลก ไหน ? แกวา เพอประโยชนแกสตวโลกผสดบพระธรรมเทศนา ของพระตถาคตไดดมนาอมฤตแลวตรสรธรรม. เมอพระผมพระ-


ภาคเจา ยบยงอย ๗ สปดาห ณ โพธมณฑสถาน แลวเสดจจาก โพธมณฑสถานมายงปาอสปตนมฤคทายวน แลวทรงแสดงธรรม จกกปปวตตนสตรวา ภกษทงหลาย ทสด ๒ อยางน บรรพชต ไมควรเสพ เปนตน พรหมนบได ๑๘ โกฏ พรอมดวยทานพระ- อญญาโกณฑญญเถระ ไดดมนาอมฤตแลว. พระองคเสดจอบต เพอความอนเคราะหแกสตวโลกน. ในวนท ๕ ในเวลาจบ อนตต- ลกขณสตร พระปญจวคคยเถระ ดารงอยในพระอรหตแลว. พระองค เสดจอบตเพอความอนเคราะหแกสตวโลกแมน. ลาดบนน ทรง ใหบรษ ๕๕ คน มยสกลบตรเปนหวหนา ดารงอยในพระอรหต. แตนนทรงใหภททวคคยกมาร ๓๐ คน ณ ไพรสณฑปาฝาย ได บรรล มรรค ๓ และผล ๓. พระองคเสดจอบตเพอความอนเคราะห แกสตวโลกน. ในเวลาจบอาทตตปรยายสตร ใหชฎล ๑,๐๐๐ คน ดารงอยในพระอรหต ณ คยาสสประเทศ. อนง พราหมณและ คฤหบด ๑๑ นหต มพระเจาพมพสารเปนประมข ณ สวนตาลหนม ฟงพระธรรมเทศนาของพระศาสดาแลว ดารงอยในโสดาปตตผล อก ๑ นหต ตงอยในสรณะ ในเวลาจบอนโมทนาดวยตโรกฑฑสตร สตว ๘๔,๐๐๐ ไดดมนาอมฤตแลว. ในสมาคมแหงนายสมนมาลาการ สตว ๘๔,๐๐๐ ดมนาอมฤตแลว. ในสมาคมแหงชางธนบาล สตว ๑๐,๐๐๐ ดมนาอมฤตแลว. ในสมาคมแหงขทรงคารชาดก สตว ๘๔,๐๐๐ ดมนาอมฤตแลว. ในสมาคมแหงชมพกาชวก สตว ๘๔,๐๐๐ ดมนาอมฤต. ในสมาคมแหงอานนทเศรษฐ สตว ๘๔,๐๐๐ ดมนาอมฤต. ในวนแสดงปารายนสตร ณ ปาสาณกเจดย สตว ๑๔ โกฏ ดมนาอมฤตแลว. ในวนแสดงยมกปาฏหารย สตว ๒๐ โกฏ


ดมนาอมฤต. เมอพระศาสดาประทบนงบนบณฑกมพลศลาอาสน ณ ภพดาวดงส ทรงกระทาพระมารดาใหเปนกายสกข แสดง พระอภธรรม ๗ คมภร สตว ๘๐ โกฏ ดมนาอมฤต. ในวนเสดจลงจากเทวโลก สตว ๓๐ โกฏ ดมนาอมฤต ในสกกปญหสตร เทวดา ๘๐,๐๐๐ ไดดมนาอมฤต แลว. ในฐานะทง ๔ เหลาน คอ ในมหาสมยสตร ในมงคลสตร ในจลลราหโลวาทสตร ในสมจตตปฏปทาสตร สตวผไดตรสรธรรม กาหนดไมได. พระองคเสดจอบตเพอความอนเคราะหแกสตวโลก แมนแล. เบองหนาแตนจากวนนไป (และ) ในอนาคตกาล พงทราบ เนอความในอธการนดงกลาวมาน แมดวยอานาจแหงเหลาสตวผ อาศยพระศาสนาแลวดารงอยในทางสวรรคและพระนพพาน. บทวา เทวมนสสาน ความวา พระองคเสดจอบต เพอประโยชน เพอเกอกล และเพอความสข แกเทวดาแสะมนษยอยางเดยวเทานน กหาไม (แต) เสดจอบต เพอประโยชน เพอเกอกล และเพอความสข แกสตวทเหลอ มนาคและครฑเปนตนดวย. กเพอจะแสดงบคคล ผถอปฏสนธเปนสเหตกะ ผสมควรทาใหแจงมรรคและผล จงกลาว อยางนน. เพราะเหตนน พงทราบวา พระองคเสดจอบต เพอประโยชน เพอเกอกลและเพอความสขเทานน แมแกสตวเหลานน. บทวา กตโม เอกปคคโล มปจฉาดงตอไปน :- ชอวา ปจฉาน ม ๕ อยาง คอ อทฏฐโชตนาปจฉา (คาถาม เพอใหกระจางในสงทตนยงไมเหน) ๑ ทฏฐสงสนทนาปจฉา (คาถาม เพอเทยบกบสงทตนเหนแลว) ๑ วมตเฉทนาปจฉา (คาถามเพอ ตดความสงสย) ๑ อนมปจฉา (คาถามเพอรบอนมต ) ๑ กเถต-


กมยตาปจฉา (คาถามโดยใครจะกลาวเสยเอง ๑ ปจฉาทง ๕ นน มความคางกนดงตอไปน :- อทฎฐโชตนาปจฉา เปนไฉน ? ลกษณะตามปกต เปนสง ยงไมร ยงไมเหน ยงชงไมได ยงไมไดไตรตรอง ยงไมปรากฏ ชด ยงไมแจมแจง บคคลยอมถามปญหาเพอร เพอเหน เพอชง เพอไตรตรอง เพอตองการใหปรากฏชด เพอตองการความแจม แจง แหงลกษณะนน นชอวา อทฏฐโชตนาปจฉา. ทฏฐสงสนทนาปจฉา เปนไฉน ? ลกษณะตามปกต เปนอนร แลว เหน ชง ไตรตรอง ปรากฏชด และแจมแจงแลว บคคลยอมถาม ปญหา เพอเทยบเคยงกบบณฑตเหลาอน นชอวา ทฏฐสงสนทนา- ปจฉา. วมตเฉทนาปจฉา เปนไฉน ? ตามปกต บคคลยอมแลนไป สความสงสย เกดความลงเลใจขนวา เปนอยางนหรอหนอ มใช หรอหนอ เปนอะไรหนอ เปนอยางไรหนอ เขาจงถามปญหา เพอ ตองการตดความสงสย นชอวา วมตเฉทนาปจฉา. อนมตปจฉา เปนไฉน. จรงอย พระผมพระภาคเจาตรสถาม ปญหา ตามความเหนชอบของภกษทงหลายวา ภกษทงหลาย พวกเธอสาคญความขอนนเปนไฉน ? รปเทยงหรอไมเทยง. ไม เทยงพระเจาขา. กรปใดไมเทยง รปนน เปนทกขหรอเปนสขเลา. เปนทกขพระเจาขา. กรปใดไมเทยงเปนทกข มความแปรปรวน ไปเปนธรรมดา ควรหรอทจะตามเหนรปนนวา นนเปนของเรา


เราเปนนน นนเปนอตตาของเรา. กขอนนไมเปนอยางนนพระเจาขา. นชอวา อนมตปจฉา. กเถตกมยตาปจฉา เปนไฉน ? พระผมพระภาคเจา ตรสถาม ปญหาโดยทพระองคทรงมพระประสงคจะตรสตอบเสยเอง แก ภกษทงหลาย วา ภกษทงหลาย สตปฏฐาน ๔ เหลาน สตปฏฐาน ๔ เปนไฉน ? นชอวา กเถตกมยตาปจฉา. ในปจฉาทง ๕ เหลานน ปจฉา ๓ ขางตน ไมมแกพระพทธเจา ทงหลาย. เพราะเหตไร ? เพราะวาสงไร ๆ ในกาลอนยดยาวทง ๓ กาล ทปจจยปรงแตง หรอพนจากกาลอนยดยาว ทปจจยปรงแตง ไมได ชอวาไมทรงเหน ไมทรงทราบ ไมทรงชง ไมทรงไตรตรอง ไมปรากฏชด ไมแจมแจง ยอมไมมแกพระพทธเจาทงหลาย เพราะ ฉะนน อทฏฐโชตนาปจฉา จงไมมแกพระพทธเจาเหลานน. กสง ใดทพระผมพระภาคเจา ทรงรแลวดวยพระญาณของพระองค กจคอการเทยบเคยงสงนน กบดวยผอน ไมวาจะเปนสมณะ พราหมณ เทวดา มาร หรอพรหม ยอมไมม ดวยเหตนน ทฏฐสงสนทนาปจฉา ยอมไมมแกพระองค. กเพราะเหตทพระองคไมมความสงสย. เปน เหตใหกลาววาอยางไร เปนผขามพนความเคลอบแคลงเสยได ขจดความสงสยในธรรมทงปวงไดแลว ดวยเหตนน วมตเฉทนาปจฉา จงไมมแกพระองค. สวนปจฉา ๒ ขอนอกนยอมมแกพระผมพระ- ภาคเจา. ในปจฉาเหลานน ปจฉาน พงทราบวา กเถตกมยตาปจฉา.


บดนพระผมพระภาคเจา เมอจะทรงชบคคลเอก ทเขาถาม ดวยคาถามนน ใหแจมแจง จงตรสวา พระตถาคตอรหนตสมมา- สมพทธเจา ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ตถาคโต ความวา พระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา ตถาคต เพราะเหต ๘ ประการ คอ ทรงพระนามวา ตถาคต เพราะเสดจมาอยางนน. ทรงพระ นามวา ตถาคต เพราะเสดจไปอยางนน ทรงพระนามวา ตถาคต เพราะเสดจมาสลกษณะทแท. ทรงพระนามวา ตถาคต เพราะตรสรธรรม ทแทจรง ตามทเปนจรง. ทรงพระนามวา พระตถาคต เพราะทรงเหน อารมณทแทจรง.ทรงพระนามวา ตถาคต เพราะมพระวาจาทแทจรง. ทรงพระนามวา ตถาคต เพราะทรงกระทาเองและใหผอนกระทา. ทรงพระนามวา ตถาคต เพราะอรรถวาทรงครอบงาได (คอเปนใหญ). พระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา ตถาคต เพราะเสดจ มาอยางนนเปนอยางไร ? เหมอนอยางพระสมมาสมพทธเจาองคกอน ๆ ทรงขวนขวาย เพอประโยชนเกอกลแกโลกทงปวงเสดจมาแลว เหมอนอยางพระผม พระภาคพระวปสสเสดจมา เหมอนอยางพระผมพระภาคพระสขเสดจมา เหมอนอยางพระผมพระภาคพระเวสสภเสดจมา เหมอนอยางพระผม พระภาคพระกกสนธะเสดจมา เหมอนอยางพระผมพระภาคพระ- โกนาคมนเสดจมา เหมอนอยางพระผมพระภาคพระกสสปะเสดจมา ขอนมอธบายอยางไร ? มอธบายวา พระผมพระภาคเจาเหลานน เสดจมาดวยอภนหารใด พระผมพระภาคเจาแมของเราทงหลาย ก เสดจมาดวยอภนหารนนเหมอนกน


อกอยางหนง พระผมพระภาคพระวปสส ฯลฯ พระผมพระภาค พระกสสปะ ทรงบาเพญทานบารม ทรงบาเพญศลบารม เนกขมมบารม ปญญาบารมวรยบารม ขนตบารม สจจบารม อธษฐานบารม เมตตา บารมและอเบกขาบารม ทรงบาเพญบารม ๓๐ ทศเหลาน คอ บารม ๑๐ อปบารม ๑๐ ปรมตถบารม ๑๐ ทรงบรจาคมหาบรจาค ๕ ประการ คอ บรจาคอวยวะ. บรจาคทรพย บรจาคลก บรจาคเมย บรจาคชวต ทรงบาเพญบพประโยค บพจรยา การแสดงธรรม และญาตตถจรยา เปนตน ทรงถงทสดแหงาพทธจรยา เสดจมาแลวอยางใด พระผม พระภาคเจาแมของเราทงหลาย กเสดจมาเหมอนอยางนน อกนยหนง พระผมพระภาคพระวปสสเปนตน ฯล พระผมพระภาค พระกสสปะ ทรงเจรญเพมพนสตปฏฐาน ๔ สมมปปธาน ๔ อทธบาท ๔ อนทรย ๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ อรยมรรคมองค ๘ เสดจมาแลว อยางใด พระผมพระภาคเจาแมของเราทงหลาย กเสดจมาเหมอน อยางนน พระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา คถาคต เพราะเสดจมา อยางนน เปนอยางน พระมนทงหลายมพระวปสสเปนตน เสดจมา สความเปนพระสพพญในโลกอยางใด แม พระศากยมนน กเสดจมาเหมอนอยางนน ดวย เหตนน พระผมจกษจงทรงพระนามวา ตถาคต ดงน. พระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา ตถาคต เพราะเสดจมา อยางนน เปนอยางน.


พระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา ตถาคต เพราะเสดจไป อยางนน เปนอยางไร ? เหมอนอยางพระผมพระภาคพระวปสส ประสตในบดเดยวนน กเสดจไป ฯลฯ เหมอนอยางพระผมพระภาคพระกสสปะ ประสตใน บดเดยวนนกเสดจไป กพระผมพระภาคเจานนเสดจไปอยางไร ? จรงอย พระผมพระภาคเจานน ประสตในบดเดยวนนเอง ประทบยน บนปฐพดวยพระยคลบาทอนเสมอกน บายพระพกตรไปเบองทศอดร เสดจไปโดยอยางพระบาท ๗ กาว ดงพระบาลทตรสไววา ดกอนอานนท พระโพธสตวประสตบดเดยวนน กประทบยนดวยพระยคลบาทอน เสมอกน บายพระพกตรไปเบองทศอดร เสดจไปโดยยางพระบาท ๗ กาว เมอทาวมหาพรหมกนพระเศวตฉตร ทรงเหลยวดทวทศ ทรงเปลง อาสภวาจาวา เราเปนผเลศในโลก เราเปนผเจรญทสดในโลก เราเปน ผประเสรฐทสดในโลก การเกดครงนเปนการเกดครงสดทาย บดน ภพใหมไมมตอไป ดงน. และการเสดจไปของพระผมพระภาคเจานน กไดเปนอาการอนแท ไมแปรผน ดวยความเปนบพนมตแหงการบรรล คณวเศษหลายประการ คอ ขอทพระองคประสตในบดเดยวนนเอง กไดประทบยนดวยพระยคลบาทอนเสมอกน นเปนบพนมตแหงการได อทธบาท ๔ ของพระองค. อนง ความทพระองคบายพระพกตรไปเบอง ทศอดร เปนบพนมตแหงความเปนโลกตตรธรรมทงปวง. การยาง พระบาท ๗ กาวเปนนพนมตแหงการไดรตนะ คอ โพชฌงค ๗ ประการ การกนพระเศวตฉตร เปนบพนมตแหงการไดเศวตฉตรอนบรสทธ ประเสรฐ. คอพระอรหตตผลวมตตธรรม. การทอดพระเนตรเหลยวด ทวทศ เปนนพนมตแหงการไดพระอนาวรณญาณ คอความเปนพระ-


สพพญ. การเปลงอาสภวาจา เปนบพนมตแหงการประกาศ พระธรรมจกรอนประเสรฐ อนใคร ๆ เปลยนแปลงไมได. แมพระผม พระภาคเจาพระองคน กเสดจไปเหมอนอยางนน ละการเสดจไปของ พระองคนน กไดเปนอาการอนแท ไมเปรผน ดวยความเปนบพนมต แหงการบรรลคณวเศษเหลานนแล. ดวยเหตนนพระโบราณาจารยทงหลายจงกลาววา พระควมบดโคดมนนประสตแลวในบดเดยวนน กทรงสมผสพนดนดวยพระยคลบาทสมาเสมอ เสดจยางพระบาทไปได ๗ กาว และฝงเทพยดา เจากกางกนเศวตฉตร พระโคดมนนครนเสดจ ไปได ๗ กาว กทอดพระเนตรไปรอบทศเสมอกน ทรงเปลงพระสรเสยงประกอบดวยองค ๘ ประ การ ปานดงราชสหยนอยบนยอดบรรพตฉะนน ดงน. พระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา ตถาคต เพราะเสดจไป อยางนน เปนอยางน. อกนยหนง เหมอนอยางพระผมพระภาคพระวปสสเสดจไปแลว ฯลฯ พระผมพระภาคพระกสสปะเสดจไปแลวฉนใด พระผมพระภาคเจา พระองคนกเหมอนฉนนนทเดยว ทรงละกามฉนทะดวยเนกขมมะ เสดจไปแลว ทรงละพยาบาทดวยความไมพยาบาท ทรงละถนมทธะ ดวยอาโลกสญญา ทรงละอทธจจกกกจจะดวยความไมฟงซาน


ทรงละวจกจฉาดวยการกาหนดธรรม เสดจไปแลว ทรงทาลายอวชชา ดวยพระปรชาญาณ ทรงบรรเทาความไมยนดดวยความปราโมทย ทรงเปดบานประตคอนวรณดวยปฐมฌาน ทรงสงบวตกวจารดวย ทตยฌาน ทรงหนายปตดวยตตยฌาน ทรงละสขทกขดวยจตตถฌาน ทรงกาวลวงรปสญญา ปฏฆสญญา และนานตตสญญา ดวยอากาสา- นญจายตนสมาบต ทรงกาวลวงอากาสานญจายตนสญญาดวยวญญา- ณญจายตนสมาบต ทรงกาวลวงวญญาณญจายตนสญญา ดวยอากญ- จญญายตนสมาบต ทรงกาวลวงอากญจญญายตนสญญา ดวยเนว- สญญานาสญญายตนสมาบต เสดจไปแลว. ทรงละนจจสญญาดวยอนจจานปสสนา ทรงละสขสญญา ดวยทกขานปสสนา ทรงละอตตสญญาดวยอนตตานปสสนา ทรงละ นนท (ความเพลดเพลน) ดวยนพพทานปสสนา ทรงละราคะดวย วราคานปสสนา ทรงละสมทยดวยนโรธานปสสนา ละความยดมน ดวยอปสมานปสสนา ทรงละฆนสญญา (สาคญวาเปนกอน) ดวย ขยานปสสนา ทรงละอายหนา (การประมวลมา) ดวยวยานปสสนา ทรงละธวสญญา (สาคญวายงยน) ดวยวปรณามานปสสนา ทรงละ นมตตสญญาดวยอนมตตานปสสนา ทรงละการตงมนแหงกเลสดวย อปปณหตานปสสนา ทรงละอภนเวส (ยดมน) ดวยสญตานปสสนา ทรงละสาราทานาภนเวสะ (ยดมนดวยยดถอวาเปนสาระ) ดวยอธ ปญญาธรรมวปสสนา (การเหนแจงธรรมดวยปญญาอนยง) ทรงละ สมโมหาภนเวส (ยดมนดวยความลมหลง) ดวยยถาภตญาณทสสนะ ทรงละอาลยาภนเวส (ยดมนในอาลย) ดวยอาทนวานปสสนา ละอป- ปฏสงขา (ไมพจารณา) ดวยปฏสงขานปสสนา ละสงโยคาภนเวสะ


(ยดมนในการประกอบกเลส) ดวยววฏฏานปสสนา ทรงละกเลสอน ตงอยในฐานเดยวกบทฏฐ ดวยโสดาปตตมรรค ทรงละกเลสหยาบ ดวยสกทาคามมรรค ทรงถอนกเลสอยางละเอยดดวยอนาคามมรรค ทรงตดกเลสทงปวงไดเดดขาดดวยอรหตตมรรค เสดจไปแลว. พระ- ผมพระภาคเจาทรงพระนามวา ตถาคต เพราะเสดจไปอยางนน เปน อยางน. พระผมพระภาคเจาทรงพระนาม ตถาคต เพราะเสดจมาถง ลกษณะทแทเปนอยางไร ? ปฐวธาตมลกษณะแขนแขง เปนลกษณะแท ไมแปรผน อาโปธาต มลกษณะไหลเอบอาบ เตโชธาต มลกษณะรอน วาโยธาตมลกษณะเคลอนไปมา อากาศธาตมลกษณะทสมผสถกตอง ไมได วญญาณธาตมลกษณะรแจง รปมลกษณะสลาย เวทนาม ลกษณะเสวยอารมณ สญญามลกษณะจาอารมณ สงขารมลกษณะ ปรงแตงอารมณ วญญาณมลกษณะรอารมณ วตกมลกษณะยกจต ขนสอารมณ วจารมลกษณะตามเคลาอารมณ ปตมลกษณะแผไป สขมลกษณะสาราญ เอกคคตาจตมลกษณะไมฟงซาน ผสสะมลกษณะ ถกตองอารมณ สทธนทรยมลกษณะนอมใจเชอ วรยนทรยมลกษณะ ประคองไว สตนทรยมลกษณะบารง สมาธนทรยมลกษณะไมฟงซาน ปญญนทรยมลกษณะรชด สทธาพละมลกษณะไมหวนไหวในความเชอ วรยพละ มลกษณะไมหวนไหวในความเกยจคราน สตพละมลกษณะ ไมหวนไหว ในความเปนผมสตหลงลม สมาธพละมลกษณะไมหวนไหว ในความฟงซาน ปญญาพละ มลกษณะไมหวนไหวในอวชชา สต- สมโพชฌงคมลกษณะบารง ธมมวจยสมโพชฌงคมลกษณะเลอกเฟน วรยสมโพชฌงคมลกษณะประคอง ปตสมโพชฌงคมลกษณะแผไป


ปสสทธสมโพชฌงคมลกษณะเขาไปสงบ สมาธสมโพชฌงคมลกษณะ ไมฟงซาน อเบกขาสมโพชฌงคมลกษณะพจารณา สมมาทฏฐ. ม ลกษณะเหน สมมาสงกปปะ มลกษณะยกจตขนสอารมณ สมมาวาจา มลกษณะกาหนดถอเอา สมมากมมนตะมลกษณะลกขนพรอม สมมา- อาชวะมลกษณะผองแผว สมมาวายามะมลกษณะประคอง สมมาสต มลกษณะบารง สมมาสมาธ มลกษณะไมฟงซาน อวชชามลกษณะ ไมร สงขารมลกษณะคดนก วญญาณมลกษณะรอารมณ นามม ลกษณะนอมไป รปมลกษณะสลาย สฬายตนะมลกษณะตอกน ผสสะ มลกษณะถกตองอารมณ เวทนามลกษณะเสวยอารมณ ตณหาม ลกษณะเปนเหต อปาทานมลกษณะยดถอ ภพมลกษณะประมวลมา ชาตมลกษณะบงเกด ชรามลกษณะทรดโทรม มรณะมลกษณะจตไป ธาตมลกษณะวาง อายตนะมลกษณะตอกน สตปฏฐาน มลกษณะ บารง สมมปปธาน มลกษณะเรมตง อทธบาทมลกษณะสาเรจ อนทรยมลกษณะเปนใหญ พละมลกษณะไมหวนไหว โพชฌงคม ลกษณะนาออกจากทกข มรรคมลกษณะเปนตวเหต สจจะมลกษณะ เปนของแท สมถะมลกษณะไมฟงซาน วปสสนามลกษณะตามเหน สมถและวปสสนามลกษณะแหงกจอนเดยวกน ธรรมทขนานคกน มลกษณะไมกลบกลาย สลวสทธมลกษณะสารวม จตตวสทธม ลกษณะไมฟงซาน ทฏฐวสทธมลกษณะเหน ขยญาณ (ความรใน ความสนไป) มลกษณะตดขาด อนปปาทญาณ (ความรในความไม เกดขน) มลกษณะระงบ ฉนทะมลกษณะเปนมลเคา มนสการมลกษณะ เปนสมฏฐานทเกดขน ผสสะมลกษณะเปนทรวมกน เวทนามลกษณะ ประชมลง สมาธมลกษณะเปนประมข สตมลกษณะเปนอธปไตย


ปญญามลกษณะยงยวดกวานน วมตตมลกษณะเปนสาระ นพพาน ทหยงลงสอมตะ มลกษณะเปนทสดสน เปนของแท ไมแปรผน ชอวา ตถาคต เพราะเสดจมาถงลกษณะทแทดวยญาณคต คอบรรล ไมผดพลาด ดวยประการอยางน. พระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา ตถาคต เพราะเสดจมาถงลกษณะทแท เปนอยางน. พระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา ตถาคต เพราะตรสรธรรม ทแทจรง ตามความเปนจรงอยางไร ? ชอวาธรรมทแทจรง ไดแก อรยสจ ๔. อยางทตรสไววา ภกษทงหลาย อรยสจ ๔ เหลาน เปนของแทไมผด ไมกลายเปนอยางอน อรยสจ ๔ อะไรบาง ? ภกษทงหลาย ขอนวา นทกข นนเปนของแท นนไมผด นนไมกลายเปนอยางอน. พงทราบความพสดารตอไป. กพระผมพระภาคเจาตรสรยงเอง ซงอรยสจ ๔ เหลานน เพราะฉะนน จงไดรบพระนามวา ตถาคต เพราะตรสรธรรมทแท ก คต ศพทในทน มตรสรยงเองเปนอรรถ. อกอยางหนง ภาวะชราสละมรณะอนเกดและประชมขน เพราะชาตเปนปจจย เปนความแทไมแปรฝน ไมเปนอยางอน ฯลฯ สภาวะสงขารทงหลายเกดและประชมขนเพราะอวชชาเปนปจจย เปนความแทไมแปรผนไมเปนอยางอน. สภาวะอวชชาเปนปจจย แกสงขารทงหลายกเหมอนกน สภาวะสงขารเปนปจจยแกวญญาณ ฯลฯ สภาวะชาตเปนปจจยแก ชราและมรณะ, เปนความแทนนไมแปรผน ไมเปนอยางอน. พระผมพระภาคเจาตรสรธรรมทแทนนทงหมด แมเพราะเหตนนจงเรยกวา ตถาคต เพราะตรสรยงเอง ซงธรรม


อนถองแท. พระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา ตถาคต เพราะตรสร ธรรมอนถองแทตามความเปนจรง เปนอยางน. ชอวา ตถาคต เพราะทรงเหนอารมณทแทจรง เปนอยางไร ? พระผมพระภาคเจาทรงรทรงเหนรปารมณ โดยอาการทกอยาง ทมาปรากฏทางจกขทวาร ของเหลาสตวหาประมาณมได ในโลกธาต อนหาประมาณมได ในโลกพรอมดวยเทวโลก ในหมสตวพรอมดวย เทวดาและมนษย. รปารมณนน พระผมพระภาคเจา ทรงรเหนอยางน ทรงจาแนก ดวยอานาจอฏฐารมณและอนฏฐารมณเปนตนกด ดวยอานาจรองรอย, ทไดในการเหน ไดยน ทราบ และรแจงกด โดยชอมใชนอย โดย วาระ ๑๓ โดยนย ๕๒ ตามนยมอาทวา รปใด เพราะอาศยมหาภตรป ๔ มสและแสง เหนได กระทบได เปนสเขยว สเหลอง รปนน คอ รปายตนะ เปนไฉน ดงน เปนของแททงนน ไมแทไมม. แมใน สททารมณเปนตน ทมาปรากฏ แมในโสตทวารเปนตนกนยน. สมจรงดงคา ทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ภกษทงหลาย อารมณ ใด อนชาวโลกพรอมดวยเทวโลก ฯลฯ อนหมสตว พรอมดวยเทวดา และมนษย เหนแลว ไดฟงแลว ทราบแลว รแจงแลว ถงแลว แสวงหาแลว พจารณาแลว ยอมรอารมณนน เรารยงอารมณนน แลวดวยใจ อารมณนน ตถาคตรแจงแลว อารมณนน ปรากฏแก ตถาคตแลว. ชอวา ตถาคต เพราะทรงเหนอารมณทแทจรงดวยประการ ฉะน. พงทราบการเกดแหงบทวา ตถาคต (ผทรงเหนอารมณทแทจรง)


ชอวา ตถาคต เพราะมพระวาจาทแทจรงเปนอยางไร ? ราตรใด พระผมพระภาคเจา ประทบนงอปราชตบลลงก ณ โพธมณฑสถาน ทรงยายกระหมอมของมารทง ๓ ตรสรยงเอง ซงพระอนตตรสมมาสมโพธญาณ และราตรใด เสดจปรนพพาน ดวยอนปาทเสสนพพานธาต ระหวางตนสาละทงค ในระหวาง ราตรนน ในเวลาทพระองคมพรรษาประมาณ ๔๕ พรรษา พระผ มพระภาคเจา ตรสพทธพจนอนใด ในปฐมโพธกาลบาง มชฌม โพธกาลบาง ปจฉมโพธกาลบาง คอสตตะ เคยยะ ฯลฯ เวทลละ พระพทธพจน ทงหมดนน ใคร ๆ ตาหนไมได ทงโดยอรรถและโดย พยญชนะ ไมขาดไมเกน บรบรณดวยอาการทงปวง เปนเครองยาย ราคะ ในพระพทธพจนนน ไมมความผดพลาดแมเพยงปลายขนทราย พระพทธพจนทงหมดนน เหมอนประทบไวดวยตราอนเดยวกน เหมอนตวงดวยทะนานเดยวกน และเหมอนชงดวยตาชงอนเดยวกน จงเปนของแทแนนอนทงนน ไมมทไมแท. ดวยเหตนน พระองคจงตรสวา ดกอนจนทะ ตถาคตตรสรยงเองซงอนตตรสมมาสมโพธญาณ ในราตรใด และปรนพพานดวยอนปาทเสสนพพานธาต ในราตรใด ระหวาง ราตรนน ไดภาษต ไดกลาว ชแจง คาพดอนใด อนนน เปนของแท อยางเดยว ไมกลายเปนอยางอน เพราะฉะนนจงเรยกวา ตถาคต. จรงอย คตศพท ในบทวา ตถาคโต น มคทเปนอรรถ. ชอวา ตถาคต เพราะมพระวาจาทแทจรง ดวยประการอยางน. อกอยางหนง การพด อธบายวา การกลาว ชอวา อาคทะ. การตรส ของพระองคเปนจรง ไมวปรต เพราะเหตนน จงชอวา ตถาคต


เพราะแปลง ท เปน ต. พงทราบการเชอมบทในอรรถนน ดวยประการ ฉะนแล. ชอวา ตถาคต เพราะเปนผมปกตกระทาอยางทตรสนน เปนอยางไร ? เพราะวา พระกายของพระผมพระภาคเจา ยอมอนโลม แกพระวาจา แมพระวาจากอนโลมแกพระกาย เพราะเหตนน พระองคตรสอยางใด กทรงกระทาอยางนน และทรงกระทาอยางใด กตรสอยางนน. กพระวาจาของพระองคผเปนอยางนน ตรสอยางใด แมพระกายกไปอยางนน อธบายวา ดาเนนไป อยางนน. อนง พระกาย ทรงกระทาอยางใด แมพระวาจา กตรสอยางนน เพราะเหตนน จง ชอวา ตถาคต. ดวยเหตนนนนแล พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ภกษทงหลาย ตถาคตพดอยางใด กระทาอยางนน กระทาอยางใด กพดอยางนน เพราะฉะนน จงเรยกวา ตถาคต. ชอวา ตถาคต เพราะเปนผมปกตกระทาอยางทตรสนน ดวยประการฉะน. ชอวา ตถาคต เพราะอรรถครอบงาได เปนอยางไร ? เพราะพระองคทรงครอบงา สตวทงปวงในโลกธาตหา ประมาณมได เบองบนถงภวคคพรหม เบองตา ถงอเวจมหานรก เบองขวางกาหนดทสดรอบ ๆ ดวยศลบาง สมาธบาง ปญญาบาง วมตตบาง พระองคไมมการชงหรอการนบ พระองคชงไมได นบไมได เปนผยอดเยยมเปนพระราชาแหงพระราชา เปนเทพ แหงเทพ เปนสกกะยอดแหงเหลาสกกะ เปนพรหมยอดแหงเหลา พรหม ดวยเหตนน พระองคจงตรสวา ภกษทงหลาย ตถาคตเปนผ


ครอบงา หมสตวในโลก พรอมดวยเทวโลก ฯลฯ พรอมดวยเทวดา และมนษย อนใคร ๆ ครอบงามได เปนผเหนโดยแท ทาใหผอนอย ในอานาจ เพราะฉะนน จงเรยกวา ตถาคต. พงทราบบทสนธ ใน คาวา ตถาคโต นน อยางน :- การตรส (พงเหน) เหมอนยาอนประเสรฐ. กการตรสนน คออะไร ? คอความงดงามแหงเทศนา และความพอกพนขนแหงบญ. เพราะเหตนนนนแล พระองคจงทรงครอบงาคนผเปนปรปปวาท ทงหมด และสตวโลกพรอมดวยเทวโลก เหมอนหมอผมอานาจ มากครอบงางทงหลายดวยยาทพย ฉะนน. ดงนน พระองคมการตรส คอความงดงามแหงเทศนา และความพอกพนขนแหงบญ อนเปนจรง ไมวปรต เพราะทรงครอบงาสตวโลกได เพราะเหตนน พงทราบวา ตถาคต เพราะแปลง ท. อกษร เปน ต. อกษร. ชอวา ตถาคต เพราะอรรถวา ทรงครอบงาดวยประการฉะน. อกอยางหนง ชอวา ตถาคต เพราะเสดจไปดวยความจรง. เพราะทรงถงซง ความจรง ดงนกม. อธบายวา ตรสร ทรงลวงแลว ทรงบรรล ทรงดาเนนไป. ในบรรดาคาเหลานน ชอวา ตถาคต เพราะเสดจไป คอ ตรสรโลกทงสนดวยความจรง คอ ตรณปรญญา. ชอวา ตถาคต เพราะเสดจไป คอ ทรงลวงโลกสมทย ดวยความจรง คอ ปหานปรญญา. ชอวา ตถาคต เพราะเสดจไป คอ บรรลการดบ สนทแหงโลก ดวยความจรง คอ สจฉกรยา. ชอวา ตถาคต เพราะ เสดจไปคอดาเนนไปสความจรง คอ ปฏปทาอนยงสตวใหถงความ ดบโลก. ดวยเหตนน จงตรสวา ดกอนภกษทงหลาย โลกอนตถาคต


ตรสรยงแลว ตถาคตไมประกอบแลวในโลก ดกอนภกษทงหลาย โลกสมทย ตถาคต ตรสรยงแลว โลกสมทย อนตถาคต ละไดแลว ดกอนภกษทงหลาย โลกนโรธ อนตถาคตตรสรยงแลว โลกนโรธ อนตถาคตกระทาใหแจงแลว ดกอนภกษทงหลาย โลกนโรธคามน- ปฏปทา อนตถาคตตรสรยงแลว เจรญแลว ดกอนภกษทงหลาย สจจะใดแหงโลก พรอมทงเทวโลก ฯลฯ สจจะทงหมด อนตถาคต ตรสรยงแลว เพราะฉะนน จงเรยกวา ตถาคต. อรรถแหงคาวา ตถาคตนน บณฑตพงทราบแมดวยประการอยางน. แมคานกเปน เพยงแนวทางในการแสดงความทตถาคตเปนตถาคต. พระตถาคต เทานน จงจะพรรณนา ความทตถาคตเปนตถาคตได ครบถวน ทกประการ. กใน ๒ บทวา อรห สมมาสมพทโธ อนดบแรก พงทราบวา อรห ดวยเหตเหลานคอ เพราะเปนผไกลขาศกคอกเลส เพราะ เปนผหกกากงแหงสงสารจกรเสยได เพราะควรแกสกการะม ปจจยเปนตน และเพราะไมมความลบในการทาชว. สวนทชอวา สมมาสมพทธะ เพราะตรสรธรรมทงปวง โดยชอบและดวยพระองค เอง. ความสงเขปในขอนมเทาน. ทง ๒ บทน กลาวไวโดยพสดาร ในการพรรณนาพทธานสสต ในคมภรวสทธมรรคแล. จบ อรรถกถาสตรท ๑


อรรถกถาสตรท ๒ ในสตรท ๒ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ปาตภาโว ไดแก การเกดขน คอ การสาเรจ. บทวา ทลลโภ โลกสม ไดแก หาไดยาก คอ หาไดโดยยากยง ในสตวโลกน. ทชอวา หาไดยาก เพราะเหตไร ? เพราะพระองคไมอาจบาเพญทานบารม คราวเดยวแลวไดเปนพระพทธเจา. อนงพระองคไมทรงสามารถ บาเพญทานบารม ๒ ครง ๑๐ ครง ๒๐ ครง ๕๐ ครง ๑๐๐ ครง ๑,๐๐๐ ครง โกฏครง แสนโกฏครง ไมทรงสามารถบาเพญทาน บารมได ๑ วน ๒ วน ๑๐ วน ๒๐ วน ๕๐ วน ๑๐๐ วน ๑,๐๐๐ วน ๑๐๐,๐๐๐ วน แสนโกฏวน ฯลฯ ๑ เดอน ๑ ป ๒ ป ฯลฯ แสนโกฏป ๑ กป ๒ กป ฯลฯ แสนโกฏกป พระองคไมสามารถบาเพญทาน บารม ๑ อสงไขย ๒ อสงไขย ๓ อสงไขย แหงกป แลวเปนพระ พทธเจาได แมในศลบารม เนกขมมบารม ฯลฯ อเบกขาบารม กนยนเหมอนกน. แตครงสดทาย พระองคทรงบาเพญบารม ๑๐ สน ๔ อสงไขยกาไรแสนกป แลวจงสามารถเปนพระพทธเจาได ดวยเหต ดงกลาวมาน พระองคจงชอ วาหาไดยาก. จบ อรรถกถาสตรท ๒


อรรถกถาสตรท ๓ ในสตรท ๓ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อจฉรยมนสโส แปลวา มนษยอศจรรย. บทวา อจฉรโย ความวา ไมมเปนนตย เหมอนตาบอดขน ภเขา. นยแหงศพทเทานกอน แตนยแหงอรรถกถาดงตอไปน. ชอวา อจฉรยะ เพราะควรแกการปรบมอ. อธบายวา ควรปรบมอ แลวมอง. อกอยางหนง ชอวา มนษยอศจรรย แมเพราะประกอบ ดวยธรรมอนไมเคยม นาอศจรรยหลายประการ มอาทอยางนวา ภกษทงหลาย ธรรมอนไมเคยมนาอศจรรย ๔ ประการ ยอมม ปรากฏ เพราะพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจาปรากฏ. ชอวา อจฉรยมนษย เพราะเปนมนษยทเคยสงสมมากม. จรงอย การทพระองคทรงประชมธรรม ๘ ประการ อนจะ ทาใหอภนหารเพยบพรอม แลวทรงผกพระมนสประทบนง ณ มหาโพธมณฑสถาน ตอพระพกตร ของพระพทธเจาพระองคหนง ใคร ๆ อน มไดเคยสงสมมาเลย พระสพพญโพธสตวพระองคเดยว เทานนสงสมมา. อนงแมการทพระองค ไดรบพยากรณในสานก พระพทธเจาทงหลายเปนผไมหวนกลบหลง อธษฐานความเพยร แลวบาเพญพทธการกธรรม ใคร ๆ อน มไดเคยสงสมมาเลย พระ- สพพญโพธสตวเทานน เคยสงสมมา. อนงพระองคทรงบาเพญ


พระบารมใหแกกลา (ยงพระบารมใหถอเอาหอง) ดารงอยในอตภาพ เชนเสวยพระชาตเปนพระเวสสนดร บาเพญสตตสตกมหาทาน (ของ ๗ สง สงละ ๗๐๐) มอาทอยางน คอ ชาง ๗๐๐ มา ๗๐๐ ประดบดวย เครองอลงการพรอมสรรพ มอบพระโอรสเชนพระชาลกมาร พระธดา เชน กณหาชนา และพระเทว เชนพระนางมทร ไวในมขแหงทาน ดารง อยตลอดอายในอตภาพท ๒ ทรงถอปฏสนธในภพชนดสต ซงใคร ๆ อน มไดเคยสงสมมาเลย พระสพพญโพธสตวเทานนเคยสงสมนา. แมการ ทพระองคทรงดารงอยในภพชนดสตตลอดอาย ทรงรบการเชญของ เทวดาทงหลาย ทรงตรวจดมหาวโลกตะ ๕ อยาง ทรงมพระสต และสมปชญญะ จตจากดสต ถอปฏสนธในตระกลทมโภคะมาก ซงใคร ๆ อนมไดเคยสงสมมาเลย พระสพพญโพธสตวเทานนเคยสงสม มา อนงหมนโลกธาตไหวในวนถอปฏสนธกด การทพระองคทรงม พระสตสมปชญญะอยในพระครรภของพระมารดากด การทหมน โลกธาตไหว แมในวนทพระองคทรงมพระสตสมปชญญะเสดจออก จากพระครรภของพระมารดากด การทพระองคประสตในเดยวน แลวเสดจยางพระบาทได ๗ กาวกด การกางกนเศวตฉตรอนเปนทพย กด การโบกพดดวยวาลวชนอนเปนทพยกด การทพระองคทรงเหลยวด อยางสหะไปใน ๔ ทศ ไมทรงเหนสตวไร ๆ ทจะเสมอเหมอนพระองค แลวทรงบนลอสหนาทอยางนวา เราเปนผเลศของโลกกด การท หมนโลกธาตไหว ในขณะทพระองคทรงละราชสมบต เมอพระญาณ แกกลา แลวเสดจออกมหาภเนษกรมณกด การทพระองคประทบ นงสมาธ ณ มหาโพธมณฑสถาน ทรงชนะมารเปนตนไปแลว ทรงชาระปพเพนวาสานสสตญาณ และทพจกขญาณ ทรงทา


หมนโลกธาตใหไหว ขณะทรงแทงตลอดกองคณคอพระสพพญตญาณ ในเวลาใกลรงกด ประกาศพระธรรมจกรอนยอดเยยม ซงม วนรอบ ๓ รอบ ดวยปฐมเทศนากด ความอศจรรยทงหมดดงกลาว มาอยางนเปนตน ใคร ๆ อนมไดเคยสงสมมาเลย พระสพพญพทธเจา เทานนเคยสงสมขมา. ชอวา มนษยอศจรรย เพราะเปนมนษยเคย สงสมมาดงนบาง ดวยประการอยางน. จบ อรรถกถาสตรท ๓ อรรถกถาสตรท ๔ ในสตรท ๔ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา กาลกรยา ความวา ชอวา กาลกรยา เพราะกรยาท ปรากฏในกาลครงหนง. จรงอย พระตถาคต ทรงดารงอย ๔๕ พรรษา ทรงประกาศ ปฎก ๓ นกาย ๕ สตถศาสนมองค ๙ พระธรรมขนธ ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ ทรงกระทามหาชน ใหนอมไปในพระนพพาน โอนไปในพระนพพาน บรรทมระหวางไมสาละทงค ตรสเรยกภกษ สงฆมา ทรงโอวาทดวยความไมประมาท ทรงมพระสตสมปชญญะ เสดจปรนพพานดวยอนปาทเสสนพพานธาต, กาลกรยานของพระ- ตถาคตนนปรากฏมาจนกระทงกาลวนน เพราะเหตนน จงชอวา กาลกรยา เพราะเปนกรยาทปรากฏในเวลาหนง. บทวา อนตปปา โหต แปลวา กระทาความเดอดรอนตาม (ภายหลง). ในขอนน


กาลกรยาของพระเจาจกรพรรด การทาความเดอดรอนตามแก เทวดาและมนษยในหนงจกรวาล. กาลกรยาของพระพทธเจาทงหลาย กระทาความเดอดรอนตามแกเทวดาและมนษยทงหลายในหมนจกรวาล ดวยเหตนน จงตรสวา กระทาความเดอดรอนตามแกขนมาก ดงน. จบ อรรถกถาสตรท ๔ อรรถกถาสตรท ๕ ในสตรท ๕ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อทตโย ความวา ทชอวา อทตโย เพราะไมมพระพทธเจา องคท ๒. จรงอยพระพทธะ. ม ๔ คอ สตพทธะ จตสจจพทธะ ปจเจกพทธะ สพพญพทธะ. ในพทธะ ๔ นน ภกษผเปนพหสต (มพทธพจนอนสดบแลวมาก) ชอวา สตพทธะ. ภกษผเปนพระขณาสพ (นอาสวะสนแลว) ชอวา จตสจจพทธะ. พระองคผบาเพญบารม สองอสงไขย กาไรแสนกป แลวแทงตลอดปจเจกพทธญาณ ชอวา ปจเจกพทธะ. พระองคผบาเพญบารม ๔-๘-๑๖ อสงไขย กาไร แสนกป แลวยายกระหมอมแหงมารทง ๓ แทงตลอดพระสพพญต- ญาณ ชอวา สพพญพทธะ. ในพทธะ ๔ เหลาน พระสพพญพทธะ ชอวา ไมมพระองคท ๒ ธรรมดาวาพระสพพญพทธะพระองคอน จะเสดจอบตรวมกบพระสพพญพทธะพระองคนนกหาไม.


บทวา อสหาโย ความวา ชอวาไมมสหาย เพราะทานไมม สหายผเชนกบดวยอตภาพ หรอดวยธรรมททรงแทงตลอดแลว. กพระเสขะและพระอเสขะ ชอวา เปนสหายขอพระพทธเจาทงหลาย โดยปรยายนวา พระผมพระภาคเจานน ทรงไดเสกขปฎปทา และ อเสกขปฏปทาเปนสหายแล. บทวา อปปฎโม (ไมมผเปรยบ) ความวา อตภาพเรยกวา รปเปรยบ. ชอวาไมมผเปรยบ เพราะรปเปรยบอนเชนกบอตภาพ ของทานไมม. อกอยางหนง มนษยทงหลายกระทารปเปรยบใด ลวนแลวดวยทองและเงนเปนตน ในบรรดารปเปรยบเหลานน ชอวา ผสามารถกระทาโอกาสแมสกเทาปลายขนทรายใหเหมอนอตภาพของ พระตถาคต ยอมไมม เพราะเหตนน จงชอวาไมมผเปรยบแมโดย ประการทงปวง. บทวา อปปฎสโม (ไมมผเทยบ) ความวา ชอวา ไมมผเทยบ เพราะใคร ๆ ชอวาผจะเทยบกบอตภาพของพระตถาคต นนไมม. บทวา อปปฏภาโค (ไมมผเทยม) ความวา ชอวาไมมผเทยม เพราะธรรมเหลาใดอนพระตถาคตทรงแสดงไวโดยนยมอาทวา สตปฏฐานม ๔ ขนชอวาผสามารถเพอจะทาเทยมในธรรมเหลานน โดยนยมอาทวา น จตตาโร สตปฏานา ตโย วา ปจ วา (สตปฏฐาน ไมใช ๔ สตปฏฐานม ๓ หรอ ๕.) บทวา อปปฏปคคโล (ไมมบคคล ผแขง) ความวา ชอวาไมมบคคลผแขง เพราะไมมบคคลอนไร ๆ ชอวาสามารถเพอใหปฏญญาอยางนวา เราเปนพระพทธเจา ดงน.


บทวา อสโม (ไมมผเสมอ) ความวา ชอวา ผไมเสมอดวย สตวทงปวง เพราะไมมบคคลเทยมนนเอง. บทวา อสมสโม (ผเสมอ กนบคคลผไมมใครเสมอ) ความวา พระสพพญพทธเจาทงหลาย ทเปนอดตและอนาคต ทานเรยกวา ไมมผเสมอ ผเสมอดวยพระ สพพญพทธเจา ผไมมใคร ๆ เสมอเหลานน เพราะฉะนน จงชอวา ผเสมอกบบคคลผไมมใครเสมอ. บทวา ทวปทาน อคโค ความวา พระสมมาสมพทธเจา เปน ยอดของเหลาสตวผไมมเทา ม ๒ เทา ม ๔ เทา มเทามาก สตวผมรป ไมมรป ผมสญญา ไมมสญญา มสญญากมใช ไมมสญญากมใช. เพราะเหตไร ในทน ทานจงกลาววา เปนยอดของเหลาสตว ๒ เทา ? เพราะเนองดวยพระองคเปนผประเสรฐกวา. จรงอย ธรรมดาวา ทานผประเสรฐ เมอจะอบตในโลกน หาอบตในสตวไมมเทา ม ๔ เทา และมเทามากไม ยอมอบตเฉพาะในสตว ๒ เทาเทานน. ในสตว ๒ เทา ชนดไหน ? ในมนษย และเทวดาทงหลาย. กเมอเสดจอบตในหม มนษย ยอมอบตเปนพระพทธเจา ผสามารถเพอทาสามพนโลกธาต และหลายพนโลกธาต ใหอยในอานาจได. เมออบตในหมเทวดา ยอมอบตเปนทาวมหาพรหม ผทาหมนโลกธาตใหอยในอานาจได ทาวมหาพรหมนน พรอมทจะเปนกปปยการก หรอเปนอารามก ของพระองค ดงนน ทานจงเรยกวาเปนยอดของสตว ๒ เทา ดวย อานาจเปนผประเสรฐกวามนษยและเทวดาแมนนทเดยว. จบ อรรถกถาสตรท ๕


อรรถกถาสตรท ๖ เปนตน ในสตรท ๖ เปนตนวนจฉยดงตอไปน :- บทวา เอกปคคลสส ภกขเว ปาตภาวา มหโต จกขสส ปาตภาโว โหต ความวา ดกอนภกษทงหลาย จกษใหญยอมปรากฏ เพราะพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา ผเปนบคคลเอกปรากฏ. เมอบคคลนนปรากฏแลว แมจกขกยอมปรากฏเหมอนกน เพราะเวน บคคลปรากฏเสย จกขกปรากฏไมได. บทวา ปาตภาโว ไดแก การอบต คอ ความสาเรจ. จกษชนดไหน ? จกษคอปญญา. เสมอนเชนไร ? เสมอน วปสสนาปญญา ของพระสารบตรเถระ เสมอนสมาธปญญา ของ พระมหาโมคคลลานเถระ. แมในอาโลกะ (การเหน) เปนตน กนยน เหมอนกน. จรงอย ในการมองเหนเปนตนน ทานประสงคเอาการ มองเหนเชนการมองเหนดวยปญญา และแสงสวาง เชนแสงสวาง แหงปญญาของพระอครสาวกทงสอง. บทแมทง ๓ น คอ แหง ดวงตาอนใหญ แหงการมองเหนอนใหญ แหงแสงสวางอนใหญ พงทราบวา ตรสเจอกนทงโลกยะ และโลกตตระ. บทวา ฉนน อนตตยาน ไดแก ธรรมอนสงสด ๖ อยาง ทไมมธรรมอนยงขนไปกวา ในคานนมอธบายวา อนตตรยะ ๖ เหลาน คอ ทสสนานตตรยะ สวนานตตรยะ ลาภานตตรยะ สกขานตตรยะ ปารจรยานตตรยะ อนสสตานตตรยะ. ความปรากฏเกดขนแหง อนตตรยะ ๖ เหลาน จงม.


จรงอยทานพระอานนทเถระ ยอมไดเหนพระตถาคตดวย จกขวญญาณทงเชาทงเยน นชอวา ทสสนานตตรยะ. แมคนอน ไมวาจะเปนพระโสดาบน พระสกทาคาม พระอนาคาม กยอมไดเหน พระตถาคตเหมอนพระอานนทเถระ แมน กชอวา ทสสนานตตรยะ. อนง บคคลอนอกผเปนกลยาณปถชน กไดเหนพระทศพลเหมอน พระอานนทเถระ ทาการเหนนนใหเจรญ ยอมบรรลโสดาปตตมรรค นกชอวา ทสสนะ เหมอนกน สวนการเหนเดม ชอวาทสสนานตตรยะ. จรงอย บคคลยอมไดฟงพระดารสของพระทศพลเนอง ๆ ดวยโสตวญญาณ เหมอนพระอานนทเถระ นชอสวนานตตรยะ. แมพระอรยบคคลเหลาอน มพระโสดาบนเปนตน ยอมไดฟงพระ ดารส ของพระตถาคตเจา เหมอนพระอานนทเถระ แมนกชอวา สวนานตตรยะ. สวนบคคลอนอก ผเปนกลยาณปถชน ไดฟงพระ ดารสของพระตถาคตเจา เหมอนพระอานนทเถระ เจรญสวนะนน ยอมบรรลโสดาปตตมรรค นกชอวา สวนะเหมอนกน สวนการฟง เดม ชอวา สวนานตตรยะ. บคคลยอมไดเฉพาะศรทธาในพระทศพล เหมอนพระอานนท- เถระน กชอวา ลาภานตตรยะ. แมบคคลเหลาอน มพระโสดาบน เปนตน ไดลาภเฉพาะคอศรทธาในพระทศพล เหมอนพระอานนทเถระ ยอมไดลาภเฉพาะ แมนกชอวา ลาภานตตรยะ. สวนคนอนอก เปน กลยาณปถชน ไดลาภเฉพาะคอศรทธาในพระทศพล เหมอนพระ อานนทเถระ เจรญลาภนน ยอมบรรลโสดาปตตมรรค นชอวา การไดเหมอนกน สวนการไดอนเดม ชอวา ลาภานตตรยะ.


อนง บคคลศกษาสกขา ๓ ในพระศาสนาของพระทศพล เหมอนพระอานนทเถระ นชอวา สกขานตตรยะ. แมพระอรย บคคลเหลาอน มพระโสดาบนเปนตน ยอมศกษาสกขา ๓ ในพระ ศาสนาของพระทศพล เหมอนพระอานนทเถระแมน กชอวา สกขานตตรยะ. สวนคนอนอก ผเปนกลยาณปถชน ศกษาสกขา ๓ ในพระศาสนาของพระทสพลเหมอนพระอานนทเถระ เจรญสกขา ๓ นน ยอมบรรลโสดาปตตมรรค นชอวา การศกษาเหมอนกน สวน การศกษาอนเดม ชอวา สกขานตตรยะ อนง บคคลปรนนบตพระทศพลเนอง ๆ เหมอนพระอานนท เถระ นชอวา ปารจรยานตตรยะ. แมพระอรยบคคลเหลาอน ม พระโสดาบนเปนตน ยอมปรนนบตพระทศพลเนอง ๆ แมน กชอวา ปารจรจรยานตตรยะ. สวนคนอน ๆ ผเปนกลยาณปถชน ปรนนบต พระทศพล เหมอนพระอานนทเถระ เจรญการปรนนบตนน ยอม บรรลโสดาปตตมรรค นชอวา การปรนนบตเหมอนกน สวนการ ปรนนบตอนเดม ชอวาปารจรยานตตรยะ. บคคลระลกถงเนอง ๆ ถงคณอนเปนโลกยะ และโลกตตระ ของพระทศพล เหมอนพระอานนทเถระ. นชอวา อนสสตานตตรยะ. แมพระอรยบคคลเหลาอน มพระโสดาบนเปนตน ระลกเนอง ๆ ถง คณอนเปนโลกยะ และโลกตตระ ของพระทศพล เหมอนพระอานนท- เถระ แมนกชอวา อนสสตานตตรยะ. สวนคนอนอก เปนกลยาณ- ปถชน ระลกเนอง ๆ ถงคณอนเปนโลกยะ. และโลกตตระ ของ พระทศพล เหมอนพระอานนทเถระ เจรญการระลกเนอง ๆ นน ยอมบรรลโสดาปตตมรรค นชอวา อนสสต เหมอนกน สวนอนสสต


เดม ชอวาอนสสตานตตรยะ ดงพรรณนามาน คออนตตรยะ ๖. อนตตรยะ ๖ เหลานยอมปรากฏ อนตตรยะ ๖ เหลาน พงทราบวา ทานกลาวเจอปนกนทงโลกยะ และโลกตตระ. บทวา จตนน ปฏสมภทาน สจฉกรยา โหต ความวา กปฏสม- ภทา ๔ คอ อรรถปฏสมภทา ธรรมปฏสมภทา นรตตปฏสมภทา ปฏภาณปฏสมภทา. ในปฏสมภทา ๔ นน ความรในอรรถ ชอวา อรรถปฏสมภทา. ความรในธรรมชอวา ธรรมปฏสมภทา. ความร ในการกลาวภาษาทเปนอรรถและธรรม ชอวา นรตตปฏสมภทา. ความรในญาณทงหลาย ชอวาปฏภาณปฏสมภทา. ความสงเขป ในทน มเพยงเทาน. สวนความพสดารแหงปฏสมภทาเหลานน มาแลวในอภธรรมนนแล. อธบายวา การกระทาใหแจงประจกษ ปฏสมภทาทง ๔ น ยอมมในพทธปบาทกาล. การการทาใหแจง ปฏสมภทาเหลานน เวนพทธปบาทกาลเสย ยอมไมม. ปฏสมภทา แมเหลาน พงทราบวา ทานกลาววา เปนไดทงโลกยะ และโลกตตระ. บทวา อเนกธาตปฏเวโธ ความวา การแทงตลอดธาต ๑๘ มคาวา จกขธาต รปธาต ดงนเปนตน ยอมมในพทธปบาทกาล เทานน เวนพทธปบาทกาล ยอมไมม. ในคาวา นานาธาตปฏเวโธ โหต การแทงตลอดธาตตาง ๆ จงมน ธาต ๑๘ นแหละ พงทราบวา นานาธาต เพราะมสภาวะตาง ๆ. กการแทงตลอดอนใด ซงธาต เหลานน โดยเหตตาง ๆ อยางนวา ธาตเหลาน มสภาวะตางกน ในขอน นชอวา การแทงตลอดธาตตาง ๆ.


บทวา วชชา ในบทวา วชชาวมตตผลสจฉกรยา น ไดแก ผลญาณ. บทวา วมตต ไดแกธรรมทสมปยตดวยโสดาปตตผล นอกจากวชชานน. บทวา โสดาปตตผลสจฉกรยา ความวา ปฐมมรรค ชอวา โสตะ. ชอวา โสดาปตตผล เพราะเปนผลอนบคคลพงบรรล ดวยโสตะนน. สกทาคามผลเปนตนปรากฏชดแลวแล. บทวา อนตตร แปลวา ยอดเยยม. บทวา ธมมจกก ไดแก จกรอนประเสรฐ. จรงอย จกก ศพทน มาในอรรถวาอรจกร (คอ จกรประหารชวต ) ในคาถานวา ทานไดประสบนางเวมานกเปรต ๔ นาง จาก ๔ นาง เปน ๘ นาง จาก ๘ นาง เปน ๑๖ นาง ถง จะไดประสบนางเวมานกเปรต จาก ๑๖ นาง เปน ๓๒ นาง กยงปรารถนายงไปกวานน จงได ประสบจกรน จกรกรดยอมผดผนบนกระหมอม ของคนผถกความอยากครอบงาแลว. ลงในอรรถวาจกร คออรยาบถ ในประโยคนวา ชาวชนบทเปลยน อรยาบถ เดนไปรอบ ๆ. ลงในอรรถวาจกรคอไมในประโยคนวา ดกอนภกษทงหลาย ครงนนแล ชางรถหมนจกรคอไมยนต ททา ๗ เดอนเสรจ. ลงในอรรถวาจกรคอลกษณะ. ในประโยคนวา โทณ- พราหมณ ไดเหนจกรคอลายลกษณะอนเกดทพระบาทของพระผ มพระภาคเจา ซงมกาพนซ. ลงในอรรถวาจกรคอสมบต ในประโยค นวา สมบต ๔ ยอมเปนไปแกเทวดาและมนษยทงหลาย ผประกอบ


ดวยสมบตเหลาใด สมบตเหลาน ม ๔ ประการ. ลงในอรรถวาจกรคอ รตนะในประโยคนวา จกรคอรตนะอนเปนทพย ปรากฏอย. แตในทน ลงในอรรถวาจกรคอธรรม. ในบทวา ปวตตต นพงทราบประเภทดงนวา ชอวากาลง ปรารถนาอยางจรงจงซงพระธรรมจกร ธรรมจกรชอวาปรารถนา อยางจรงจงแลว ชอวา กาลงทาพระธรรมจกรใหเกดขน ธรรมจกร ชอวาทรงทาใหเกดขนแลว ชอวากาลงประกาศพระธรรมจกร ธรรมจกรชอวาทรงประกาศแลว. ชอวากาลงปรารถนาอยางจรงจงซงพระธรรมจกรตงแต ครงไหน ? ครงทพระองคเปนสเมธพราหมณ เหนโทษในกาม ทงหลาย และอานสงสในเนกขมมะ ถวายสตตสดกมหาทานแลวบวช เปนฤาษ ทาอภญญา ๕ และสมาบต ๘ ใหบงเกด ตงแตนนมา ชอวา กาลงปรารถนาอยางจรงจง ซงพระธรรมจกร. ชอวาปรารถนาอยางจรงจงแลว ตงแตครงไหน ? ครงพระองค ประชมธรรม ๘ ประการ แลวทรงผกพระมนส เพอประโยชนแก การทาพระมหาโพธญาณใหผองแผว ณ บาทมลแหงพระพทธเจา พระนามวาทปงกร ทรงอธษฐานพระวรยะวา เราไมไดรบ พยากรณ จกไมลกขนแลวจงนอนลง ไดรบพยากรณจากสานก พระทศพลแลว ตงแตนนมา ธรรมจกรชอวาปรารถนาอยางจรงจง แลว. ชอวา กาลงใหธรรมจกรเกดขน ตงแตครงไหน ? ครงแม เมอพระองคทรงบาเพญทานบารม ชอวากาลงยงธรรมจกรใหเกด


ขน. เมอทรงบาเพญสลบารมกด ฯลฯ ทรงบาเพญอปบารมกด ชอวา กาลงยงธรรมจกรใหเกดขน เมอทรงบาเพญบารม ๑๐ อปบารม ๑๐ ปรมตถบารม ๑๐ กด เมอทรงบาเพญมหาบรจาค ๕ กด ทรงบาเพญญาตดถจรยากด ชอวาทรงยงธรรมจกรใหเกด ขน. ทรงอยในภาวะเปนพระเวสสนดร ทรงถวายสตตสดกมหาทาน ทรงมอบบตรและภรรยา ในมขคอทาน ทรงถอเอายอดพระบารม ทรงบงเกดในสวรรคชนดสต ทรงดารงอยในดสตนน ตลอดพระชน- มาย อนเทวดาทลอาราธนาแลวใหปฏญญา แมทรงพจารณาด มหาวโลกนะ ๕ ชอวากาลงยงธรรมจกรใหเกดขนเหมอนกน. เมอ ทรงถอปฏสนธในพระครรภของพระมารดากด เมอทรงทาหมน จกรวาลใหไหว ในขณะปฏสนธกด เมอทรงทาโลกใหไหว เหมอน อยางนนนนแล ในวนเสดจออกจากพระครรภของมารดากด เมอ ประสตในเดยวนนแลวเสดจยางพระบาทไป ๗ กาว ทรงบนลอ สหนาทวาเราเปนผเลศกด เมอเสดจอยครองเรอน ตลอด ๒๙ พรรษากด เสดจออกเพอคณอนยงใหญกด ทรงบรรพชาทรมฝง แมนาอโนมานทกด ทรงกระทามหาปธานความเพยร ๖ พรรษากด เสวยขาวมธปายาส ทนางสชาดาถวาย แลวทรงลอยถาดทองในแมนา แลวเสดจไปโพธมณฑสถานอนประเสรฐ. ในเวลาเยน ประทบนง ตรวจโลกธาตดานทศบรพา ทรงกาจดมารและพลของมาร ในเมอ ดวงอาทตยยงทรงอยนนแล ทรงระลกถงปพเพนวาสญาณในปฐมยาม กด ทรงชาระทพยจกษในมชฌมยามกด ทรงพจารณาปจจยาการ ในเวลาตอเนองกบเวลาใกลรง แลวแทงตลอดโสดาปตตมรรคกด ทรงทาใหแจงโสดาปตตผลกด ทรงทาใหแจง สกทาคามมรรค


สกทาคามผล อนาคานมรรค อนาคามผลกด เมอทรงแทงตลอด อรหตตมรรคกด กชอวา ทรงกาลงกระทาธรรมจกรใหเกดขน เหมอนกน. กธรรมจกร ชอวา อนพระองคใหเกดขนแลว ในขณะแหง พระอรหตตผล. จรงอยคณราส กองแหงคณ ทงสนของพระพทธเจา ทงหลาย ยอมสาเรจพรอมกบอรหตตผลนนแล. เพราะฉะนน ธรรมจกร นน เปนอนชอวาอนพระองคใหเกดขนแลวในขณะนน. พระองคทรงประกาศธรรมจกรเมอไร ? เมอพระองคทรงยบยง อย ๗ สปดาห ณ โพธมณฑสถาน ทรงแสดงธรรมจกกปปวตตน- สตร กระทาพระอญญาโกณฑญญเถระใหเปนกายสกข ทปา อสปตนมฤคทายวน ชอวาทรงประกาศพระธรรมจกร. กในกาลใดพระอญญาโกณฑญญเถระ ไดการฟงทบงเกด ดวยอานภาพแหงเทศนาญาณของพระทศพล แลวบรรลธรรมกอน เขาทงหมด จาเดมแตกาลนนมา พงทราบวาธรรมจกร เปนอน ชอวา ทรงประกาศแลว. จรงอย คาวา ธรรมจกร นเปนชอแหงเทศนาญาณบาง แหงปฏเวธญาณบาง. ใน ๒ อยางนน เทศนาญาณเปนโลกยะ ปฏเวธญาณเปนโลกตตระ. ถามวา เทศนาญาณ ปฏเวธญาณ เปนของใคร ? แกวา ไมใชของใครอน พงทราบวาเทศนาญาณ และปฏเวธญาณ เปนของพระสมมาสมพทธเจาเทานน. บทวา สมมเทว ไดแก โดยเหต คอ โดยนย โดยการณ นนเอง. บทวา อนปวตตนต ความวา พระเถระชอวายอมประกาศตาม


ธรรมจกร ทพระศาสดาทรงประกาศไวกอนแลว เหมอนเมอพระ ศาสดาเสดจไปขางหนา พระเถระเดนไปขางหลง ชอวาเดนตาม พระศาสดานนฉะนน. ถามวา ประกาศตามอยางไร ? ตอบวา ก พระศาสดาเมอทรงแสดงวา ดกอนภกษทงหลาย สตปฏฐาน ๔ เหลาน สตปฏฐาน ๔ อะไรบาง ชอวาทรงประกาศธรรมจกร. พระธรรมเสนาบดสารบตรเถระนนแล เมอแสดงวา ดกอนผมอาย สตปฏฐาน ๔ เหลาน ชอวา ยอมประกาศตามซงธรรมจกร. แมใน สมมปปธานเปนตน กนยนเหมอนกน. มใชแตในโพธปกขยธรรม อยางเดยว. แมในคาวา ภกษทงหลาย อรยสจ ๔ เหลาน อรยวงศ ๔ เหลาน เปนตน กพงทราบนยนเหมอนกน. ดวยประการดงกลาวน พระสมมาสมพทธเจา ชอวาทรงประกาศธรรมจกร พระเถระ ชอวา ประกาศตามพระธรรมจกรทพระทศพลทรงประกาศแลว. กพระธรรมอนพระเถระผประกาศตามธรรมจกรอยางน แสดงแลวกด ประกาศแลวกด ยอมชอวา เปนอนพระศาสดาทรง แสดงแลวประกาศแลวทเดยว. ผใดผหนง ไมวาจะเปนภกษ ภกษณ กตาม อบาสก อบาสกา กตาม เปนเทพ หรอเปนทาวสกกะกตาม เปนมารหรอเปนพรหมกตาม แสดงธรรมไว ธรรมทงหมดนน เปนอนชอวาพระศาสดาทรงแสดงแลว ทรงประกาศแลว. สวนชน นอกนน ชอวาตงอยในฝายของผทดาเนนตามรอย. อยางไร ? เหมอน อยางวา ชนทงหลายอานลายพระราชหตถ ทพระราชาทรงประทาน แลวกระทางานใด ๆ งานนน ๆ อนผใดผหนง การทาเองกด ให คนอนกระทากด เขาเรยกวา พระราชาใชใหทาอยางนนเหมอนกน.


ความจรง พระสมมาสมพทธเจา เหมอนพระราชาผใหญ. พทธพจน คอปฎก ๓ เหมอนลายพระราชหตถ การใหโดยมขคอนยในพระ ไตรปฎก เหมอนการทรงประทานลายพระราชหตถ. การใหบรษท ๔ เรยนพทธพจน ตามกาลงของตนแลวแสดง ประกาศแกชนเหลาอน เหมอนอานลายพระราชหตถแลวทาการงาน. ในธรรมเหลานน ธรรมทผใดผหนงแสดงกด ประกาศกด พงทราบวา ชอวา ธรรม อนพระศาสดาแสดงแลว ประกาศแลว เหมอนผใดผหนง อานลาย พระราชหตถ ทางานใด ๆ ดวยตนเองกด ใชใหผอนทากด งานนน ๆ ชอวา อนพระราชาใชใหทาแลวเหมอนกน. คาทเหลอในบททงปวง มอรรถงายทงนนแล. จบ อรรถกถาสตรท ๖ จบ อรรถกถาเอกปคคลวรรคท ๑๓


เอตทคคบาล

วรรคท ๑ วาดวยภกษผมตาแหนงเลศ ๑ ทาน [๑๔๖] ดกอนภกษทงหลาย พระอญญาโกณฑญญะ เลศกวา พวกภกษสาวกของเราผรราตรนาน. พระสารบตร เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผมปญญามาก. พระมหาโมคคลลานะ เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผมฤทธ. พระมหากสสป เลศกวาพวกภกษสาวกของเรา ผทรงธดงค และสรรเสรญคณแหงธดงค. พระอนรทธะ เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผมทพยจกษ. พระภตทยกาฬโคธาบตร เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผเกด ในตระกลสง. พระลกณฏกภททยะ เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผมเสยง ไพเราะ. พระปณโฑลภารทวาชะ เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผ บนลอสหนาท. พระปณณมนตานบตร เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผเปน ธรรมกถก. พระมหากจจานะ เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผจาแนก อรรถแหงภาษตโดยยอใหพสดาร. จบวรรคท ๑


เอตทคควรรคท ๔

๑. วรรคท ๑ อรรถกถาสตรท ๑ ในสตรท ๑ ของวรรคท ๑ ในเอตทคควรรค พงทราบวนจฉย ดงตอไปน. บทวา เอตทคค ตดบทเปน เอต อคค. กอคคศพทน ในบทวา เอตทคค นน ปรากฏในอรรถวาเบองตน ในประโยค มอาทวา ทสด. อคคศพท ปรากฏในอรรถวาเบองตน ในประโยค มอาทวา ดกอนนายประตผสหาย ตงแตวนนเปนตนไป เราเปดประต สาหรบ พวกนครนถชายหญง. มาในอรรถวา ปลาย ในประโยคมอาทวา บคคลพงเอาปลายนวมอนนนนแล แตะตองปลายนวมอนน ปลายออย ปลายไมไผ. มาในอรรถวา สวน ในประโยคมอาทวา ภกษทงหลาย เราอนญาตแบงสวนเปรยว สวนอรอย หรอสวนขม, ตาม สวนแหงวหาร หรอตามสวนแหงบรเวณ. มาในอรรถวา ประเสรฐ สด ในประโยคมอาทวา ภกษทงหลาย สตวทงหลาย มประมาณ เทาใด ไมมเทากตาม ฯลฯ พระตถาคตปรากฏวาประเสรฐ กวาสตวเหลานน. ในทน อคคศพทน ยอมใชได ทงในอรรถวาปลาย ทงในอรรถวาประเสรฐสด. จรงอย พระเถระเหลานน ชอวาอคคะ เพราะเปนทสดบาง เพราะประเสรฐสดบาง ในตาแหนงอนประเสรฐ สดของตน เพราะฉะนน อรรถในบทวา เอตทคค น มดงนวา นเปนทสด นประเสรฐสด. แมในสตรทงปวงกนยนเหมอนกน.


กธรรมดาการแตงตงในตาแหนง เอตทคคะ น ยอมไดโดย เหต ๔ ประการคอ โดยเหตเกดเรอง โดยการมากอน โดยเปนผ ชาชองชานาญ โดยเปนผยงดวยคณ ในเหต ๔ อยางนน พระเถระ บางรป ยอมไดตาแหนงเอตทคคะ โดยเหตอยางเดยว บางรปได โดยเหต ๒ อยาง บางรปไดโดยเหต ๓ อยาง บางรปไดดวยเหต ทง ๔ อยางหมดทเดยว เหมอนทานพระสารบตรเถระ. จรงอย ทานพระสารบตรเถระนน ไดตาแหนงเอตทคคะ เพราะเปนผมปญญา มาก โดยเหตเกดเรองบาง โดยเหตการณมากอนบาง. อยางไร ? สมยหนง พระศาสดาประทบอยในพระวหารเชตวน ทรงแสดง ยมกปาฏหารย ปราบพวกเดยรถย ณ โคนตนคณฑามพฤกษ ไมมะมวงหอม ทรงดารวา พระพทธเจาในอดตทงหลาย ทรงกระทา ยมกปาฏหารยแลว เขาจาพรรษา ณ ทไหนหนอ ทรงทราบวา ณ ภพดาวดงส ทรงแสดงรอยพระบาทไว ๒ รอย รอยท ๓ ประทบไว ณ ดาวดงส ทาวสกกเทวราช ทอดพระเนตรเหนพระผมพระภาคเจา ลกจากบณฑกมพลศลาอาสน เสดจไปตอนรบ พรอมดวยหมเทพดา. เทวดาทงหลายคดกนวา ทาวสกกเทวราช แวดลอมไปดวยหมเทพ ประทบนงบนบณฑกมพลศลาอาสน ยาว ๖๐ โยชน เสวยมหาสมบต. จาเดมแตพระพทธเจาทงหลายประทบนงแลว คนอนไมสามารถ จะวางแมแตมอลง ณ พระแทนนได ฝายพระศาสดา ประทบนง ณ ทนนแลว ทรงทราบวาระจต ของทวยเทพเหลานนแลว ประทบนง ลนบณฑกมพลศลาอาสนหมดเลย เหมอนทานผทรงผาบงสกลผนใหญ นงลนตงนอยฉะนน.


แตใคร ๆ ไมควรกาหนดวา พระศาสดาเมอประทบนงอยางน ทรงนรมตพระสรระของพระองคใหใหญ หรอทรงทาบณฑกมพล ศลาอาสนใหเลก. ดวยวาพทธวสย เปนอจนไตย (ใคร ๆ ไมควรคด) ก พระองคประทบนงอยางนแลว การทาพระมารดาใหเปนกายสกขประจกษ พยาน เรมทรงแสดงอภธรรมปฎก มอาทวา กศลธรรม อกศลธรรม โปรดทวยเทพในหมนจกรวาล แมในททรงทายมกปฏหารย บรษททงหมดประมาณ ๒ โยชน เขาไปหาพระอนรทธะ ถามวา ทานผเจรญ พระทสพลประทบอย ณ ทไหน ? พระอนรทธะตอบวา พระทสพลเขาจาพรรษา ณ บณฑ- กมพลศลาอาสน ในภพดาวดงส เรมแสดงอภธรรมปฎก บรษท ถามวา ทานผเจรญ พวกขาพเจา ไมเหนพระศาสดากจกไมกลบไป ทานทงหลายจงรเวลาทพระศาสดาเสดจมาวา เมอไรพระศาสดา จกเสดจมา พระอนรทธะ กลาววา พวกทานจงไวหนาทแกพระ- มหาโมคคลลานเถระเถด ทานไปเฝาพระพทธเจาแลว จกนาขาว มา. บรษทถามวา กกาลงของพระเถระทจะไปในทนนไมม หรอ ? พระอนรทธะกลาวอยางนวา มอย. แตขอบรษทจงดคณ วเศษเถด. มหาชนเขาไปหาพระมหาโมคคลลานเถระ ออนวอนขอให ทานรบขาวของพระศาสดาเสดจมา. เมอมหาชนกาลงเหนอยนนแหละ. พระเถระกดาลงในมหาปฐพไปภายในเขาสเนร ถวายบงคมพระ ศาสดาทลวา ขาแตพระองคผเจรญ มหาชนประสงคจะเฝาพระองค อยากจะทราบวนทพระองคจะเสดจมา. พระศาสดาตรสวา ถา อยางนน เธอจงบอกวา ทานทงหลาย จะเหนทประตเมองสงกสสะ


ฝายพระศาสดาทรงแสดงธรรม ๗ คมภร แลวทรงแสดง อาการเพอเสดจกลบมนษยโลก. ทาวสกกเทวราช ตรสเรยกวสส- กมมเทพบตรมา มเทวโองการสง ใหนรมตบนได เพอพระตถาคต เสดจลง วสสกมมเทพบตร เนรมตบนไดทองขางหนง บนไดเงน ขางหนง แลวเนรมตบนไดแกวมณไวตรงกลาง. พระศาสดาประทบ ยนบนบนไดแกวมณ ทรงอธษฐานวา ขอมหาชนจงเหนเรา ทรง อธษฐานดวยอานภาพของพระองควา ขอมหาชนจงเหนอเวจมหานรก และทรงทราบวา มหาชนเกดความสลดใจ เพราะเหนนรก จงทรง แสดงเทวโลก. ลาดบนน เมอพระองคเสดจลง ทาวมหาพรหมกนฉตร ทาวสกกเทวราชทรงรบบาตร. ทาวสยามเทวราชพดดวย วาลวชนอน เปนทพย. ปญจสขคนธพพเทพบตร บรรเลงพณสเหลอง ดงผลมะตม ใหเคลบเคลมดวยมจฉนาเสยงประสาน ๕๐ ถวน ลงนาเสดจ. ใน เวลาทพระพทธเจา ประทบยนบนแผนดน มหาชนอธษฐานวา ขาฯ จกถวายบงคมกอน ๆ พรอมดวยการเหยยบมหาปฐพของ พระผมพระภาคเจา ทงมหาชน ทงพระอสตมหาสาวก ไมทนได ถวายบงคมพระผมพระภาคเจากอน. พระธรรมเสนาบด สารบตร เถระเทานน ทนถวายบงคม. ตงแตนลวงไป ๓ เดอน. พระเถระ นาขาวของพระผมพระภาคเจา มาบอกแกมหาชน. มหาชนตงคายอยในทนนนนเอง ๓ เดอน ทาน จลลอนาถบณฑกเศรษฐ. ไดถวายขาวยาคและภต แกบรษทประมาณ ๑๒ โยชน ตลอด ๓ เดอน.


ลาดบนน พระศาสดา ทรงเรมปถชนปญจกปญหา (ปญหา มปถชนเปนท ๕) ในระหวางบรษท ๑๒ โยชน ดวยพระพทธประสงควา มหาชนจงรอานภาพปญญาของพระเถระ. ครงแรกตรสถามปถชน ดวยพทธประสงควา โลกยมหาชน จกกาหนดได. ชนเหลาใด ๆ กาหนดได ขนเหลานน ๆ กตอบได. ครงท ๒ ตรสถามปญหาใน โสดาปตตมรรค ลวงวสยปถชน. ปถชนทงหลายกนง. พระโสดาบน เทานนตอบได. ลาดบนนจงตรสถามปญหาในสกทาคามมรรค ลวงวสยพระโสดาบน. พระโสดาบนกนง. พระสกทาคามบคคล เทานนตอบได. ตรสถามปญหาในอนาคามมรรค ลวงวสยแมของ พระสกทาคามบคคลเหลานน พระสกทาคามบคคลกนง. พระอนาคาม- บคคลเทานนตอบได. ตรสถามปญหาในอรหตมรรค ลวงวสย ของ พระอนาคามบคคล แมเหลานน. พระอนาคามกนง. พระอรหนต เทานนตอบได. ตงแตเงอนปญหาเบองตากวานน ตรสถามพระสาวก ผรยง. พระสาวกเหลานนตงอยในวสยแหงปฏสมภทาของตน ๆ กตอบได. ลาดบนนจงตรสถามพระมหาโมคคลลานเถระ. พระสาวก นอกนนกนงเสย. พระเถระเทานนตอบได. ทรงลวงวสยของพระเถระ แมนน ตรสถามปญหาในวสยของพระสารบตร พระมหาโมคคลลานะ กนงเสย. พระสารบตรเถระเทานนตอบได. ทรงลวงวสยแมของ พระเถระ ตรสถามปญหาในพทธวสย พระธรรมเสนาบดแมนกอย กไมสามารถจะเหน มองดไปรอบ ๆ คอ ทศใหญ ๔ คอทศตะวนออก ทศตะวนตก ทศเหนอ ทศใต และทศนอยทง ๔ กไมสามารถจะ กาหนดฐานทเกดปญหาได.


พระศาสดาทรงทราบวา พระเถระลาบากใจ จงทรงดารวา พระสารบตรลาบากใจ จาเราจกแสดงแนวทางแกเธอ จงตรสวา เธอ จงรอกอนสารบตร แลวตรสบอกวาปญหานนเปนวสยของพระพทธเจา ดวยพระดารสวา ปญหานมใชวสยของเธอ เปนวสยของพระสพพญ พทธเจาผมยศ แลวตรสวา สารบตรเธอจงเหนภตกายน. พระเถระ รวา พระผมพระภาคเจา ตรสบอกการกาหนดกายอนประกอบดวย มหาภตรป ๔ แลวทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ขาพระองครแลว ขาแตพระสคตเจา ขาพระองครแลว. เกดการสนทนากนขนในทน ดงนวา ทานผเจรญ ชอวาพระสารบตร มปญญามากหนอ ตอบ ปญหาทคนทงปวงไมร และตงอยในนยทพระพทธเจาประทานแลว ตอบปญหาในพทธวสยได ดงนน ปญญานภาพของพระเถระจงขจร ไปทวมฐานะทงปวง เทาทกตตศพทของพระพทธเจาขจรไป. พระ เถระไดตาแหง เอตทคคะ เพราะมปญญามาก โดยอตถปปตต (เหตเกดเรอง) ดวยประการฉะนกอน. ไดตาแหนง เอตทคคะ โดยการมากอนอยางไร ? โดยนย แหงอตถปปตตนนแหละ พระศาสดา ตรสวา สารบตร เปนผม ปญญาแตในปจจบนนเทานนหามได ในอดตกาล แมเธอบวชเปน ฤษ ๕๐๐ ชาต กไดเปนผมปญญามากเหมอนกน. สาวกรปใด ละกามทนารนรมยใจแลว บวชถง ๕๐๐ ชาต ทานทงหลายจงไหวสาวก รปนน ผปราศจากราคะ ผมอนทรยตงมนดแลว ผดบสนทแลว คอสารบตร.


ทานเพมพนการบวชอยางน สมยหนง บงเกดในตระกลพราหมณ ณ กรงพาราณส เรยนไตรเพท ไมเหนสาระในไตรเพทนน จงเกด ความคดขนวา ควรทเราจะบวชแสวงหาโมกขธรรมสกอยางหนง. สมยนน แมพระโพธสตว กบงเกดในตระกลอทจจพราหมณ ผ มหาศาลเจรญวยแลว เรยนศลปะ เหนโทษในกามทงหลายและ อานสงสในเนกขมมะ ละการครองเรอน เขาปาหมพานต กระทา บรกรรมกสณ ทาอภญญา ๕ และสมาบต ๘ ใหบงเกด มผลหมาก รากไมในปาเปนอาหาร ใกลหมวนตประเทศ แมมาณพนนกบวช แลวในสานกของพระโพธสตวนนนนแล. ทานมปรวารมาก มฤาษ ประมาณ ๕๐๐ เปนปรวาร. ลาดบนนหวหนาอนเตวาสกของทาน ไดพาบรษทสวนหนง ไปยงถนมนษยเพอเสพรสเคมและรสเปรยว. สมยนน พระโพธสตวไดทากาละ (ตาย) ณ หมวนตประเทศ นนนนเอง. ในเวลาจะทากาละ อนเตวาสกทงหลาย ประชมกน ถามวา คณวเศษอะไร ททานบรรลมอยหรอ. พระโพธสตวตอบวา อะไร ๆ ไมม เปนผไมเสอมฌานบงเกดในพรหมโลกชนอาภสสร. ทานไดอากญจญญายตนสมาบตกจรง แตถงอยางนน ธรรมดาวา พระโพธสตวทงหลาย ไมปฏสนธในอรปาวจรภม. เพราะเหตไร ? เพราะเปนฐานะอนไมควร. ดงนน ทานถงแมไดอรปสมาบตก บงเกดในรปาวจรภม. ฝายอนเตวาสกของทาน ไมกระทาสกการะ และสมมานะอะไร ๆ ดวยคดวา อาจารยกลาววา อะไร ๆ ไมมการ กระทากาลกรยาของทานเปนโมฆะเปลาคณ. ลาดบนนหวหนา อนเตวาสกรปนน เมอลวงพรรษาแลว จงกลบมาแลวถามวา อาจารย


ไปไหน ? อนเตวาสกทงหลายตอบวา ทากาละเสยแลว. ทานถามวา พวกทานถามถงคณทอาจารยไดบางหรอ ? อนเตวาสกตอบวา ขอรบ พวกกระผมถามแลว. หวหนาอนเตวาสกถามวา ทานพดวา กระไร ? พวกอนเตวาสก ตอบวา อาจารยกลาววา อะไร ๆ ไมม แมพวกกระผมกคดวา ชอวาคณทอาจารยไดแลว ยอมไมม จงไม กระทาสกการะและสมมานะแกทาน. หวหนาอนเตวาสก กลาววา พวกทานไมรความของภาษต ทานอาจารยไดอากญจญญายตน- สมาบต. อนเตวาสกเหลานน กไมเชอคาของหวหนาอนเตวาสก. หวหนาอนเตวาสกแมพดอยบอย ๆ กไมอาจใหพวกอนเตวาสกเชอได. ลาดบนน พระโพธสตวราพงถงอยคดวา มหาชนผบอดเขลา ยอม ไมเชอคาของหวหนาอนเตวาสกของเรา จาเราจกกระทาเหตนให ปรากฏ ดงนแลวลงจากพรหมโลก ยนอยทายอาศรมทงทอยในอากาศ นนแล พรรณนาอานภาพแหงปญญา ของหวหนาอนเตวาสก ได กลาวคาถานวา ปโรสหสสป สมาคตาน กนเทยย เต วสสสต อปา เอโกว เสยโย ปรโส สปโ โย ภาสตสส วชานาม อตก คนแมเกน ๑๐๐๐ คน ประชมกน ผทไมม ปญญาพงคราครวญอยตลอด ๑๐๐ ป บคคลผรแจง


ความหมายของภาษต เปนผมปญญา คนเดยว เทานน ประเสรฐกวา (คนตง ๑๐๐ คน). พระโพธสตวทาใหหมฤาษเขาใจอยางนแลว กลบไปพรหมโลก. แมหมฤาษทเหลอ ไมเสอมฌานทากาลแลว มพรหมโลกเปนทไป ในเบองหนา ในบรรดาบบคคลเหลานน พระโพธสตวบรรลพระ สพพญตญาณ. หวหนาอนเตวาสก เปนพระสารบตร. ฤาษทเหลอ เปนพทธบรษท แมในอดตกาล กพงทราบวาพระสารบตรมปญญา มาก สามารถรอรรถของภาษตทตรสไวอยางสงเขป โดยพสดาร ได ดวยประการฉะน. อนง พระผมพระภาคเจาทรงกระทา ปถชนปญจกปญหา ใหเปนเหตเกดเรองแลว ตรสชาดกนวา ถาแมคนเกน ๑๐๐ คน ประชมกน คนเหลานน ไมปญญา พงเพงพนจอยถง ๑๐๐ ป ผรอรรถ ของภาษต ผมปญญาคนเดยวเทานนประเสรฐกวา เนอความของชาดกนน พงทราบโดยนยดงกลาวแลวในชาดก กอนนนแล. ทรงกระทาปถชนปญจกปญหานแล อกขอหนง ใหเปน เหตเกดเรองแลว ทรงแสดงอนงคณชาดกนวา ทงคนมสญญาก ทคคตะ ทงคนไมมสญญา กทคคตะ สขในสมาบตนน ไมมเครองยยวน ยอมมไดแกเหลาชนเวนคน ๒ พวกนน.


กในชาดกน อาจารยเมอจะทากาละ ถกอนเตวาสกทงหลาย ถาม จงกลาววา เนวสญญนาสญญ (ผมสญญากไมใช ไมมสญญาก ไมใช). คาทเหลอ พงทราบโดยนยดงกลาวแลวนนแล. ทรงกระทา ปถชนปญจกปญหาอนอก ใหเปนอตถปตตแลว ตรสจนทาภชาดก นวา. ในชาดกน อาจารยเมอจะทากาละ ถกอนเตวาสกถาม จงกลาว วา จนทาภ สรยาภ หมายเอาวา ผใดหยงลง เขาไป แลนไปสกสณ ทง ๒ นนคอ โอทาตกสน ชอวา จนทาภะ ปตกสณ ชอวาสรยาภะ แมผนนกเขาถง อาภสสรพรหมดวยททตยฌาน อนไมมวตก เราก เปนเชนนน. คาทเหลอพงทราบโดยนยกอนนนแล. ทรงกระทา ปถชชนปญจกปญหานแล ใหเปนอตถปตต จงตรสสรภชาดกใน เตรสนบาตนวา เปนบรษพงหวงอยราไป เปนบณฑตไมพง เหนอยหนาย เราเหนตนอยวา ปรารถนาอยางใด กไดเปนอยางนน เปนบรษพงพยายามราไป เปนบณฑตไมพงเหนอยหนาย เราเหนตนอยวา ไดรบความชวยเหลอใหขนจากนาสบกได นรชน ผมปญญา แมประสบทกข กไมควรตดความหวง ในอนจะมาสความสข ดวยวาผสสะทงทไม เกอกลและเกอกลมมาก คนทไมใฝฝนถง กตอง เขาทางแตงความตาย.


แมสงทไมไดไว กมได แมสงทคดไวกหาย ไปได โภคะทงหลายของสตรหรอบรษ สาเรจได ดวยความคดนกหามไม เมอกอนพระองคเสดจ ตดตามกวางตวใด ไปตดทซอกเขา พระองค ทรงพระชนมสบมาไดดวยอาศยความบากบน ของกวางตวนน ผมจตไมทอแท. กวางตวใดพยายามเอาหนถนเหว ชวยพระ- องคขนจากเหวลกทขนไดยาก ปลดเปลองพระองคผ เขาถงทกขออกจากปากมฤตย พระองคกาลง ตรสถงกวางตวนนผมจตไมทอแท. ดกอนพราหมณ คราวนน ทานอยทนนดวย หรอ หรอวาใครบอกเรองนแกทาน ทานเปนผเปดเผย ขอทเคลอบคม เหนเรองทงหมดละสหนอ ความรของทาน แกกลาหรอหนอ. ขาแตพระธรราช ผเปนจอมชน คราวนน ขาพระองคหาไดอยในทนนไม และใครกมไดบอก แกขาพระองค แตวานกปราชญทงหลาย ยอมนา เนอความแตงบทคาถาทพระองคทรงภาษตไว ดแลว มาใครครวญด. กชาดกทง ๕ น พระศาสดาตรสไว เพอประกาศอานภาพ แหงปญญาของพระธรรมเสนาบดสารบตรเถระเทานนวา แมใน


อดต บตรของเรา กรอรรถแหงธรรมทเรากลาวแตสงเขปโดยพสดาร ได เพราะฉะนน พระเถระไดตาแหนงเอตทคคะ เพราะความทตนม ปญญามาก แมโดยการมากอน ดวยประการอยางน. โดยเปนผชาชองชานาญอยางไร ? ไดยนวาขอนนเปนความ ชาชอง ของพระเถระ. พระเถระเมอแสดงธรรมทามกลางบรษท ๔ ยอมแสดงไมพนสจจะ ๔ เพราะฉะนนพระเถระไดเอตทคคะ เพราะ เปนผมปญญามาก แมโดยเปนผชาชองชานาญ ดวยประการฉะน. โดยยงดวยคณอยางไร ? จรงอย เวนพระทสพลเสย คนอน ใครเลาแมเปนสาวกเอก ทจะเสมอเหมอนพระธรรมเสนาบดสารบตร ยอมไมม เพราะทานเปนผมปญญามาก เพราะฉะนน พระเถระได ตาแหนงเอตทคคะ เพราะมปญญามาก แมโดยยงดวยคณ ดวย ประการฉะน. กแมพระมหาโมคคลลานะกเหมอนพระสารบตรเถระ ได ตาแหนงเอตทคคะดวยเหตแม ๔ ประการนทงหมด ไดอยางไร ? กพระเถระมฤทธมาก มอานภาพมาก ทรมานนาคราช เชนนนโทปนนท- นาคราช เพราะฉะนน พระเถระยอมไดโดยอตถปปตตเหตเกดเรอง อยางน เปนอนดบแรก. กพระเถระนมใชเปนผมฤทธมาก แตใน ปจจบนเทานน ถงในอดต แมทานบวชเปนฤาษ กเปนผมฤทธมาก มอานภาพมากถง ๕๐๐ ชาตแล. สาวกใด ละกามทงหลาย อนเปนทรนรมยใจ บวช ๕๐๐ ชาต ทานทงหลายจงไหวพระสาวก


นน ผปราศจากราคะ ผมอนทรยตงมนแลว ดบ สนทแลว คอโมคคลลานะ แล. กทานไดแมโดยการมากอนอยางน. กขอนเปนความชาชองของ พระเถระ. พระเถระไปนรก อธษฐานความเยน เพอใหเกดความ เบาใจ แกสตวทงหลายในนรก ดวยกาลงฤทธของตนแลว เนรมต ดอกปทมขนาดเทาลอ นง ณ กลบปทม แสดงธรรมกถา. ทานไป เทวโลก ทาทวยเทพใหรคตแหงกรรม แลวแสดงสจจกถา. เพราะ ฉะนน ทานจงได โดยเปนผชาของชานาญอยางน. ไดโดยยงดวยคณอยางไร ? เวนพระสมมาสมพทธเจาแลว พระสาวกอน ใครเลา ยอมไมม เพราะฉะนน พระเถระไดตาแหนง เอตทคคะ โดยยงดวยคณอยางน. แมพระมหากสสปเถระ กไดตาแหนงเอตทคคะ โดยเหต ทงหมดน เหมอนพระมหาโมคคลลานะน. ไดอยางไร ? ความจรง พระสมมาสมพทธเจา ทรงการทาการตอนรบพระเถระสนระยะทาง ประมาณ ๓ คาวต ทรงใหอปสมบทดวยโอวาท ๓ ทรงเปลยนจวร ประทานให. ในสมยนน มหาปฐพ ไหวถงนารองแผนดน. เกยรตคณ ของพระเถระ กขจรทวมไประหวางมหาชน. ทานไดโดยอตถปปตต สาวกใด ละกามทงหลาย อนนารนรมยใจ บวช ๕๐๐ ชาต ของทานทงหลายจงไหวสาวกนน ผปราศจากราคะ ผมอนทรยตงมนดแลว ผดบ สนท คอ กสสปะแล.


ทานไดโดยการมาอยางน. ความจรงขอนน เปนความชาชอง ของพระเถระ. ทานอยทามกลางบรษท ๔ เมอแสดงธรรม ยอมแสดง ไมละเวนกถาวตถ ๑๐ เลย เพราะฉะนน พระเถระไดโดยเปนผ ชาชองอยางน. เวนพระสมมาสมพทธเจาเสย สาวกอน ใครเลา ผเสมอเหมอนพระมหากสสปะ ดวยธดงคคณ ๑๓ ไมม เพราะฉะนน พระเถระไดโดยยงดวยคณอยางน. ควรประกาศคณของพระเถระทงหลายนน ๆ ตามทไดโดย ทานองน. จรงอย เมอวาดวยอานาจคณนนแล พระเจาจกรพรรด ทรงเสวยสรราชสมบต ในหองจกรวาล ดวยอานภาพแหงจกรรตนะ หาไดทรงขวนขวายนอยวา สงทควรบรรลเรากบรรลแลว บดน จะตองการอะไร ดวยมหาชนทเราแลอยแลว จงเสวยแตเฉพาะ สรราชสมบตเทานนไม แตทรงประทบนงในโรงศาลาตามกาลอน สมควร ทรงขมบคคลทควรขม ทรงยกยองบคคลทควรยกยอง ทรงตงไวในฐานนดรทงหลาย เฉพาะฐานนดรทควรแตงตงเทานน ฉนใด พระสมมาสมพทธเจากฉนนนเหมอนกน แมเปนพระธรรมราชา ผบรรลความเปนพระราชาเพราะธรรมโดยลาดบ ดวยอานภาพแหง พระสพพญตญาณ ทพระองคทรงบรรล ณ มหาโพธมณฑสถาน ไมทรงขวนขวายนอยวา บดนจะตองการอะไร ดวยชาวโลก ทเรา จะตองตรวจด เราจกเสวยสขในผลสมาบต อนยอดเยยม ยงประทบ นงบนบวรพทธอาสน ทเขาบรรจงจดไว ทามกลางบรษท ๔. ทรง เปลงพระสรเสยงดงเสยงพรหม อนประกอบดวยองค ๘ แลวทรง แสดงธรรม ทรงขมบคคล ผมธรรมฝายดา ผควรขมดวยการข ดวยภยในอบาย เหมอนทรงโยนไปในเหวแหงขนเขาสเนร ทรง


ยกยองบคคลผมธรรมอนด ผควรยกยอง เหมอนยกขนใหนงใน ภวคคพรหม ทรงตงพระสาวกมพระอญญาโกณฑญญเถระ เปนตน ผควรตงไวในฐานนดรทงหลาย ใหดารงในฐานนดรทงหลาย ดวย อานาจคณ พรอมดวยกจคอหนาทตามความเปนจรงนนแล จงตรส คามอาทวา ภกษทงหลาย บรรดาภกษสาวกของเราผรตตญ รราตรนาน อญญาโกณฑญญะ เปนเลศ ดงน. เรองพระอญญาโกณฑญญเถระ บทวา เอตทคค ในบาลนน มอรรถไดกลาวไวแลวทงนน. บทวา รตตน แปลวา ผรราตร. จรงอย เวนพระสมมาสมพทธเจา เสย สาวกอน ชอวา ผบวชกอนทานพระอญญาโกณฑญญเถระ. ไมม เพราะเหตนน พระเถระยอมรราตรตลอดกาลนาน จาเดมตงแตบวช เหตนน ทานจงชอวา เปนรตตญ. เพราะทานแทงตลอดธรรม กอนใครทงหมด ทานรราตรทแจงธรรมนนมานาน แมเพราะ เหตนน ทานจงชอวา รตตญ. อกอยางหนง การกาหนดคนและ วนของทานผสนอาสวะทงหลายเปนของปรากฏชด. และพระอญญา- โกณฑญญเถระน เปนผสนอาสวะกอน เพราะเหตนน พระอญญา- โกณฑญญะนแล เปนผเลศ เปนยอดคนแรก เปนผประเสรฐสด แหงเหลาสาวกผรตตญ แมดวยประการอยางน เพราะเหตนน จงตรสวา รตตน ยทท อาโกณฑโ ดงน. กศพท ยทท ในบาลน เปนนบาต (ถา) เพงเอาพระเถระนน มอรรถวา โย เอโส เพงอคคศพท มอรรถวา ย เอต. บทวา อา-


โกณฑโ แปลวา โกณฑญญะ รทวแลว โกณฑญญะแทงตลอด แลว. ดวยเหตนนนนแล พระผมพระภาคเจาจงตรสวา อาส วต โภ โกณฑโ อาส วต โภ โกณฑโ อต หท อายสมโต โกณฑสส อาโกณฑโเตวว นาม อโสส โกณฑญญะ รทวแลวหนอ โกณฑญญะรทวแลวหนอ เพราะเหตนนแล ทาน พระโกณฑญญะ จงไดมชอวา อญญาโกณฑญญะ ดงน. พงทราบปญหากรรม (กรรมทตงปรารถนาไวครงแรกในอดต) ในพระสาวกเอตทคคะทกรป โดยนยนวา กพระเถระน ไดการทา ความปรารถนาครงกอนใหเปนความปรารถนาอนยงใหญในครงพระ- พทธเจา พระองคไหน ? ทานบวชเมอไร ? ทานบรรลธรรมครงแรก เมอไร ? ไดรบสถาปนาในตาแหนงเมอไร ? บรรดาพระเถระเอตทคคะ เหลานน กอนอนในปญหากรรมของพระเถระน มเรองทจะกลาวตาม ลาดบดงตอไปน :- พงทราบปญหากรรมในพระสาวกผเอตทคคะทกรป โดยนย นวา กพระเถระน ไดกระทาความปรารถนาครงกอนใหเปนความ ปรารถนาอนยงใหญในครงพระพทธเจา พระองคไหน ? ทาน บวชเมอไร ? ทานบรรลธรรมครงแรกเมอไร ? ไดรบสถาปนา ในตาแหนงเมอไร ? บรรดาพระเถระเอตทคคะเหลานน กอนอน ในปญหากรรมของพระเถระน มเรองทจะกลาวตามลาดบดงตอไปน :- ปลายแสนกปแตภตรกปน พระพทธ เจาทรงพระนามวา ปทมตตระอบตขนในโลก เมอพระองคตรสรพระสพพญตญาณ เสดจลกจากมหาโพธบลลงก พอยกพระบาทขนเพอวางบนมหาปฐพ


ดอกปทมขนาดใหญผดขนรบพระบาท. ดอกปทมนนกลบยาว ๙๐ ศอก เกษร ๓๐ ศอก ชอ ๑๒ ศอก ทประดษฐานพระบาท ๑๑ ศอก. กพระสรระของพระผมพระภาคเจานนสง ๕๙ ศอก เมอพระบาท ขวาของพระองคประดษฐานอยบนชอปทม ละอองเกษรประมาณ ทะนานใหญพลงขนโปรยรดพระสรระ. แมในเวลาวางพระบาทซาย ดอกปทมเหนปานนนนนแล ผดขนรบพระบาท. ละอองมขนาด ดงกลาวแลวนนแล พลงขนจากนน โปรยรดพระสรระของพระผ มพระภาคเจานน. กรศมพระสรระของพระผมพระภาคเจา เปลง ออกปกคลมละอองนน กระทาทประมาณ ๑๒ โยชนโดยรอบ ใหม แสงสวางเปนอนเดยวกน เหมอนสายนาทองทพงออกทนานยนต. ในเวลายางพระบาทครงท ดอกปทมทผดขนกอนกหายไป. ปทม ดอกใหมอน กผดขนรบพระบาท. โดยทานองนแล พระองคประสงค จะเสดจไปในทใด ๆ ปทมดอกใหญกผดขนในทนน ๆ ทกยาง พระบาท. ดวยเหตนนนนแล พระองคจงมพระนามวา ปทมตตร- สมมาสมพทธเจา. พระผมพระภาคเจานนทรงอบตขนในโลกอยางน มภกษ แสนรป เปนบรวาร เสดจเทยวภกษาในคามนคมและราชธาน เพอสงเคราะหมหาชน เสดจถงกรงหงสวด มหาราชาผเปนพระพทธ- บดา ทรงทราบขาววา พระศาสดานนเสดจมา จงไดเสดจออกไป ตอนรบ. พระศาสดาไดตรสธรรมกถา แดพระพทธบดา. จบเทศนา บางพวกเปนพระโสดาบน บางพวกเปนพระสกทาคาม บางพวกเปน พระอนาคาม บางพวกบรรลพระอรหต. พระราชาทรงนมนต พระทศพล เพอเสวยภตตาหารในวนพรงน ในวนรงขน ทรงใหแจง


เวลา (ภตตาหาร) ไดถวายมหาทาน ในพระราชนเวศนของพระองค แดพระผมพระภาคเจา ผมภกษแสนรปเปนบรวาร. พระศาสดา ทรงกระทาภตตานโมทนาแลวเสดจไปพระวหารตามเดม. โดย ทานองนนนนแล ไดถวายทานตลอดกาลยดยาวนาน คอ วนรงขน ชาวเมองถวาย วนรงขน(ตอไป) พระราชาถวาย. ครงนน พระเถระน บงเกดในตระกลคฤหบดมหาศาล กรงหงสวด. วนหนง ในเวลาทพระพทธเจาทรงแสดงธรรม เหนชาวกรงหงสวด ตางถอของหอมและดอกไมเปนตน ผนอมไป โอนไป เงอมไป ทางพระพทธเจา พระธรรม และพระสงฆ แลว ไดไปยงทแสดงธรรม พรอมกบมหาชนนนนนแล. สมยนน พระผ มพระภาคเจา ทรงพระนามวา ปทมตตระ ทรงสถาปนาภกษ รปหนง ผแทงตลอดธรรมกอนในพระศาสนาของพระองค ไวใน ตาแหนงเอตทคคะ. กลบตรนน ไดสดบเหตนนแลว คดวา ภกษน เปนผใหญหนอ ไดยนวา เวนพระพทธเจาเสย ผอนชอวาผแทง ตลอดธรรมกอนกวาภกษน ยอมไมม แมเราพงเปนผสามารถ แทงตลอดธรรมกอน ในศาสนาของพระพทธเจา พระองคหนงใน อนาคต ในเวลาจบเทศนา จงเขาเฝาพระผมพระภาคเจา นมนตวา พรงนขอพระองคโปรดทรงรบภกษาของขาพระองค. พระศาสดา ทรงรบนมนตแลว กลบตรนนถวายอภวาทพระผมพระภาคเจาแลว กระทาประทกษณแลวไปยงทอยของตน ประทบทประทบนง สาหรบพระพทธเจา ดวยของหอมและพวงมาลยเปนตน ใหจบของ ควรเคยวและควรบรโภค อนประณต ตลอดคนยงรง. ลวงราตรนน ไดถวายขาวสาลหอมมแกงและกบขาวตาง ๆ รส มขาวยาคและ


ของเคยวอนวจตรเปนบรวาร แดพระผมพระภาคเจา ผมภกษ ๑๐๐,๐๐๐ รปเปนบรวาร ในทอยของตน ในเวลาเสรจภตกจ ไดวางผาคพอทาจวรไดสามผน ใกลพระบาทของพระตถาคต คดวา เราไมไดขอเพอประโยชนแกตาแหนงเลกนอย เราปรารถนาตาแหนง ใหญจงขอ แตเราไมอาจใหทานเพยงวนเดยวเทานนแลวปรารถนา ตาแหนงนน จงคด (อก)วา จกถวายทานตลอด ๗ วน ตดตอกน ไป แลวจงจกปรารถนา. โดยทานองนนนนเอง เขาจงถวายมหา- ทาน ๗ วน ในเวลาเสรจภตกจ ไดใหเปดคลงผาวางผาเนอ ละเอยดอยางดเยยม ไวใกลพระบาทแหงพระพทธเจา ใหภกษ ๑๐๐,๐๐๐ รป ครองไตรจวร แลวเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา กราบทลวา ขาแตพระองคเจรญ ทาย ๗ วนแตวนน ขาพระองค พงเปนผสามารถบวชในศาสนาของพระพทธเจา ผจะอบตใน อนาคตแลวรแจงไดกอนเหมอนภกษน แลวหมอบศรษะลงใกล พระบาทของพระศาสดา. พระศาสดา ทรงสดบคานนแลว ทรงสง อนาคตงสญาณไปตรวจดวา กลบตรนไดกระทาบญญาธการไวมาก ความปรารถนาของเธอจกสาเรจไหมหนอ เมอทรงราลกกทรงเหน ความสาเรจ. จรงอย เมอพระพทธเจาทงหลาย ทรงราพงถง อดต อนาคต หรอปจจบน ยอมไมมอะไรขดขวางเลย. เหตทเปน อดตหรอเหตทเปนอนาคต ทเปนไปในภายในระหวางแสนโกฏกป เปนอนมากกด ปจจบนระหวางแสนจกรวาลกด ยอมเนองดวย การนก เนองดวยมนสการทงนน. พระผมพระภาคเจาน ไดทรงเหนเหตน ดวยญาณทไมม ใคร ๆ ใหเปนไปไดวา ในอนาคต ในทสดแสนกป พระพทธเจา


ทรงพระนามวา โคตมะ จกอบตขนในโลก ครงนนความปรารถนา ของกลบตรน จกสาเรจ. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาตรสกะ กลบตรสนอยางนวา ดกอนกลบตรผเจรญ ในอนาคต ในทสด แสนกป พระพทธเจาทรงพระนามวาโคตมะ จกอบตขนในโลก ทานจกดารงอยในโสดาปตตผล อนถงพรอมดวยนยพนนย พรอม ดวยพรหม ๑๘ โกฏ เวลาจบพระธรรมจกกปปวตตนสตรอนม วนรอบ ๓ ดวยการแสดงธรรมครงแรกของพระโคดมพทธเจานน. พระศาสดาครนทรงพยากรณกลบตรนนดงนแลว ทรงแสดง ธรรม ๘๔,๐๐ พระธรรมขนธ แลวปรนพพานดวยอนปาทเสส- นพพานธาต, สรระของพระองคผปรนพพานแลว ไดเปนแทงอน เดยวกน เหมอนกอนทองฉะนน. กชนทงหลายไดสรางเจดยบรรจ พระสรระของพระองค สง ๗ โยชน อฐทงหลายลวนแลวดวยทองคา ชนทงหลายใชหรดาลและมโนสลาแทนดนเหนยว ใชนามนงาแทนนา. ในเวลาทพระพทธเจาทงหลาย ยงทรงพระชนมอย รศมแหงพระ สรระแผไป ๑๒ โยชน. กเมอพระพทธเจาทงหลายปรนพพาน แลว รศมนน สรานออกปกคลมทรอยโยชนโดยรอบ. เศรษฐนน ใหสรางของควรคาเทารตนะพนดวง ลอมเจดยบรรจพระสรระ ของพระพทธเจาทงหลาย. ในวนประดษฐานพระเจดย ใหสราง เรอนแกวภายในเจดย. เศรษฐนนกระทากลยาณกรรม ลวนแลว ดวยทานใหญโตถงแสนป เคลอนจากอตภาพนนแลว บงเกดใน สวรรค. เมอเศรษฐนนทองเทยวอยในเทวดา และมนษยทงหลาย นนเอง ลวงไป ๙๙,๙๐๙ กป เมอกาลลวงไปเทาน ในทายกปท ๙๑ จากภตรกปน กลบตรนบงเกดในเรอนแหงกฏมพ ในรามคาม


ใกลประตกรงพนธมด ไดนามวา มหากาล สวนนองชายของทาน นามวา จลกาล. สมยนน พระโพธสตวพระนามวา วปสส จตจากดสตบร บงเกดในพระครรภของพระอครมเหส ของพระเจาพนธมะ กรง พนธมด บรรลพระสพพญตญาณโดยลาดบ อนทาวมหาพรหม อาราธนา เพอประโยชนแกการแสดงธรรม จงดารวา เราจกแสดง ธรรมแกใครกอนหนอ ทรงเหนพระราชกมารทรงพระนามวาขณฑะ ผเปนพระกนฏฐาของพระองค และบตรปโรหต ชอตสสะ วาเปน ผสามารถตรสรธรรมกอน จงทรงดารวา เราจกแสดงธรรมแก ชนทงสองนน และจกสงเคราะหพระพทธบดา จงเสดจเหาะมาจาก โพธมณฑสถาน ลงทเขมมคทายวน รบสงใหเรยกคนทง ๒ นนมา แลวแสดงธรรม. ในเวลาจบเทศนา ชนทงสองดารงอยในพระอรหตผล พรอมกบสตวโลก ๘๔,๐๐๐ คน อกพวกหนง ผบวชตามในเวลา พระองคเปนพระโพธสตว ฟงเรองนนแลว กมาเฝาพระศาสดา ฟงธรรมเทศนา ดารงอยในพระอรหตผล. ณ ทนนเอง พระศาสดา ทรงสถาปนาพระขณฑเถระไว ในตาแหนงพระอครสาวกรปท ๑ ทรงสถาปนาพระตสสเถระไวในตาแหนงอครสาวกรปท ๒. ฝายพระราชา ทรงสดบเรองนนแลว ทรงพระดารวา จก เยยมบตรจงเสดจไปพระราชอทยาน ทรงสดบพระธรรมเทศนา ดารงอยในรตนะ ๓ นมนตพระศาสดาเพอเสวยภตตาหาร ถวาย บงคมแลว กระทาประทกษณแลวเสดจกลบ พระองคขนสปราสาท อนประเสรฐแลวประทบนง ทรงดารวา บตรคนโตของเรา


ออกบวชเปนพระพทธเจา บตรคนท ๒ ของเรา กเปนอครสาวก บตรปโรหตเปนสาวกท ๒ และภกษทเหลอเหลาน ในเวลาเปน คฤหสถ เทยวแวดลอมบตรของเราเทานน ภกษเหลาน ทงเมอกอน ทงบดนเปนภาระของเราผเดยว เราเทานนจกบารงภกษเหลานน ดวยปจจย ๔ จกไมใหโอกาสแกคนเหลาอน จงใหสรางรวไมตะเคยน สองขาง ตงแตซมประตพระวหารจนถงทวารพระดาหนกพระ- ราชนเวศน ใหปดดวยผา ใหสรางเพดานพวงดอกไมตาง ๆ แม ขนาดตนตาล วจตรดวยดาวทองหอยเปนระยา ใหลาดพนลางดวย เครองลาดอนวจตร ใหตงหมอนาเตม ไวใกลกอมาลยและของหอม ทงสองขาง วางดอกไมไวระหวางของหอม และวางของหอมไวใน ระหวางดอกไม เพอใหกลนตลบตลอดทาง แลวกราบทลเวลาแลว พระผมพระภาคเจา. พระผมพระภาคเจาอนหมภกษแวดลอมแลว เสดจไปสพระราชมณเฑยร กระทาภตกจแลว กลบมายงวหาร ภายในมานนนแหละ. ใคร ๆ อน แมจะดกยงไมได แลวไฉนจะได ถวายภกษาหารและการบชาเลา. ชาวพระนคร คดวาเมอพระศาสดาเสดจอบตขนในโลก เปนเวลา ๗ ป ๗ เดอน ในวนน พวกเรากยงไมไดเฝา จะปวย กลาวไปไย ทจะไดถวายภกษา กระทาการบชา หรอฟงธรรมเลา พระราชายดถอวา พระพทธเจาเปนของเรา พระสงฆเปนของเรา จงทรงบารงดวยพระองคเองผเดยว พระศาสดา เมอเสดจอบต กอบตเพอประโยชนแกโลกพรอมดวยเทวโลก หาอบตเพอประโยชน แกพระราชาเทานนไม นรกเปนของรอนสาหรบพระราชาพระองค


เดยว สาหรบชนเหลาอนเปนเหมอนดอกอบลเขยว กหาไม เพราะ ฉะนน เราจะกราบทลพระราชาอยางนวา ถาพระราชาจะประทาน พระศาสดาแกพวกเราไซร ขอนนเปนการด ถาไมให พวกเรา จะรบกบพระราชาแลวรบสงฆไปกระทาบญมทานเปนตน กแล ชาวพระนครลวน ๆ ไมอาจทาอยางนได พวกเราจะยดเอาแมคน ผเปนหวหนาไวคนหนง ดงนแลวจงเขาไปหาเสนาบด บอกความ นนแกทาน แลวกลาววา นาย ทานเปนฝายของเรา หรอฝายพระราชา เสนาบดกลาววา เราจะเปนฝายทาน กแตวา พวกทานตองใหเรา วนแรก. ชาวพระนครกรบคา. เสนาบดเขาไปเฝาพระราชากราบทล วา ขาแตสมมตเทพ ชาวพระนครโกรธพระองค. พระราชาถามวา โกรธเรองไรละพอ. เสนาบดกราบทลวา ไดยนวา พระองคเทานน บารงพระศาสดา พวกเราไมได แลวทลวา ถาพวกอนได เขา ไมโกรธ เมอไมได ประสงคจะรบกบพระองคพระเจาขา. พระราชา ตรสวา รบกรบซพอ เราไมใหภกษสงฆละ เสนาบดทลวา ขาแต พระองคผสมมตเทพ พวกทาสของพระองค พดวาจะรบกบพระองค แลวพระองคจกเอาใครรบ พระราชาตรสวา ทานเปนเสนาบด มใชหรอ ? เสนาบดทลวา เวนชาวพระนครเสย ขาพระองคไม สามารถพระเจาขา. ลาดบนนพระราชาทราบวา ชาวพระนครม กาลง ทงเสนาบดกเปนฝายของชาวพระนครเหลานนเหมอนกน จงตรสวา. ชาวพระนครจงใหภกษสงฆแกเราอก ๗ ป ๗ เดอน. ชาว พระนครไมรบ พระราชา ทรงใหลดลงอยางนคอ ๖ ป ๕ ป จงขออก ๗ วน. ชาวพระนครอนญาตดวยเหนวา การทเรากระทากรรมอน หยาบชา กบพระราชาในบดน ไมสมควร. พระราชาทรงจดทานมข


(ทานทเปนประธาน) ทจดไวสาหรบ ๗ ป ๗ เดอน เพอ ๗ วนเทานน เมอ ใคร ๆ ไมเหนอยเลย ใหทานอย ๖ วนในวนท ๗ จงใหเรยกชาวพระนคร มาตรสวา ดกอน พอทงหลาย พวกทานจกอาจใหทานเหนปานนหรอ. ชาวพระนครแมเหลานน กราบทลวา ทานนน เกดขนแกพระองค เพราะอาศยพวกขาพระองคเทานนมใชหรอ ? เพราะฉะนนพวก ขาพระองคจกอาจถวายทานได. พระราชาทรงเอาหลงพระหตถ เชดนาพระเนตร ถวายบงคมพระผมพระภาคเจา แลวกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคคดวา จกทาภกษ ๖,๘๐๐,๐๐๐ รป ใหเปนภาระของตนอนแลวบารงดวยปจจย ๔ ตลอดชวต บดน ขาพระองค อนญาตใหชาวพระนครแลว ขาแตพระผมพระภาคเจา ชาวพระนครเขาโกรธวา พวกเขาไมไดถวายทาน ตงแตพรงนไป โปรดทรงอนเคราะหแกชาวพระนครเหลานนเถด. ครนในวนท ๒ เสนาบดไดถวายมหาทาน. ตอแตนน ชาวพระนคร กระทาสกการะ และสมมานะ ใหยงกวาสกการะทพระราชาทรงกระทาแลว ได ถวายทาน. โดยทานองนนนนแหละ เมอถงลาดบของชาวพระนคร ทว ๆ ไป ชาวบานทอยใกลประตไดตระเตรยมสกการะสมมานะ แลว. กฏมพมหากาล กลาวกะกฏมพพลกาลวา สกการะและ สมมานะของพระทศพล ถงแกเราวนพรงน เราจะทาสกการะ อยางไร ? จลกาลกลาววา ดกอนพทาน ทานเทานน จงร. มหากาล กลาววา ถาทานทาตามชอบใจของเรา ขาวสาลทตงทองแลว ๆ


มอยในนา ประมาณ ๑๖ กรสของเรา เราจกใหฉกทองขาวสาล ถอเอามาหงใหสมควรแกพระพทธเจาทงหลาย จลกาลกลาววา เมอทาอยางน ยอมไมเปนอปการะแกใคร ๆ เพราะฉะนน ขาพเจา จงไมพอใจขอนน. มหากาลกลาววา ถาทานกลาวอยางน ขากจะ ทาตามความชอบใจของขา แลวจงแบงนา ๑๖ กรส ผากลางเปน ๒ สวนเทา ๆ กน ปกเขตในท ๘ กรส ผาทองขาวสาลเอาไปเคยว ดวยนานมไมผสม ใสของอรอย ๔ ชนด แลวถวายแกภกษสงฆ ม พระพทธเจาเปนประธาน. ททฉกทองขาวสาลแมนนแลวถอเอา ๆ กกลบเตมอก. ในเวลาขาวเมา ไดถวายสวนเลศในขาวเมา ไดถวาย ขาวกลาอยางเลศ พรอมกบชาวบาน ในเวลาเกยว ถวายสวนเลศใน ขาวเกยว ในเวลาทาเขนด กถวายสวนเลศในขาวเขนด ในเวลามดเปน ฟอนเปนตน กถวายสวนเลศในขาวฟอน ไดถวายสวนเลศในขาวในลาน ในเวลานวดกถวายสวนเลศในขาวนวด ในเวลาขาวขนยงกถวายสวน เลศในขาวขนยง ไดถวายทานตามคราว ๙ ครง สาหรบขาวกลาอยาง เดยวเทานน ดงกลาวมาฉะน ขาวกลาแมนนกคงยงตงขนเหลอเฟอ. ทานกระทากรรมงามตามทานองนนแลตราบเทาทพระพทธเจา ยงทรงพระชนมอย และตราบเทาทพระสงฆยงมอย (ครน) จตจาก อตภาพนนแลว บงเกดในเทวโลก. ทานทองเทยวไปในเทวดาและ มนษย เสวยสมบตตลอด ๙๑ กป ในเวลาทพระศาสดาของเรา ทรงอบตขนในโลก กบงเกดในตระกลพราหมณมหาศาล ในบาน พราหมณโทณวตถ ไมไกลกรงกบลพสด. ในวนขนานนาม พวก ญาตขนานนามทานวา โกณฑญญมาณพ. ทานเจรญวยแลว เรยน ไตเพทจบ ลกษณมนตทงหลาย. (ตาราทายลกษณะ)


สมยนน พระโพธสตวของเราทงหลายจตจากสวรรคชนดสต บงเกดในกรงกบลพสด ในวนถวายพระนามของพระองค พระ ประยรญาต ไดเชญพราหมณ ๑๐๘ คน ครองผาใหม ใหดมขาว มธปายาสมนานอย เลอกพราหมณ ๘ คน ในระหวางพราหมณ ๑๐๘ นน ใหนงบนพนใหญ ใหพระโพธสตวผประดบตกแตงแลว นอนบนเบาะผาททาดวยผาเนอละเอยด นามายงสานกของพราหมณ เหลานน เพอตรวจพระลกษณะ. พราหมณผนงบนอาสนะใหญ ตรวจดสมบตแหงพระสรระของพระมหาบรษแลวยกขน ๒ นว. ๗ คนยกขน ตามลาดบอยางน. กบรรดาพราหมณ ๘ คนนน โกณฑญญมาณพผหนมกวาเขาหมด ตรวจดลกษณะอนประเสรฐ. ยกนวขนนวเดยวเทานนวา ไมมเหตทพระองคจะทรงดารงอย ทามกลางเรอน พระกมารนจกเปนพระพทธเจามกเลส ดงหลงคา อนเปดแลว โดยสวนเดยว ฝายคนทง ๗ น เหนคตเปน ๒ วา ถาอย ครองเรอนจกเปนพระเจาจกรพรรด ถาบวช จกเปนพระพทธเจา จงยกขน ๒ นว. กพระอญญาโกณฑญญะน ไดสรางบญญาธการ ไว เปนสตวเกดในภพสดทาย เหนอคนทง ๗ นอกนดวยปญญา ไดเหนคตเพยงอยางเดยววา ชอวาทานผประกอบดวยลกษณะ เหลาน ไมดารงอยทามกลางเรอน จกเปนพระพทธเจาอยางไมตอง สงสย เพราะฉะนน จงยกนวเดยว. ลาดบนน พราหมณเหลานน ไปสเรอนของตน ๆ ปรกษากบบตรทงหลายวา ลกเอย พอแกแลว จะไดชมเชยหรอไมไดชมเชยพระโอรส ของพระเจาสทโธทนมหาราช ผบรรล พระสพพญตญาณ พวกเจาเมอพระกมารบรรลพระ สพพญตญาณแลว พงบวชในพระศาสนาของพระองค.


ฝายพระเจาสทโธทนมหาราช ทรงจดการบรหาร เชนแตงตง แมนมเปนตน สาหรบพระโพธสตวทรงเลยงด พระโพธสตวให เตบโต ฝายพระโพธสตวทรงเจรญวยแลว เสวยสมบตเหมอน เทพเจา เมอพระญาณแกกลาแลว ทรงเหนโทษในกาม เหนอานสงส ในการออกจากกาม จงในวนทพระราหลกมารประสต มนายฉนนะ เปนพระสหาย ทรงขนมากณฐกะเสดจออกมหาภเนษกรมณ ทาง ประตทเทวดาเปดให เสดจเลยไป ๓ ราชอาณาเขต โดยตอนกลางคน นนนนเอง ทรงบรรพชาทฝงแมนาอโนมานท พอทรงรบธงชย แหงพระอรหนต ททาวฆฏการมหาพรหมนามาถวายเทานน เปน เหมอนพระเถระ ๑๐๐ พรรษา เสดจถงกรงราชคฤห ดวยพระ อรยาบถอนนาเลอมใส เสดจเทยวบณฑบาตในกรงราชคฤหนน เสวยบณฑบาตทรมเงาแหงภเขา ชอวาปณฑวะ ถกพระเจามคธ ทรงเชอเชญใหครองราชสมบต กทรงปฏเสธ เสดจถงอรเวลา- ประเทศ โดยลาดบ ทรงเกดพระดารมงหนาตอความเพยรขนวา ภมภาคน นารนรมยหนอ ทนเหมาะจะทาความเพยรของกลบตรท ตองการจะทาความเพยรหนอ ดงนแลวจงเสดจประทบอย ณ ทนน. สมยนน พราหมณอก ๗ คน ไดไปตามกรรม. สวนโกณฑญญ- นาณพ ผตรวจพระลกษณะ หนมกวาเขาทงหมด เปนผปราศจาก ปวยไข. ทานทราบวา พระมหาบรษทรงผนวชแลว จงเขาไปหา พวกบตรพราหมณเหลานน กลาวอยางนวา ไดยนวา พระสทธตถ ราชกมารทรงผนวชแลว ทานจกเปนพระพทธเจา โดยไมตองสงสย ถาบดาของพวกทานไมปวยไขสบายด วนนกพงออกบวช ถาแม


ทานทงหลายปรารถนาไซร มาเถด พวกเราจะบวชตามเสดจพระ มหาบรษนน บตรพราหมณเหลานน กไมอาจจะมฉนทเปนอนเดยว กนไดหมดทกคน. ๓ คนไมบวช. อก ๔ คน มโกณฑญญพราหมณ เปนหวหนาบวชแลว. บรรพชตทง ๕ น เทยวภกษาในคามนคม และราชธานไดไปยงสานกพระโพธสตว. บรรพชตเหลานน เมอ พระโพธสตวเรมตงความเพยรใหญตลอด ๖ ป คดวา บดนพระ โพธสตวจกเปนพระพทธเจา บดนพระโพธสตวจกเปนพระพทธเจา จงบารงพระมหาสตวไดเปนผเทยวไป เทยวมาในสานกพระโพธสตว นน. กเมอใด พระโพธสตว แมทรงยบยงอยดวยงาและขาวสาร เมลดเดยวเปนตน ทรงรวา จะไมแทงตลอดอรยธรรมดวย ทก- กรกรยา จงเสวยพระกระยาหารหยาบ เมอนน บรรพชตเหลานน กหลบไปอยปาอสปตนมฤคทายวน. ครงนน พระโพธสตว เสวยพระกระยาหารหยาบ ทาพระ ฉววรรณ พระมงสะและพระโลหตใหบรบรณแลว ในวนวสาข- บรณม ทรงเสวยโภชนะอยางดทนางสชาดาถวาย ทรงลอยถาด ทองไป ทวนกระแสแมนาจงตกดงพระทยวา เราจกเปนพระพทธเจา ในวนน เราจกเปนพระพทธเจาในวนน. ในเวลาเยน พญากาล- นาคราช ชมเชยดวยการชมเชยหลายรอย ทรงขนสมหาโพธมณฑ- สถาน บายพระพกตรไปสโลกธาตดานตะวนออก นงขดสมาธ ในทอนไมหวนไหว อธษฐานความเพยร ประกอบดวยองค ๔ เมอพระอาทตยยงโคจรอยนนแล ทรงกาจดมารและพลมาร ปฐมยาม ทรงราลกปพเพนวาสญาณ มชฌมยามทรงชาระทพจกษญาณ


ในเวลาตอเนองกนแหงปจจสสมย ทรงหยงพระญาณลงในปฏจจ- สมปบาท พจารณาปจจยาการทงอนโลมและปฏโลม ตรสรเฉพาะ พระพพพญตญาณ อนเปนอสาธารณญา๑ (ญาณทไมมทวไปแก สาวกอน) ทพระพทธเจาทกพระองคทรงแทงตลอดแลว ทรงยบยง ในโพธมณฑสถานนนนนแล ๗ วน ดวยผลสมาบตอนมพระนพพาน เปนอารมณ. ดวยอบายนนนนแล ทรงประทบอย ณ โพธมณฑสถาน ๗ สปดาห เสวยขาวสตตกอน ทโคนตนไมเกต แลวเสดจกลบมาท โคนตนอชปาลนโครธอก ประทบนง ณ ทนน ทรงพจารณาความ ทธรรมอนลกซง เมอพระทยนอมไปในความเปนผขวนขวายนอย อนทาวมหาพรหมทลอาราธนาแลว ทรงตรวจดสตวโลกดวยพทธ- จกษ ทรงเหนสตวทงหลายตางดวยสตวมอนทรยกลาและมอนทรย ออนเปนตน จงประทานปฏญญาแดทาวมหาพรหมเพอแสดงธรรม ทรงพระดารวา เราจกแสดงธรรมแกใครกอนหนอ ทรงทราบวา อาฬารดาบสและอททกดาบสทากาละแลว เมอทรงดารตอไป ก เกดพระดารขนวา ภกษปญจวคคยผบารงเราตอนเราตง ความเพยร นบวาเปนผมอปการะมากแกเรา ถากระไร เราจะพงแสดงธรรม. ๑. ญาณนม ๕ คอ ๑ อนทรยปโรปรยตตญาณ ปรชากาหนดรความยง และความหยอนแหง อนทรยของสตวทงหลาย ๒. อาสยานสสยญาณ ปรชากาหนดรอธยาศยและกเลสทนอนเนอง ในสนดาน ๓. ยมกปาฏหรญาณ ญาณในยมกปาฏหารย ๔.มหากรณาสมาบตญาณ ญาณใน มหากรณาสมาบต ๕. สพพญตญาณ ญาณในความเปนพระสพพญ ๖. อนาวรญาณ ญาณท ไมมอะไรขดขวางได. ข.ป. เลม ๓๑/๓


แกอภกษปญจวคคยกอน. กขอนทงหมดเทยวเปนเพยงพระปรวตก ของพระพทธเจาทงหลายเทานน. กเวนโกณฑญญพราหมณเสย คนอนใครเลา ชอวาเปนผสามารถแทงตลอดธรรมกอนไมม. จรงอย โกณฑญญพราหมณนนไดกระทากรรมคอ บญญาธการไว ๑๐๐,๐๐๐ กป เพอประโยชนนเอง จงไดถวายทานในเพราะขาวกลาอนเลศ ๙ ครง แกสงฆมพระพทธเจาเปนประธาน. ลาดบนน พระศาสดา ทรงถอบาตรและจวร เสดจไปปา อสปตนมฤคทายวน โดยลาดบ เสดจไปหาภกษปญจวคคย พระ ปญจวคคยเหลานนเหนพระตถาคตเสดจมา ไมอาจดารงอยใน กตกาของพวกตน (ทตกลงกนไว) องคหนงลางพระบาท องคหนง จบพดใบตาลยนถวายงานพด. เมอพระปญจวคคยเหลานน แสดง วตรอยางนแลวนง ณ ทใกล พระศาสดาทรงการทาพระโกณฑญญ เถระใหเปนกายสกขพยานแลว ทรงเรมธมมจกกปปวตตนสตร มวนรอบ ๓ อนยอดเยยม. มนษยบรษท กคอชนทง ๕ (ปญจวคคย) เทานน เทวบรษท พระศาสดาทรงการทาพระโกณฑญญะ กดารงอยในโสดา- ปตตผล พรอมกบทาวมหาพรหม ๑๘ โกฎ. ครงนน พระศาสดาทรง ดารวา โกณฑญญะรทวธรรมทเราได ไดมาดวยการทาความเพยร อยางหนก กอนผอนทงนน เมอทรงเรยกพระเถระวาภกษนชออญญา- โกณฑญญะ จงตรสวา อาส วค โภ โกณฑโ อาส วต โภ โกณฑโ โกณฑญญะ รทวแลวหนอ โกณทญญะ รทวแลวหนอ ดงน. คานนนนแลจงเปนชอของทาน. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา อต หท


อายสมโต โกณฑสส อาโกณฑโ เตวว นาม อโหส ดงนน คานวาอญญาโกฑญญะ จงไดเปนชอของทานโกณฑญญะ ดงนน พระเถระจงดารงอยในโสดาปตตผล ในวนอาสาฬหปรณม เพญกลางเดอน ๘ วนแรม ๑ คา พระภททยเถระ วนแรม ๒ คา พระวปปเถระ วนแรม ๓ คา พระมหานามเถระ. วนแรม ๔ คา พระอสสชเถระ ดารงอยในโสดาปตตผล. สวนวนแรม ๕ คา จบอนตตลกขณสตร กดารงอยในพระอรหตหมดทกรป. สมยนน แล จงมพระอรหนตในโลก ๖ องค ตงแตนนมา พระศาสดาทรงใหมหาชนหยงลงสอรยภม อยางนคอ บรษ ๕๕ คนมยสกลบตรเปนหวหนา ภททวคคยกมาร จานวน ๓๐ คน ทปาฝาย ปราณชฏล จานวน ๑,๐๐๐ รป ทหลงแผนหน คยาสสประเทศ ทรงใหราชบรพาร ๑๑ นหต มพระเจาพมพสาร เปนประมข ใหดารงอยในโสดาปตตผล ๑ นหต ใหดารงอยใน ไตรสรณะ ทรงทาพระศาสนาใหผลตดอกออกผล บนพนชมพ ทวป ทรงทาทวมณฑลชมพทวปใหรงเรองดวยกาสาวพสตร คลาคลา ไปดวยนกแสวงบญสมยหนง เสดจถงพระเชตวนมหาวหาร สถต อย ณ ทนน ประทบบนพระพทธอาสนอยางดทเขาจดไวแลว ทรง แสดงธรรมทามกลางภกษสงฆ เพอทรงแสดงวา โกณฑญญะ บตร เรา เปนยอด ระหวางเหลาภกษผแทงตลอดธรรม กอนใคร จงทรง สถาปนาทานไวในตาแหนงเอตทคคะ. แมพระเถระเหนพระอครสาวกทงสองกระทาความเคารพ นบนอบตน ประสงคจะหลกไปเสยจากสานกของพระพทธเจาทงหลาย


เหนวา ปณณมานพบวชแลวจกเปนยอดธรรมกถกในพระศาสนา จงกลบไปตาบลบานพราหมณชอโทณวตถ (ชาตภมของทาน) ให ปณณมานพหลานชายบรรพชาแลว คดวา ปณณมาณพน จกอยใน สานกของพระพทธเจา จงไดปณณมานพนนอยในสานกของ พระพทธเจาทงหลาย ทานเองกเขาไปเฝาพระทศพล ขออนญาต พระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระผมพระภาคเจา เสนาสนะใกล บานไมเปนสปปายะสาหรบขาพระองค ขาพระองคไมอาจอย เกลอนกลน จาจกไปอยสระฉททนต พระเจาขา ลกจากอาสนะ ถวายบงคมแลวไปยงสระฉททนต อาศยโขลงชางสกลฉททนต ยบยงอย ๑๒ ป ปรนพพาน ดวยอนปานเสสนพพานธาต ณ ทนนเอง จบ อรรถกถาสตรท ๑ อรรถกถาสตรท ๒ - ๓ ประวตพระสารบตรและพระโมคคลลานะเถระ สตรท ๒-๓ พงทราบวนจฉยดงตอไปน :- บทวา มหาปาน ไดแก ผประกอบดวยปญญาอยางมากมาย บทวา อทธมนตาน ไดแก ผสมบรณดวยฤทธ. คาวา สารบตร โมคคล- ลานะ เปนชอของพระเถระทงสองนน. ในปญหากรรมของพระเถระ ทง ๒ น มเรองทจะกลาวตามลาดบ ดงน.


ในทสดอสงไขยกปยงดวยแสนกป นบแตกปน ทานพระสารบตร บงเกดในครอบครวพราหมณมหาศาล ชอสรทมาณพ. ทานพระ โมคคลลานะบงเกดในครอบครวคฤหบดมหาศาล ชอสรวฑฒกฏมพ. ทง ๒ คนเปนเพอนเลนฝนดวยกนมา เมอบดาลวงลบไปสรทมาณพ กไดทรพยเปนอนมาก ซงเปนสมบตของสกล วนหนง อยในทลบ คดวา เราไมรอตภาพในโลกน ไมรอตภาพในโลกอน ขนชอวา ความตายเปนของแน สาหรบเหลาสตวทเกดมาแลว. ควรทเรา จะถอบวชสกอยางหนง แสวงหาโมกขธรรม. สรทมาณพนนไปหาสหาย กลาววา เพอนสรวฑฒ เราจกบวชแสวงหาโมกขธรรม เจาจกบวช พรอมกนเราไดไหม. สรวฑฒกฏมพตอบวา ไมไดดอกเพอน เจาบวช คนเดยวเถด. สรทมาณพคดวา คนเมอไปปรโลก จะพาสหายหรอ ญาตมตรไปดวยหามไม กรรมทตนทากเปนของตนผเดยว ตอนน กสงใหเปดเรอนคลงรตนะใหมหาทานแกคนกาพรา คนเดนทาง ไกล วณพกและยาจกทงหลาย แลวบวชเปนฤษ. มคนบวชตาม สรทมาณพนน อยางนคอ คน ๑ ๒ คน ๓ คน กลายเปนชฏลจานวน ประมาณ ๗๔,๐๐๐ รป สรทฤษนน ทาอภญญา ๕ สมาบต ๘ ให บงเกดแลว กสอนกสณบรกรรมแกชฏลเหลานน. ชฎลเหลานน กทาอภญญา ๕ สมาบต ๘ ใหบงเกดทกรป. สมยนน พระพทธเจาพระนามวา อโนมทสสทรงอบตขน ในโลก. พระนครชอวา จนทวด. พระพทธบดาเปนกษตรยพระนามวา ยศวนตะ. พระพทธมารดา เปนพระเทวพระนามวา ยโสธรา. ตนไม ทตรสร ชอวาอชชนพฤกษ ตนกม (ตนรกฟาขาวกวา). พระอครสาวก


ทง ๒ ชอวา พระนสภเถระ และพระอโนมเถระ. พระพทธอปฐาก ชอพระวรณเถระ พระอครสาวกาทง ๒ ชอ สนทรา และ สมนา. ทรงมพระชนมาย ๑๐,๐๐๐ พรรษา. พระวรกายสง ๕๘ ศอก. รศมพระวรกายแผไป ๑๒ โยชน. มภกษเปนบรวาร ๑๐๐,๐๐๐ รป. ตอมาวนหนง พระอโนมทสสพทธเจา เสดจออกจากพระมหากรณา สมาบต ทรงตรวจดโลก เวลาใกลรง ทรงเหนสรทดาบส ทรงพระ ดารวา วนน เพราะเราไปหาสรทดาบสเปนปจจย จกมธรรมเทศนา กณฑใหญ และสรทดาบสนน จกปรารถนาตาแหนงอครสาวก สรวฑฒกฏมพสหายของเขา จกปรารถนาตาแหนงอครสาวกท ๒ จบเทศนาชฏล ๗๔,๐๐๐ รป บรวารของเขา จกบรรลพระอรหต ควรทเราจะไปทนน. ดงนแลว ทรงถอบาตรสละจวรของพระองค ไมเรยกใครอน เสดจลาพงพระองคเหมอนราชสห เมอเหลาอนเต- วาสก ศษยของสรทดาบส ออกไปแสวงหาผลาผล ทรงอธษฐานวา ขอสรทดาบสจงรวาเราเปนพระพทธเจา เมอสรทดาบสกาลงด อยนนเอง กเสดจลงจากอากาศ ประทบยนบนพนดน. สรทดาบส เหนพระพทธานภาพและพระสรรสมบตของพระองค จงพจารณาลกษณมนต กรวา ธรรมดาผประกอบดวยลกษณะ เหลาน เมออยครองเรอน กตองเปนพระเจาจกรพรรด เมอบวช กตองเปนพระสพพญพทธะ ผทรงเปดกเลสดจหลงคาเสยแลว ในโลก มหาบรษผนตองเปนพระพทธเจาโดยไมตองสงสย จง ออกไปตอนรบ ถวายบงคมดวยเบญจางคประดษฐ ปอาสนะถวาย พระผมพระภาคเจา กประทบนงเหนออาสนะทปแลว. แมสรทดาบส


กถอเอาอาสนะทสมควรแกตน นง ณ ทสมควรสวนหนง. สมยนน ชฏล ๗๔,๐๐๐ รป กถอผลาผลมโอชะอนประณต ๆ มาถงสานก ของอาจารย มองดอาสนะทพระพทธเจา และอาจารยนงแลวกลาววา ทานอาจารย พวกเราเทยวไปดวยเขาใจวา ไมมใครเปนใหญกวา ทานในโลกน แตบรษผนเหนทจะใหญกวาทานแน. สรทดาบส กลาววา พอเอย พดอะไร พวกเจาประสงคจะเปรยบขนเขาสเนร ซงสง ๖,๐๐๐,๐๐๐ โยชน ทาใหเทากบเมลดพนธผกกาด. ลกเอย พวกเจาอยาเปรยบเรากบพระสพพญพทธะเลย. ครงนน ชฏล เหลานนคดวา ถาบรษผน จกเปนสตวตาชาแลวไซร อาจารย ของเราคงไมนามาเปรยบเชนน ทแทบรษผนตองเปนใหญหนอ ทกรปจงหมอบแทบเบองพระยคลบาท ไหวดวยเศยรเกลา. ลาดบนน อาจารยจงกลาวกะชฏลเหลานนวา พอเอย ไทยธรรมของเราทคควร แกพระพทธเจาไมมเลย. ในเวลาภกษาจาร พระศาสดา กเสดจมาแลวในทน พวกเราจกถวายไทยธรรมตามกาลง พวกเจา จงนาผลาผลของเราทประณต ๆ มา แลวใหนามา ลางมอแลว กวางไวในบาตรของพระตถาคตดวยตนเอง. พอพระศาสดาทรง รบผลาผล เทวดาทงหลายกใสทพโอชะลง. ดาบสกกรองนาถวาย ดวยตนเอง. ลาดบนน เมอพระศาสดาประทบนงเสวยเสรจแลว ดาบสกเรยกอนเตวาสกมาทกคน นงพดแตถอยคาทเปนสาราณยกถา (ถอยคาใหหวนระลกถงกน) ในสานกพระศาสดา. พระศาสดาทรงดารวา พระอครสาวกทงสอง จงมา พรอมกบภกษสงฆ พระอครสาวกเหลานนรพระดารของพระศาสดา


มพระขณาสพแสนองคเปนบรวาร มาถวายบงคมพระศาสดาแลวยน ณ ทควรสวนขางหนง ลาดบนน สรทดาบสเรยกพวกอนเตวาสกมาพดวา พอทงหลาย อาสนะทพระพทธเจาประทบนงกตา อาสนะทพระสมณะแสนองค นงกไมม วนน ควรททานทงหลายจะกระทาพทธสกการะใหโอฬาร ทานทงหลายจงนาดอกไมทสมบรณดวยสและกลนจากเชงเขามา เวลาทกลาวยอมเปนเหมอนเนนนาน แตวสยของผมฤทธเปนอจนไตย เพราะเหตนน ดาบสเหลานนจงนาดอกไมทสมบรณดวยสและกลน มา โดยกาลชวครเดยวเทานน ตกแตงอาสนะดอกไมประมาณโยชน หนงสาหรบพระพทธเจา สาหรบพระอครสาวกทงหลาย ๓ คาวต สาหรบภกษทเหลอตางกนกงโยชน เปนตน สาหรบ ภกษผใหมในสงฆประมาณอสภะเดยว. เมอตกแตงอาสนะเสรจ เรยบรอยแลว สรทดาบสยนประคองอญชลตรงพระพกตรพระตถาคต แลวกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอจงเสดจขนอาสนะดอกไม น เพอประโยชนและความสขแกขาพระองคตลอดกาลนานเถด (ครนกลาวแลว จงไดกลาวเปนยาถาประพนธดงนวา) นานาปบผ จ คนธจ สมปาเทตวาน เอกโต ปบผาสน ปาเปตวา อท วจนมพธรว ฯลฯ ขาพระองครวมกนรวบรวมดอกไมตาง ๆ และของหอมมาตกแตงอาสนะดอกไม ไดกราบ ทลคานวา ขาแตพระผกลาหาญ อาสนะนตกแตง


ไวเพอพระองค เหมาะสมแกพระองค ขอ พระองคจงยงจตของขาพระองคใหผองใส ประทบนงบนอาสนะดอกไมเถด. พระพทธเจา ไดประทบนงบนอาสนะดอกไมตลอดเจดวนเจด คน ทาจตของเราใหผองใส ทาโลกพรอมทงเทวดา ใหราเรง. เมอพระศาสดาประทบนงอยางนแลว พระอครสาวกทงสอง กบเหลาภกษทเหลอ กนงบนอาสนะอนถงแลวแกตน ๆ. สรทดาบส ถอฉตรดอกไมใหญยนกนเหนอพระเศยรพระตถาคต. พระศาสดา ทรงเขานโรธสมาบตดวยพระดารวา สกการะน จงมผลมากแก ชฏลทงหลาย. พระอครสาวกทงสองกด ภกษทเหลอกด รวาพระ ศาสดาทรงเขาสมาบต กพากนเขาสมาบต. เมอพระตถาคตนงเขา นโรธสมาบตตลอด. ๗ วน พวกอนเตวาสก เมอถงเวลาภกขาจาร กบรโภคมลผลาหารของปา ในเวลาทเหลอกยนประคองอญชลแด พระพทธเจา. สวนสรทดาบส แมภกขาจารกไมไป ยบยงอยดวย ปตและสขทง ๗ วน โดยทานองทถอฉตรดอกไมอยนนแหละ. พระศาสดาทรงออกจากนโรธสมาบตแลวตรสเรยกพระ นสภเถระอครสาวกผนงอย ณ เบองขวาวา นสภะเธอจงทาบบผา- สนานโมทนาแกดาบทงหลายผการทาสกการะ. พระเถระดใจ เหมอนทหารใหญไดลาภมากจากสานกของพระเจาจกรพรรด ตงอยในสาวกบารมญาณเรมอนโมทนาเกยวกบการถวายอาสนะ ดอกไม. ในเวลาจบเทศนาของพระอครสาวกนน จงตรสเรยกทตย-


สาวกวา ภกษ แมเธอกจงแสดงธรรม. ฝายพระอโนมเถระพจารณา พระไตรปฎกพทธวจนะมากลาวธรรมกถา. ดวยเทศนาของพระ อครสาวกทงสอง แมชฎลสกรปหนงไมไดตรสร. ลาดบนน พระ ศาสดาทรงดารงอยในพทธวสยอนหาประมาณไมได ทรงเรมพระ- ธรรมเทศนา. ในเวลาจบเทศนา เวนสรทดาบส ชฏลแมทงหมดจานวน ๗๔,๐๐๐ รป บรรลพระอรหต. พระศาสดาทรงเหยยดพระหตถ ตรสวา จงเปนภกษมาเถด. ในขณะนนเอง ผมและหนวดของชฏล เหลานนกหายไป บรขาร ๘ กไดสรวมสอดเขาในกายทนท. ถามวา เพราะเหตไร สรทดาบสจงไมบรรลพระอรหต. ตอบวา เพราะมจตฟงซาน. ไดยนวา. จาเดมตงแตเรมฟงเทศนา ของพระอครสาวกผนงบนอาสนะทสองของพระพทธเจา ผตงอย ในสาวกบารมญาณแสดงธรรมอย สรทดาบสนนเกดความคดขนวา โอหนอ แมเรากควรไดหนาททพระสาวกนได ในศาสนาของพระ พทธเจาผจะเสดจอบตขนในอนาคต. สรทดาบสนนไมอาจทาให แจงมรรคผล กเพราะความปรวตกนน จงถวายบงคมพระตถาคต แลวยนตรงพระพกตรกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ภกษ ผนงบนอาสนะตดกบพระองคชอไร. ในศาสนาของพระองค. พระ ศาสดาตรสวา ภกษนผประกาศตามพระธรรมจกรทเราประกาศ แลว ถงทสดแหงสาวกบารมญาณ แทงตลอดโสฬสปญหา ชอวา นสภเถระอครสาวกในศาสนาของเรา. สรทดาบส (ไดฟงแลว) จงไดทาความปรารถนาวา ขาแตพระองคเจรญ ขาพระองคกนฉตร ดอกไมตลอด ๗ วน การทาสกการะนใด ดวยผลของสกการะน


นน ขาพระองคมไดปรารถนาเปนทาวสกกะหรอเปนพรหมสก อยางหนง แตในอนาคต ขอใหขาพระองคพงเปนพระอครสาวกของ พระพทธเจาพระองคหนง เหมอนพระนสภเถระน. พระศาสดาทรงสงอนาคตงสญาณไปตรวจดวา ความปรารถนา ของดาบสน จกสาเรจไหมหนอ กไดทรงเหนวาลวงไปหนงอสงไขย ยงดวยแสนกปจะสาเรจ กแหละครนทรงเหนแลวจงตรสกะสรทดาบส วา ความปรารถนาอนนของทานจกไมเปนของเปลา แตในอนาคต ลวงไปหนงอสงไขยยงดวยแสนกป พระพทธเจาทรงพระนามวา โคดม จกอบตขนในโลก จกมพระพทธมารดานามวา มหามายาเทว จกมพระพทธบดานามวา สทโธทนมหาราช จกมพระโอรสนามวา ราหล จกมพระอปฏฐากนามวา อานนท จกมพระทตยสาวกนามวา โมคคลลานะ สวนตวทานจกเปนพระอครสาวกของพระโคดมนน นามวาพระธรรมเสนาบดสารบตร ครนทรงพยากรณดาบสนน อยางนแลวตรสธรรมกถา มภกษสงฆเปนบรวารเสดจเหาะไป ทางอากาศ. ฝายสรทดาบสไปยงสานกของพระเถระผเคยเปนอนเตวาสก แลวใหสงขาวแกสรวฑฒกฏมพผเปนสหายวา ทานผเจรญ ทาน จงบอกสหายของขาพเจาวา สรทดาบสผสหายของทาน ปรารถนา ตาแหนงอครสาวกในศาสนาของพระโคดมพทธเจา ผจะเสดจอบต ในอนาคต ณ ทใกลบาทมลของพระอโนมทสสพทธเจา สวนทาน จงปรารถนาตาแหนงทตยสาวกเถด กแหละครนกลาวอยางนแลว กไปโดยครเดยวกอนหนาพระเถระทงหลาย ไดยนอยทประตนเวศน ของสรวฑฒกฎมพ


สรวฑฒกฏมพปราศยวา นานหนอ พระผเปนเจาจะไดมา แลวใหนงบนอาสนะ สวนตนนงบนอาสนะตวทตากวาถามวา ก อนเตวาสกบรษทของทานไมปรากฏหรอขอรบ สรทดาบสกลาววา เจรญพร สหาย พระอโนมทสสพทธเจาเสดจมาในอาศรมของ พวกอาตมภาพ ๆไดกระทาสกการะแดพระองคทานตามกาลงของตน ๆ พระศาสดาทรงแสดงธรรมแกดาบสทงหมด ในเวลาจบเทศนา ดาบสทเหลอบรรลพระอรหต เวนอาตมภาพ. สรวฑฒกฏมพถามวา เพราะเหตไรทานจงไมบวช. สรทดาบสกลาววา อาตมภาพเหนพระ- นสภเถระอครสาวกของพระศาสดาแลว จงไดปรารถนาตาแหนงอคร- สาวกในศาสนาของพระพทธเจาทรงพระนามวาโคดม ผจะเสดจอบตใน อนาคต. แมตวทานกจงปรารถนาตาแหนงทตยสาวกในศาสนาของ พระโคดมพทธเจาพระองคนนเถด. สรวฑฒกฏมพกลาววา ทาน ขอรบกระผมไมมความคนเคยกบพระพทธเจา. สรทดาบสกลาววา การกราบทลกบพระพทธเจา จงเปนภาระของอาตมภาพ ทานจง ตระเตรยมอธการ (สกการะอนยงยวด) ไวเถด. สรวฑฒกฏมพ ฟงคา ของสรทดาบสแลว จงใหปรบสถานทประมาณ ๘ กรส ดวยไมวดหลวง ใหมพนทเสมอกน ณ สถานทในนเวศนของตนแลวใหเกลยทราย โปรย ดอกไมมขาวตอกเปนท ๕ ใหสรางมณฑปมงดวยดอกอบลขาบ ตกแตง พทธอาสน จดอาสนะตาหรบพระภกษแมทเหลอ เตรยมเครองสกการะ สมมานะใหญโต แลวใหสญญาณแกสรทดาบสเพอทลนมนตพระพทธเจา. ดาบสไดฟงคาของสรวฑฒกฏมพนนแลว จงพาภกษสงฆมพระ พทธเจาเปนประมข ไปยงนเวศนของสรวฑฒกฏมพนน. สรวฑฒ- กฏมพกระทาการรบเสดจ รบบาตรจากพระหตถของพระตถาคต


นมนตใหเสดจเขาไปยงมณฑป ถวายนาทกษโณทกแดภกษสงฆ มพระพทธเจาเปนประมข ผนง ณ อาสนะทตกแตงไวแลว เลยง ดดวยโภชนะอนประณต ในเวลาเสรจภตกจ ใหภกษสงฆมพระ- พทธเจาเปนประมขครองผาอนควรคามากแลวกราบทลวา ขาแต พระองคผเจรญ ความรเรมน เพอตองการฐานะอนมประมาณ เลกนอยกหามได ขอพระองคทรงกระทาความอนเคราะหตลอด ๗ วน โดยทานองนแหละ. พระศาสดาทรงรบนมนตแลว. สรวฑฒ กฎมพนนยงมหาทานใหเปนไปไมขาดสายตลอด ๗ วน โดยทานอง นนนนแหละ. แลวถวายบงคมพระผมพระภาคเจายนประคองอญชล กราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญสรทดาบสสหาย ของขาพระองค ปรารถนาวา ขอใหเปนอครสาวกของพระศาสดาองคใด ขาพระองค ขอเปนทตยสาวกของพระศาสดาองคนนเหมอนกน. พระศาสดา ทรงตรวจดอนาคตทรงเหนวา ความปรารถนาของเขาสาเรจ จง ทรงพยากรณวา ลวงไปหนงอสงไขยยงดวยแสนกปจากภตรกป นไป ทานจกเปนทตยสาวกของพระโคดมพทธเจา. สรวฑฒกฏมพ ไดฟงคาพยากรณของพระพทธเจาแลว เปนผยนดราเรง. ฝาย พระศาสดาทรงทาภตตานโมทนาแลว พรอมทงบรวารเสดจกลบ ไปยงพระวหาร. จาเดมแตนนมา สรวฑฒกฏมพกระทากรรมงาม ตลอดชวตแลวบงเกดในเทวโลกชนกามาวจร ในวารจตทสอง. สรทดาบสเจรญพรหมวหาร ๔ ไดบงเกดในพรหมโลก. จาเดม แตนนมา ทานไมพดถงกรรมในระหวางแมของทานทงสองน. กกอนแตการเสดจบงเกดขนแหงพระพทธเจาของเราทงหลาย นนแล สรทดาบสถอปฏสนธในครรภของสารพราหมณในบาน


อปตสสคาม ไมไกลกรงราชคฤห. กในวนนนแหละ แมสหายของ สรทดาบสนนกถอปฏสนธในครรภของโมคคลลพราหมณ ในบาน โกลตคาม อนไมไกลกรงราชคฤหเหมอนกน. ไดยนวาตระกล แมทงสองนนไดเปนสหายเกยวเนองกนมา ๗ ชวตระกลทเดยว. ญาตทงหลายไดใหการบรหารครรภแกคนแมทงสองนนในวน เดยวกน ไดนาแมนม ๖๖ คนเขาไปใหแกคนทงสองนน แมผซง เกดแลว เมอลวงไป ๑๐ เดอน. ในวนตงชอ ญาตทงหลายไดตงชอ บตรของสารพราหมณวาอปตสสะ เพราะเปนบตรของหวหนา ตระกลในบานอปตสสคาม ตงชอบตรนอกนวา โกลตะ เพราะ เปนบตรของหวหนาตระกลในบานโกลตคาม. คนแมทงสองนน เจรญวยขนกสาเรจศลปศาสตรทกอยาง. ในเวลาไปยงแมนาหรออทยานเพอจะเลน อปตสสมาณพ มวอทอง ๕๐๐ วอเปนเครองแหแหน โกลตมาณพมรถเทยมมา อาชาไนย ๕๐๐ คนเปนเครองแหแหน ชนแมทงสองมมาณพคนละ ๕๐๐ เปนบรวาร. กในกรงราชคฤห มมหรสพบนยอดเขาเปน ประจาป. ชนทงหลายผกเตยงไวในทเดยวกน สาหรบมาณพแม ทงสองนน แมมาณพทงสองกนงรวมกนดมหรสพ ราเรงในฐานะ ทควรราเรง สงเวชในฐานะทควรสงเวช ตกรางวลในฐานะทควร ตกรางวล. วนหนง เมอชนทงสองนนดมหรสพโดยทานองนแหละ มไดมความราเรงในฐานะทควรราเรง สงเวชในฐานะทควรสงเวช หรอตกรางวลในฐานะทควรตกรางวล เพราะญาณแกกลาแลว. ก ชนแมทงสองตางคดอยางนวา มอะไรทเราจะควรดในมหรสพน


คนเหลานแมทงหมด ยงไมถง ๑๐๐ ป ตางกจะลมหายตายจาก กนไป กเราทงหลายควรแสวงหาโมกขธรรมสกอยางหนง ดงน แลวนงนกเอาเปนอารมณอย ลาดบนน โกลตะกลาวกะอปตสสะวา เพอนอปตสสะ ทานไมสนกราเรงเหมอนวนกอน ๆ ใจลอย ทานคด อะไรหรอ อปตสสะกลาววา เพอนโกลตะ เรานงคดถงเรองนอยวา ในการดของคนเหลาน ไมมแกนสารเลย การดนไมมประโยชน ควรแสวงหาธรรมเครองหลดพนสาหรบตน กทานเลา เพราะเหตไร จงใจลอย แมโกลตะนนกกลาวอยางนนเหมอนกน. ครนอปตสสะ รวาโกลตะนนมอชฌาศยอยางเดยวกบตน จงกลาวอยางนวา สง ทเราแมทงสองคดเปนการคดทด เมอจะแสวงหาโมกขธรรม ควรจะ ไดการบวชสกอยางหนงดงนน พวกเราจกบวชในสานกใคร. กสมยนน สญชยปรพาชกอาศยอยในกรงราชคฤห พรอม กบปรพาชกบรษทหมใหญ มาณพทงสองนนตกลงวา จกบวช ในสานกของสญชยปรพาชกนน จงบวชในสานกของสญชยปรพาชก พรอมกบมาณพ ๕๐๐ คน. จาเดมแตกาลทมาณพทงสองนนบวช แลว สญชยปรพาชกไดลาภไดยศเหลอหลาย. มาณพทงสองนน เรยนจบลทธของสญชยปรพาชกทงหมด โดย ๒ - ๓ วนเทานน แลวถามวา ทานอาจารย ลทธอนเปนความรของทานมเทาน หรอ มยงขนไปอก. สญชยปรพาชกกลาววา มเทานแหละ พวกทาน รหมดแลว. มาณพเหลานนฟงถอยคา ของสญชยปรพาชกนน แลว คดกนวา เมอเปนอยางน การอยประพฤตพรหมจรรยในสานก ของสญชยปรพาชกนกไมมประโยชน พวกเราออกบวชกเพอ


แสวงหาโมกขธรรม พวกเราไมอาจใหเกดขนในสานกของสญชย- ปรพาชกน กชมพทวปใหญโต พวกเราเทยวไปยงคาม นคม และ ราชธาน จกไดอาจารยสกทานหนงผแสวงโมกขธรรมไดเปนแน จาเดมแตนน มาณพทงสองนนไดฟงวา สมณพราหมณผเปนบณฑต มอย ณ ทใด ๆ กไป ณ ทนน ๆ กระทาการสนทนาปญหา. ปญหา ทมาณพทงนนถามแลว คนอน ๆ ไมมความสามารถทจะแกได. แต มาณพทงสองนน แกปญหาของคนเหลานนได. มาณพทงสองนน เทยวสอบไปทวชมพทวป ดวยอาการอยางน แลวกลบมาทอยเดม ของตน ไดทากตกากนวา เพอนโกลตะ ผใดบรรลอมตะกอน ผนน จงบอกแกกน. กสมยนน พระศาสดาของเราทงหลายบรรลพระปรมาภ- สมโพธญาณแลวประกาศพระธรรมจกรอนบวร เสดจถงกรง ราชคฤหโดยลาดบ. ครงนน พระอสสชเถระในจานวนภกษปญจ- วคคย ในระหวางภกษทงหลายททรงสงไปประกาศคณของพระ รตนตรยวา ภกษทงหลาย เธอทงหลายจงเทยวไปเพอประโยชน เกอกลแกชนเปนอนมาก ดงน ในสมยทกลาววา พระอรหนต ๖๑ องค อบตขนแลวในโลก ดงน ทานหวนกลบมายงกรงราชคฤห ใน วนรงขน ถอบาตรสละจวรเขาไปบณฑบาตรยงกรงราชคฤหแต เชาตร. สมยนน อปตสสปรพาชกทาภตกจแตเชามดแลวเดนไป อารามปรพาชก ไดเหนพระเถระจงคดวา ชอวาบรรพชตเหนปานน เราไมเคยเหนเลย ภกษนคงจะเปนภกษรปใดรปหนงในบรรดา ภกษผเปนอรหนตหรอผบรรลอรหตตมรรคในโลก ถากระไร เรา


ควรเขาไปหาภกษนแลวถามปญหาวา ทานผมอาย ทานบวชจาเพาะ ใคร หรอใครเปนศาสดาของทาน หรอวาทานชอบใจธรรมของใคร. ลาดบนน เขาไดมความคดวา มใชกาลทจะถามปญหากะภกษน ๆ เขาไปยงละแวกบานเทยวบณฑบาตอย ไฉนหนอเราพงตดตาม ภกษนไปขางหลง ๆ เพราะการตดตามภกษนไปนน เปนทางท ผตองการเขาไปรแลว. อปตสสปรพาชกเหนพระเถระไดบณฑบาต แลวไปยงโอกาสแหงหนง และรวาพระเถระนนตองการจะนง จง ไดลาดตงปรพาชกของตนถวาย แมในเวลาเสรจภตกจ กไดถวาย นาในคณโฑนาของตนแกพระเถระนน กระทาอาจรยวตรอยางนแลว กระทาปฏสนถารออนหวาน กบพระเถระผกระทาภตกจเสรจ แลวถามวา ทานผมอาย อนทรยทงหลายของทานผองใสนกแล ฉววรรณบรสทธผดผอง ผมอาย ทานบวชจาเพาะใคร หรอใครเปน ศาสดาของทาน หรอวาทานชอบใจธรรมของใคร. พระเถระกลาววา ผมอาย พระมหาสมณะศากยบตร ออกบวชจากศากยตระกลมอย เราบวชจาเพาะพระผมพระภาคเจาพระองคนน และพระผมพระ ภาคเจาพระองคนนเปนศาสดาของเรา เราชอบใจธรรมของพระผ มพระภาคเจาพระองคนน. ลาดบนน อปตสสปรพาชกจงถาม พระเถระนนวา กพระศาสดาของทานผมอายมวาทะอยางไร กลาว อยางไร. พระเถระคดวา ธรรมดาปรพาชกทงหลายน เปนปฏปกษ ตอพระศาสนา เราจกแสดงความลกซงในพระศาสนาแกปรพาชกน เมอจะถอมตนวาเรายงเปนผใหมจงกลาววา ผมอาย เราแลเปน ผใหมบวชยงไมนาน เพงมาสมาสพระวนยน เราไมอาจแสดงธรรม โดยพสดารไดกอน. ปรพาชกคดวา เราชอวาอปตสสะ ทานจง


กลาวนอยหรอมากตามความสามารถ การแทงตลอดธรรมนน ดวยรอยนบพนนย เปนภาระของเรา จงกลาววา อปป วา พห วา ภาสสส อตถเยว เม พรห อตเถเนว เม อตโถ ก กาหส พยชน พห ทานจงกลาวเถด นอยกตามมากกตาม จงกลาว เฉพาะแตใจความแกขาพเจา ขาพเจาตองการ ใจความเทานน. ทานจะทาพยญชนะใหมากไป ทาไม. เมอกลาวอยางนแลว พระเถระจงกลาวคาถาวา เย ธมมา เหตปปภวา (ธรรมเหลาใดมเหตเปนแดนเกด) ดงนเปนตน. ปรพาชก ฟงเฉพาะ. ๒ บทแรกเทานน กตงอยในโสดาปตตมรรคอนสมบรณ ดวยนยพนหนง. ทา ๒ บทหลงใหจบลงในเวลาเปนพระโสดาบนแลว. ปรพาชกนนไดเปนพระโสดาบนแลว เมอคณวเศษชนสงยงไมเกด จงกาหนดวา เหตในคาสอนนจกม จงกลาวกะพระเถระวา ทาน ผเจรญ ทานอยาขยายธรรมเทศนาใหสงไป คามประมาณเทานแหละ พอแลว พระศาสดาของเราทงหลายประทบอยทไหน. พระเถระ บอกวา ประทบอยในพระเวฬวน. ปรพาชกกลาววา ทานเจาขา ขอทานจงลวงหนาไปกอน กระผมมสหายอยคนหนง และไดทากตกา กนไววา ผใดบรรลอมตะกอน ผนนจงบอกแกกน กระผมจกเปลอง ปฏญญาขอนน แลวพาสหายไปยงสานกของพระศาสดา ตามทาง ททานไปนนแหละ แลวหมอบลงแทบเทาพระเถระดวยเบญจางค-


ประดษฐ กระทาประทกษณ ๓ ครงแลวสงพระเถระไป สวนตน กเดนมงตรงไปยงอารามของปรพาชก โกลตปรพาชกเหนอปตสส- ปรพาชกเดนมาแตไกล คดวา วนนหายเรามสหนาไมเหมอนวนกอน ๆ เขาจกไดบรรลอมตะแนแท จงถามถงการบรรลอมตะ. แมอปตสส- ปรพาชกนนกไดปฏญญาแกโกลตปรพาชกนนวา ผมอาย เราบรรล อมตะแลว จงไดกลาวคาถานนนนแหละ. ในเวลาจบคาถา โกลตะ ตงอยในโสดาปตตผลแลวกลาววา สหาย ไดยนวาพระศาสดาประทบ อยทไหน. อปตสสะกลาววา สหาย นยวาพระศาสดาประทบอย ในพระเวฬวน. พระอสสชเถระอาจารยของพวกเราบอกอยางน ดวยประการฉะน. โกลตะกลาววา สหาย ถาอยางนน มาเถด พวก เราจกเฝาพระศาสดา. ธรรมดาวาพระสารบตรเถระน เปนผบชา อาจารยแมในกาลทกเมอ เพราะฉะนน จงกลาวกะโกลตมาณพ ผสหายอยางนวา สหาย เราจกบอกอมตะทเราบรรล แมแกสญชย- ปรพาชกอาจารยของเรา ทานรอยกจกแทงตลอด เมอไมแทงตลอด เชอพวกเรากจกไปยงสานกของพระศาสดา ฟงธรรมเทศนาของ พระพทธเจาแลวจกกระทาการแทงตลอดมรรคผล. แตนน ชนแม ทงสองไปยงสานกของสญชยกลาววา อาจารยขอรบ ทานจกทา อยางไร พระพทธเจาเกดขนแลวในโลก พระธรรมอนพระพทธเจา ตรสดแลว พระสงฆเปนผปฏบตดแลว มาเถด พวกเราจกเฝา พระทศพล. สญชยปรพาชกกลาววา พดอะไร พอ แลวหามชน ทงสองแมนน แสดงแตการไดลาภอนเลศและ. อนเลศเทานน แกชนทงสองนน. ชนทงสองนนกลาววา การอยเปนอนเตวาสก เหนปานนของขาพเจาทงหลายเปนประจาไปทเดยว จงยกเสยเถด


แตทานจงรตวทานวาจะไปหรอไมไป. สญชยปรพาชกรวา ชน เหลานรความตองการมประมาณเทานแลว จกไมเชอถอคาพด ของเรา จงกลาววา ไปเถดพอทงหลาย เราไมอาจอยเปนอนเตวาสก (ของตนอน) ในคราวเปนคนแก. ชนทงสองนนไมอาจใหสญชย- ปรพาชกนนเขาใจดวยเหตแมเปนอนมาก จงไดพาชนผประพฤต ตามโอวาทของตนไปยงพระเวฬวน. ครงนน ในบรรดาอนเตวาสก ๕๐๐ คนของชนทงสองนน ๒๕๐ คนกลบ อก ๒๕๐ คนไดไปกบ ชนทงสองนน. พระศาสดากาลงทรงแสดงธรรมอยทามกลางบรษท ๔ ทรงเหนชนเหลานนแตไกล จงตรสเรยกภกษทงหลายมาวา ภกษ ทงหลาย สหาย ๒ คนนน คอไกลตะและอปตสสะกาลงเดนมา คสาวก นแหละจกเปนคสาวกทเลศทเจรญ ครนแลวทรงขยายพระธรรม- เทศนา เนองดวยจรยาแหงบรษทของ ๒ สหายนน. เวนพระอครสาวก ทงสอง ปรพาชก ๒๕๐ คนแมทงหมดนน บรรลพระอรหต พระ- ศาสดาทรงเหยยดพระหตถตรสวา จงเปนภกษมาเถด. ผมและ หนวดของปรพาชกเหลานนหายไป บาตรและจวรอนลวนแลวดวย ฤทธกไดมมาแมแกพระอครสาวกทงสองดวย แตกจดวยมรรคทง ๓ เบองสง ยงไมสาเรจ. เพราะเหตไร ? เพราะสาวกบารมญาณ เปนของใหญ. ครนในวนท ๗ ตงแตวนบวช ทานพระมหาโมคคลลานะ เขาไปอาศยบานกลลวาลคามแควนมคธ กระทาสมณธรรมอย เมอถกถนมทธะครอบงา พระศาสดาทรงทาใหสงเวชใจ บรรเทา ถนมทธะเสยได กาลงฟงธาตกรรมฐานทพระตถาคตประทาน


อยทเดยว ทากจแหงมรรค ๓ เบองสงใหสาเรจถงทสดแหงสาวก- บารมญาณ. แมพระสารบตรเถระลวงเลยเวลาไปครงเดอนตงแต วนบวช เขาไปอาศยกรงราชคฤหนนนนแหละอยในถาสกรขาตา กบพระศาสดา เมอพระศาสดาทรงแสดงเวทนาปรคหสตรแก ทฆนขปรพาชกผเปนหลานของตน ไดสงญาณไปตามกระแสพระสตร กไดบรรลถงทสดสาวกบารมญาณ เหมอนบรโภคขาวทคดไว เพอคนอน สวนหลานของทานาตงอยในโสดาปตตผล ในเวลาจบ เทศนา. ดงนน เมอพระตถาคตประทบอยในกรงราชคฤหนนแล กจแหงสาวกบารมญาณของพระอครสาวกแมทงสองไดถงทสด แลว. กในเวลาตอมาอก พระศาสดาประทบอยในพระเชตวน ได ทรงสถาปนาพระมหาสาวกแมทงสองไวในตาแหนงเอตทคคะวา สารบตรเปนยอดของภกษสาวกของเราผมปญญามาก มหาโมคคล- ลานะเปนยอดของภกษสาวกของเราผมฤทธมาก ดงน. จบ อรรถกถาสตรท ๒ - ๓ อรรถกถาสตรท ๔ ประวตพระมหากสสปเถระ ในสตรท ๔ พงทราบวนจฉยดงตอไปน :- ในบทวา ธตวาทาน น พงทราบธตบคคล (บคคลผกาจดกเลส) ธตวาทะ (การสอนเรองการกาจดกเลส) ธตธรรม (ธรรมเครอง กาจดกเลส) ธดงค (องคของผกาจดกเลส).


บรรดาบทเหลานน บทวา ธโต ไดแก บคคลกาจดกเลส หรอธรรมอนกาจดกเลส. กในบทวา ธตวาโท น(พงทราบวา) มบคคลผกาจดกเลส ไมมการสอนเรองกาจดกเลส ๑ มบคคลผไมกาจดกเลสแตมการ สอนเรองกาจดกเลส ๑ มบคคลผไมกาจดกเลส ทงไมมการสอน เรองกาจดกเลส ๑ มบคคลผทงกาจดกเลสและมการสอนเรอง กาจดกเลส ๑. ในบรรดาบคคลเหลานน บคคลไดกาจดกเลสของ ตนดวยธดงค แตไมโอวาทไมอนศาสนคนอนดวยธดงคเหมอน พระพกกลเถระ บคคลนชอวาผกาจดกเลสแตไมมการสอนเรอง กาจดกเลส เหมอนดงทานกลาววา คอ ทานพระพกกละเปนผกาจด กเลส แตไมมการสอนเรองกาจดกเลส. แกบคคลใดไมกาจดกเลส ของตนดวยธดงค แตโอวาทอนศาสน คนอนดวยธดงคอยางเดยว เหมอนพระอปนนทเถระ กบคคลนชอวาไมเปนผกาจดกเลส แตม การสอนเรองกาจดกเลส เหมอนดงทานกลาววา คอ ทานพระ อปนนทะ ศากยบตร ไมเปนกาจดกเลส แตมการสอนเรองกาจดกเลส. กบคคลใดไมกาจดกเลสของตนดวยธดงค ไมโอวาท ไมอนศาสน คนอนดวยธดงค เหมอนพระโลลทายเถระ กบคคลนชอวาไมเปน ผกาจดกเลส (และ) ไมมการสอนเรองกาจดกเลส เหมอนดงทาน กลาววา คอ ทานพระมหาโลลทายไมเปนผกาจดกเลส ไมมการ สอนเรองกาจดกเลส. สวนบคคลใดสมบรณดวยการกาจดกเลส และมการสอนเรองกาจดกเลส เหมอนพระมหากสสปเถระ บคคลน ชอวาเปนผกาจดกเลสและมการสอนเรองกาจดกเลสเหมอนดง


ทานกลาววา คอ ทานพระมหากสสปะเปนผกาจดกเลพและมการ สอนเรองกาจดกเลส ดงน. บทวา ธตธมมา เวทตพพา ความวา ธรรม ๕ ประการ อนเปนบรวารของธดงคเจตนาเหลาน คอ ความเปนผมกนอย ๑ ความเปนผสนโดษ ๑ ความเปนผขดเกลา ๑ ความเปนผสงด ๑ ความเปนผมสงน ๑ ชอวาธรรมเครองกาจดกเลส เพราะพระบาล วา อปปจฉเยว นสสาย (อาศยความมกนอยเทานน) ดงน เปนตน. ในธรรม ๕ ประการนน ความมกนอยและความสนโดษ เปนอโลภะ. ความขดเกลาและความวเวกจดเขาในธรรม ๒ ประการ คอ อโลภะและอโมหะ. ความเปนผมสงนคอ ญาณนนเอง. บรรดา อโลภะและอโมหะเหลานน กาจดความโลภในวตถทตองหามดวย อโลภะ กาจดโมหะอนปกปดโทษในวตถทตองหามเหลานนแหละ ดวยอโมหะ อนงกาจดกามสขลลกานโยคอนเปนไปโดยมข คอ การสองเสพสงททรงอนญาต ดวยอโลภะ กาจดอตตกลมถานโยค อนเปนไปโดยมขคอ การขดเกลายงในธดงคทงหลาย ดวยอโมหะ เพราะฉะนนธรรมเหลาน พงทราบวาธรรมเครองกาจดกเลส. บทวา ธตงคาน เวทตพพาน ความวา พงทราบธดงค ๑๓ คอ ปงสกลกงคะ (องคของภกษผถอผาบงสกลเปนวตร) ฯลฯ เนสชชกงคะ (องคของภกษผถอการนงเปนวตร). บทวา ธตวาทาน ยทท มหากสสโป ความวา ทรงสถาปนา ไวในตาแหนงเอตทคคะในระหวางภกษผสอนธดงควา มหากสสป- เถระนเปนยอด. บทวา มหากสสโป ความวา ทานกลาววา ทาน


พระมหากสสปะองคน เพราะเทยบกบพระเถระเลกนอยเหลาน คอ พระอรเวลกสสปะ พระนทกสสปะ พระคยากสสปะ พระกมาร- กสสปะ. ในปญหากรรม แมของพระมหากสสปะนมเรองทกลาว ตามลาดบดงตอไป ไดยนวา ในอดตกาล ปลายแสนกป พระศาสนาพระนามวา ปทมตตระ อบตขนในโลก เมอพระองคเสดจเขาไปอาศยกรงหงสวด ประทบอยในเขมมฤคทายวน กฎมพนามวา เวเทหะ มทรพยสมบต ๘๐ โกฎ บรโภคอาหารดแตเชาตร อธษฐานองคอโบสถ ถอของหอม และดอกไมเปนตนไปพระวหารบชาพระศาสดา ไหวแลวนง ณ ท ควรสวนขางหนง. ขณะนน พระศาสดาทรงสถาปนาสาวกองคท ๓ นามวามหานสภเถระไวในตาแหนงเอตทคคะวา ดกอนภกษทงหลาย นสภะเปนยอดของภกษสาวกของเราผสอนธดงค. อบาสกฟง พระดารสนนแลวเลอมใสเวลาจบธรรมกถา มหาชนลกไปแลว จงถวายบงคมพระศาสดากราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอ พระองคทรงรบภกษาของขาพระองคในวนพรงน. พระศาสดา ตรสวา อบาสก ภกษสงฆมากนะ อบาสกทลถามวา ขาแตพระผ มพระภาคเจา ภกษสงฆมประมาณเทาไร ? พระศาสดาตรสวา มประมาณหกลานแปดแสนองค อบาสกกราบทลวา ขาแตพระองค ผเจรญ ขอพระองคจงรบภกษา แมแตสามเณรรปเดยวกอยาเหลอ ไวในวหาร. พระศาสดาทรงรบนมนตดวยดษณภาพ. อบาสก รวาพระศาสดาทรงรบนมนตแลว จงไปเรอนตระเตรยมมหาทาน ในวนรงขน สงใหคนไปกราบทลเวลา (ภตตาหาร) สพระศาสดา.


พระศาสดาทรงถอบาตรและจวร มภกษสงฆหอมลอมไปยงเรอน ของอบาสก ประทบนงบนอาสนะทเขาแตงไวถวาย. เวลาเสรจ หลงนาทกษโณทก ทรงรบขาวตมเปนตน ไดทรงสละขาวสวย. แมอบาสกกนงอยทใกลพระศาสดา. ระหวางนน พระมหานสภเถระกาลงเทยวบณฑบาต เดน ไปยงถนนนนนนแหละ อบาสกเหนจงลกขนไปไหวพระเถระแลว กลาววา ทานผเจรญ ขอทานจงใหบาตร พระเถระไดใหบาตร. อบาสกกลาววา ทานผเจรญ ขอนมนตเขาไปในเรอนนแหละ แม พระศาสดากประทบนงอยในเรอน. พระเถระกลาววา ไมควรนะ อบาสก. อบาสกรบบาตรของพระเถระใสบณฑบาตเตมแลว ได นาออกไปถวาย. จากนน ไดเดนสงพระเถระไปแลวกลบมานงใน ทใกลพระศาสดา กราบทลอยางนวา ขาแตพระองคผเจรญ พระ มหานสภเถระแมขาพระองคกลาววา พระศาสดาประทบอยในเรอน กไมปรารถนาจะเขามา พระมหานสภเถระนน มคณยงกวาพระองค หรอหนอ อนธรรมดาพระพทธเจาทงหลาย. ยอมไมมวรรณมจ- ฉรยะ. (ตระหนคณความดของคนอน). ลาดบนน พระศาสดาตรส อยางนวา ดกอนอบาสก เรานงคอยภกษาอยในเรอน แตภกษนน ไมนงคอยภกษาในเรอนอยางน เราอยในเสนาสนะชายบาน ภกษ นนอยในปาเทานน เราอยในทมงบง ภกษนนอยกลางแจงเทานน ดงนน ภกษนนมคณน ๆ ตรสประหนงทามหาสมทรใหเตมฉะนน. อบาสกแมตามปกตเปนผเลอมใสดยงอยแลว จงเปนประหนงประทป ทลกโพรงอย (ซา) ถกราดดวยนามนฉะนน คดวา ตองการอะไรดวย


สมบตอนสาหรบเรา เราจกการทาความปรารถนา เพอตองการความ เปนยอด ของภกษทงหลายเปนธตวาทะในสานกของพระพทธเจา พระองคหนงในอนาคต. อบาสกแมนนจงนมนตพระศาสดาอก ถวายมหาทานทานอง นนนนแหละถง ๗ วน วนท ๗ ถวายไตรจวรแกภกษสงฆมพระ- พทธเจาเปนประมข. แลวหมอบกราบพระบาทของพระศาสดา กราบ ทลอยางนวา ขาแตพระองคผเจรญ ดวยเมตตากายกรรม เมตตา วจกรรม เมตตามโนกรรม ของขาพระองคผถวายมหาทาน ๗ วน ขาพระองคจะปรารถนาสมบตของเทวดา หรอสมบตของทาวสกกะ มาร และพรหม สกอยางหนงกหาไม กกรรมของขาพระองคน จงเปนปจจยแกความเปนยอดของภกษผทรงธดงค ๓ เพอตองการ ถงตาแหนงทพระมหานสภเถระถงแลว ในสานกของพระพทธเจา พระองคหนง ในอนาคต. พระศาสดาทรงตรวจวา ทอบาสกน ปรารถนาตาแหนงใหญ จกสาเรจหรอไมหนอ ทรงเหนวาสาเรจ จงตรสวา ทานปรารถนาอครฐานอนใหญโต พระพทธเจาพระนาม วาโคดม จกอบตขนในทสดแสนกปในอนาคต ทานจกเปนพระสาวก ท ๓ ของพระโคดมพทธเจานน ชอวามหากสสปเถระ. อบาสก ไดฟงพทธพยากรณนนแลว คดวา ธรรมดาวาพระพทธเจาทงหลาย ยอมไมตรสเปนคา ๒ จงไดสาคญสมบตนนเหมอนดงจะไดใน วนพรงน. อบาสกนนดารงอยชวอาย ถวายทานมประการตาง ๆ รกษาศลกระทากศลกรรมนานปประการ ตายไปในอตภาพนน แลวบงเกดในสวรรค.


จาเดมแตนน เขาเสวยสมบตทงในเทวดาและมนษย ในกป ท ๙๑ แตภตรกปน เมอพระวงสสสมมาสมพทธเจาทรงอาศย กรงพนธมด ประทบอยในมฤคทายวนอนเกษม กจตจากเทวโลกไปเกด ในตระกลพราหมณเกาแกตระกลหนง. กในครงนน พระผมพระภาคเจาพระนามวปสส ตรสพระ- ธรรมเทศนาทก ๆ ปท ๗ ไดมควานโกลาหลใหญหลวง. เทวดา ทงหลายทวชมพทวป ไดบอกพราหมณนนวา พระศาสดาจกทรง แสดงธรรม. พราหมณไดสดบขาวนน. พราหมณนน มผานง อยผนเดยว นางพราหมณกเหมอนกน แตทงสองคนมผาหมอย ผนเดยวเทานน จงปรากฏไปทวพระนครวา เอกสาฎกพราหมณ. เมอพวกพราหมณประชมกน ดวยกจบางอยาง ตองใหนางพราหมณ อยบาน ตนเองไป เมอ(ถงคราว ) พวกพราหมณประชมกน ตนเอง ตองอยบาน นางพราหมณหมผานนไป (ประชม) กในวนนนพราหมณ พดกะพราหมณวา แมมหาจาเรญ เธอจกฟงธรรมกลางคนหรอ กลางวน. พราหมณพดวา พวกฉนชอวาเปนหญงแมบาน ไมอาจ ฟงกลางคนไดขอฟงกลางวนเถด แลวใหพราหมณอยเฝาบาน (ตนเอง) หมผานนไปตอนกลางวนพรอมกบพวกอบาสกา ถวาย บงคมพระศาสดาแลวนง ณ ทควรสวนขางหนง ฟงธรรมแลว กลบ มาพรอมกบพวกอบาสกา ทนนพราหมณ ไดใหพราหมณอยบาน (ตนเอง) หมผานนไปวหาร. สมยนน พระบรมศาสดาประทบนง บนธรรมาสนทเขาตกแตงไวทามกลางบรษท ทรงจบพดอนวจตร ตรสธรรมกถาประหนงทาสตวใหขามอากาศคงคา และประหนง


ทรงกระทาเขาสเนรใหเปนโมกวนสาคร ฉะนน. เมอพราหมณ นงฟงธรรมอยทายบรษท ปต ๕ ประการเกดขนเตมทวสรระ ในปฐมยามนนเอง พราหมณนนดงผาทตนหมออกมาคดวา จกถวาย พระทศพล. ครงนน ความตระหนชโทษถงพนประการเกดขน แกพราหมณนนวา พราหมณกบเรามผาหมผนเดยวเทานน ผาหม ผนอนไร ๆ ไมม กธรรมดาวาไมหมผากออกไปขางนอกไมได จงตกลงใจไมตองการถวายโดยประการทงปวง ครนเมอปฐมยาม ลวงไป ปตเหมอนอยางนนนนแหละเกดขนแกพราหมณนน แมใน มชฌมยาม พราหมณคดเหมอนอยางนนแลวไมไดถวายเหมอน เชนนน. ครนเมอมชฌมยามลวงไป ปตเหมอนอยางนนนนแหละ เกดขนแกพราหมณนนแมในปจฉมยาม. พราหมณนนคดวา เปนไร เปนกน คอยรกนทหลง ดงนแลวดงผามาวางแทบพระบาทพระ- บรมศาสดา. ตอแตนนกงอมอซายเอามอขวาตบลง ๓ ครงแลว บนลอขน ๓ วาระวา ชต เม ชต เม ชต เม ( เราชนะแลว ๆ). สมยนน พระเจาพนธมราชประทบนงสดบธรรมอยภายใน มานหลงธรรมาสน อนธรรมดาพระราชาไมทรงโปรดเสยงวา ชต เม ชต เม จงสงราชบรษไปดวย พระดารสวา เธอจงไปถาม พราหมณนนวา เขาพดทาไม. พราหมณนนถกราชบรษไปถาม จงกลาววา คนอนนอกจากขาพเจา ขนยานคอชางเปนตน ถอดาบ และโลหนงเปนตน จงไดชยชนะกองทพขาศก ชยชนะนน ไมนาอศจรรย สวนเราไดยายจตตระหนแลว ถวายผาทหมอย แดพระทศพล เหมอนคนเอาฆอนทบตวโคโกงทตามมาขางหลง ทาใหมนหนไป ชยชนะของเรานนจงนาอศจรรย. ราชบรษจงไป


กราบทลเรองราวนนแดพระราชา. พระราชารบสงวา พนาย พวกเรา ไมรสงทสมควรแกพระทศพล พราหมณร จงใหสงผาคหนง (ผานง กบผาหม) ไปพระราชทาน พราหมณเหนผาคนนแลวคดวา พระ- ราชานไมพระราชทานอะไรเปนครงแรกแกเราผนงนง ๆ เมอ เรากลาวคณทงหลายของพระบรมศาสดาจงไดพระราชทาน จะม ประโยชนอะไรแกเรากบผาคทอาศยพระคณของพระบรมศาสดา เกดขน จงไดถวายผาคแมคนนแดพระทศพลเสยเลย. พระราชา ตรสถามวา พราหมณทาอยางไร ทรงสดบวา พราหมณถวายผาค แมนแดพระตถาคตเทานน จงรบสงใหสงผาค ๒ ชดแมอนไป พระราชทาน. พราหมณนนไดถวายผาค ๒ ชดแมนน. พระราชา ทรงสงผาค ๔ ชดแมอนไปพระราชทาน ทรงสงไปพระราชทาน ถง ๓๒ ค ดวยประการอยางน. ลาดบนน พราหมณคดวา การทา ดงน เปนเหมอนใหเพมขนแลวจงจะรบเอา จงถอเอาผา ๒ ค คอ เพอประโยชนแกตนค ๑ เพอนางพราหมณค ๑ แลวถวายเฉพาะ พระทศพล ๓๐ ค. จาเดมแตนน พราหมณกไดเปนผสนทสนมกบ พระบรมศาสดา. ครนวนหนงพระราชาทรงสดบธรรมในสานกของ พระบรมศาสดาในฤดหนาว ไดพระราชทานผากมพลแดงสาหรบหม สวนพระองคมมลคาพนหนงกะพราหมณ แลวรบสงวา จาเดม แตนไป ทานจงหมผากมพลแดงผนนฟงธรรม พราหมณนนคดวา เราจะประโยชนอะไรกบผากมพลแดงน ทจะนอมนาเขาไปในกาย อนเปอยเนาน จงไดทาเปนเพดานเหนอเตยงของพระตถาคตใน ภายในพระคนธกฏแลวกไป. อยมาวนหนง พระราชาเสดจไป พระวหารแตเชาตร ประทบนงในทใกลพระบรมศาสดาในพระคนธกฏ


กในขณะนน พระพทธรศมมพรรณ ๖ ประการ กระทบทผากมพล ผากมพลกบรรเจดจาขน พระราชาทอดพระเนตรเหนกจาไดจง กราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ผากมพลผนนของขาพระองค ๆ ใหเอกสาฎกพราหมณ. มหาบพตร พระองคบชาพราหมณ พราหมณ บชาอาตมภาพ. พระราชาทรงเลอมใสวา พราหมณรสงทเหมาะทควร เราไมร จงพระราชทานสงทเปนของเกอกลแกมนษยทกอยาง ๆ ละ ๘ ชนด ๘ ครง ใหเปนของประทานชอวา สพพฏฐกทานแลว ทรงตงใหเปนปโรหต. พราหมณนนคดวา ชอวาของ ๘ ชนด ๘ ครง กเปน ๖๔ ชนด จงสลากภต ๖๔ ท ใหทานรกษาศลตลอดชวต จตจากชาตนนไปเกดในสวรรค จตจากสวรรคกลบมาเกดในเรอน ของกฏมพ ในกรงพาราณส ในระหวางกาลของพระพทธเจา ๒ พระองค คอ พระผมพระภาคเจาโกนาคมน และพระกสสปทศพล ในกปน. เขาเจรญวยกแตงงานมเหยาเรอน วนหนง เดนเทยวพกผอน ไปในปา. กสมยนน พระปจเจกพทธเจากระทาจวรกรรม (คอการ เยบจวร) อยทรมแมนา ผาอหวาต (ผาแผนบาง ๆ ททาบไป ตามชายสบงจวรและสงฆาฏ) ไมพอจงเรมจะพบเกบ เขาเหน เขาจงกลาวถามวา เพราะอะไรจงจะพบเกบเสยเลา เจาขา. พระ ปจเจกพทธเจากลาววา ผาอนวาตไมพอ. กฏมพกลาววา โปรด เอาผาสาฎกนทาเถดเจาขา. เขาถวายผาวาฎกแลว ตงความปรารถนา วา ในททขาพเจาเกดแลว ๆ ความเลอมไส ๆ ขอจงอยาไดม. ครงนน พระปจเจกพทธเจา เขาไปบณฑบาตแมในเรอนของเขา ในเมอภรรยากบนองสาวกาลงทะเลาะกน. ทนน นองสาวของเขา


ถวายบณฑบาตแกพระปจเจกพทธเจาแลว กลาวอยางนมงถงภรรยา ของเขา ตงความปรารถนาวา ขอใหเราหางไกลหญงพาลเหนปานน รอยโยชน. ภรรยาของเขายนอยทลานบานไดยนจงคดวา พระรป นจงอยาไดฉนอาหารทนางคนนถวาย จงจบบาตรมาเทบณฑบาตทง แลวเอาเปอกตมมาใสจนเตม. นางเหนจงกลาววา หญงพาลเจาจง ดาจงบรภาษเรากอนเถด การเทภตตาหารจากบาตรของทานผได บาเพญบารมมา ๒ อสงไขยเหนปานนแลว ใสเปอกตมใหไมสมควร เลย. ครงนน ภรรยาของเขาเกดความสานกขนไดจงกลาววา โปรด หยดกอนเจาขา แลวเทเปอกตมออกลางบาตรชะโลมดวยผงเครอง หอมแลวไดใสของมรสอรอย ๔ อยางเตมบาตรแลววางถวายบาตร อนผดผองดวยเนยใส มสเหมอนกลบปทมอนลาดรดลงขางบน ในมอของพระปจเจกพทธเจา ตงความปรารถนาวา สรระของ เราจงผดผองเหมอนบณฑบาตอนผดผองนเถด. พระปจเจกพทธเจา อนโมทนาแลวเหาะขนสอากาศ. ผวเมยแมทงสองนนดารงอยชวอายแลวไปเกดบนสวรรค จตจากสวรรคนนอกครง อบาสกเกดเปนบตรเศรษฐมสมบต ๘๐ โกฏในกรงพาราณส ในครงพระกสสปทศพลสมมาสมพทธเจา ฝายภรรยาเกดเปนธดาของเศรษฐเหมอนกน เมอเขาเจรญวย พวกญาตกนาธดาของเศรษฐคนนนแหละมา. ดวยอานภาพของ กรรมซงมวบากอนไมนาปรารถนาในชาตกอน พอนาง (ถกสงตว) เขาไปยงตระกลของสาม ทวทงสรระเกดกลนเหมนเหมอนสวม ทเขาเปดไว (ตงแตยางเขาไป) ภายในธรณประต. เศรษฐกมาร


ถามวา นกลนของใคร ไดฟงวา ของลกสาวเศรษฐ จงกลาววา นาออกไป ๆ แลวสงกลบไปเรอนตระกล โดยทานองทมา นางถก สงกลบมาถง ๗ แหงโดยทานองนนนแล. กสมยนน พระกสสปทศพลเสดจปรนพพานแลว พทธศาสนก- ชนเรมกอพระเจดยสงโยชนหนงดวยอฐทองสแดง ทงหนาทงแนน มราคากอนละหนงแสน. เมอเขากาลงสรางพระเจดยกนอย เศรษฐ ธดาคนนนคดวา เราตองถกสงกลบถง ๗ แหงแลว จะประโยชน อะไรกบชวตของเรา จงใหยบสงของเครองประดบตว ทาอฐทอง ยาวดอก กวางคบ สง ๔ นว ตอแตนนถอกอนหรดาลและมโนสลา เกบเอาดอกบว ๘ กา ไปยงสถานททสรางพระเจดย. ขณะนน๑เเถว กอนอฐแถวหนงกอมาตอกนขาดอฐแผนตอเชอม นางจงพดกบชางวา ทานจงวางอฐกอนนตรงน. นายชางกลาววา นางผเจรญ ทานมาได เวลา จงวางเองเถด. นางจงขนไปเอานามนผสมกบหรดาลและ มโนสลาวางอฐตดอยไดดวยเครองยดนน แลวบชาดวยดอกอบล ๘ กามอ ขางบน (อฐ) ไหวแลวตงความปรารถนาวา ในททเราเกด กลนจนทนจงฟงออกจากตว กลนอบลจงฟงออกจากปาก แลวไหว พระเจดย ทาประทกษณแลวกลบไป. ครนแลวในขณะนนเอง เศรษฐบตรกเกดสตปรารภถงเศรษฐธดาทเขานามาเรอนครงแรก. แมในพระนครกมนกขตฤกษเสยงกกกอง เขาจงพดกบคนรบใชวา คราวนน เขานาเศรษฐธดามาในทน นางอยทไหน. คนรบใชกลาววา อยทเรอนตระกลขอรบ นายทานเศรษฐบตรกลาววา พวกทานจง ๑. ปาฐะวา อฏกา สนธ ปรกขปตวา พมาเปน อฏกาปนต ปรกขปตวา แปลตามพมา


พามา เราจกเลนนกขตฤกษกบนาง. พวกคนรบใชไปไหวนางแลว ยนอยถกนางถามวา พอทงหลายมาทาไมกน จงบอกเรองราวทมา นน นางกลาววา พอทงหลาย เราเอาเครองอาภรณบชาพระเจดย เสยแลว เราไมมเครองอาภรณ คนรบใชเหลานนจงไปบอกแกบตร เศรษฐ ๆ กลาววา จงนามาเถอะ นางจกไดเครองประดบนน พวกเขา จงไปนานางมา กลนจนทนและกลนอบลขาบฟงไปทวเรอน พรอม กบทนางเขาไปในเรอน. บตรเศรษฐจงถามนางวา ครงแรก กลน เหมนฟงออกจากตวกอน แตบดน กลนจนทนฟงออกจากตว กลน อบลฟงออกจากปากของเธอ นอะไรกน. ธดาเศรษฐจงบอกกรรม ทตนกระทาตงแตตน. บตรเศรษฐเลอมใสวา คาสอนของพระพทธเจา ทงหลายเปนนยยานกธรรมหนอ จงเอาเครองปกคลมททาดวยผากมพล หมพระเจดยทองมประมาณโยชนหนง แลวเอาดอกประทมทองขนาด เทาลอรถประดบทพระเจดยทองนน. ดอกประทมทองทแขวนหอยไว มขนาด ๑๒ ศอก. บตรเศรษฐนนดารงอยชวอายในมนษยโลก นนแลวเกดในสวรรค จตจากสวรรคนน บงเกดในตระกลอามาตย ตระกลหนง (ซงพานกอย) ในทประมาณโยชนหนงจากกรงพราณส ฝายลกสาวเศรษฐจตจากเทวโลกเกดเปนพระราชธดาองคใหญ ในราชตระกล. เมอคนทงสองนนเจรญวย เขาปาวรองงานนกขตฤกษใน หมบานทกมารอย. กมารนนกลาวกะมารดาวา แมจา แมจงใหผา สาฎกฉน ฉนจะเลนนกขตฤกษ มารดาไดนาผาทใชแลวมาให. เขาปฏเสธวา ผานหยาบจะแม. นางกนาผนอนมาให แมผาผนนน เขากปฏเสธ. ทนน มารดาจงกลาวกะเขาวา พอ เราเกดในเรอน


เชนน พวกเราไมมบญทจะไดผาเนอละเอยดกวาน. เขากลาววา แมจา ถาอยางนน ฉนจะไปยงททจะได. มารดากลาววา ลกเอย แมปรารถนาใหเจาไดราชสมบตในกรงพาราณสวนนทเดยวนะ. เขาไหวมารดาแลวกลาววา ฉนไปละแม. มารดาวา ไปเถอะพอ นยวามารดาของเขามความคดอยางนวา มนจะไปไหน คงจกนงทน ทนนอยในเรอนหลงนแหละ. กกมารนนออกไปตามกาหนดของบญ ไปถงกรงพาราณส นอนคลมศรษะอยบนแผนมงคลสลาอาสน ในพระราชอทยาน. กพระเจาพาราณสนน สวรรคตแลวเปนวนท ๗. อามาตยทงหลายทาการถวายพระเพลงแลวนงปรกษาอยท พระลานหลวงวา พระราชามแตพระธดา ไมมพระราชโอรส ราชสมบตไมมพระราชา ไมสมควร ใครจะเปนพระราชา ตาง พดกนวา ทานเปน ทานเปน. ปโรหตกลาววา ไมควรเลอกมาก เอาเถอะ พวกเราจกเชญเทวดาแลวเสยงบษยรถ (รถเสยงปลอยไป เพอหาผทสมควรจะครองราชย เมอพระราชาองคกอนสวรรคตแลว ไมมรชทายาท) ไป. อามาตยเหลานนเทยมมาสนธพ ๔ ตว มสดงดอกโกมท แลวตงเครองราชกกธภณฑ ๕ อยาง กบเศวตรฉตรไวบนรถนนแหละ ปลอยบษยรถนนไปใหประโคมดนตรไปขางหลง. รถออกทางประตดาน ทศปราจน บายหนาไปทางพระราชอทยาน. อามาตยบางพวกกลาววา รถบายหนาไปทางพระราชอทยาน เพราะความคนเคย พวกทานจงให กลบมา ปโรหตกลาววา อยาใหกลบ. รถทาประทกษณกมาร แลว ไดหยดเตรยมพรอมทจะใหขน ปโรหตเลกชายผาหมตรวจ พนเทากลาววา ทวปนจงยกไว ผนสมควรครองราชยในทวปทง ๔ มทวปสองพนเปนบรวาร แลวสงใหประโคมดนตรขน ๓ ครง วา


พวกทานจงประโคมดนตรขนอก. ครงนน กมารเปดหนามองดแลวพดวา พอทงหลาย พวกทาน มาดวยกจกรรมอะไรกน. พวกอามาตยทลวา ขาแตสมมตเทพ ราชสมบตถงแกพระองค. กมาร พระราชาไปไหน. อามาตย- ทวงคตแลว นาย. กมาร ลวงไปกวนแลว. อามาตย วนนเปนวนท ๗. กมาร พระราชโอรสหรอพระราชธดาไมมหรอ ? อามาตย ขาแต สมมตเทพ พระราชธดาม พระราชโอรสไมม. กมาร เราจก ครองราชย. อามาตยเหลานนสรางมณฑปสาหรบอภเษกในขณะนน ทนท ประดบพระราชธดาดวยเครองอลงการทกอยางนามายง พระราชอทยานทาการอภเษกกบกมาร. ครงนนเมอพระกมารทาการอภเษกแลว ประชาชนนาผาม ราคาแสนหนงมาถวาย. พระกมารกลาววา นอะไรพอ. พวกอามาตย ทลวา ขาแตสมมตเทพ ผานงพระเจาขา, พระกมาร เนอหยาบมใช หรอ พอ. ผาอนทเนอละเอยดกวานไมมหรอ ? อามาตย ขาแต สมมตเทพ ในบรรดาผาทมนษยทงหลายใชสอย ผาทเนอละเอยด กวานไมม พระเจาขา. พระกมาร พระราชาของพวกทานทรง นงผาเหนปานนหรอ ? อามาตย พระเจาขา ขาแตสมมตเทพ. พระกมาร พระราชาของพวกทานคงจะไมมบญ พวกทานจงนา พระเตาทองมา เราจกไดผา. อามาตยเหลานนนาพระเตาทองมาถวาย. พระกมารนนลกขนลางพระหตถบวนพระโอฐ. เอาพระหตถวกนา สาดไปทางทศตะวนออก. ในขณะนนเอง ตนกลปพฤกษกชาแรก แผนดนทบผดขนมา ๘ ตน ทรงวกนาสาดไปอกทวทศ ๓ ทศอยางน


คอ ทศใต ทศตะวนตก ทศเหนอ. ตนกลปพฤกษผดขนในทศทง ๔ ทศละ ๘ ตน รวมเปน ๓๒ ตน. พระกมารนนทรงนงผาทพผนหนง ทรงหมผนหนง แลวรบสงวา พวกทานจงเทยวตกลองปาวรอง อยางนวา ในแวนแควนของพระเจานนทราช พวกสตรททาหนาท กรอดาย อยากรอดาย ดงนแลวใหยกฉตรขนทรงประดบตกแตง พระองค ทรงขนชางตวประเสรฐเสดจเขาพระนคร ขนสปราสาท เสวยมหาสมบต. ครนกาลเวลาลวงไปดวยอาการอยางน วนหนงพระเทวเหน มหาสมบตของพระราชาแลว ทรงแสดงอาการของความกรณา วาโอ ทานผมตปะ ถกพระราชาตรสถามวา นอะไรกนนะ เทว จงทลวา ขาแตสมมตเทพ สมบตของพระองคยงใหญ ในอดตกาล พระองคไดทรงเชอตอพระพทธะทงหลายไดทากรรมดไว เดยวน ยงไมทรงกระทากศลอนจะเปนปจจยแกอนาคต พระราชาตรสวา เราจกใหแกใคร ผมศลไมม. พระเทวทลวา ขาแตสมมตเทพ ชมพ- ทวปไมวางจากพระอรหนตทงหลายดอก พระองคโปรดทรงตระ เตรยมทานไวเทานน หมอมฉนจะขอพระอรหนตในวนรงขน พระ- ราชารบสงใหตระเตรยมทานไวทประตดานทศปราจน. พระเทว ทรงอธษฐานองคอโบสถแตเชาตรบายหนาไปทางทศตะวนออก หมอบลงบนปราสาทชนบนแลวกลาววา ถาพระอรหนตมอยในทศน พรงนขอนมนตมารบภกษาหารของขาพเจาทงหลายเถด. ในทศ นนไมมพระอรหนตกไดใหสกการะทเตรยมไวนน แกคนกาพรา และยากาจน ในวนรงขนตระเตรยมทานไวทางประตทศใตแลวได


กระทาเหมอนอยางนน ในวนรงขนทางประตทศตะวนตกกได กระทาเหมอนอยางนน. กในวนททรงตระเตรยมไวทางประต ทศเหนอ พระมหาปทมปจเจกพทธเจาผเปนพชายของพระปจเจก- พทธเจา ๕๐๐ องค ผเปนโอรสของพระนางปทมวด อยในปาหมวนต เรยกพระปจเจกพทธเจาผเปนนองชายซงถกพระเทวนมนตอยางนน มาวา ทานผนรทกขทงหลาย พระเจานนทราชนมนตทานทงหลาย จงรบนมนตของทาวเธอเถด. พระปจเจกพทธเจาเหลานนรบนมนต แลว ในวนรงขนลางหนาทสระอโนดาดแลวเหาะไปลงทประต ทศเหนอ. พวกมนษยมากราบทลแกพระราชาวา ขาแตสมมตเทพ พระปจเจกพทธเจา ๕๐๐ องค มาแลวพระเจาขา. พระราชาเสดจ ไปพรอมกบพระเทว ไหวแลวรบบาตรนมนตพระปจเจกพทธเจา ทงหลายขนสปราสาท ถวายทานแกพระปจเจกพทธเจาเหลานน บนปราสาทนน ในเวลาเสรจภตตกจ พระราชาหมอบทใกลเทา พระสงฆเถระ พระเทวหมอบทใกลเทาพระสงฆนวกะ แลวกลาววา ขาแตพระผเปนเจาทงหลาย ทานทงหลายจกไมลาบากดวยเรอง ปจจย และขาพเจาทงหลายกจกไมทาบญใหเสอม ขอทานทงหลาย จงใหปฏญญาเพออยในทน ตลอดอายของขาพเจาทงหลายเถด ครนใหทานรบปฏญญาแลวจงใหตกแตงสถานทสาหรบ. อยอาศย แกพระปจเจกพทธเจาเหลานนในพระอทยาน โดยอาการทงปวง คอ บรรณศาลา ๕๐๐ พลง ทจงกรม ๕๐๐ ท แลวใหทานอยใน ทนนนนแล. ครนกาลเวลาลวงไปดวยประการอยางนน เมองชายแดน


ของพระราชากอการกาเรบขน. พระองคทรงโอวาทพระเทววา พจะไประงบเมองชายแดน เธออยาละเลยพระปจเจกพทธเจาทงหลาย แลวเสดจออกไปจากพระนคร เมอพระองคยงไมเสดจกลบ พระ ปจเจกพทธเจาทงหลายกสนอายสงขาร. พระมหาปทมปจเจกพทธเจา เลนฌานตลอดราตรทง ๓ ยาม ในเวลาอรณขน ยนเหนยวแผนกระดานสาหรบยดปรนพพานดวย อนปาทเสสนพพานธาต แมพระปจเจกพทธเจาทเหลอทงหมด ทเดยว กปรนพพานแลวโดยวธนน. ในวนรงขน พระเทวใหกระทา ทนงของพระปจเจกพทธเจาทงหลาย ใหชะอมดวยของสดเขยว โปรยดอกไม จดเครองหอม นงคอยพระปจเจกพทธเจาทงหลายมา เมอไมเหนมาจงสงราชบรษไปวา พอจงไป จงรวา พระผเปนเจา ทงหลายไมมความผาสกอยางไร ? ราชบรษนนไปแลวเปดประต บรรณศาลาของพระมหาปทมปจเจกพทธเจา เมอไมพบในบรรณศาลา นน จงไปยงทจงกรม เหนทานยนพงแผนกระดานสาหรบยดจงไหว แลวกลาววา ไดเวลาแลวเจาขา. สรระของทานผปรนพานแลว จกพดไดอยางไร. ราชบรษนนคดวาเหนจะหลบ จงเดนไปเอามอ ลบทหลงเทา รวาปรนพพานแลว เพราะเทาทงสองเยนและแขง จงไปยงสานกของพระปจเจกพทธเจาองคท ๒ เมอรวาองคท ๒ ปรนพพานแลวอยางนน กไปยงสานกของพระปจเจกพทธเจา องคท ๓ รวาพระปจเจกพทธเจาทกองคปรนพพานแลวดวยประการ ดงน จงไปยงราชสกล พระเทวตรสถามวา พระปจเจกพทธเจา ทงหลายไปไหนพอ จงกราบทลวา ขาแตพระเทว พระปจเจกพทธเจา


ทงหลาย ปรนพพานแลว. พระเทวทรงกรรแสงคราครวญเสดจ ออกไปทบรรณศาลานนพรอมกบชาวเมอง รบสงใหเลนสาธกฬา (การเลนทเกยวกบเรองอนจจง ทกขง อนตตา) กระทาฌาปนกจ สรระของพระปจเจกพทธเจาทงหลาย แลวเกบธาตสรางพระเจดย ไว. พระราชาทรงปราบเมองชายแดนใหสงบแลวเสดจกลบมา รบสงถามพระเทวผเสดจมาตอนรบวา แมมหาจาเรญ เธอไม ประมาท (คอไมละเลย) ในพระปจเจกพทธเจาทงหลายหรอ ? พระผเปนเจาทงหลายสบายดหรอ ? พระเทวทลวา ขาแตสมมตเทพ พระผเปนเจาทงหลายปรนพพานเสยแลว. พระราชาทรงพระดาร วา มรณะยงเกดแกบณฑตทงหลายเหนปานน พวกเราจะพนไป แตไหน พระองคไมเสดจไปพระนคร เสดจเขาไปยงพระราชอทยาน เลยทเดยว รบสงใหเรยกพระโอรสองคใหญมาแลวมอบราชสมบต แกพระโอรสนนแลวโอวาท. สวนพระองคทรงผนวชเปนสมณะ ประเภทหนง. ฝายพระเทวเมอพระราชาทรงผนวชแลวทรงดารวา เราจะทาอะไร จงทรงผนวชอยในพระราชอทยานนนเอง พระราชา และพระเทวแมทงสองนน บาเพญฌานไดจตจากอตตภาพนนไป บงเกดในพรหมโลก. เมอคนทงสองนนอยในพรหมโลกนนนนแหละ พระศาสดา ของเราทงหลายอบตขนในโลกประกาศพระธรรมจกรอนประเสรฐ เสดจเขาไปยงกรงราชคฤหโดยลาดบ. เมอพระศาสดาประทบ อยในกรงราชคฤหนน ปบผลมาณพน บงเกดในทองภรรยาหลวง ของกบลพราหมณในพราหมณคามชอมหาตตถะ ในมคธรฐ นาง


ภททา กาปลาน นบงเกดในทองของภรรยาหลวงของพราหมณ โกลยโคตรในสาคลนครในมคธรฐ. เมอชนทงสองนนเตบโตขน โดยลาดบ เมอนางภตทามอายถงปท ๑๖ ในปท ๒๐ ของปบผล- มาณพ บดามารดามองดบตรแลวแคนไดอยางหนกวา พอ เจา กเตบโตแลวธรรมดาวาตระกลวงศ จาตองใหดารงอย. มาณพ กลาววา ทานทงสองอยาไดกลาวถอยคาเหนปานนเขาหลกเลย ลกจะปฏบตตราบเทาททานทงสองยงมชวตอย ตอเมอทานทงสอง ลวงลบไปแลว ลกจกบวช. บดามารดาใหเวลาลวงเลยไป ๒ - ๓ วน กกลาวอก แมมาณพนนกปฏเสธเหมอนเดมนนแหละ ตงแตนน มารดาไดกลาว (ถงการแตงงาน) อยเรอย ๆ ทเดยว. มาณพคดวา เราจะยงมารดาใหยนยอม จงเอาทองคาส สกปลงพนลม ใหชางทองทารปหญงคนหนง ในเวลาเสรจงานม การขดและบบเปนตนซงรปหญงนน จงใหรปหญงนนนงผาแดง ประดบดวยดอกไมอนสมบรณดวยส และเครองประดบตาง ๆ แลวใหเรยกมารดามาพดวา คณแม เมอลกไดอารมณเหนปานน จงจะแตงงาน ถาไมไดจกไมแตง. นางพราหมณเปนคนมปญญา จงคดวา บตรของเราเปนผมบญ ใหทานไวแลว สรางอภนหาร ไวแลว เมอจะกระทาบญคงจะไมทาคนเดยว หญงผทาบญรวมกบ บตรของเราน จกมสวนเปรยบดวยทองคาแนแท จงใหเรยกพราหมณ ๘ คนมา เลยงดใหอมหนาดวยสงทตองการทกอยาง ใหยกรปทองคา ขนตงบนรถแลวสงไปวา พอทงหลายจงพากนไป พบเหนทารกา เหนปาน (ดงรปทอง) น ในตระกลทเสมอกนกบเราโดยชาต โคตร


และโภคทรพย ในทใด จงใหรปทองนแหละใหเปนบรรณการ ใน ทนน. พราหมณเหลานนพากนออกไปดวยตระหนกวา นเปน กจกรรมชอวาของพวกเรา จงคดวาจะไปทไหน ตกลงกนวา ธรรมดา มททรฐเปนบอเกดแหงสตร พวกเราจกไปมททรฐ ดงนแลว จงได ไปยงสาคลนครในมททรฐ. ครงนน แมนมของนางภตทา ใหนาง- ภททาอาบนาแลวแตงตวใหนงในหองอนโออาแลว (ตนเอง) จะไป อาบนา เหนรปนนจงขดวยเขาใจวา ธดาแหงแมเจาของเรามาทน กลาววา แนะแมหวดอ มาทนทาไม แลวเงอฝามอ ทขางแกม (พรอม กบ) พดวา จงรบไป. มอสะทอนเหมอนตหน. แมนมนนรวาเปน ของแขงดวยอาการอยางนจงเลยงไปพดวา เราเหนรปทองเขาก เกดความเขาใจวาธดาแหงแมเจาของเรา กนางน แมจะเปนผรบ ผานงของธดาแหงแมเจาของเรา กยงไมเหมาะสม. ทนน พวกมนษย เหลานนพากนหอมลอมนางแลวถามวา ธดาแหงเจานายของทาน เหนปานนไหม ? หญงแมนมพดวา นางนนะหรอ ธดาแหงแมเจา ของเรางามยงกวานางนรอยเทา พนเทา เมอเธอนงอยในหอง ประมาณ ๑๒ ศอก กจดวยดวงประทปไมม เธอขจดความมดดวย แสงสวางจากสรระนนแหละ. พวกมนษยเหลานนกลาววา ถา อยางนน จงมากนเถอะ แลวถอเครองบชา ยกรปทองคาขนบนรถ แลวหยดอยทประตบานของพราหมณโกสยโคตร แจงใหทราบ ถงการมา.


พราหมณทาปฏสนถารแลวถามวา พวกทานมาจากไหน ? ชนเหลานนตอบวา มาจากเรอนของกบลพราหมณ ในมหาตดถคาม ในมคธรฐ. พราหมณถาม มาเพราะเหตไร ? ชนเหลานนตอบ เพราะเหตชอน พราหมณกลาววา งามละพอทงหลาย พราหมณ ของพวกเรามชาต โคตร และทรพยสมบตเสมอกน เราจกใหทารกา (ลกสาว) ดงนแลวกรบเครองบรรณาการ. ชนเหลานนสงขาวแก กบลพราหมณวา ไดทารกาแลว ทานจงทาสงทจะตองทา. กบล- พราหมณไดสดบขาวนนแลวจงบอกแกปบผลมาณพวา เขาวาได ทารกาแลว. มาณพคดวา เราคดวาจกไมได คนเหลานพดวา ไดแลว เราไมมความตองการ จกสงหนงสอไป (ใหร) แลวไฟในทลบ เขยนหนงสอวา แมภททาจงไดคครองเรอนอนสมควรแกชาต โคตร และทรพยสมบตของตน เราจกออกบวช จะไดไมเดอดรอนใน ภายหลง. แมนางภททาไดฟงวา เขาใครจะใหเราแกคนโนน จงไป ในทลบเขยนหนงสอวา ลกเจาจงไดคครองเรอนอนสมควรแกชาต โคตร และทรพยสมบตของตน เราจกออกบวช จะไดไมเดอดรอน ในภายหลง. หนงสอทงสองฉบบมาประจวบกนในระหวางทาง. ชนเหลานน เมอถกฝายนางภททาถามวา นหนงสอของใคร. ก กลาววาปบผลมาณพสงใหนางภตทา และเมอถกฝายปบผลมาณพ ถามวา นของใคร กกลาววา นางภททาสงใหปบผลมาณพ จงพากน อานหนงสอ แมทงสองฉบบแลวกลาววา ทานทงหลายจงดการ กระทาของเดก ๆ แลวฉกทงไปในปา เขยนหนงสออนมขอความ เสมอกนสงไปใหคนทงสองนน ทงฝายนและฝายโนน ดงนน คน ทงสองนนไมปรารถนาเลย กไดมา (อย) รวมกน


ในวนนแล แมมาณพกเอาพวงดอกไมพวงหนงวางไว แม นางภททากาลาปลานกเอาพวงดอกไมพวงหนงวางไว. คนแมทงสอง บรโภคอาหารเยนแลว วางพวงดอกไมเหลานนไวกลางทนอน มาพรอมกนดวยหวงใจวาจกขนทนอน มาณพขนทนอนทางดานขวา นางภททาขนทนอนทางดานซายแลวกลาววา ดอกไมในดานของ คนใดเหยว พวกเราจกรไดวา ราคจตเกดขนแลวแกผนน เพราะ เหตนน พวงดอกไมนเราจงไมแตะตอง. กคนทงสองนนนอนไมหลบ ตลอดราตรทง ๓ ยาม เพราะกลวจะถกตวของกนและกน จนราตร ลวงไป อนง ในเวลากลางวนกไมมแมสกวาการยมหวว. คนทงสอง นนไมเกยวของดวยเรองโลกามส ไมจดการทรพยสมบตตราบเทา ทบดามารดายงมชวตอย เมอบดามารดากระทากาลกรยาไปแลว จงจดการ. ปบผลมาณพมสมบต (คดเปนเงน) ๘๗ โกฏ เฉพาะผง ทองคาทใชขดสรระแลวทงไปวนหนง ๆ ควรไดประมาณ ๑๒ ทะนาน โดยทะนานมคธ มเหมองนาประมาณ ๖๐ แหง ตดเครอง ยนต มการงานททา (กนเนอท) ประมาณ ๑๒ โยชน มหมบานทาส (๑๔ บาน) ขนาดเทาเมองอนราธบร มหตถานกถอกองชาง ๑๔ กอง มอสสานกคอกองมา ๑๔ กอง มรถานกดอกองรถ ๑๔ กอง. วนหนง ปบผลมาณพนนขนมาทประดบตกแตงแลว แวดลอม ดวยมหาชนไปยงททางาน ยนอยปลายนา เหนพวกนกมกาเปนตน คยเขยสตวมไสเดอนเปนตน จากรอยไถเอามากน จงถามวา พอ ทงหลาย สตวเหลานกนอะไร ? มหาชนตอบวา นายทาน มนกน ไสเดอน. มาณพถามวา บาปทสตวเหลานทาเปนของใคร ? มหาชน


ตอบวา นายทาน บาปเปนของทาน. มาณพคดวา ถาบาปทสตวเหลาน กระทาตกเปนของเราไซร ทรพย ๘๗ โกฏ จกทาอะไรแกเรา การงาน ๑๒ โยชน เหมองนาตดเครองยนต ๖๐ แหง หมบานทาส (๑๔ แหง) จกทาอะไรแกเรา เราจะมอบทรพยสมบตทงหมดน แกภตทากาปลาน แลวออกบวช. ขณะนน นางภตทากาปลาน ใหหวานเมลดงา ๓ หมอ ลง ในระหวางไร พวกแมนมหอมลอมนงอยเหนพวกกากนสตวใน เมลดงาจงถามวา แมทงหลาย สตวเหลานกนอะไร ? พวกแมนม ตอบวา แมเจา พวกมนกนสตว. นางถามวา อกศลจะเปนของใคร ? พวกแมนมตอบวา เปนของแมเจา จะ. นางคดวา เราไดผา ๔ ศอก และขาวสกประมาณหนงทะนานกควร กถาอกศลนอนชนมประมาณ เทานกระทาจะเปนของเราไซร เราไมอาจยกหวขนจากวฏฏะ ตง ๑,๐๐๐ ภพ เมอลกเจาพอมาถง เราจะมอบทรพยสมบตทงหมด แกลกเจานนแลวออกบวช. มาณพมาแลวอาบนาขนปราสาทนงบนแทนอนควรคามาก. ครงนน พวกพอครวจดแจงโภชนะอนสมควรแกพระเจาจกรพรรด. ชนแมทงสองบรโภคแลว เมอปรวารชนออกไปแลว กไปในทรโหฐาน นงในททมความผาสก. ลาดบนน มาณพกลาวกะนางภททาวา แมภททา เธอเมอจะมาเรอนน นาเอาทรพยมาเทาไร. นางภททา กลาววา พอเจา นามาหาหมนหาพนเลมเกวยน. มาณพกลาววา ทรพยทงหมดนน กบทรพย ๘๗ โกฏ ในเรอนน และสมบตอนตาง ดวยเหมอง ๖๐ เหมองเปนตนทตดเครองยนต. ทงหมด เราขอมอบ


แกเธอเทานน. นางภททากลาววา พอเจา กทานเลา จะไปไหน มาณพ เราจกบวช นางภททา แมเรากนงคอยการมาของทานอย แมเรากจกบวช. ภพทงสามปรากฏแกคนทงสองนนเหมอนกฎ ใบไมถกไฟไหมฉะนน. คนทงสองนนใหนาผากาสายะ และบาตรดน มาจากตลาด ตางปลงผมใหกนและกน กลาววา การบวชของเรา ทงสองอทศพระอรหนตในโลก แลวสอดบาตรลงในถงคลองทไหล ลงจากปราสาท. บรรดาทาสหรอกรรมกรทงหลายในเรอน ใคร ๆ จาไมได. ครงนน ชนหมบานทาส จาคนทงสองนนซงออกจากบาน พราหมณกาลงเดนไปทางประตบานทาสได ดวยอากปกรยา ทาทาง ชนเหลานนรองไหหมอบลงทเทากลาววา นายทาน ทาน จะทาใหพวกขาพเจาไรทพงหรอ. คนทงสองกลาววา แนะพนาย เราทงหลายเหนวา ภพทงสามเหมอนบรรณศาลาถกไฟไหมจง ไดบวช ถาเราจะการทาบรรดาพวกทานคนหนง ๆ ใหเปนไท แม ๑๐๐ ป กไมพอ พวกทานเทานน จงลางศรษะของทานเปนไท เลยงชวตอยเถด เมอชาวบานทาสเหลานนคราครวญอยนนแหละ กหลกไปแลว. พระเถระเดนไปขางหนาหนกลบมาแลดพลางคดวา ภททากาปลาน น เปนหญงมคาควรแกชมพทวปทงสน เดนมาขาง หลงเรา มฐานะอยทใคร ๆ จะพงคดวา ชนเหลาน แมบวชแลว กไมอาจแยกกน กระทาไมสมควรดงน เกดความคดวา ใคร ๆ ทาใจใหประทษรายในเราทงหลาย จะพงเตมในอบาย ควรทเรา จะละนางไปเสย.


พระเถระเดนไปขางหนาเหนทาง ๒ แพรง ไดหยดอย ทหวทางนน. ฝายนางภททามาแลวไหวยนอย. ครงนน พระเถระ กลาวกะนางภททาวา แมนางเอย มหาชนเหนสตรเชนเจาเดนมา ขางหลงเราจะคดวา ชนเหลานแมบวชแลวกไมอาจแยกกน แลวม จตประทษรายในพวกเรา จะพงเปนผเตมอยในอบาย พวกเรา ยนอยแลวในทาง ๒ แพรงน ทานจงถอเอาทางสายหนง ฉนจะไป ทางอกสายหนง. นางภททากลาววา จรงส พอเจา ธรรมดามาตคาม เปนมลทนของบรรพชตทงหลาย ชนทงหลายจกแสดงโทษของ พวกเราวา คนเหลานแมบวชแลวกยงไมแยกกน ทานจงถอเอาทาง สายหนง ฉนจะถอเอาสายหนง พวกเราจกแยกกน ดงนแลวทา ประทกษณ ๓ ครง ไหวดวยเบญจางคประดษฐในททง ๔ แหง (คอ ขางหนา ขางหลง ขางซาย ขางขวา) ประคองอญชลอนงดงาม ดวยรวมนวทงสบ แลวกลาววา ความสนทสนมฐานมตร ซงได ทาไวตลอดกาลนานประมาณแสนกป จาแตกในวนน แลวกลาววา ทานมชาตเบองขวา ทางขวาสมควรแกทาน ฉนชอวาเปนมาตคาม มชาตเบองซาย ทางซายสมควรแกฉน ดงน ไหวแลวเดนทางไป. ในเวลาททานทงสองนนแยกทางกน มหาปฐพนไดสะเทอนเลอนลน เหมอนจะพดวา เราสามารถรองรบเขาจกรวาล และเขาสเนรได แตไมอาจรองรบคณทงสองของพวกทานได. ในอากาศมเสยงเหมอน ฟาผา ภเขาจกรวาลกโอนโนมลง แมพระสมมาสมพทธเจา ประทบนงในพระคนธกฎ ณ พระเวฬวนมหาวหาร ไดสดบเสยงแผนดนไหวจงทรงพระราพงวา แผนดนไหวเพอใครหนอ ทรงทราบวา ปบผลมาณพ และนางภททา


กาปลาน ละสมบตอนนบไมไดแลวบวชอทศเรา แผนดนไหวน เกดดวยกาลงแหงคณของตนแมทงสอง ในตอนทคนทงสองนนแยก ทางกน แมเรากควรทาการสงเคราะหคนทงสองน จงเสดจออกจาก พระคนธกฎ ลาพงพระองคเอง ทรงถอบาตรและจวร ไมตรส เรยกใคร ๆ ในบรรดาพระมหาสาวก ๘๐ องค เสดจไปตอนรบ สนทาง ๓ คาวต ประทบนงขดสมาธทโคนตนพหปตตกนโครธ ระหวางกรงราชคฤหกบเมองนาลนทา. กเมอประทบนง มไดประทบ นงเหมอนพระผถอบงสกลเปนวตรรปหนง ทรงถอเพศเปนพระ- พทธเจา ประทบนงเปลงพระรศมทบประมาณ ๘๐ ศอก. ดงนน. ในขณะนน พระพทธรศมมประมาณเทารมใบไม ลอรถ แลเรอนยอด เปนตน วงฉวดเฉวยนไปรอบดาน ทาใหเหมอนเวลาพระจนทร และพระอาทตยขนเปนพน ๆ ดวง ไดทาชายปานนใหมแสงสวาง เปนอนเดยวกน. พนทองฟาประหนงระยบระยบดวยหมดาว เรอง- รองดวยพระสรแหงพระมหาปรสลกษณะ ๓๒ ประการ ชายปา รงโรจนดจนาทมดอกบวบานสะพรง. ธรรมดาตนนโครธมมลาตน ขาว มใบเขยว ผลสกแดง. แตวนนน ตนนโครธกลบมกงขาว ม สเหมอนทอง. พระมหากสสปเถระคดวา ทานผนจกเปนพระศาสดาของเรา เราบวชอทศพระศาสดาพระองคน ดงน จาเดมแตททมองเหน ไดนอมกายเดนไป ไหวในท ๓ แหง แลวกราบทลวา ขาแตพระองค ผเจรญ พระผมพระภาคเจาเปนศาสดาของขาพระองค ขาพระองค เปนสาวก ขาแตพระองคผเจรญ พระผมพระภาคเจาเปนศาสดา


ของขาพระองค ขาพระองคเปนสาวก. ลาดบนน พระผมพระภาคเจา ไดตรสกะพระมหากสสปเถระวา ดกอนกสสป ถาเธอจะพงทาการ นบนอบนไวในมหาปฐพไซร แมมหาปฐพนนกไมอาจรองรบเอาไวได การนบนอบทเธอกระทา ยอมไมอาจทาแมขนของเราใหสน เพราะ ตถาคตมคณใหญหลวงอยางน นงลงเถอะกสสป เราจะใหทรพย อนเปนมรดกแกเธอ. ลาดบนน พระผมพระภาคเจา ไดประทาน อปสมบทแกพระมหากสสปเถระดวยโอวาท ๓ ประการ ครน ประทานแลวกเสดจออกจากโคนตนพหปตตกนโครธเสดจเดนทาง มพระเถระเปนปจฉาสมณะ. พระสรระของพระศาสดาตระการ ตาดวยพระมหาปรสลกษณะ ๓๒ ประการ สรระของพระมหา- กสสปประดบดวยมหาปรสลกษณะ ๗ ประการ. พระมหากสสป นนเดนตามเสดจพระศาสดา เหมอนเรอพวงไปตามเรอใหญสทอง ฉะนน พระศาสดาเสดจเดนทางไปหนอยหนงแลวแวะลง (ขางทาง) แสดงอาการจะประทบนงทโคนไมแหงหนง พระเถระระวา พระ- ศาสดามพระประสงคจะประทบนง จงกระทาสงฆาฏอนเปนผา เกาทตนหมใหเปน ๔ ชน ปลาดถวาย. พระศาสดาประทบนงบนผาสงฆาฏนนแลว เอาพระหตถ ลบคลาเนอผาตรสวา กสสป สงฆาฏอนทาดวยผาเกาผนนของเธอ นมด. พระเถระระวา พระศาสดาตรสถงสงฆาฏของเรานม คงจก ประสงคจะหม จงกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผม พระภาคเจาทรงหมสงฆาฏเถด. พระศาสดาตรสวา กสสป เธอจะ หมอะไร ? พระเถระกราบทลวา ขาพระองคไดผานงของพระองค


จงจกหม. พระศาสดาตรสวา กสสป กเธอจกอาจทรงผาบงสกล ทใชจนเกาผนนอยางนไดหรอ ดวยวามหาปฐพไดไหวจนถงนารอง แผนดน ในวนทเราซกผาบงสกลผนน. ธรรมดาวาจวรทเกาเพราะ ใชของพระพทธเจาทงหลายน ถงเกาแลวคนทมคณนดหนอยไม อาจครองได จวรเกาดงกลาวน อนบคคลผอาจสามารถในการ บาเพญขอปฏบต ผถอผาบงสกลมาแตเดมจงจะควรรบเอา แลว ทรงเปลยนจวรกบพระเถระ. กพระผมพระภาคเจาทรงเปลยนจวรอยางนแลว ทรงหม จวรทพระเถระหมแลว พระเถระหมจวรของพระศาสดา. ในสมยนน มหาปฐพนแมไมมจตใจกไหวจนถงนารองแผนดนเหมอนจะกลาววา ขาแตพระองคผเจรญ พระองคทรงทาสงททาไดยาก จวรทพระองค หมแลว ชอวาเคยไดประทานแกพระสาวกไมม (คอไมเคยมการ ประทานจวรททรงหมแลวแกสาวก) ขาพระองคไมอาจรองรบคณ ของพระองคได. แมพระเถระกมไดกระทาเหยอหยงวา เดยวน เราไดจวรสาหรบใชสอยของพระพทธเจาทงหลาย สงทเราจะพง ทาใหยงขนไปในบดนยงจะมอยหรอ จงไดสมาทานธดงคคณ ๑๓ ขอในสานกของพระพทธเจานนแหละ เปนปถชนเพยง ๗ วน ในอรณท ๘ ไดบรรลพระอรหตพรอมดวยสตรทงหลายมอาท อยางนวา ดกอนภกษทงหลาย กสสปเปรยบเหมอนพระจนทร เขาไปสตระกลทงหลาย หลกกาย หลกใจจากอกศลธรรมทงหลาย เปนผใหมอยเสมอ ไมคนองในตระกลทงหลาย. ครนมาภายหลง ทรงกระทากสสปสงยตนแหละใหเปนเหตเกดเรอง จงทรงสถาปนา พระเถระไวในตาแหนงเอตทคคะดวยพระดารสวา มหากสสปเปน


ยอดของภกษทงหลายผถอธดงคและสอนเรองธดงค ในศาสนาของเรา ดงนแล. จบ อรรถกถาสตรท ๔ อรรถกถาสตรท ๕ ประวตพระอนรทธเถระ ในสตรท ๕ มวนจฉยดงตอไปน :- บทวา ทพพจกขกาน ยทท อนรทโธ ความวา ตรสวาพระ- อนรทธเถระเปนยอดของภกษทงหลายผมจกษทพย พงทราบวา พระอนรทธเถระนนเปนผเลศ เพราะเปนผมความชานาญอนสงสม ไวแลว. ไดยนวาพระเถระเวนแตชวเวลาฉนเทานน ตลอดเวลา ทเหลอ เจรญอาโลกกสณตรวจดเหลาสตวดวยทพยจกษอยาง เดยวอย ดงนน พระเถระนจงชอวาเปนยอดของภกษทงหลาย ผมทพยจกษ เพราะเปนผมความชานาญอนสะสมไวตลอดวน และคน. อกอยางหนงเปนยอดของภกษผมทพยจกษทเหลอ เพราะ ปรารถนาไวตลอดแสนกป กในเรองบรพกรรมของทานในขอนน มเรองทจะกลาวตามลาดบดงตอไป ความพสดารวา ครงพระผมพระภาคเจาพระนามวา ปท- มตตรนนแล กลบตรแมนไดไปกบมหาชนผไปยงวหารเพอฟงธรรม ภายหลงภตตาหาร. กครงนน กลบตรผนไดเปนกฎมพผยงใหญ


ไมปรากฏชอคนหนง. เขาถวายบงคมพระทศพลแลวยนอยทาย บรษทฟงธรรมกถา. พระศาสดาทรงสบตอพระธรรมเทศนาตาม อนสนธแลวทรงสถาปนาภกษผมทพยจกษรปหนงไวในตาแหนง เอตทคคะ. ลาดบนน กฎมพไดมดารดงนวา ภกษนใหญหนอ พระ- ศาสดาทรงตงไวในความเปนยอดของภกษผมทพยจกษเอง ดวย ประการอยางน โอหนอ แมเรากพงเปนยอดของภกษผมจกษทพย ในพระศาสนาของพระพทธเจาผจะอบตในอนาคต ดงนแลวเกด ความคดดงนขน เดนเขาไประหวางบรษท ทลนมนตพระผมพระ- ภาคเจากบพระภกษแสนหนง เพอเสวยวนวนพรงน ในวนรงขน ถวายมหาทานแกภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข คดวา เรา ปรารถนาตาแหนงใหญ จงทลนมนตในวนน เพอเสวยวนพรงน แลวทามหาทานใหเปนไปถง ๗ วน โดยทานองนนนนแล ถวาย ผาอยางดเยยมแดพระผมพระภาคเจาพรอมทงบรวารแลวทาความ ปรารถนาวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ขาพระองคทาสกการะน เพอประโยชนแกทพยสมบตหรอมนษยสมบตกหามได กพระองค ทรงตงภกษใดไวในตาแหนงเปนยอดของภกษผมทพยจกษใน ๗ วนทแลวมาจากวนน แมขาพระพทธเจากพงเปนยอดของภกษ ผมทพยจกษเหมอนภกษองคนน ในพระศาสนาของพระพทธเจา พระองคหนงในอนาคตกาลดงนแลว หมอบลงแทบพระบาทของ พระศาสดา. พระศาสดาทรงตรวจดในอนาคต ทรงทราบวาความ ปรารถนาของเขาสาเรจ จงตรสอยางนวา ดกอนบรษผเจรญ ในทสดแสนกปในอนาคต พระพทธเจาพระนามวาโคดม จกอบต ขน ทานจกมชอวาอนรทธะเปนยอดของภกษผมทพยจกษ ใน


พระศาสนาของพระโคดมพทธเจานน กแหละครนตรสอยางนแลว ทรงกระทาภตตานโมทนาเสดจกลบไปพระวหาร. ฝายกฎมพทากรรมงามไมขาดเลย ตราบทพระพทธเจา ยงทรงพระชนมอย เมอพระศาสดาปรนพพานแลว เมอสรางเจดย ทองประมาณ ๗ โยชนสาเรจแลว จงเขาไปหาภกษสงฆถามวา อะไรเปนบรกรรมของทพยจกษขอรบ. ภกษสงฆบอกวาควรให ประทปนะอบาสก. อบาสกกลาววา ดละขอรบผมจกทา จงให สรางตนประทปพนตนเทากบประทปพนดวงกอน ถดจากนน สรางใหยอมกวานน ถดจากนนสรางใหยอมกวานน รวมความวา ไดสรางตนประทปหลายพนตน. สวนประทปทเหลอประมาณไมได เขาทากลยาณกรรม อยางนตลอดชวต ทองเทยวไปในเทวดาและ มนษยทงหลาย ลวงไปแสนกป ในกาลแหงพระกสสปสมมาสม- พทธเจา บงเกดในเรอนกฎมพใกลกรงพาราณส เมอพระศาสดา ปรนพพาน เมอสรางเจดยประมาณ ๑ โยชนสาเรจแลว ใหสราง ภาชนะสารดเปนอนมาก บรรจเนยใสจนเตม ใหวางไสตะเกยง เวนระยะองคล ๑ ๆ ในทามกลาง ใหจดไฟขนใหลอมพระเจดย ใหขอบปากตอขอบปากจดกน ใหสรางภาชนะสารดใหญกวาเขา ทงหมดสาหรบตนใสเนยใสเตม จดใสตะเกยงพนดวงรอบ ๆ ขอบ ปากภาชนะสารดนน เอาผาเกาทเปนจอมหมไวตรงกลาง ใหจดไฟ เทนภาชนะสารด เดนเวยนเจดยประมาณ ๑ โยชน ตลอดคนยงรง. เขาทากลยาณกรรมตลอดชวต ดวยอตตภาพแมนน ดวยอาการ อยางน แลวบงเกดในเทวโลก. เมอพระพทธเจายงไมอบตขน.


เขาถอปฏสนธในเรอนของตระกลเขญใจ ในนครนนนนแลอก เปน คนหาบหญา อาศยสมนเศรษฐอย เขาไดมชอวา อนนภาระ. ฝาย สมนเศรษฐนน ใหมหาทานทประตบาน แกคนกาพรา คนเดนทาง วณพกและยาจก. ทกวน ๆ ภายหลง ณ วนหนง พระปจเจกพทธเจา นามวาอปรฏฐะ เขานโรธสมาบต ทภเขาคนธมาทน ออกจากสมาบตนนแลว พ- จารณาวา วนน ควรจะทาการอนเคราะหใคร. กธรรมดาพระ- ปจเจกพทธเจาทงหลาย ยอมเปนผอนเคราะหคนเขญใจ ทานคดวา วนนเราควรทาการอนเคราะห นายอนนภาระ ทราบวา นายอนน- ภาระจกออกจากดงมายงบานตน จงถอบาตรและจวรจากภเขา คนธมาทน เหาะขนสเวหาสมาปรากฏเฉพาะหนานายอนนภาระ ทประตบานนนเอง. นายอนนภาระ เหนพระปจเจกพทธเจา ถอ บาตรเปลาจงอภวาทพระปจเจกพทธเจาแลวถามวา ทานไดภกษา บางไหมขอรบ. พระปจเจกพทธเจากลาววา จกไดผมบญมาก. เขากลาววา โปรดรออยทนกอนเถดขอรบ แลวรบไป ถามแมบาน ในเรอนของตนวา นางผเจรญ ภตอนเปนสวนเกบไวเพอเรา มหรอไม. นางตอบวา ม จะนาย. เขาไปจากทนนรบบาตรจากมอพระปจเจก- พทธเจามากลาววา นางผเจรญ เพราะคาทไมไดทากลยาณกรรม ไวในชาตกอน เราทง ๒ จงหวงไดอยแตการรบจาง เมอความ ปรารถนาจะใหของพวกเรามอย แตไทยธรรมไมม เมอไทยธรรมม กไมไดปฏคาหก วนนเราพบพระอปรฏฐปจเจกพทธเจาเขาพอด และภตอนเปนสวนแบงกมอย เจาจงใสภตทเปนสวนของฉนลง


ในบาตรน. หญงผฉลาดคดวา เมอใดสามของเราใหภตซงเปน สวนแบง เมอนนแมเรากพงมสวนในทานน จงวางแมภตอนเปน สวนของตนลงในบาตรถวายแกอปรฏฐปจเจกพทธเจา. นายอนน- ภาระ นาบาตรอนบรรจภตมาวางในมอของพระปจเจกพทธเจา แลวกลาววา ขอใหพวกขาพเจาพนจากความอยอยางลาบากเหน ปานนเถดขอรบ. พระปจเจกพทธเจา อนโมทนาวา จงสาเรจ อยางนนเถดผมบญมาก. เขาลาดผาหมของตนลง ณ ทสวนหนงแลว กลาววา ขอจงนงฉนทนเถด ขอรบ. พระปจเจกพทธเจานง ณ อาสนะนนแลว พจารณาความเปนของปฏกล ๙ อยาง แลวจงฉน เมอฉนเสรจแลว นายอนนภาระจงถวายนาสาหรบลางบาตร พระ- ปจเจกพทธเจา เสรจภตกจแลวกระทาอนโมทนาวา สงททานตองการแลว ปรารภนาแลว จงสาเรจ พลนเทยว ความดารจงเตมหมดเหมอนพระ- จนทรเพญ ๑๕ คา ฉะนน สงททานตองการแลว ปรารถนาแลว จงสาเรจพลนเทยว ความดารจง เตมหมด เหมอนมณมประกายโชตชวง ฉะนน. แลวออกเดนทางไป. เทวดาทสงอยทฉตรของสมนเศรษฐกลาววา นาอศจรรย ทานทตงไวดแลวในพระปจเจกพทธเจานามวา อปรฏฐะเปนทาน อยางยงถง ๓ ครง แลวไดใหสาธการ สมนเศรษฐกลาววา ทาน ไมเหนเราใหทานอยตลอดเวลามประมาณเทานดอกหรอ เทวดา


กลาววา เราไมใหสาธการในทานของทาน เราเลอมใสในบณฑบาต ทนายอนนภาระถวายแดพระปจเจกพทธเจานามวาอปรฏฐะ จง ใหสาธการ สมนเศรษฐดารวา เรองนนาอศจรรยหนอ เราให ทานตลอดเวลามประมาณเทาน กไมอาจทาใหเทวดาใหสาธการ นาย- อนนภาระนอาศยเราอย ดวยการถวายบณฑบาตครงเดยวเทานน ทาใหเทวดาใหสาธการได เพราะไดบคคลผเปนปฏคาหกทสมควร เราใหสงทสมควรแกนายอนนภาระนน แลวทาบณฑบาตนนให เปนของของเราจงจะควร ดงน เรยกนายอนนภาระมาแลวถามวา วนนเจาใหทานอะไร ๆ แกใครหรอ ขอรบนายทาน ขาพเจาถวาย ภตรทเปนสวนของขาพเจาแกพระปจเจกพทธเจานามวาอปรฏฐะ เศรษฐกลาววา เอาเถอะเจา เธอจงรบกหาปณะไปแลวใหบณฑบาต นนแกเราเถอะ ใหไมไดหรอกนายทาน เศรษฐเพมทรพยขนจนถง พนกหาปณะ นายอนนภาระกยงกลาววา แมถงพนกหาปณะกยง ใหไมได เศรษฐกลาววา ชางเถอะเจา หากเจาไมใหบณฑบาต กจงรบทรพยพนกหาปณะไปแลวจงใหสวนบญแกฉนเถอะ นายอนภาระ กลาววา ขาพเจาไมทราบวาแมสวนบญนนควรใหหรอไมควรให แตขาพเจาจะถามพระปจเจกพทธเจานามวาอปรฏฐะด ถาควร ใหกจกให ถาไมควรใหกจกไมให นายอนนภาระเดนไปทนพระ- ปจเจกพทธเจา ถามวา ทานเจาขา สมนเศรษฐใหทรพยแกขาพเจา พนหนง ขอสวนบญในบณฑบาตทถวายแกทาน ขาพเจาควรจะ ใหหรอไมให พระปจเจกพทธเจากลาววา บณฑต เราจกทาอปมา แกทาน เหมอนอยางวา ในบานตาบลนมรอยตระกล เราจดประทป ไวในเรอนหลงหนงเทานน ตระกลพวกนเอานามนเตมใหใสตะเกยง


ชมแลวมาตอไฟถอไป แสงของประทปดวงเดมยงมอยหรอหาไม นายอนนภาระกลาววา ทานเจาขา แสงประทปกสวางขนไปอก เจาขา ขอนอปมาฉนใด ดกอนบณฑต ขาวยาคกระบวยหนง หรอ ขาวสวยทพพหนงจงยกไว เมอทานใหสวนบญแกคนเหลาอนใน บณฑบาตของตน พนคนหรอแสนคนกตาม ใหแกคนเทาใด บญก เพมขนแกตนมประมาณเทานน เมอทานใหกใหบณฑบาตอนเดยว นนแหละ ตอเมอใหสวนบญแกสมนเศรษฐอกเลา บณฑบาตก ขยายไปเปน ๒ คอของทานสวนหนง ของเศรษฐสวนหนง ดงน นายอนนภาระกราบพระปจเจกพทธเจาแลวกลบไปยงสานกของ สมนเศรษฐกลาววา ขอทานจงรบสวนบญในบณฑบาตทานเถด นายทาน เศรษฐกลาววา เชญทานรบทรพยพนกหาปณะไปเถด นายอนนภาระกลาววา ขาพเจาไมไดขายบณฑบาตทาน แตขาพเจา ใหสวนบญแกทานดวยศรทธา เศรษฐกลาววา พออนนภาระ พอให สวนบญแกเราดวยศรทธา แตเราบชาคณของพอ ฉนใหพนกหาปณะ น จงรบไปเถอะพออนนภาระ นายอนนภาระกลาววา จงเปนอยางนน จงถอเอาทรพยพนกหาปณะไป เศรษฐกลาววา พออนนภาระ ตงแตพอไดทรพยพนกหาปณะแลว ไมตองทากจเกยวแกกรรมกร ดวยมอของตน จงปลกเรอนอยใกลถนนเถด ถาพอตองการสงใด ฉนจะมอบสงนนให พอจงมานาเอาไปเถอะ ธรรมดาบณฑบาตทบคคลถวายแดพระปจเจกพทธเจา ผ ออกจากนโรธสมาบต ยอมใหผลในวนนนนนเอง เพราะฉะนน สมนเศรษฐในวนอนแมไปสราชตระกล ไมเคยชวนนายอนนภาระ


ไปดวย แตในวนนนไดชวนไปดวย เพราะอาศยบญของนายอนน- ภาระ พระราชาไมมองดเศรษฐเลย ทรงมองแตนายอนนภาระ เทานน เศรษฐจงทลถามวา เทวขาแตสมมตเทพ เหตไฉนพระองค จงทรงมองดแตบรษผนยงนกพระเจาคะ พระราชาตรสวา เรา มองดเพราะไมเคยเฝาในวนอน ๆ เศรษฐทลวา เทวเขาสมควร มองดอยางไร คณทควรมองดของเขาคออะไร เพราะวนนเขา ไมบรโภคภตรทเปนสวนของตนดวยตนเอง แตถวายแดพระปจเจก พทธเจานามวาอปรฏฐะ เขาไดทรพยพนกหาปณะจากมอของขาพระองค พระเจาขา พระราชาตรสถามวา เขาชอไร ชอนายอนภาระพระเจาขา เพราะไดจากมอของทาน กควรจะไดจากมอของเราบาง เราเองกจกทาการ บชาเขา จงพระราชทานทรพยพนกหาปณะแลวตรสวา พนาย จงสารวจด เรอนทคนนจะอยได ราชบรษทลวา พระเจาขา ราชบรษทงหลาย จดแจงแผวถางทสาหรบเรอนนนไดพบขมทรพยชอปงคละ ในท ๆ จอบกระทบแลว ๆ ตงเรยงกน จงมากราบทลพระราชาใหทรงทราบ พระราชาตรสวา ถาอยางนนจงไปขดขนมา เมอราชบรษเหลานน ขดอย ขมทรพยกจมลงไป ราชบรษเหลานนไปกราบทลพระราชา อก พระราชาตรสวา จงไปขดตามคาของนายอนนภาระ ราชบรษ กไปขดตามคาสง ขมทรพยเหมอนดอกเหดตม ๆ ผดขนในท ๆ จอบกระทบแลว ราชบรษเหลานนขนทรพยมากองไวในพระราช- สานก พระราชาประชมอามาตยทงหลายแลวตรสถามวา ในเมองน ใครมทรพยมประมาณถงเทานไหม อามาตยทลวา ไมมของใคร พระเจาขา ตรสวา ถาอยางนน นายอนนภาระนจงชอวา ธนเศรษฐ ในพระนครน เขาไดฉตรประจาตาแหนงเศรษฐในวนนนนนเอง.


ตงแตวนนน เขากระทาแตกรรมอนดงามจนตลอดชวต จตจากภพนนไปเกดในเทวโลก เวยนวายอยในเทวดาและมนษย เปนเวลานาน ครงทพระศาสดาของพวกเราทรงอบต กมาถอ ปฏสนธในนเวศนเจาศากยะพระนามวา อมโตทนะ กรงกบลพสด ในวนขนานนาม ผคนทงหลายตงชอเขาวา เจาอนรทธ เปนกนษฐ- ภาคาของเจาศากยะพระนามท มหานามะ เปนโอรสของพระเจา อาของพระศาสดา เปนสขมาลชาตอยางยง เปนผมบญมาก ภตร เกดขนในถาดทองแกเขาทเดยว ภายหลงพระมารดาของเขาคดวา จกใหลกของเรารจกบทวา "ไมม" เอาถาดทองปดถาดทองอก ใบหนง แลวสงใบแตถาดเปลา ๆ ในระหวางทาง เทวดาทาใหเตม ดวยขนมทพย เขามบญมากถงเพยงน อนเหลานางฟอนทประดบ ตกแตงแลวแวดลอมเสวยสมบตบนปราสาท ๓ หลง เหมาะแกฤด ทง ๓ เหมอนเทวดา. สวนพระโพธสตวของเราจตจากดสตในสมยนน มาถอ ปฏสนธในครรภของอครมเหสของพระเจาสทโธทนมหาราช ทรง เจรญวยโดยลาดบ ทรงครองเรอนอย ๒๙ ป แลวทรงเสดจออก มหาภเนษกรมณ ทรงแทงตลอดพระสพพญตญาณโดยลาดบ ทรง ยบยงทโพธมณฑสถาน ๗ สปดาห ประกาศพระธรรมจกร ณ ปาอสปตนมคทายวน ทรงกระทาการอนเคราะหโลก ทรงให อามาตย ๑๐ คน พรอมทงบรวารคนละพน ทพระราชบดาทรง สดบขาววา บตรของเรามายงกรงราชคฤหแลวตรสวา ไปเถด พนาย พวกเจาจงนาบตรของเรามา ดงน ใหบวชดวยเอหภกข บรรพชาแลว อนพระกาฬทายเถระทลวงวอนใหเสดจจารกจงม


ภกษแสนรปเปนบรวาร เสดจออกจากรงราชคฤหไปยงกรง- กบลพสด ทรงทาพระธรรมเทศนาอนวจตรมปาฏหารยดวยอทธ- ปาฏหารยเปนอนมาก ในสมาคมแหงพระญาต ยงมหาชนใหดม นาอมฤตแลว ครนวนท ๒ ทรงถอบาตรและจวรไปประทบยน ททวารพระนคร ทรงราพงวา พระสพพญพทธเจาทงหลาย ทรงประพฤตการเสดจกลบยงพระนครแหงสกลอยางไรหนอ ดงน ทราบวา ทรงประพฤตเทยวบณฑบาตตามลาดบตรอก จงทรง เสดจเพอบณฑบาตตามลาดบตรอก ทรงตรสธรรมถวายพระราชา ผทรงสดบขาววา บตรของเราเทยวบณฑบาตเสดจมคธแลว ผมสกการะ สมมานะทพระราชบดาทลเชญใหเสดจมาแลว ทลเชญใหเสดจเขานเวศน ของพระองคทรงกระทาแลว ทรงอนเคราะหพระญาตทพงทรงกระทาในทนน ทรงกระทาแลว ทรงอนเคราะหพระญาตทพงทรงกระทาในทนน แลวใหราหลกมารบรรพชาแลว ไมนานนก กเสดจจากกรงกบลพสด ไปจารกในมลลรฐแลวเสดจกลบมายงอนปยอมพวน สมยนน พระเจาสทโธทนมหาราช ทรงประชมศากยะสกล ทงหลายตรสวา ถาบตรของเราจกครองเรอน จกเปนพระเจา จกรพรรด ประกอบดวยรตนะ ๗ แมราหลกมารนดดาของเรา จกแวดลอมพระเจาจกรพรรดนนเทยวไปกบหมกษตรย อนง ขอใหพวกทานทงหลายจงทราบความขอนไวเถดวา แตบดน บตร ของเราทรงเปนพระพทธเจาแลว ขตตยกมารจงเปนบรวารของ พระองคเถด พวกทานจงใหทารกคนหนง จากตระกลหนง ๆ ครน พระเจาสทโธทนตรสอยางนแลว ขตตยกมารถงพนองคจงออก


ผนวชโดยพระดารสครงเดยวเทานน สมยนนเจามหานาม เปนเจาแหงกฎมพ จงเขาไปหาเจาศากยะพระนามวา อนรทธะ ไดกลาวคานวา พออนรทธะ บดน ศากยะกมารทมชอเสยงออก ผนวชตามพระผมพระภาคเจาผทรงผนวชแลว ไมมใคร ๆ ออก ผนวชจากสกลของเราเลย ถากระนนเจาจงบวช หรอวาพจกบวช เจาอนรทธไดฟงดารสของเจาพแลวไมยนดในการครองเรอน ไดออกผนวชเปนพระองคท ๗ ลาดบแหงการผนวชของเจาอนรทธ นนมาแลวในคมภรสงฆเภทขนธกะ เจาอนรทธเสดจไปยงอนปย- อมพวน บวชแลวดวยประการฉะน บรรดาเจาศากยะกมารเหลานน พระภททยเถระบรรลพระอรหตภายในพรรษานนเอง พระอนรทธ- เถระทาทพยจกขใหบงเกด พระเทวทตทาสมาบต ๘ ใหบงเกด พระอานนทเถระตงอยในโสดาปตตผล พระภคคเถระและพระกมภละ- เถระไดบรรลอรหตในภายหลง กอภนหารแหงความปรารถนา แตปางกอนของพระเถระทกรปนน จกมาถงในเรองของแตละคน กพระอนรทธเถระนเรยนกรรมฐานในสานกของพระธรรม เสนาบดแลวไปบาเพญสมณธรรมปาจนวงสทายวน แควนเจตยะ กตรกแลวถงมหาปรวตก ๗ ประการ ลาบากในวตกท ๘ พระ ศาสดาทรงทราบวา พระอนรทธลาบากในมหาปรสวตกท ๘ ทรงพระดารวา เราจกทาความดารของเธอใหเตมจงเสดจไปใน ทนน ประทบนงบนพทธอาสนอนประเสรฐทเขาปลาดไว ทรงทา มหาปรสวตกท ๘ ใหเตมแลวตรสมหาอรยวงสปฏปทา ประดบ ไปดวยความสนโดษดวยปจจย ๔ และมภาวนาเปนทมายนดแลว


เสดจเหาะไปถงเภสกฬาวนเทยว พอพระตถาคตเสดจไปแลวเทานน พระเถระมวชา ๓ เปนพระมหาขณาสพใหญ คดวา พระศาสดา รใจของเรา เสดจมาประทานมหาปรสวตกท ๘ ใหเตม อนง มโนรถ ของเรานนถงทสดแลว ปรารภธรรมเทศนาอนไพเราะของพระ- พทธเจาทงหลาย และธรรมทตนแทงตลอดแลวไดภาษตอทาน คาถาเหลานวา พระศาสดาผยอดเยยมในโลก ทรงทราบความดารของเราแลว เสดจมาหาเราดวยมโนมยทธทางกาย เมอใดความดารไดมแกเรา เมอนนพระพทธเจาทรงแสดงธรรมใหสงขน พระพทธเจาผทรง ยนดในธรรมเครองไมเนนชา ไดทรงแสดงธรรมเครองไมเนนชา เรารทวถงธรรมของพระองคแลว เปนผยนดในพระศาสนาอย วชา ๓ เรากบรรลโดยลาดบแลว คาสงสอนของพระพทธเจา เรากทาเสรจแลว ดงน. ตอมาภายหลง พระศาสดาประทบอย ณ พระเชตวนมหา- วหาร ทรงสถาปนาทานไวในตาแหนงเอตทคคะวา อนรทธะเปน ยอดของเหลาภกษสาวก ผมทพยจกขในศาสนาของเรา. จบ อรรถกถาสตรท ๕


อรรถกถาสตรท ๖ ประวตพระภททยกาฬโคธาบตร พงทราบวนจฉยในสตรท ๖ ดงตอไปน. บทวา อจจากลกาน ความวา ผเกดในตระกลสง. บทวา ภททโย ไดแกเจาศากยะผเปนพระราชาออกผนวชพรอมกบ พระอนรทธเถระ. บทวา กาฬโคธายปตโต ความวา พระเทวนน เปนผมผวดา. สวนคาวา โคธา เปนนามของพระเทวนน เพราะฉะนน เขาจงเรยกวา นางกาฬโคธา อธบายวา เปนบตรของนางกาฬโคธา- เทวนน ถามวา กพระเถระน ทานกลาววาเปนยอดของภกษสาวก ผมตระกลสง เพราะเหตไร ผทมตระกลสงกวาพระภททยะนน ไมมหรอ. ตอบวา ไมม จรงอย พระมารดาของทานเปนใหญทสด ของเจาทงหมดโดยวย ในระหวางเจาสากยานทงหลาย ทานสละ ราชสมบตทมาถงในสากยสกลอยางนนออกผนวช เพราะฉะนน ทานจงกลาววา เปนยอดของภกษผมตระกลสงทงหลาย. อกประการ หนง พระภททยะน ดวยอานภาพแหงความปรารถนาในปางกอน บงเกดในราชตระกลแลวครองราชสมบตถง ๕๐๐ ชาตตดตอกน มาโดยลาดบ ดวยเหตน ทานจงกลาววา พระภททยะนน เปนยอด ของภกษผมตระกลสง กในปญหากรรมของทาน มเรองทจะกลาว ตามลาดบตอไปน :-


ความพสดารวา ในอดตกาล แมพระภททยะน ครงพระ- พทธเจาพระนามวา ปทมตตระ บงเกดในสกลมโภคสมบตมาก ไปฟงพระธรรมตามนยทกลาวแลวนนแล ในวนนนไดเหนพระ- ศาสดาทรงสถาปนาภกษรปหนงไวในตาแหนงเปนยอดของเหลา ภกษผมตระกลสง จงคดวา แมเรากควรเปนยอดของเหลาภกษ ผมตระกลสงในศาสนาของพระพทธเจาพระองคหนงในอนาคต ดงน จงนมนตพระตถาคตถวายมหาทานแกภกษสงฆมพระพทธเจา เปนประมข ๗ วน หมอบแทบบาทมล ตงความปรารถนาวา ขาแต พระองคผเจรญ ขาพระองคมไดหวงสมบตอยางอนดวยผลแหงทาน น แตในอนาคตกาล ขอขาพระองคพงเปนยอดของเหลาภกษผม ตระกลสง ในศาสนาของพระพทธเจาพระองคหนงเถด พระศาสดา ทรงตรวจดอนาคตเลงเหนความสาเรจ จงทรงพยากรณวา กรรม นของทานจกสาเรจในทสดแหงแสนกปแตกปนไป พระพทธเจา พระนามวาโคดม จกทรงอบตขน ทานจกเปนยอดของเหลาภกษ ผมตระกลสงในศาสนาของพระองค ดงนแลว ทรงกระทาอนโมทนา ภตแลว เสดจกลบวหาร ครนทานไดฟงพยากรณแลวจงทลถาม กรรมทจะใหเปนไปสาหรบภกษผเกดในตระกลสง ไดกระทา กรรมอนดงามมากหลายจนตลอดชวตอยางนคอ สรางธรรมาสน ปลาดเครองลาดบนธรรมาสนนน พดสาหรบผแสดงธรรม รายจาย สาหรบพระธรรมกถก โรงอโบสถ กระทากาละในอตภาพนนแลว เวยนวายอยในเทวดาและมนษยทงหลาย ในระหวางพระทศพล พระนามวา กสสป และพระผมพระภาคเจาของเรา มาบงเกดในเรอน ของกฏมพในกรงพาราณส


สมยนน พระปจเจกพทธเจาหลายองคมาแตภเขาคนธมาทน นงฉนบณฑบาตในท ๆ สะดวกสบาย ใกลฝงแมน าคงคา เขตกรง- พาราณส กฎมพนนทราบวา พระปจเจกพทธเจาเหลานน กระทา การแบงปนภตรนนในทตรงนนเปนประจาทเดยว จงลาดแผนหน ไว ๘ แผน บารงพระปจเจกพทธเจาทงหลายอยจนตลอดชพ ตอนนน ทานเวยนวายไปในเทวดาและมนษยถงพทธนดรหนง ครนในพทธปบาทกาลน จงมาบงเกดในขตตยสกลในกรงกบลพสด และในวนขนานนาม พวกญาตทงหลายขนานนามของทานวา ภททยกมาร ภททยกมารนนอาศยบญเปนกษตรยองคหนงในระหวาง กษตรย ๖ พระองค ตามนยทกลาวไวในอนรทธสตร ในหนหลง เมอพระศาสดาประทบอย ณ อนปยอมพวน ทรงผนวชในสานก ของพระศาสดาแลวไดบรรลพระอรหต ตอมาภายหลง พระศาสดา เมอประทบอยในเชตวนมหาวหาร ไดทรงสถาปนาไวในตาแหนง เอตทคคะวา ภตทยะโอรสของพระนางกาฬโคธา เปนยอดของ เหลาภกษผมตระกลสงในศาสนาของเรา. จบ อรรถกถาสตรท ๖


อรรถกถาสตรท ๗ ประวตพระลกณฏกภททยเถระ พงทราบวนจฉยในสตรท ๗ ดงตอไปน บทวา มชสสราน แปลวา มเสยงหวาน. บทวา ลกณฎก- ภททโย ความวา ทานวาโดยสวนสง เปนคนเตย โดยชอชอวา ภททยะ. ในปญหากรรม แมของพระภททยะนน มเรองทจะกลาว ตามลาดบ ตอไปน :- กลาวโดยพสดาร ทานพระเถระแมน บงเกดในตระกลทม โภคะมาก ในกรงหงสวด ครงพระพทธเจาพระนามวา ปทมตตระ ไปพระวหารฟงธรรมตามนยทกลาวแลวนนแล สมยนน ทานเหน พระภกษผมเสยงไพเราะรปหนงทพระศาสดาทรงสถาปนาไวใน ตาแหนงเอตทคคะ เกดจตคดวา อศจรรยหนอ ตอไปในอนาคต เราพงเปนยอดของเหลาภกษผมเสยงไพเราะในศาสนาของพระ- พทธเจาพระองคหนง เหมอนภกษน จงนมนตพระศาสดาถวายมหาทานแด ภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข ๗ วน แลวหมอบลงแทบพระบาทของ พระศาสดา ตงความปรารถนาวา ขาแตพระองคผเจรญ ดวยผลแหง ทานน ขาพระองคมไดหวงสมบตอน แตในอนาคตกาล ขอขาพระองค พงเปนยอดของเหลาภกษผมเสยงไพเราะในศาสนาของพระพทธเจา พระองคหนงเถด พระศาสดาทรงตรวจดอนาคตกทรงเหนความ สาเรจ จงทรงพยากรณวา กรรมของทานนจกสาเรจในทสดแหง


แสนกปแตกปน พระพทธเจาพระนามวาโคดมจกทรงอบตขน ทานจกเปนยอดของเหลาภกษผมเสยงไพเราะในศาสนาของพระองค ดงนแลวเสดจกลบพระวหาร แมทานไดพยากรณนนแลว กระทา กรรมดงามอยตลอดชวต ทากาละในอตภาพนนแลว เวยนวาย อยในเทวดาและมนษยทงหลาย ครงพระสมมาสมพทธเจาพระนาม วา วปสส บงเกดเปนนกดเหวามขนปกอนสวยงาม อยในเขมมค- ทายวน. วนหนงไปยงหมวนตประเทศ เอาปากคาบผลมะมวงหวาน มา เหนพระศาสดามภกษสงฆแวดลอม ถวายบงคมแลวคดวา ในวนอน ๆ เรามตวเปลาพบพระตถาคต แตวนนเรานามะมวง สกผลนมาเพอฝากบตรของเรา แตสาหรบบตรนนเราไปเอาผล อนมาใหกได แตผลนเราควรถวายพระทศพลดงน จงคงบนอย ในอากาศ. พระศาสดาทรงทราบใจของนกจงแลดพระอปฏฐาก นามวา อโสกเถระ พระเถระจงนาบาตรถวายพระศาสดา นกดเหวา จงเอาผลมะมวงสกวางไวในบาตรของพระทศพล. พระศาสดา ประทบนงเสวยในทนนนนแหละ. นกดเหวามจตเลอมใสนกถง พระคณของพระทศพลเนอง ๆ ถวายบงคมพระทศพลแลวไปรง ของตน ยบยงอยดวยสขปต ๗ วน. ในอตภาพนน เธอทากลยาณ- กรรมไวมประมาณเทาน ดวยกรรมน เธอจงมเสยงไพเราะ. แตครงพระสมมาสมพทธเจาพระนามวา กสสป เมอชน ทงหลายปรารภเรมสรางเจดย ตางพดกนวา เราจะสรางขนาด เทาไร เราสรางขนาด ๗ โยชนกจะใหญเกนไป ถาอยางนนก สรางขนาด ๖ โยชน แม ๖ โยชนนกใหญเกนไป เราจะสราง ๕


โยชน เราจะสราง ๔ โยชน... ๓ โยชน... ๒ โยชน ดงน. ทาน ภททยะน ครงนน เปนนายชางใหญพดวา ทานผเจรญทงหลาย การสรางกควรนกถงการบารงไดงายในอนาคตกาลบาง แลว กลาววา มขแตละมขขนาดคาวตหนง เจดยสวนกลมโยชนหนง สวนสงโยชนหนง ดงน ชนเหลานนกเชอ ทานไดกระทาแตพอ ประมาณแตพระพทธเจาผหาประมาณมได ดวยกรรมนนดงกลาว มาน จงเปนผมขนาดตากวาชนเหลาอนในททตนเกดแลว ดวย ประการยงน. ครงพระศาสดาของเรา ทานมาบงเกดในตระกลทมโภคะ สมบตมากในกรงสาวตถ พวกญาตขนานนามของทานวา ภททยะ ทานเจรญวยแลว เมอพระศาสดาประทบอยในเชตวนมหาวหาร จงไปพระวหารฟงพระธรรมเทศนา ไดศรทธาแลวรบกรรมฐาน ในสานกของพระศาสดา เจรญวปสสนา บรรลพระอรหตแลว ตอ มาภายหลง พระศาสดาประทบนงทามกลางพระอรยสงฆทรง สถาปนาทานไวในตาแหนงผยอดของเหลาภกษผมเสยงไพเราะ. จบ อรรถกถาสตรท ๗


อรรถกถาสตรท ๘ ประวตพระปณโฑลภารทวาชะ พงทราบวนจฉยในสตรท ๘ ดงตอไปน. บทวา สหนาทกาน ความวา ผบนลอสหนาท คอพระ- บณโฑลภารทวาชะเปนยอด ไดยนมาวา ในวนบรรลพระอรหต ทานถอเอาผารองนงออกจากวหารนไปวหารโนน ออกจากบรเวณ นไปบรเวณโนน เทยวบนลอสหนาทวา ทานผใด มความสงสย ในมรรคหรอผล ทานผนนจงถามเราดงน ทานยนตอพระพกตร พระพทธทงหลายบนลอสหนาทวา ขาแตพระองคผเจรญ กจท ควรกระทาในศาสนานถงทสดแลว ฉะนน ชอวาผยอดของเหลา ภกษผบนลอสหนาท กในปญหากรรมของทานมเรองทจะกลาว ตามลาดบตอไปน ไดยนวา ครงพระพทธเจาพระนามวา ปทมตตระ พระ- ปณโฑลภารทวาชะน บงเกดในกาเนดสหะ ณ เชงบรรพต พระ- ศาสดาทรงตรวจดโลก ทรงเหนเหตสมบตของทาน (ความถงพรอม แหงเหต) จงเสรจทรงบาตรในกรงสาวตถ ภายหลงเสวยภตตาหาร แลว ในเวลาใกลรง เมอสหะออกไปหาเหยอ จงทรงเขาไปยงถา ทอยของสหะนน ประทบนงขดสมาธในอากาศเขานโรธสมาบต พระยาสหะไดเหยอแลว กลบมาหยดอยทประตถา เหนพระทศพล ประทบนงภายในถา ดารวา ไมมสตวอนทชอวาสามารถจะมา


นงยงทอยของเรา บรษนใหญแทหนอ มานงขดสมาธภายในถา ได แมรศมสรระของทานกแผไปโดยรอบ เราไมเคยเหนสงทนา อศจรรยถงเพยงน บรษน จกเปนยอดของปชนยบคคลในโลกน แมเราควรกระทาสกการะตามสตกาลงถวายพระองค จงไปนา ดอกไมตาง ๆ ทงทเกดในปา ทงทเกดบนบกลาดเปนอาสนะดอกไม ตงแตพนจนถงทนงขดสมาธ ยนนมสการพระตถาคตในทตรง พระพกตรตลอดคนยงรง รงขนวนใหมกนาดอกไมเกาออก เอา ดอกไมใหมลาดอาสนะโดยทานองน เทยวตกแตงปบผาสนะถง ๗ วน บงเกดปตโสมนสอยางแรง ยนเฝาอยทประตถา ในวนท ๗ พระ- ศาสดาออกจากนโรธ ประทบยนทประตถา พระยาสหะราชา แหงมฤคกระทาประทกษณพระตถาคต ๓ ครง ไหวในททง ๔ แลวถอดออกไปยนอย พระศาสดาทรงดารวา เทานจกพอเปน อปนสยแกเธอ เหาะกลบไปพระวหารตามเดม ฝายพระยาสหะนน เปนทกขเพราะพลดพรากพระพทธองคกระทากาละแลวถอปฏสนธ ในตระกลมหาศาลในกรงหงสวด เจรญวยแลว วนหนงไปพระวหาร กบชาวกรง ฟงพระธรรมเทศนา บาเพญมหาทาน ๗ วน โดยนย ทกลาวแลวแตหลง กระทากาละในภพนน เวยนวายอยในเทวดา และมนษยทงหลาย มาบงเกดในตระกลพราหมณมหาศาลใน กรงราชคฤห ในพทธปบาทกาลน โดยชอมชอวา ภารทวาชะ ทานเจรญวยแลว ศกษาไตรเพทเทยวสอนมนตแกมาณพ ๕๐๐ คน ทานรบภกษาของมาณพทกคนดวยตนเองเทยวในททเขาเชอเชญ เพราะตนเปนหวหนา เขาวาทานภารทวาชะนเปนคนมกโลเล อยนดหนอย คอเทยวแสวงหาขาวตมขาวสวยและของเคยวไมวา


ในทไหน ๆ กบมาณพเหลานน ในทททานไปแลวไปอกกตอนรบ เพยงขาวถวยเดยวเทานน ดงนน จงปรากฏชอวา ปณโฑลภาระ- ทวาชะ วนหนงเมอพระศาสดาเสดจถงกรงราชคฤห ทานไดฟง ธรรมกถา ไดศรทธาแลว บวชบาเพญวปสสนา ไดบรรลพระ- อรหตแลว ในเวลาททานบรรลพระอรหตนนเอง ทานถอเอาผา ปนงออกจากวหารนไปวหารโนน ออกจากบรเวณนไปบรเวณโนน เทยวบนลอสหนาทวา ทานผใดมความสงสยในมรรคหรอผล ขอทาน ผนนจงถามเราเถด วนหนง เศรษฐในกรงราชคฤหเอาไมไผตอ ๆ กนขนไป แขวนบาตรไมแกนจนทน มสดงดอกชยพฤกษไวในอากาศ ทาน เหาะไปถอเอาดวยฤทธ เปนผทมหาชนใหสาธการแวดลอมไป พระวหาร วางไวในพระหตถของพระตถาคตแลว พระศาสดา ทรงทราบอยสอบถามวา ภารทวาชะ เธอไดบาตรนมาแตไหน ทานจงเลาเหตการณทไดมาถวาย พระศาสดาตรสวา เธอแสดง อตตรมนสสธรรมเหนปานนแกมหาชน เธอกระทากรรมสงทไมควร ทาแลว ทรงตาหนโดยปรยายเปนอนมากแลวทรงบญญตสกขาบทวา "ดกอนภกษทงหลาย ภกษไมควรแสดงอตตรมนสสธรรมอนเปน อทธปาฏหารยแกพวกคฤหสถทงหลาย ผใดขนแสดงตองอาบต ทกกฎ" ดงน ทนนเกดพดกนในทามกลางภกษสงฆวา พระเถระ ทบนลอสหนาทในวนทตนบรรลพระอรหต บอกในทามกลางภกษ- สงฆวา ผใดมความสงสยในมรรคหรอผล ผนนจงถามเรา ดงน ในทตอพระพกตรพระพทธเจา กทลถงการบรรลพระอรหตของตน


พระสาวกเหลาอนกนง โดยความทตนชอบบนลอสหนาทนนเอง แมจะทามหาชนใหเกดความเลอมใสเหาะไปรบบาตรไมแกนจนทน ภกษเหลานนกระทาคณทง ๓ เหลานเปนอนเดยวกน กราบทล แกพระศาสดาแลว กธรรมดาวา พระพทธเจาทงหลาย ยอมทรง ตเตยนผทควรตเตยน ยอมทรงสรรเสรญ ผทควรสรรเสรญ ใน ฐานะน พระศาสดาทรงถอวา ความเปนยอดของพระเถระทสมควร สรรเสรญนนแหละ แลวสรรเสรญพระเถระวา กอนภกษทงหลาย เพราะอนทรย ๓ นนแล เธอเจรญแลว ทาใหมากแลว ภารทวาช- ภกษไดพยากรณพระอรหตแลวา ชาตสนแลว พรหมจรรยเราอย จบแลว กจทควรทา เราทาเสรจแลว ไมมกจอนเพอความเปน อยางน อนทรย ๓ เปนไฉน คอ สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย ดกอนภกษทงหลาย เพราะอนทรย ๓ เหลานแล เธอเจรญแลว กระทาใหมากแลว ภารทวาชภกษ พยากรณแลวซงพระอรหตตผล ยอมรชดวา ชาตสนแลว พรหมจรรยเราอยจบแลว กจทควรทา ทาเสรจแลว ไมมกจอนเพอความเปนอยางน ดงน จงทรงสถาปนา ไวในตาแหนงเปนยอดของเหลาภกษบนลอสหนาทแล. จบ อรรถกถาสตรท ๘


อรรถกถาสตรท ๙ ประวตพระปณณมนตานบตรเถระ พงทราบวนจฉยในสตรท ๙ ดงตอไปน. คาวา ปณณมนตานบตร คอพระเถระชอวา ปณณะ โดยชอ แตทานเปนบตรของนางมนตานพราหมณ (จงชอวา ปณณมนตาน- บตร) ในปญหากรรมของทาน มเรองทจะกลาวตามลาดบดงตอไปน ไดยนวา กอนทพระทศพลพระนามวา ปทมตตระ ทรงอบต ทานปณณะบงเกดในตระกลพราหมณมหาศาล กรงหงสวด ใน วนขนานนามทาน พวกญาตขนานนามวา โคตมะ ทานเจรญวย แลวเรยนไตรเพท เปนผฉลาดในศลปศาสตรทงปวง มมาณพ ๕๐๐ เปนบรวาร เทยวไป จงพจารณาไตรเพทดกไมเหนโมกขธรรม เครองพน คดวา ธรรมดาไตรเพทนเหมอนตนกลวย ขางนอกเกลยงเกลา ขางในหาสาระมได การถอไตรเพทนเทยวไป กเหมอนบรโภคแกลบ เราจะตองการอะไรดวยศลปะน จงออกบวชเปนฤาษทาพรหมวหาร ใหบงเกด เปนผมฌานไมเสอมกจกเขาถงพรหมโลก ดงน จงพรอม กบมาณพ ๕๐๐ ไปยงเชงเขาบวชเปนฤาษแลว ทานมชฏล ๑๘,๐๐๐ เปนบรวาร ทานทาอภญญา ๕ สมาบต ๘ ใหบงเกดแลว บอก กสณบรกรรมแกชฏลเหลานนดวย ชฏลเหลานนตงอยในโอวาท ของทาน บาเพญจนไดอภญญา ๕ สมาบต ๘ ทกรป. เมอกาลเปนเวลานานไกลลวงไป ในเวลาทโคตมดาบส นนเปนคนแก พระปทมตตระทศพลกทรงบรรลปรมาภสมโพธญาณ


ทรงประกาศพระธรรมจกรอนประเสรฐ มภกษแสนรปเปนบรวาร ทรงอาศยกรงหงสวดประทบอย วนหนงพระทศพลนนทรงตรวจ ดสตวโลกในเวลาใกลรง ทรงเหนอรหตตปนสยของบรษทโคตม- ดาบส และความปรารถนาของโคตมดาบส (ทปรารถนาวา ขอเรา พงเปนยอดของเหลาภกษผเปนธรรมกถก ในศาสนาของพระ- พทธเจาผจะทรงบงเกดในกาลภายหนาเถด) จงชาระสรระแต เชาตร ถอบาตรและจวรดวยพระองคเอง เสดจไปโดยเพศทใคร ๆ ไมรจก ในเมออนเตวาสกของโคตมดาบสไปเพอแสวงหาผลหมาก รากไมในปา ไปประทบยนทประตบรรณศาลาของโคตมดาบส ฝายโคตมดาบสแมไมทราบวา พระพทธเจาทรงอบตแลว เหน พระทศพลมาแตไกลเทยวกทราบไดวา บรษผนปรากฏ นาจะ เปนคนพนโลกแลว เหมอนความสาเรจแหงสรระของพระองค ซงประกอบดวยจกกลกษณะ หากครองเรอนกจกเปนพระเจา- จกรพรรด หากออกบวชกจกเปนพระสพพญพทธเจา ผมกเลส ดจหลงคาเปดแลว ดงน จงถวายอภวาทพระทศพล โดยการพบ ครงแรกเทานน ทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา โปรดมาประทบ ทางน ปนลาดอาสนะถวายแลว พระตถาคตประทบนงแสดงธรรม แกโคตมดาบส ขณะนนพวกชฏลเหลานนมาดวยหมายวา จกให ผลหมากรากไมในปาทประณต ๆ แกอาจารย สวนทเหลอจก บรโภคเอง ดงน เหนพระทศพลประทบนงบนอาสนะสง แตอาจารย นงบนอาสนะตา ตางสนทนากนวา พวกเราคดกนวา ในโลกน ไมมใครทยงกวาอาจารยของเรา แตบดนปรากฏวา บรษนผเดยว ใหอาจารยของเรานงบนอาสนะตา ตนเองนงบนอาสนะสง มนษย


นทจะเปนใหญหนอ ดงน ตางถอตะกราพากนมา โคตมดาบส เกรงวา ชฏลเหลานจะพงไหวเราในสานกพระทศพล จงกลาววา พอทงหลายอยาไหวเรา บคคลผเลศในโลกพรอมทงเทวโลกเปนผ ควรททานทกคนพงไหวได ทานทงหลายจงไหวบรษผน ดาบส ทงหลายคดวา อาจารยไมรคงไมพด จงถวายบงคมพระบาทแหง พระตถาคตเจาหมดทกองค โคตมดาบสกลาววา พอทงหลาย เรา ไมมโภชนะอยางอนทสมควรถวายแดพระทศพล เราจกถวาย ผลหมากรากไมในปาน จงเลอกผลาผลทประณต ๆ บรรจงวางไว ในบาตรของพระพทธเจา ถวายแลว พระศาสดาเสวยผลหมาก- รากไมในปาแลว ตอจากนน แมดาบสเองกบอนเตวาสกจงฉน พระศาสดาเสวยเสรจแลวทรงพระดารวา พระอครสาวกทง ๒ จงพาภกษแสนรปมา ในขณะนน พระมหาวมลเถระอครสาวกราลกวา พระศาสดาเสดจไปทไหนหนอ กทราบวา พระศาสดาทรงประสงค ใหเราไปจงพาภกษแสนรปไปเฝาถวายบงคมอย พระดาบสกลาวกะ อนเตวาสกวา พอทงหลาย พวกเราไมมสกการะอน (ทง) ภกษสงฆ กยนอยลาบาก เราจกปลาดบปผาสนะถวายภกษสงฆมพระพทธ- องคเจาเปนประธาน ทานทงหลายจงไปนาเอาดอกไมทเกดทงบนบก ทงในนามาเถด ในทนใดนนเอง ดาบสเหลานน จงนาเอาดอกไม อนสมบรณดวยสและกลนมาจากเชงเขาดวยอทธฤทธ ปลาด อาสนะทงหลายโดยนยทกลาวไวในเรองของพระสารบตรเถระ นนแล การเขานโรธสมาบตกด การกนฉตรกด ทกเรอง พงทราบ โดยนยทกลาวแลวนนแล


ในวนท ๗ พระศาสดาทรงออกจากนโรธสมาบต ทรง เหนดาบสทงหลายยนลอมอย จงตรสเรยกพระสาวกผบรรล เอตทคคะในความเปนพระธรรมกถกตรสวา ดกอนภกษ หม ฤาษน ไดกระทาสกการะใหญ เธอจงกระทาอนโมทนาบปผาสนะ แกหมฤาษเหลาน ภกษนนรบพระพทธดารสแลวพจารณา พระไตรปฎกกระทาอนโมทนา เวลาจบเทศนาของภกษนน พระศาสดาทรงเปลงพระสระเสยงดจเสยงพรหมแสดงธรรม ดวยพระองคเอง เมอจบเทศนา (เวน) โคตมดาบสเสย ชฏล ๑๘,๐๐๐ รปทเหลอไดบรรลพระอรหต สวนโคตมดาบสไมอาจ ทาการแทงตลอดโดยอตภาพนน จงกราบทลพระผมพระภาคเจา วา ขาแตพระผมพระภาคเจา ภกษผทแสดงธรรมกอนน ชอวา อยางไร ในศาสนาของพระองค พ.ตรสวา โคตมดาบส ภกษ นเปนยอดของเหลาภกษผเปนธรรมกถกในศาสนาของเรา โคตมดาบสหมอบแทบบาทมล กระทาความปรารถนาวา ขาแต พระองคผเจรญ ดวยผลแหงบญกศลทขาพระองคทามา ๗ วนน ขาพระองคพงเปนยอดของเหลาภกษผเปนธรรมกถก ในศาสนาของพระพทธเจาพระองคหนงในอนาคต เหมอนดง ภกษรปน พระศาสดาทรงตรวจดอนาคตกาล กทรงทราบวา ความปรารถนาของโคดมดาบสนนสาเรจโดยหาอนตรายมได แลวทรงพยากรณวา ในทสดแหงแสนกปในอนาคตกาลพระ- พทธเจาพระนามวา โคตม จกทรงอบตขน ทานจกเปนยอด ของเหลาภกษผเปนธรรมกถกในศาสนาของพระองคแลวตรส กะดาบสผบรรลพระอรหตวา เอถ ภกขโว จงเปนภกษมาเถด


ดงน ดาบสทกรปมผมและหนวดอนตรธานไป ทรงบาตรและ จวรอนสาเรจดวยฤทธ ไดเปนเชนกบพระเถระ ๑๐๐ พรรษา พระศาสดาทรงพาภกษสงฆเสดจกลบพระวหาร ฝายโคตม- ดาบสกบารงพระตถาคตจนตลอดชวต บาเพญแตกลยาณกรรม ตามกาลง เวยนวายอยในเทวดาและมนษยทงหลายแสนกป ครงพระผมพระภาคเจาของเรา จงมาเกดในตระกลพราหมณ มหาศาล ในหมบานพราหมณชอโทณวตถไมไกลกรงกบลพสด ในวนขนานนามของทาน พวกญาตขนานนามทานวา ปณณมาณพ ครงเมอพระศาสดาทรงบรรลอภสมโพธญาณ ทรงประกาศ ธรรมจกรอนประเสรฐ เสดจดาเนนมาโดยลาดบ เขาอาศยอย ยงกรงราชคฤห พระอญญาโกณฑญญเถระ มายงกรงกบลพสด ใหปณณมาณพหลานชายของตนบวชแลว รงขนจงมาเฝาพระทศพล ถวายบงคมแลวกทลลาไปยงฉททนตสระ เพอพกผอนกลางวน ฝายพระปณณมนตานบตรมาเฝาพระทศพลพรอมกบพระอญญา- โกณฑญญเถระผลง คดวา เราจกทากจแหงบรรพชตของเรา ใหถงทสดแลว จงจกไปเฝาพระทศพล ดงน จงถกละไวในกรง- กบลพสดนนเอง กระทาโยนโสมนสการกรรมฐาน ไมนานนก กบรรลพระอรหต มกลบตรออกบวชในสานกของทานถง ๕๐๐ รป พระเถระเองไดกถาวตถ ๑๐ จงสอนแมแกบรรพชตเหลานนดวย กถาวตถ ๑๐ บรรพชตเหลานนดารงอยในโอวาทของทานกได บรรลพระอรหตทกรปเทยว ภกษเหลานนรวา กจแหงบรรพชต ของตนถงทสดแลว จงเขาไปหาพระอปชฌายกลาววา ทานผเจรญ


กจของพวกกระผมและผไดมหากถาวตถ ๑๐ ถงทสดแลว เปน สมยทพวกกระผมจะเฝาพระทศพล พระเถระฟงถอยคาของภกษ เหลานนแลวจงคดวา พระศาสดาทรงทราบวา เราไดกถาวตถ ๑๐ เมอเราแสดงธรรมกแสดงไมพนกถาวตถ ๑๐ เมอเราไปภกษ ทงหมดนกจะแวดลอมไป กการไปดวยคลกคลดวยหมคณะอยางน เขาเฝาพระทศพลของเรากไมควร ภกษ เหลานจงไปเฝากอน ดงน จงกลาวกะภกษเหลานนวา อาวโส ทานทงหลายจงเดนลวงหนา ไปเฝาพระตถาคต และจงกราบพระบาทของพระองคตามคาของเรา แมเรากจกไปตามทางททานไปแลว ดงน ภกษเหลานนทกรป ลวนอยในรฐทเปนชาตภมเดยวกบพระทศพล ทงหมดเปนพระ- ขณาสพ ไดกถาวตถ ๑๐ หมดทกรป ยนดยงซงโอวาทของอปชฌาย ของตน ไหวพระเถระแลวเทยวจารกไปโดยลาดบ ลวงหนทางถง ๖๐ โยชนจนถงพระเชตวนมหาวหารในกรงราชคฤห ถวายบงคม พระบาทของพระทศพลแลวพากนนงอย ณ ทสมควรสวนหนง กนเปนอาจณณวตรของพระผมพระภาคเจาทงหลายทจะ ทรงชนชอบตอบกบอาคนตกะภกษทงหลาย ดงนน พระผมพระ- ภาคเจาจงทรงกระทาปฏสนถารดวยมธรวาจากบภกษเหลานน โดยนยมอาทวา กจจ ภกขเว ขมนย พอทนไดหรอภกษทงหลาย แลวตรสถามวา พวกเธอมาแตไหน เมอภกษเหลานนทลตอบวา จากชาตภมแลว จงตรสถามภกษผไดกถาวตถ ๑๐ วาดกอนภกษ ทงหลาย พวกภกษผเปนเพอนพรหมจรรยชาวชาตภมกนได สรรเสรญใครหนอแลอยางนวา ตนเองกปรารถนานอยดวย สอน


ภกษทงหลายเรองปรารถนานอยดวย ดงน ภกษทงหลายกราบทล วา พระเจาขา ทานชอวา ทานปณณมนตานบตร พระเจาขา ทาน พระสารบตรไดฟงถอยคานน จงเปนผใครเพอจะพบพระเถระ ครงนน พระศาสดาไดเสดจออกจากกรงราชคฤหไปสกรงสาวตถ พระปณณเถระไดยนวา พระทศพลเสดจมากรงสาวตถ จงคดวา เราจกเฝาพระศาสดา จงออกเดนไปจนทนเฝาพระตถาคต ทภายใน พระคนธกฎทเดยว พระศาสดาทรงแสดงธรรมแกทาน พระเถระ สดบธรรมแลว ถวายบงคมพระทศพลแลวไปยงปาอนธวนเพอ หลกเรนจงนงพกกลางวนทโคนไมตนหนง แมพระสารบตรเถระ ทราบวาทานมา มองหาทศทางแลวเดนไปกาหนดโอกาสเขาไป ยงโคนไมนนแลวสนทนากบพระเถระ ถามถงลาดบแหงวสทธ ๗ แมพระเถระกพยากรณททานถามแลวถามเลาถวายทาน พระเถระ ทงสองนน ตางอนโมทนาสภาษตของกนและกน ตอมาภายหลง พระศาสดาทรงประทบนงทามกลางภกษสงฆทรงสถาปนาพระ- เถระไวในตาแหนงเปนยอดของเหลาภกษเปนธรรมกถกแล. จบ อรรถกถาสตรท ๙


อรรถกถาสตรท ๑๐ ประวตพระมหากจจายนเถระ พงทราบวนจฉยในสตรท ๑๐ ดงตอไปน. บทวา สงขตเตน ภาสตสส ความวา ของธรรมทตรสไว โดยยอ. บทวา วตถาเรน อตถ วภชนตาน ความวา จาแนกอรรถ ออกทาเทศนานนใหพสดาร. นยวาพวกภกษเหลาอนไมอาจทา พระดารสโดยยอของพระตถาคตใหบรบรณ ทงโดยอรรถทงโดย พยญชนะได แตพระเถระนอาจทาใหบรบรณไดแมโดยทง ๒ อยาง เพราะฉะนนทานจงกลาววาเปนยอด. กแมความปรารถนาแตปาง กอนของพระเถระนน กเปนอยางน. อนง ในปญหากรรมของ พระเถระนน มเรองทจะกลาวตามลาดบดงตอไปน :- ไดยนวา ครงพระสมมาสมพทธเจาพระนามวา ปทมตตระ พระเถระนนบงเกดในสกลคฤหบดผมหาศาล เจรญวยแลว วนหนง ไปวหารตามนยทกลาวแลวนนแล ยนฟงธรรมอยทายบรษท เหน ภกษรปหนงทพระศาสดาทรงสถาปนาไวในตาแหนงเปนยอด ของเหลาภกษผจาแนกอรรถแหงพระดารสทพระองคตรสโดยยอ ใหพสดาร จงคดวา ภกษซงพระศาสดาทรงชมเชยอยางนเปนใหญ หนอ แมในอนาคตกาล เรากควรเปนอยางภกษนในศาสนาของ พระพทธเจาพระองคหนงดงน. จงนมนตพระศาสดาถวายมหาทาน


๗ วน ตามนยทกลาวแลวนนแล. หมอบลงแทบบาทมลของพระ- ศาสดา การทาความปรารถนาวาพระเจาขา ดวยผลแหงสกการะน ขาพระองคไมปรารถนาสมบตอน แตในอนาคตกาล ขอขาพระองค พงไดตาแหนงนนในศาสนาของพระพทธเจาพระองคหนง เหมอน ภกษทพระองคทรงสถาปนาไวในตาแหนง ในวนสดทาย ๗ วน นบแตวนน พระศาสดาทรงตรวจดอนาคตกาล ทรงเหนวา ความ ปรารถนาของกลบตรนจกสาเรจ จงทรงพยากรณวา กลบตร ผเจรญ ในทสดแหงแสนกปในอนาคต พระพทธเจาพระนามวา โคดม จกทรงอบตขน ทานจกเปนยอดของเหลาภกษผจาแนก อรรถแหงคาทตรสโดยสงเขปใหพสดาร ในศาสนาของพระองค ดงนทรงกระทาอนโมทนาแลวเสดจกลบไป. ฝายกลบตรนนบาเพญกศลตลอดชพแลวเวยนวายในเทวดา และมนษยทงหลายแสนกป ครงพระกสสปพทธเจากมาถอปฏสนธ ในครอบครวกรงพาราณส เมอพระศาสดาปรนพพานแลว กไป ยงสถานทสรางเจดยทอง จงเอาอฐทองมคาแสนหนงบชา ตงความ ปรารถนาวา ขาแตพระผมพระภาคเจา สรระของขาพระองค จงมวรรณเพยงดงทองในท ๆ เกดแลวเถด. ตอแตนน กการทา กศลกรรมตราบเทาชวต เวยนวายในเทวดาและมนษยพทธนดร หนง ครงพระทศพลของเราอบต มาบงเกดในเรอนแหงปโรหต ในกรงอชเชน ในวนขนานนามทาน มารดาบดาปรกษากนวา บตรของเรามสรระมผวดงทอง คงจะถอเอาชอของตนมาแลว จง ขนานนามทานวา กาญจนมาณพ ดงน.


พอทานโตขนแลวกศกษาไตรเพท เมอบดาวายชนมแลว กไดตาแหนงปโรหตแทน โดยโคตรชอวากจจายนะ พระเจาจณฑ- ปชโชตทรงประชมอามาตยแลวมพระราชดารสวา พระพทธเจา ทรงบงเกดขนในโลกแลว พวกเจาเปนผสามารถจะทลนาพระองค มาได กจงนาพระองคมานะพอนะ อามาตยทลวา ขาแตสมมตเทพ คนอนชอวาเปนผสามารถจะนาพระทศพลมาไมม อาจารยกาญจน- พราหมณเทานนสามารถ ขอจงทรงสงทานไปเถดพระเจาขา พระราชาตรสเรยกใหกจจายนะมาตรสสงวา พอจงไปยงสานก ของพระทศพลเจา อ.ทลวา ขาแตมหาราชเจา เมอขาพระองค ไปแลวไดบวชกจกไป พระราชาตรสวา เจาจะทาอยางใดอยางหนง แลวกนาพระตถาคตมาซพอ. กจจายนอามาตยนนคดวา สาหรบ ผไปสานกของพระพทธเจาไมจาตองทาดวยคนจานวนมาก ๆ จงไปเพยง ๘ คน. ครงนนพระศาสดาทรงแสดงธรรมแกอามาตย นน จบเทศนาทานไดบรรลพระอรหตพรอมทงปฏสมภทากบ ชนทง ๗ คน พระศาสดาทรงเหยยดพระหตถตรสวา เอถ ภกขโว (ทานทงหลายจงเปนภกษเถด) ในขณะนนนนเทยว ทก ๆ คนกม ผมและหนวดหายไป ทรงบาตรและจวรอนสาเรจดวยฤทธ เปน ประดจพระเถระ ๑๐๐ พรรษาฉะนน. พระเถระเมอกจของตน ถงทสดแลวไมนงนง กลาวสรรเสรญการเสดจไปกรงอชเชน ถวายพระศาสดาเหมอนพระกาฬทายเถระ พระศาสดาสดบคา ของทานแลวทรงทราบวา พระกจจายนะยอมหวงการไปของเรา ในชาตภมของตน แตธรรมดาพระพทธเจาทงหลายทรงอาศยเหต อนหนง จงไมเสดจไปสททไมสมควรเสดจ. เพราะฉะนนจงตรสกะ


พระเถระวา ภกษ ทานนนแหละจงไป เมอทานไปแลว พระราชา จกทรงเลอมใส พระเถระคดวา พระพทธเจาทงหลายไมตรสเปน คาสอง ดงนจงถวายบงคมพระตถาคต ไปกรงอชเชนพรอมกบ ภกษทง ๗ รปทมาพรอมกบตนนนแหละ ในระหวางทางภกษ เหลานนไดเทยวบณฑบาตในนคมชอวา นาลนคม. ในนคมแมนน มธดาเศรษฐ ๒ คน คนหนงเกดในตระกล เกาแกเขญใจ เมอมารดาบดาลวงไปแลว กอาศยเปนนางนมเลยง ชพ. แตอตภาพของเธอบกบน ผมยาวเกนคนอน ๆ, ในนคมนน นนแหละ ยงมธดาของตระกลอศรเศรษฐอกคนหนง เปนคนไมมผม เมอกอนนนมาแมนางจะกลาววา ขอใหนาง (ผมดก) สงไปให ฉนจกใหทรพย ๑๐๐ หนง หรอ ๑,๐๐๐ หนงแกเธอ กใหเขานา ผมมาไมได กในวนนน ธดาเศรษฐนนเหนพระมหากจจายนเถระ มภกษ ๗ รปเปนบรวาร เดนมามบาตรเปลา คดวาภกษผเปน เผาพนธพราหมณรปหนง มผวดงทองรปนเดนไปบาตรเปลา ทรพยอยางอนของเรากไมม แตวาธดาเศรษฐบานโนน (เคย) สง (คน) มาเพอตองการผมน ตอนนเราอาจถวายไทยธรรมแก พระเถระไดดวยทรพยทเกดจากทไดคาผมน ดงนจงสงสาวใช ไปนมนตพระเถระทงหลายใหนงภายในเรอน พอพระเถระนงแลว (นาง) กเขาหองตดผมของตน กลาววา แนแม จงเอาผมเหลาน ใหแกธดาเศรษฐบานโนน แลวเอาของทนางใหมา เราจะถวาย บณฑบาตแกพระผเปนเจาทงหลาย. สาวใชเอาหลงมอเชดนาตา เอามอขางหนงกมเนอตรงหวใจปกปดไวในสานกพระเถระทงหลาย ถอผมนนไปยงสานกของธดาเศรษฐ. ธรรมดาขนชอวาของทจะขาย


แมมสาระ (ราคา) เจาของนาไปใหเอง กไมทาใหเกดความเกรงใจ. ฉะนน ธดาเศรษฐจงคดวา เมอกอนเราไมอาจจะใหนาผมเหลาน มาไดดวยทรพยเปนอนมาก แตบดนตงแตเวลาตดออกแลว กไมได ตามราคาเดม จงกลาวกะสาวใชวา เมอกอนฉนไมอาจใหนาผมไป แมดวยทรพยเปนอนมาก แตผมนนาไปทไหน ๆ กได ไมใชผมของ คนเปน มราคาแค ๘ กหาปณะ จงใหไป ๘ กหาปณะเทานน สาวใช นากหาปณะไปมอบใหแกธดาเศรษฐ. ธดาเศรษฐกจดบณฑบาต แตละท ใหมคาทละกหาปณะหนง ๆ ใหถวายแดพระเถระทงหลาย แลว. พระเถระราพงแลว เหนอปนสยของธดาเศรษฐ จงถามวา ธดาเศรษฐไปไหนะ สาวใชตอบวา อยในหองเจาคะ พระเถระวา จงไปเรยกนางมาซ. พระเถระพดครงเดยวนางมาดวยความเคารพ ในพระเถระ ไหวพระเถระแลวเกดศรทธาอยางแรง บณฑบาต ทตงไวในเขตอนบรสทธ ยอมใหวบากในปจจบนชาตทเดยว เพราะ ฉะนน พรอมกบการไหวพระเถระ ผมทงหลายจงกลบมาตงอยเปน ปกต. ฝายพระเถระทงหลายถอเอาบณฑบาตนนเหาะขนไปทงท ธดาเศรษฐเหน กลงพระราชอทยานชออทธยานกญจนะ คนเฝา พระราชอทยานเหนพระเถระนนแลวจงไปเขาเฝาพระราชา กราบ ทลวา ขาแตสมมตเทพ พระคณเจาภจจายนะปโรหตของเราบวช แลวกลบมายงอทยานแลวพระเจาขา พระเจาจณฑปชโชตจงเสดจ ไปยงอทยาน ไหวพระเถระผกระทาภตกจแลวดวยเบญจางคประดษฐ แลวประทบนง ณ ทสมควรสวนหนง ตรสถามวา ทานเจาขา พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ทไหนละ พระเถระทลวา พระองค


มไดเสดจมาเอง ทรงสงอาตมะมา มหาบพตร พระราชาตรสถามวา ทานผเจรญ วนนพระคณเจาไดภกษา ณ ทไหน พระเถระทล บอกเรองทกระทาไดโดยยากทธดาเศรษฐกระทาทกอยางให พระราชาทรงทราบ ตามถอยคาควรแกทตรสถาม พระราชา ตรสใหจดแจงทอยแกพระเถระแลวนมนตพระเถระไปยงนเวศน แลวรบสงใหไปนาธดาเศรษฐมาตงไวในตาแหนงอครมเหษแลว กการไดยศในปจจบนชาตไดมแลวแกหญงน จาเดมแตนนพระราชา ทรงกระทาสกการะใหญแกพระเถระ มหาชนเลอมใสในธรรมกถา ของพระเถระ บวชในสานกของพระเถระ จาเดมแตกาลนน ทว พระนครกรงเรองดวยผากาสาวพตรเปนอนเดยวกน คลาคลา ไปดวยหมฤาษ ฝายพระเทวนนทรงครรภ พอลวงทศมาสกประสต พระโอรส ในวนถวายพระนามโอรสนน พระญาตทงหลายถวาย พระนามของเศรษฐผเปนตาวา โคปาลกมาร. พระมารดากม พระนามวา โคปาลมารดาเทว ตามชอของพระโอรส พระนาง ทรงเลอมใสในพระเถระอยางยง ขอพระราชานญาตสรางวหาร ถวายพระเถระในกญจนราชอทยาน. พระเถระยงชาวอชเชน ใหเลอมใสแลว ไปเฝาพระศาสดาอกครงหนง ตอมาภายหลง พระศาสดาเมอประทบอย ณ เชตวนมหาวหาร ทรงการทาพระสตร ๓ สตร เหลานคอ มธบณฑกสตร, กจจายนเปยยาลสตร, ปรายน- สตร ใหเปนอรรถปบตเหต แลวทรงสถาปนาพระเถระไวในตาแหนง เปนยอดของเหลาภกษ ผจาแนกอรรถแหงพระดารสททรงตรส โดยยอใหพสดารแลว. จบ อรรถกถาสตรท ๑๐ จบวรรคท ๑๐


วรรคท ๒ อรรถกถาสตรท ๑-๒ ประวตพระจลลปณฐกเถระ และพระมหาปณฐกเถระ วรรคท ๒ สตรท ๑ พงทราบวนจฉยดงตอไปน. บทวา มโนมย ความวา กายทบงเกดขนดวยใจ ในอาคตสถาน ทตรสไววา "เขาไปหาแลวดวยมโนมยทธทางกาย" ชอวากาย- มโนมย. กายทบงเกดขนดวยใจในอาคตสถานทกลาวไววา ยอม เขาถงกายอนสาเรจดวยใจอยางใดอยางหนง" กชอวากายมโนมย. ในทน ประสงคเอากายมโนมยน. ในกายทง ๒ อยางน ภกษทงหลายเหลาอน เมอทามโนมย- กายใหเกดขน กทาใหเกดขน ๓ บาง ๔ บาง แตทาคนมากให บงเกดเปนเหมอนคนเดยวกนไมได, ชอวากระทากรรมไดอยาง เดยวเทานน. สวนพระเถระชอวาจลลปณฐก นรมตพระ ๑,๐๐๐ รป ไดดวยอาวชชนะเดยว แตกระทาแก ๒ คนใหเสมอนเปนคน ๆ เดยว กนไมได ชอวากระทากรรมอยางเดยวไมได. เพราะฉะนน ทาน ชอวา เปนยอดของเหลาภกษผนรมตมโนมยกาย. พระจลลปณฐก นบวาเปนยอดของเหลาภกษ คอภกษผฉลาดในเจโตววฏฏะ. สวน พระมหาปณฐกเถระทานกลาววาเปนยอดของเหลาภกษผฉลาด ในปญญาววฏฏะ. บรรดาทงสองรปนน พระจลลปณฐกเถระทาน กลาววาเปนผฉลาดในเจโตววฏฏะ เพราะไดรปาวจรฌาน ๔. พระมหาปณฐกเถระทานกลาววา เปนผฉลาดในปญญาววฏฏะ


เพราะเปนผฉลาดในสมาบต. พระมหาปณฐก ชอวา ผฉลาดใน ปญญาววฏฏะ เพราะเปนผฉลาดในวปสสนา อนง ในภกษ ๒ รปน รปหนงฉลาดในลกขณะสมาธ รปหนงฉลาดในลกขณะแหงวปสสนา อนง รปหนงฉลาดในการหยงลงสมาธ รปหนงฉลาดในการหยง ลงสวปสสนา อกนยหนง ใน ๒ รปน รปหนงฉลาดในการยอองค รปหนงฉลาดในการยออารมณ อกนยหนง องคหนงฉลาดในการ กาหนดองค องคหนงฉลาดในการกาหนดอารมณ พงการทาการ ประกอบความในภกษ ๒ รปน ดวยประการยงกลาวมาน อก อยางหนง พระจลลปณฐกเถระ เปนผไดรปาวจรฌาน ออกจาก องคฌานแลวบรรลพระอรหต ฉะนน จงชอวาเปนผฉลาดในเจโต- ววฎฏะ พระมหาปณถกเปนผไดอรปาวจรฌาน ออกจากองคฌาน แลวบรรลพระอรหต ฉะนน จงชอวาเปนผฉลาดในปญญาววฏฏะ พระเถระทง ๒ รปทมชอวา ปณฐกะ เพราะทานเกดทหนทาง ทงสองรปนน รปทเกดกอนชอวา มหาปณฐกะ อกรปหนงชอวา จลลปณฐกะ กในปญหากรรมของพระเถระทง ๒ รปน มเรอง ทจะกลาวตามลาดบดงตอไปน กในอดตกาลครงพระพทธเจาพระนามวาปทมตตระ มกฏมพ ๒ พนอง เปนชาวเมองหงสวด เลอมใสในพระศาสนาไปฟงธรรม สานกพระศาสดาเปนนตย. ในกฏมพ ๒ พนองนน วนหนงนองชาย เหนพระศาสดาสถาปนาภกษรปหนงผประกอบดวยองค ๒ ไวใน ตาแหนงเอตทคคะวา ภกษรปนเปนยอดของเหลาภกษผเนรมต- กายมโนมย และเปนผฉลาดในเจโตววฏฏะในศาสนาของเรา จง คดวา นาอศจรรยหนอ ภกษนเปนคนเดยวทา ๒ องคใหบรบรณ


เทยวไปได แมเรากควรเปนผบาเพญมองค ๒ เทยวไปในศาสนา. ของพระพทธเจาองคหนงในอนาคต ดงน เขาจงนมนตพระศาสดา ถวายมหาทานโดยนยกอนนนแล แลวทลอยางนวา ขาแตพระองค ผเจรญ ภกษทพระองคสถาปนาไวในตาแหนงเอตทคคะวา เปน ยอดในศาสนาของพระองค ดวยองคมโนมย และดวยความเปน ผฉลาดในเจโตววฏฏะ ในทสดแหงวน ๗ แตน แมขาพระองคก พงเปนผบาเพญองค ๒ บรบรณเหมอนภกษนน ดวยผลแหงกรรม อนเปนอธการนเถด พระศาสดาทรงตรวจดอนาคตกทรงเหนวา ความปรารถนาทานจะสาเรจโดยหาอนตรายมได ทรงพยากรณวา ในอนาคตในทสดแหงแสนกป พระพทธเจาพระนามวา โคตมะ จกทรงอบตขน พระองคจกสถาปนาเธอไวในฐานะ ๒ น ดงน ทรงกระทาอนโมทนา แลวเสดจกลบไป. แมพชายของทานในวนหนง เหนพระศาสดาทรงสถาปนา ภกษผฉลาดในปญญาววฏฏะไวในตาแหนงเอตทคคะกกระทา บญกศลเหมอนอยางนน การทาความปรารถนาแลว แมพระ- ศาสดากทรงพยากรณทานแลว. ทง ๒ พนองนนเมอพระศาสดา ยงทรงพระชนมอยกระทากศลกรรมแลว เมอเวลาพระศาสดา ปรนพพานแลว ไดบชาดวยทองทพระเจดยบรรจพระสรระ จต จากภพนนแลวไปบงเกดในเทวโลก เมอ ๒ พนองเวยนวายอยใน เทวดาและมนษยลวงไปถงแสนกป ในชนทง ๒ นน ขาพเจาจะไม กลาวกลยาณกรรมทมหาปณฐกะกระทาไวในระหวาง ๆ สวน จลลปณฐกะออกบวชในศาสนาของพระผมพระภาคเจาพระนามวา กสสป เจรญโอทาตกสณลวงไป ๒๐,๐๐๐ ป ไปบงเกดในสวรรค


ครนภายหลงพระศาสดาของเราทรงบรรลพระอภสมโพธญาณ ทรงประกาศพระธรรมจกรอนประเสรฐแลวทรงอาศยกรงราชคฤห ประทบอย ณ เชตวนมหาวหาร ควรจะกลาวถงความบงเกดของ ชนทง ๒ นน. ไดยนวา กลธดาของธนเศรษฐในกรงราชคฤห การทาการ ลกลอบกบทาสของตนเอง แลวคดวา หากคนอน ๆ รกรรมน ของเรากกลวกลาวอยางนวา เราไมอาจอยในทนได ถาหากวา มารดาบดาของเรารความผดอนน จกกระทาเราใหเปนชนเลก ชนนอย จาเราจะไปอยตางถนกนเถด จดถอเอาแตของสาคญตดมอ ไปไดแลวพากนออกทางประตใหญ ไปอยยงท ๆ ไมมคนอนรจก เถด คนทง ๒ กพากนออกไป เมอชนทง ๒ นนอยในทแหงหนง อาศยความอยรวมกน นางกตงครรภแลว พอครรภแกจดนางจง ปรกษากบสามวา ครรภเราแกมากแลว ธรรมดาการคลอดใน ททไมมญาตเผาพนธเปนความลาบากแกเราทงสองแทจรง เราไป เรอนสกลกนเถอะ สามพดผลดวา วนนจะไป พรงนคอยไป จน ลวงไปหลายวน นางจงคดวา ผนเปนคนโงไมกลาไปหรอไมไป กชาง เราควรไป เมอสามออกจากบานไปกเกบขาวของไวใน เรอน บอกแกคนอยบานตดกนวา ในรปเรอนสกลแลวกออกเดน ทาง ทนน บรษนนกลบมาเรอนไมเหนนาง ถามคนคนเคยกนทราบ วา ไปเรอนสกลจงรบตดตามไปทนกนในระหวางทาง นางกคลอด บตรในทนนนนเอง บรษนนถามวา นอะไรนางผเจรญ นางตอบวา นายลกเกดคนหนงแลว บรษนนถามวาบดนเราจะทาอยางไร นางกลาววา เราจะไปเรอนสกลเพอประโยชนแกการใด การนน


สาเรจแลวในระหวาง เราไปทนนแลวจะทาอะไรได กลบกนเถด สองสามภรรยานนมใจตรงกนจงกลบ กสองสามภรรยาตงชอ บตรวา ปณฐกะ เพราะทารกนนเกดทหนทาง อกไมนานนก นาง กตงครรภบตรอกคนหนง เรองทงหมดพงกลาวใหพสดารโดยนย กอนนนเทยว. เขาตงชอบตรทเกดกอนวา มหาปณฐก บตรทเกด ทหลงวา จลลปณฐก เพราะทารกทงสองนนเกดทหนทาง ชนทงสอง นนพาทารกทงสองไปยงทอยของตนตามเดม. เมอชนเหลานนอยในทนน เดกมหาปณฐกะไดยนเดกอน ๆ เรยก อา ลง ป ยา จงถามมารดาวา แมจา เดกอน ๆ เรยกป เรยกยา กญาตของพวกเราในทนไมมบางหรอ นางตอบวา จรงส ลก ญาตของเราในทนไมมดอก แตในกรงราชคฤหตาของเจาชอ ธนเศรษฐ ในกรงราชคฤหนนมญาตของเจาเปนอนมาก เพราะ เหตไรเราจงไมไปกนในกรงราชคฤหนนละแม นางมไดเลาเหต ทตนมาแกบตร เมอบตรพดบอย ๆ จงบอกสามวา เดก ๆ เหลาน รบเราเหลอเกน พอแมของเราเหนแลวจกกนเนอหรอ มาเถอะ เราจะไปชสกลตายายแกเดก ๆ สามกลาววา ฉนไมอาจเผชญ หนาได แตวาจกพาไปได นางกลาววา ดละนาย เราควรใหเดก ๆ เหนตระกลตาดวยอบายอยางหนง จงควร ทงสองคนจงพาทารก ไปจนถงกรงราชคฤหโดยลาดบ พกทศาลาแหงหนงใกลประต บตร มารดาเดกสงขาวไปบอกแกมารดาบดาวา พาเดก ๒ คนมา สตวทเวยนวายอยในสงสารวฎชอวาจะไมเปนบตรจะไมเปนธดา กนไมม มารดาบดานนไดฟงขาวแลวสงคาตอบไปวา คนทงสองม ความผดตอเรามาก ไมอาจอยในสายตาของเราได ทง ๒ คน


จงถอเอาทรพยมประมาณเทานไปอยยงสถานททเปนผาสกเถด แตจงสงเดก ๆ มาใหเรา ธดาเศรษฐรบเอาทรพยทมารดาบดา สงไปแลวมอบเดกทง ๒ ไวในมอทตทมาแลวนนแล เดกทง ๒ นนเตบโตอยในตระกลของตา ในพนองทงสองนน จลลปณฐกะยงเดกเกนไป สวนมหาปณฐกะ ไปฟงธรรมกถาของพระทศพลพรอมกบตา เมอเขาฟงธรรมตอ พระพกตรพระศาสดาอยเปนประจา จตกนอมไปในบรรพชา เขาพดกบตาวา ถาตาอนญาต หลานจะออกบวช ตากลาววา อะไรพอ การบรรพชาของเจาผออกบวชแลว เปนควานเจรญ ทงแกเราแลทงแกโลกทงสน ถาเจาสามารถกจงบวชเถดพอ ดงน รบคาแลวพากนไปยงสานกพระศาสดา พระศาสดาตรสวา มหา- เศรษฐ. ทานไดทารกแลวหรอ ศ.พระเจาขา ทารกผนเปนหลาน ของขาพระองค เขาบอกวาจะบวชในสานกของพระองค พระศาสดา จงตรสมอบภกษผถอบณฑบาตเปนวตรรปหนงวา เธอจงใหทารก นบวชเถด พระเถระบอกตจปญจกกมมฏฐานแกทารกนนแลว ใหบรรพชาแลว ทานเรยนพระพทธวจนะไดมาก มพรรษาครบ แลวกอปสมบท ครนอปสมบทแลวกกระทากจกรรมในความใสใจ โดยอบายอนแยบคาย จนไดอรปาวจรฌาน ๔ ออกจากองคฌาน แลวไดบรรลพระอรหต ดงนน ทานจงเปนยอดของบรรดาภกษ ผฉลาดในปญญาววฏฎะ. ทานยบยงอยดวยความสขในฌาน ความสขในมรรค ความสข ในนพพาน จงคดวา เราอาจใหความสขชนดนแกจลลปณฐกะไดไหม


หนอ แตนนจงไปยงสานกของเศรษฐผเปนตา กลาววา ทานมหา- เศรษฐ ถาโยมอนญาต อาตมะจะใหจลลปณฐกะบวช เศรษฐกลาววา จงใหบวชเถดทาน พระเถระใหจลลปณฐกะบวชแลวใหตงอยในศล ๑๐ สามเณรจลลปณฐกะเรยนคาถาในสานกของพระพชายวาดงน.. ปททม ยถา โกกนท สคนธ ปาโต สยา ผลลมวตคนธ องครส ปสส วโรจมาน ตปนตมาทจจมวนตลกเข. เชญทานดพระองครส ผรงเรองอย ดจพระอาทตยสองแสงอยในอากาศ เหมอนดอกปทมวเศษชอโกกนทะ มกลนหอมบานอยแตเชาไมปราศจากกลนฉะนน. บทททานเรยน ๆ ไวแลว กหายไปเมอมาเรยนบททสง ๆ ขนไป ทานพยายามเรยนคาถานอยางเดยวเวลากลวงไปถง ๔ เดอน คราวนน พระมหาปณฐกะกลาวกะทานวา ปณฐกะเธอเปนอภพพ ในศาสนาน เธอจาคาถาแมบทเดยวกไมไดเปนเวลาถง ๔ เดอน เธอจะทากจของบรรพชตใหสาเรจไดอยางไร เธอจงออกไปจาก ทนเสย ทานถกพระเถระขบไลจงไปยนรองไหอย ณ ทายพระวหาร. สมยนน พระศาสดาทรงเขาอาศยกรงราชคฤหประทบ อยในชวกมพวนสวนมะมวงของหมอชวก ขณะนนหมอชวกใช บรษไปทลนมนตพระศาสดากบภกษ ๕๐๐ รป และสมยนน พระ- มหาปณฐกะเปนเจาหนาทแจกอาหาร เมอบรษนนกลาวนมนตวา


ทานขอรบ ขอนมนตพระภกษ ๕๐๐ รป ทานกกลาววา ฉนรบ สาหรบภกษทเหลอเวนพระจลลปณฐกะ พระจลลปณฐกะไดฟง คานนกโทมนสเหลอประมาณ พระศาสดาทรงเหนพระจลลปณถกะ รองไหอย ทรงดารวา จลลปณฐกะเมอเราไปจกตรสร จงเสดจ ไปแสดงพระองคในททไมไกลแลวตรสวา ปณฐกะ เธอรองไห ทาไม ป.พชายขบไลขาพระองคพระเจาขา พ.ปณฐกะ พชายของเธอไมมอาสยานสยญาณสาหรบ บคคลอน เธอชอวาพทธเวไนยบคคล ดงน ทรงบรรดาลฤทธมอบผา ชนเลก ๆ ทสะอาดผนหนงประทานตรสวา ปณฐกะ เธอจงเอา ผาผนนภาวนาวา รโชหรณ รโชหรณ ดงน. ทานนงเอามอคลาผาทอนเลกทพระศาสดาประทานนน ภาวนาวา รโชหรณ รโชหรณ เมอทานลบคลาอย (เชนนน) ผาผน นนกเศราหมอง เมอทานลบคลาอยบอย ๆ กกลายเปนเหมอนผา เชดหมอขาว ทานอาศยความแกกลาแหงญาณ เรมตงความสนไป และความเสอมไปในผานน คดวา ทอนผานโดยปกตสะอาดบรสทธ เพราะอาศยอปาทนนกสรระ จงเศราหมอง แมจตนกมคตเปน อยางนเหมอนกน แลวเจรญสมาธกระทารปาวจรฌาน ๔ ใหปรากฏ บรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทาแลว ทานเปนผไดฌานดวย มโนมยทธนนเอง สามารถทาคนคนเดยวเปนหลายคนได หลายคน กสามารถทาใหเปนคนเดยวได กพระไตรปฎกและอภญญา ๖ มาถงทานพรอมกบพระอรหตมรรคนนแหละ


วนรงขน พระศาสดาเสดจไปพรอมกบภกษ ๕๐๐ ประทบ นงในนเวศนของหมอชวก สวนพระจลลปณฐกะไมไดไปเพราะตน ไมไดรบนมนตนนเอง ชวกเรมถวายขาวยา พระศาสดาทรงเอา พระหตถปดบาตร หมอชวกทลถามวา เพราะเหตไร พระองค จงไมทรงรบพระเจาขา ตรสวา ยงมภกษอกรปหนงในวหาร ชวก หมอชวกจงสงบรษไปวา พนาย จงไปนมนตพระคณเจาทอยในวหาร มาท แมพระจลลปณฐกเถระเนรมตภกษ ๑,๐๐๐ รปในเวลาใกล ทบรษนนมาถง ทาไมใหเหมอนกนแมสกองคเดยว องคหนง ๆ กระทากจของสมณะเปนตนวา กะจวรไมเหมอนกบองคอน ๆ บรษ นน เหนภกษมมากในวหารจงกลบไปบอกหมอชวกวา นายทาน ภกษในวหารนมมากผมไมรจกพระคณทานทจะพงนมนตมาจาก วหารนน หมอชวกจงทลถามพระศาสดาวา ภกษอยในวหาร ชอไร พระเจาขา พ.ชอจลลปณฐกะ ชวก หมอชวกกลาวกะบรษนนวา ไปเถดพนาย จงไปถามวา องคไหนชอจลลปณถกะ แลวนามา บรษนนกลบมายงวหาร ถามวา องคไหนชอจลลปณฐกะ ขอรบ กลาววา เราชอจลลปณฐกะ เราชอจลลปณถกะ ทง ๑,๐๐๐ รป. บรษนนกลบไปบอกหมอชวกอกวา ภกษประมาณ ๑,๐๐๐ รป ทกองคบอกวา เราชอจลลปณฐกะ เราชอจลลปณฐกะ ขาพเจา ไมทราบวา จลลปณฐกะองคไหนททานใหนมนต หมอชวกทราบได โดยนยวา ภกษมฤทธเพราะแทงตลอดสจจะแลวจงกลาววา เจา


จงจบทชายจวรภกษองคทกลาวกอน บรษนนไปวหารกระทา อยางนนแลว ในทนใดนน ภกษประมาณ ๑,๐๐๐ รป กอนตรธาน ไป บรษนนพาพระเถระมาแลว พระศาสดาจงทรงรบขาวยาค ในขณะนน. เมอพระทศพลการทาภตกจเสรจแลว เสดจกลบพระวหาร เกดการสนทนากนขนในธรรมสภาวา ธรรมดาพระพทธเจาทงหลาย ใหญถงเพยงนนหนอ ทรงกระทาภกษผไมอาจจาคาถาคาถาหนง ไดตลอด ๔ เดอนใหเปนผมฤทธมากอยางนได พระศาสดาทรง ทราบวารจตของภกษเหลานน ประทบนงเหนออาสนะทเขาจด ไวแลวตรสถามวา ภกษทงหลาย เธอพดอะไรกน ภ. ขาแตพระผมพระภาคเจา พวกขาพระองคมไดกลาว เรองอะไร ๆ อน กลาวแตคณของพระองคเทานนวา พระจลลปณฐกะ ไดลาภใหมแตสานกของพระองค ดงน พ. ดกอนภกษทงหลาย จลลปณฐกะนทาตามโอวาทของเรา แลวไดความเปนทายาททางโลกตตระ ในบดนยงไมนาอศจรรย แมในอดตเธอกระทาตามโอวาทของเราผตงอยในญาณยงไมแกกลา กไดความเปนทายาททางโลกยะแลว ภกษทงหลายจงทลวงวอนวา เมอไรพระเจาขา พระศาสดา ทรงนาอดตนทานมาแสดงแกภกษเหลานนวา ดกอนภกษทงหลาย ในอดตกาลพระราชาพระนามวา พรหมทต ครองราชสมบตในกรงพาราณส, สมยนนบณฑตชอ จฬกเศรษฐเปนคนฉลาดรนมตทงปวง วนหนงกาลงเดนไปเฝา


พระราชา เหนหนตาย (ตวหนง) ในระหวางทาง จงกาหนดนกษตร ในขณะนนแลวกลาวคานวา กลบตรผมดวงตามปญญาสามารถ เอาหนนไปเลยงภรรยาและจดการงานได กลบตรเขญใจคนหนง ฟงคาเศรษฐนนแลวคดวา ผนไมรคงไม ดงนจงเอาหนไปให ทรานตลาดแหงหนง เพอเลยงแมว ไดทรพยกากณกหนง แลวซอ นาออยดวยทรพยกากณกหนงนน เอาหมอใบหนงใสนาดมไป เหน ชางจดดอกไมเดนมาแตปากใหชนนาออยหนอยหนงแลวเอากะบวย ตกนาดมให ชางดอกไมเหลานนใหดอกไมแกบรษนนคนละกา แมในวนรงขนเขาเอาคาดอกไมนนไปซอนาออยและหมอนาดม แลวไปยงสวนดอกไมนนแหละ วนนน ชางดอกไมกใหกอดอกไม ทตนเกบไปครงหนงแลวแกเขาแลวกไป ลวงไปไมนานนกเขาได ทรพยนบไดถง ๘ กหาปณะโดยอบายน ในวนทมลมและฝน (ตกหนก) วนหนง เขากระทาไมทลมแลวใหเปนกอง จงไดทรพย อก ๑๖ กหาปณะจากนายชางหมอหลวง เขาเมอไดทรพยเกดขน ถง ๒๔ กหาปณะแลวคดวา อบายนมประโยชนแกเรา จงตงหมอ นาดมไวหมอหนงในทไมไกลแตประตเมอง เอานาดมเลยงคนตดหญา ๕๐๐ คน คนตดหญาเหลานนพดกนวา สหาย ทานมอปการะมาก แกพวกเรา พวกเราจะทาอะไรแกทานไดบาง บรษนนตอบวา เมอมกจเกดขนจงกระทาแกขาพเจาเถด เทยวไปทางโนนทางน กระทาการผกมตรกบคนทางานทางบกและคนทางานทางนา คน ทางานทางบกบอกแกเขาวา พรงนพอคามาจะนามา ๕๐๐ ตว มายงเมองน เขาไดฟงคานนแลวใหสญญาแกคนตดหญาใหการทา ฟอนหญาแตละฟอน ๆ ใหเปน ๒ เทาแลวนามา ครนเวลามา


ทงหลายมาพกในเมองแลว (เขา) กมานงทาฟอนหญา ๑,๐๐๐ ฟอน กองไวใกลประตดานใน พอคามาหาหญาสดใหมาทวเมองไมได ตองใหทรพยพนหนงแกบรษนนซอหญานนไป จากนนลวงไป ๒ - ๓ วนสหายททางานทางทะเลมาบอกวาจะมเรอใหญเขาจอดทา บรษนนคดวา อบายนม จงเอาทรพย ๘ กหาปณะเชารถทพรอม ดวยเครองใชทกชนดไปยงทาจอดเรอ ทาสญญากบนายทา ประทบ นวมอไวทเรอแลวใหกนมานไวในทไมไกลนงอยในภายในมานนน สงบรษ คนใช ไววา เมอพอคาจากภายนอกมาถงจงมาบอกทาง ประตดานท ๓ ครนคนใชเหลานนทราบวา เรอมาถงแลวจงบอกวา มพอคาประมาณ ๑๐๐ คนจากกรงพาราณสมาซอสนคา นาย ประตท ๓ กลาววา พวกทานจะไมไดสนคา (เพราะ) นายพานช ใหญในทโนนทานทาสญญาไวแลว พอคาเหลานนฟงคาของบรษ เหลานนแลวจงพากนไปยงสานกของพอคาใหญนน ฝายบรษคนสนท แจงขาววา พอคาเหลานนมาทางประตดานท ๓ ตามสญญาฉบบ กอน พอคาทงรอยคนนน ตองใหทรพยคนละพนแลวจงเดนทาง ไปเรอกบบรษนนแลวจายทรพยอกคนละพน ๆ แลวใหสละมดจา แลวจงจะทาสนคาใหเปนของ ๆ ตนได บรษนนถอเอาทรพย ๒ แสนกลบมายงกรงพาราณส คดวา เราควรจะเปนคนกตญ จงถอ เอาทรพยแสนหนงไปสงสานกแหงจฬกเศรษฐ ครงนน เศรษฐถามบรษนนวา พอทาอยางไรจงไดทรพย นมา บรษนนกลาววา ขาพเจาตงอยในอบายททานกลาวแลวจง ไดทรพยมาภายใน ๔ เดอนเทานน เศรษฐไดฟงคาของบรษนน จงมาคดวา บดนเราไมควรทาเดกเหนปานนใหเปนสมบตของ


คนอน จงยกธดาทเจรญวยใหทาใหเปนเจาของทรพยสมบตทงสน กลบตรแมนน เมอเศรษฐลวงไปแลวจงรบตาแหนงเศรษฐแทนใน พระนครนน ดารงอยจนตลอดอายแลวไปตามยถากรรม. พระศาสดาตรสเรองทง ๒ นแลวทรงสบตออนสนธเทศนา ในขณะทตรสรอนตตรสมโพธญาณแลว ตรสพระคาถาวาดงน อปปเกนป เมธาว ปาภเฏน วจกขโณ สมฏาเปต อตตาน อณ อคคว สนธมนต. บคคลผมปญญา มปญญาเหนประจกษ ยอม ตงตนไดดวยทรพยอนเปนตนทนแมเลกนอย ดจบคคลกอไฟอนนอย ใหโพลงขนได ฉะนน. พระศาสดาทรงแสดงเหตนแกบรรดาภกษผนงประชม กนในธรรมสภาดวยประการดงน นเปนเรองราวทมมาตามลาดบ จาเดมแตการตงความปรารถนาไวในตอนแรกของพระมหาสาวก ทงสอง กตอมา พระศาสดามหมพระอรยแวดลอมแลวประทบนง เหนอธรรมาสน ทรงสถาปนาพระจลลปณฐกเถระไวในตาแหนง เอตทคคะเปนยอดของเหลาภกษผฉลาดในเจโตววฏฏะ ผเนรมต กายมโนมยได ทรงสถาปนาพระมหาปณฐกเถระไวในตาแหนง เอตทคคะเปนยอดของเหลาภกษผฉลาดในปญญาววฏฏะ ดวยประการ ฉะน. จบ อรรถกถาสตรท ๑ - ๒


อรรถกถาสตรท ๓ ประวตพระสภตเถระ พงทราบวนจฉยในพระสตรท ๓ ตอไปน. บทวา อรณวหารน ไดแกผมปกตอยโดยหากเลสมได จรงอย กเลสทงหลายมราคะเปนตนทานเรยกวา รณะ ชอวาผมปกตอย โดยหากเลสมได เพราะไมมกเลสทชอวารณะ นน, ชอวา ผมปกต อยโดยหากเลสมได อรณวหารนนมอยแกภกษเหลาใด ภกษเหลานน ชอวา ผมปกตอยโดยหากเลสมได พระสภตเถระเปนยอดของเหลา ภกษผมปกตอยโดยหากเลสมไดเหลานน จรงอยพระขณาสพ แมเหลาอน กชอวา อรณวหาร กจรง ถงอยางนนพระเถระกได ชออยางนน ดวยพระธรรมเทศนา ภกษเหลาอน เมอแสดงธรรม ยอมกระทาเจาะจงกลาวคณบาง โทษบาง สวนพระเถระเมอแสดง ธรรมกแสดงไมออกจากขอกาหนดทพระศาสดาแสดงแลว. เพราะ ฉะนน จงชอวาเปนยอดของเหลาภกษมปกตอยโดยหากเลสมได. จบ อรรถกถาสตรท ๓


อรรถกถาสตรท ๔ ประวตพระสภตเถระ พงทราบวนจฉยในสตรท ๔ ดงตอไปน. บทวา ทกขเณยยาน แปลวา ผควรแกทกษณา พระขณาสพ ทงหลายเหลาอนกชอวา พระทกขไณยบคคลผเลศ ในบทวา ทกขเณยยาน นนกจรง ถงอยางนน พระเถระกาลงบณฑบาต กเขาฌานมเมตตาเปนอารมณ ออกจากสมาบตแลว จงรบภกษา ในเรอนทกหลง ดวยทายกผถวายภกษาจกมผลมาก เพราะฉะนน ทานจงเรยกวา ผควรแกทกขณา อตภาพของทานงามด รงเรอง อยางยงดจซมประตทเขาประดบแลวและเหมอนแผนผาวจตร ฉะนนจงเรยกวา สภต ในปญหากรรมของทานมเรองทจะกลาว ตามลาดบดงตอไปน :- เลากนวา ทานสภตนเมอพระผมพระภาคเจาพระนามวา ปทมตตระ ยงไมทรงอบตขน ไดบงเกดในตระกลพราหมณมหาศาล ในกงหงสวด ญาตทงหลายขนานนามทานวา นนทมาณพ ทาน เจรญวยแลวเรยนไตรเพท ไมเหนสาระในไตรเพทนน พรอมดวย บรวารของตนมมาณพประมาณ ๔๔,๐๐๐ คนออกบวชเปนฤาษ อย ณ เชงบรรพต ทาอภญญา ๕ และสมาบต ๘ ใหบงเกดแลว ไดกระทาแมอนเตวาสกทงหลายใหไดฌานแลว. ในสมยนน พระ- ผมพระภาคเจาพระนามวา ปทมตตระทรงบงเกดในโลก ทรงอาศย กรงหงสวดประทบอย วนหนง ในเวลาใกลรงทรงตรวจดสตวโลก


ทรงเหนอรหตตปนสยของเหลาชฏลอนเตวาสก ของนนทดาบส และ ความปรารถนาตาแหนงสาวกผประกอบดวยองค ๒ ของนนทดาบส จงทรงปฏบตพระสรระแตเชา ทรงถอบาตรและจวรในเวลาเชา เสดจไปยงอาศรมของนนทดาบสโดยนยทไดกลาวแลวในเรองของ พระสารบตรเถระ ในทนน พงทราบการถวายผลไมนอยใหญ กดการตกแตงปปผาสนะกด การเขานโรธสมาบตกด โดยนยท กลาวแลว. กพระศาสดา ออกจากนโรธสมาบต ทรงสงพระสาวก องคหนงผประกอบดวยองค ๒ คอ อรณวหารองค ๑ ทกขไณย องค ๑ วา เธอจงการทาอนโมทนาปปผาสนะแกคณะฤาษ ดงน พระเถระนน อยในวสยของตนพจารณาพระไตรปฎกกระทาอน- โมทนา เมอจบเทศนาของทานแลว พระศาสดาจงทรงแสดง (ธรรม) ดวยพระองคเอง เมอจบเทศนา ดาบสทง ๔๔,๐๐๐ ไดบรรล พระอรหตทกรป สวนนนทดาบส ถอเอานมตแหงภกษผอนโมทนา ไมอาจสงญาณไปตามแนวแหงเทศนาของพระศาสดาได พระศาสดา ทรงเหยยดพระหตถไปยงภกษทเหลอวา เอถ ภกขโว (จงเปนภกษ มาเถด) ภกษทงหมดมผมและหนวดอนตรธานแลว ครองบรขาร อนสาเรจดวยฤทธปรากฏดจพระเถระ ๑๐๐ พรรษา นนทดาบสถวายบงคมพระตถาคตแลวยนเฉพาะพระพกตร กราบทลวา พระเจาขา ภกษผกระทาอนโมทนาปปผาสนะแก คณะฤาษมนามวาอะไรในศาสนาของพระองค ตรสวา ภกษน เปนเอตทคคะดวยองคคอความมปกตอยโดยไมมกเลส ๑ ดวยองค


ของภกษผควรทกษณา ๑ นนทดาบสไดตงความปรารถนาวา ขาแตพระองคผเจรญ ดวยกรรมคอกศลอนยงทไดทามา ๗ วนน ขาพระองคมไดปรารถนาสมบตอน แตขาพระองคพงเปนผประกอบ ดวยองค ๒ เหมอนอยางพระเถระนในศาสนาของพระทศพลองคหนง ในอนาคต. พระศาสดา ทรงเหนความไมมอนตรายจงทรงพยากรณ แลวเสดจกลบไป. ฝายนนทดาบสฟงธรรมในสานกพระทศพล ตามสมควรแกกาล ไมเสอมจากฌานแลวไปบงเกดในพรหมโลก. อนง พระอรรถกถาจารยมไดกลาวถงกลยาณกรรมของดาบสน ในระหวางไว. ลวงไปแสนกปทานมาบงเกดในเรอนแหงสมน เศรษฐในกรงสาวตถ พวกญาตไดขนานนามทานวา สภต ตอมา พระศาสดาของพวกเราทรงบงเกดในโลกอาศย กรงราชคฤหประทบอย ครงนน อนาถบณฑกเศรษฐนาสนคา ทผลตในกรงสาวตถไปยงเรอนของราชคฤหเศรษฐสหายของตน ทราบวาพระศาสดาทรงอบตแลวจงเขาไปเฝาพระศาสดาซงประทบ อย ณ สตวน ดวยการเฝาครงแรกนนเอง ไดตงอยในโสดาปตตผล แลวทลอาราธนาพระศาสดาใหเสดจมายงกรงสาวตถ ใหสราง วหารดวยการบรจาคทรพยแสนหนง ๆ ทก ๆ โยชนตลอดทาง ๔๕ โยชนซอทอทยานของพระราชกมารนามวาเชต ประมาณ ๑๘ กรสดวยเครองนบของหลวงในกรงสาวตถ โดยเรยงทรพยโกฏหนง สรางวหารในททซอนน ถวายแดพระผมพระภาคเจาแลว ในวน ฉลองวหาร สภตกฏมพกไดไปฟงธรรมกบอนาถบณฑกเศรษฐ ไดศรทธาจงบวชทานอปสมบทแลวกระทามาตกา ๒ บทใหแคลว-


คลอง ใหบอกกมมฏฐานให บาเพญสมณธรรมในปาเจรญวปสสนา กระทาเมตตาฌานใหเปนบาท บรรลอรหตแลว เมอแสดงธรรมก กลาวธรรมโดยนยทกลาวแลวนนแล เมอเทยวบณฑบาต ออกจาก เมตตาฌานแลวจงรบภกษาโดยนยทกลาวแลวเชนกน ครงนน พระศาสดาทรงอาศยเหต ๒ อยางน จงสถาปนาทานไวในภกษ ผควรแกทกษณา แลตาแหนงเอตทคคะเปนยอดของเหลาภกษ ผมปกตอยโดยไมมกเลส. จบ อรรถกถาสตรท ๔


อรรถกถาสตรท ๕ ประวตพระเรวตเถระ พงทราบวนจฉยในสตรท ๕ ดงตอไปน. บทวา อารกาน ไดแก ผมปกตอยปาเปนวตร บทวา เรวโต ขทรวนโย ไดแก นองชายคนเลกของพระธรรมเสนาบดเถระ ทานมไดอยเหมอนอยางพระเถระเหลาอน เมอจะอยในปากตอง เลอกปา นา และทภกขาจารทถกใจจงอยในปา แตทานไมยดถอ ของทถกใจเหลาน อาศยอยในปาตะเคยนทขระขระดวยกอนกรวด และกอนหนบนทดอน ฉะนน ทานจงชอวา เปนยอดของเหลาภกษ ผอยปาเปนวตร ในปญหากรรมของทานมเรองทจะกลาวตามลาดบ ดงตอไปน. ไดยนวา ในอดตกาลครงพระปทมตตระพทธเจา พระเรวตะ นบงเกดในหงสวด อาศยกระทาการงานทางเรอ ททาปยาคประดษ- ฐานในแมนาคงคา สมยนน พระศาสดามภกษแสนหนงเปนบรวาร เสดจจารกไปจนถงทาปยาคประดษฐาน เขาเหนพระทศพลแลว คดวา เราไมไดเหนพระพทธเจาเปนครงคราว ขณะนเปนขณะท เราจะไดขวนขวายกลยาณกรรมไว จงใหผกเรอขนานตอกน ดาด เพดานผาขางบน หอยพวงมาลาของหอมเปนตน ลาดเครองลาดอน วจตรประกอบดวยผาเปลอกไม นมนตพระศาสดาพรอมทงบรวาร เสดจขามฟาก ในสมยนน พระศาสดาทรงสถาปนาภกษผอยปา เปนวตรองคหนงไวในตาแหนงเอตทคคะ นายเรอนนเหนภกษนน


จงคดวา แมเรากควรเปนยอดของเหลาภกษผอยปาเปนวตรใน ศาสนาของพระพทธเจาพระองคหนงในอนาคตดงนเหมอนกน จงนมนตพระศาสดาถวายมหาทาน ๗ วน หมอบ ณ แทบบาทมล ของพระศาสดา กระทาความปรารถนาวา ขาแตพระองคผเจรญ แมขาพระองคพงเปนยอดของเหลาภกษผอยปาเปนวตรในศาสนา ของพระพทธเจาพระองคหนงในอนาคตเหมอนอยางภกษทพระองค ทรงสถาปนาไวในตาแหนงเอตทคคะเถด พระศาสดาทรงเหนวา หาอนตรายมได ทรงพยากรณวา ในอนาคตทานจกเปนผยอด ในศาสนาของพระโคดมพทธเจา แลวเสดจกลบไป แตมไดกลาว ถงกรรมในระหวางไว. ทานกระทากลยาณกรรมจนตลอดชพ เวยนวายอยใน เทวโลกและมนษยในพทธปบาทกาลน จงมาถอปฏสนธในทอง แหงนางสารพราหมณ ในตาบลบานพราหมณชอ นาลกะ เขตมคธ เกดเปนนองสดทองของพชาย ๓ คน พสาว ๓ คน มารดาบดา ชอวา เรวตะ คราวนนมารดาบดาของทานคดวา เมอลกของเรา เจรญโตแลว เหลาพระสมณศากยะบตรกมานาเอาไปบวชเสย เราจกผกเรวตะลกคนเลกของเราไวดวยเครองผกคอเรอน ดงน แลวนานางทารกาจากสกลทเสมอกนมาใหไหวยาของเรวตะแลว กลาววา แนะแม เจาจงเปนคนแกยงกวายาของเจา เรวตะฟงถอย คาของตนเหลานนแลวคดวา นางทารกานยงอยในปฐมวย เขาวา รปมอยางนของนางทารกานจกเปนเหมอนรปยาของเรา เราจก ถามความประสงคของคนเหลานนกอน แลวจงกลาววา ทานทงหลาย จะกระทาอยางไร มารดาบดาตอบวา "เราบอกวา พอเอย หญงน


จะถงความชราเหมอนอยางยาของเจา". เรวตะนนถามวา รปของ หญงนจกเปนเหมอนอยางนหรอ. มารดาบดาตอบวา พอเอย เจา พดอะไร ผมบญมากกจะเปนอยางน เรวตะนนคดวา ไดยนวา รปน กจกมหนงเหยวโดยทานองน จกมผมหงอก ฟนหกโดยทานองน เรายนดในรปเชนนจะทาอะไรได เราจกไปตามทางทพชายของเรา ไปแลวนนแหละ. จงทาเปนเหมอนยนพดกะเดกหนม ๆ รน ๆ กนวา มาเถอะพวกเรา เราไปวงกนแลวออกไปเสย มารดาบดากลาววา พอในวนมงคล เจาอยาไปขางนอกเลย. เรวตะนนทาเปนเหมอนเลนกบเดกทงหลายอย พอถงวาระ ตนวงกไปหนอยหนงแลวกลบเดนกลบชา ๆ พอถงวาระอกกไป ใหเหมอนไกลกวานนแลวกลบมา ครงถงวาระทสามกรวา คราวน เปนเวลาของเราจะหนไปในทตอหนานนเอง ไปจนถงปาซงเปนท อยของภกษผถอบงสกลเปนวตร อภวาทพระเถระแลวขอบรรพชา พระเถระกลาววา สปบรษ เราไมรจกเธอ เธอเปนลกของใคร และเธอกมาโดยทงทแตงตวอยเชนน ใครจะสามารถใหเธอบวชได เลา เขายกแขนทง ๒ ขนรองเสยงดงวา เขาปลนฉน เขาปลนฉน ดงน พวกภกษกมามงทงขางโนนขางนกลาววา สปบรษ ในทน ไมมใครทชอวาปลนผาหรอเครองประดบของเธอเลย เธอจะพดวา เขาปลนอยางไร เรวตะกลาววา ทานผเจรญผมมไดกลาวหมายถง ผาและเครองประดบ แตกลาวหมายถงพวกทานยงปลนสมบตขางใน ไมตองบวชผมกอนโปรดบอกใหพชายของขาพเจาทราบกอน ภกษถามวา กพชายของเธอชอไร ร.ในเวลาเปนคฤหสถชออปตสสะ


แตในเวลานคนทงหลายเรยกวาสารบตร ภกษทงหลายกลาววา อาวโส เมอเปนอยางนน กลบตรผนกเปนนองชายคนเลกของพวกเรา พระธรรมเสนาบดพชายใหญของเราพดไวกอนเทยววา พวกญาต ของเราลวนเปนมจฉาทฏฐ ญาตของเราคนใดคนหนงมากจงใหเขา บวชดวยอบายอยางใดอยางหนงเถด ดงนน จงกลาววา กลบตรน เปนนองตวของพระเถระ ทานทงหลายจงใหเธอบวชเถด ดงนแลว บอกตจปญจกกมมฏฐานแลว พระเถระเรยนกมมฏฐานแลวเขา ไปสปาไมตะเคยนซงมประการดงกลาวไวในทไมไกลอปชฌาย อาจารยบาเพญสมณธรรม เมอทานเพยรพยายามอยดวยตงใจวา เรายงไมบรรลพระอรหต กจกไมไปเฝาพระทศพลหรอพระเถระ พชาย ลวงไป ๓ เดอนเปนสตวผสขมาลชาตบรโภคโภชนะอนปอน จตตกไมประณตไมมงหนาอยในพระกมมฏฐาน โดยลวงไป ๓ เดอน ปวารณาออกพรรษาแลวจงบาเพญสมณธรรมในทนนนนแหละ เมอทานบาเพญสมณธรรมอยจตตกมอารมณเปนอนเดยวแลว ทานเจรญวปสสนาแลวบรรลพระอรหต ครงน ทานพระสารบตรทลพระศาสดาวา ขาแตพระองค ผเจรญ ไดยนวาเรวตะนองคนเลกของขาพระองคออกบวช เธอ จะยนดหรอไมยนด ขาพระองคจกไปเยยมเธอ พระผมพระภาคเจา ทรงทราบวา พระเรวตะเรมวปสสนาแลว จงทรงหามเสย ๒ ครง ในครงท ๓ ทานทลวงวอนอก ทรงทราบวาบรรลพระอรหตแลว จงตรสวา สารบตร แมเรากจกไปดวย เธอจงบอกภกษทงหลาย เถด พระเถระประชมภกษสงฆแลวแจงแกพระภกษทงปวงวา


อาวโส พระศาสดามพระประสงคจะเสดจจารก รปใดประสงค จะไปดวยกจงมาเถด ในเวลาทพระทศพลเสดจจารก ชอวาภกษ ผลาหลงอยมนอย โดยมากภกษเปนอนมากประสงคจะไปเพราะ คดวาจะเหนพระสรระของพระศาสดาทมวรรณะเพยงดงทอง หรอจกฟงธรรมกถาอนไพเราะดวยประการฉะน พระศาสดา มภกษหมใหญเปนบรวาร เสดจออกไปดวยหมายจะเยอนพระ- เรวตะ พระอานนทเถระ ถงทาง ๒ แพรงในทแหงหนงครงนน จงทลถามพระผมพระภาคเจาวา ตรงนทางเปน ๒ แพรง ภกษสงฆ จะไปทางไหน พระเจาขา. พระผมพระภาคเจาตรสถามวา อานนท ทางไหนละเปนทางตรง พระเถระทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ทางตรงมระยะทาง ๓๐ โยชน เปนทางของอมนษย (เดน) สวน ทางออมมระยะทาง ๖๐ โยชนเปนทางปลอดภยหาภกษาไดงาย พระผมพระภาคเจาตรสวา อานนท พระสวลมากบเราแลวหรอ พระเถระ มาดวยพระเจาขา ศ.ถาอยางนนพระสงฆจงไปทางตรง เราจกทดลองบญของพระสวล พระศาสดา มภกษสงฆเปนบรวาร เสดจทางดง เพอทดลองบญของพระสวลเถระ ตงตนแตทพระศาสดา เสดจดาเนนขนทางหมเทพเนรมตนครในททก ๆ โยชน ตกแตง วหารเพอเปนทอยถวายภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข เหลา เทวบตร เปนเหมอนพวกรรมกรทพระราชาสงไป ถอขาวยาคและ ของเคยวเปนตนไปถามวา พระคณเจาสวลอยไหน พระคณเจา สวลอยไหน พระเถระใหรบเครองสกการะสมมานะไปยงสานก พระศาสดา พระศาสดาพรอมกบภกษสงฆทรงชนชมเครองสกการะ และสมมานะ โดยทานองนแหละเสดจดาเนนไปสนระยะทางวนละ


โยชนเปนอยางยง ลวงทางกนดารถง ๓๐ โยชน จนถงทพกอาศย ของพระขทรวนยเถระ. พระเถระทราบวา พระศาสดาเสดจมา จงเนรมตวหาร สถานทอยของตนใหพอแกภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประธาน และพระคนธกฏทพกกลางคนทพกกลางวนเปนตนถวายพระทศพล ดวยฤทธ ออกไปรบเสดจพระตถาคตแลว พระศาสดาเสดจเขาส วหารโดยทางทประดบแลว ตกแตงแลว. คราวนน เมอพระตถาคต เสดจเขาพระคนธกฏ ภกษทงหลายกเขาไปสเสนาสนะทถงแลว โดยควรแกพรรษา เทวดาคดวา เวลานมใชเวลาอาหาร จงนา นาอฏฐบานมาถวาย พระศาสดาทรงดมนาอฏฐบานพรอมกบพระ- ภกษสงฆ โดยทานองน เมอพระตถาคตทรงชนชมสกการะสมมานะ ลวงไปกงเดอน. ครงนน ภกษทกระสนขนบางพวกนงอยในทเดยวกน สนทนากนขนวา พระศาสดาผทศพลตรสวา กนองชายคนเลก ของพระอครสาวกของเรา" เสดจมาเยอนภกษผนวกมมกะผกอสราง เหนปานน คดวาเชตวนมหาวหารหรอเวฬวนมหาวหารเปนตน จกทาอะไรในสานกแหงวหารนได ภกษแมนเปนผกระทานวกรรม เหนปานน จกกระทาสมณธรรมชออะไรได ดงน. ครงนน พระศาสดาทรงดารวา เมอเราอยนานไป ทนกจก เกลอนกลน ธรรมดาภกษผอยปาเปนวตรยอมมความตองการ ความสงด เรวตะจกอยไมผาสก แตนนจงเสดจไปยงทพกกลางวน ของพระเรวตะ.


พระเถระนงบนแผนหนพงแผนกระดานทหอยลงไป ณ ทาย ทจงกรมแตลาพงองคเดยว เหนพระศาสดาเสดจมาแตทไกล จง ตอนรบถวายบงคม, ทนน พระศาสดาตรสถามทานวา เรวตะ ทน เปนทประกอบดวยพาลมฤค (สตวราย) เธอไดยนเสยงชางและมา เปนตนทดราย ทาอยางไรกะเสยงนน. พระเรวตะทลวา ขาแต พระองคผเจรญ เมอขาพระองคไดยนเสยงของสตวเหลานน ยอม เกดความปตอยในปา พระศาสดาตรสพระดารสชออรญญปสสกถา ดวยคาถา ๕๐๐ คาถาแดพระเรวตะเถระ. วนรงขนเสดจไปเพอ บณฑบาต ในทไมไกลแลวเรยกพระเรวตะมาทรงกระทาใหพวก ภกษทกลาวตเตยนพระเถระใหหลงลมไมเทา รองเทา ทะนานนามน และรมไว ภกษเหลานนตองกลบมาเพอเอาบรขารของตน เดนไป ตามทางทตนมาแลวนนเองกกาหนดสถานททตนวางไวไมได. กทแรกภกษเหลานนเดนไปตามทางทเขาประดบแลว แตงแลว แตในวนนน กลบเดนไปตามทางขรขระ ตองนงกระหยง ตองเดน ไปดวยเขาในทนน ๆ ภกษเหลานนตางเหยยบยาพมไม กอไม และหนามไปถงท ๆ ตองอธยาศยทตนเคยอย กพบรมของตนบน ตอไมตะเคยนนน ๆ ได จารองเทา ไมเทาและทะนานนามนได ในตอนนน พวกเธอจงรวา ภกษนเปนผมฤทธ ครนถอเอาบรขาร ของตน ๆ แลวพดวา ชอวาสกการะทตกแตงถวายพระทศพลยอม เปนถงเพยงน พากนไปแลว. นางวสาขามหาอบาสกา ถามพวกภกษทไปขางหนาใน เวลาททานนงในเรอนของตนวา ทานผเจรญ ทอยของพระเรวตเถระ


นาพอใจหรอไมละ ภกษเหลานนตอบวา นาพอใจอบาสกา เสนาสนะ นนเปรยบดวยสวนนนทวนและสวนจตลดาเปนตน ทนน จงถาม ภกษทมาถงภายหลงสดของภกษเหลานนวา พระคณเจาทอยของ พระเรวตเถระนาพอใจไหม ภกษเหลานนตอบวา อยาถามเลย อบาสกา ทนน เปนท ๆ ไมสมควรจะพดถง ทดอน มกอนกรวด กอนหนปาไมตะเคยนอยางน ภกษนนยงอยในทนนได มหาอบาสกา วสาขาฟงถอยคาของภกษทมากอนและทมาทหลงแลวคดวา ถอย คาของภกษพวกไหนหนอเปนคาจรง ภายหลงภตรถอเอาของหอม และดอกไมไปกระทาบารงพระทศพล ถวายบงคมแลวนง ณ ท สมควรสวนขางหนง จงทลถามพระศาสดาวา ขาแตพระองคผเจรญ พระคณเจาบางพวกสรรเสรญทอยของพระเรวตเถระ บางพวกต ขอนเปนอยางไรพระเจาขา พระศาสดาตรสวา ดกอนวสาขา มหาอบาสกา ทของพระอรยะจะเปนทนารนรมยหรอไมเปนทนา รนรมยจงยกไว จตของพระอรยะยอมยนดทงนน ทนน ชอวาเปน ทนารนรมยแทจรง ดงนแลวตรสพระคาถานวา. คาเม วา ยท วารเญ นนเน วา ยท วา ถเล ยตถ อรหนโต วหรนต ต ภมรามเณยยกนต. พระอรหนตทงหลาย อยในทใด ไมวาเปนบาน ปา ทลมหรอทดอนกตาม ทนน เปนภมภาคท นารนรมยทงนน ดงน.


ตอมาในภายหลง พระศาสดาประทบนงในทามกลางหม พระอรยะในเชตวนมหาวหาร ทรงสถาปนาพระเถระไวในตาแหนง เปนยอดของเหลาภกษทงหลายผมปกตอยในปาเปนวตรแล. จบ อรรถกถาสตรท ๕ อรรถกถาสตรท ๖ ประวตพระกงขาเรวตเถระ พงทราบวนจฉยในสตรท ๖ ดงตอไปน. บทวา ฌายน ไดแก ผไดฌาน คอผยนดยงในฌาน ไดยนวา พระเถระนนชอวาเปนยอดของเหลาภกษผไดฌาน เวนไวนอย กวาทพระทศพลทรงเขาสมาบต เขาสมาบตเปนสวนมาก เพราะ ฉะนน ทานจงชอวาเปนยอดของเหลาภกษผเขาฌาน ทานเรยกวา กงขาเรวตะ เพราะเปนผมกสงสย ความราคาญ อธบายวา กกกจจกา เปนผมความราคาญ ชอวา สงสย. ถามวา กภกษรปอน ทมความ ราคาญ ไมมหรอ ? ตอบวา ม แตพระเถระน แมในสงทสมควร กเกดราคาญ เพราะฉะนน ความทพระเถระนนเปนผมความราคาญ เปนปกต ปรากฏชดแจงแลว เพราะเหตนน จงนบวา กงขาเรวตะ ผมกสงสย ในปญหากรรมของทาน มเรองทจะกลาวตามลาดบ ดงตอไปน.


ไดยนวา ครงพระพทธเจาพระนามวา ปทมตตระ พระเถระ นไปวหารกบมหาชน โดยนยขางตนนนแล ยนฟงธรรมอยทายบรษท เหนพระศาสดา ทรงสถาปนาภกษรปหนงไวในตาแหนงเอตทคคะ เปนยอดของเหลาภกษผยนดในฌาน จงคดวา แมเรากควรเปน เหมอนอยางนนในอนาคต จบเทศนา จงนมนตพระศาสดา ถวาย เครองสกการะใหญ ๗ วน โดยนยกอนนนแล กราบทลพระผม พระภาคเจาวา พระเจาขา ขาพระองคมไดปรารถนาสมบตอน ดวยกรรม คอการทากศลอนยงน แตวาขาพระองคพงเปนยอด ของเหลาภกษผไดฌานในศาสนาของพระพทธเจาพระองคหนงใน อนาคต เหมอนอยางภกษทพระองคทรงสถาปนาไวในตาแหนง เอตทคคะ เปนยอดของเหลาภกษผไดฌาน ในวนทสด ๗ วน แตวนนไป ทานไดกระทาความปรารถนาดงกลาวมาน พระศาสดา ทรงตรวจดอนาคต ทรงเหนความสาเรจจงทรงพยากรณวา ใน อนาคต ในทสดแหงแสนกป พระพทธเจาพระนามวา โคตมะ จก ทรงอบต ทานจกเปนยอดของเหลาภกษผไดฌาน ในศาสนาของ พระองค ดงนแลวเสดจกลบ ทานกระทากรรมอนงามตลอดชวต เวยนวายอยในเทวดา และมนษยแสนกป ครงพระผมพระภาคเจาของเรา มาบงเกดใน ตระกลทมโภคสมบตมาก ในกรงสาวตถ ไปวหารกบมหาชนท กาลงเดนไปฟงธรรมในภายหลงอาหาร ยนฟงธรรมกถาของพระ- ทศพลทายบรษท ไดศรทธา บรรพชาอปสมบทแลว ใหพระผม พระภาคตรสบอกกมมฏฐานแลว กระทาบรกรรมในฌานอย


เปนผไดฌาน การทาฌานนนแหละใหเปนบาท บรรลพระอรหตตผล ทานพกนอยกวาสมาบตทพระทศพลเขา เขาสมาบตเปนสวนมาก จงมความชานาญอนสงสมไวในฌานทงหลาย ทงกลางวนทงกลางคน ตอมาภายหลงพระศาสดาทรงถอเอาคณอนน สถาปนาทานไวใน ตาแหนงเปนยอดของเหลาภกษผไดฌาน กทานชอวา กงขาเรวตะ เพราะมความกงขา กลาวคอความราคาญ ทมความรงเกยจบงเกด ขนในวตถทงหลายทเปนกปปยะนนแลอยางนวา อาวโส นาออยงบ เปนอกปปยะ มตรเปนอกปปยะ จบ อรรถกถาสตรท ๖ อรรถกถาสตรท ๗ ประวตพระโสณโกฬวสเถระ พงทราบวนจฉยในสตรท ๗ ดงตอไปน. บทวา อารทธวรยาน ความวา ผตงความเพยรแลว ผมความ เพยรบรบรณแลว. คาวา โสโณ โกฬวโส เปนชอของพระเถระนน. คาวา โกฬวโส เปนโคตร. อกอยางหนง ความวา ชอวา โกฬเวโส อธบายวา เดกแหงตระกลแพศย ผถงทสดดวยความมอสสระ ก


เพราะเหตท ธรรมดาวา ความเพยรของภกษเหลาอน ยอมตอง ทาใหเจรญ แตของพระเถระ พงอบรมเทานน เพราะฉะนน พระเถระน ชอวาเปนยอดของเหลาภกษผมความเพยรอนปรารภ แลว ในปญหากรรมของทาน มเรองทจะพงกลาวตามลาดบดงตอไปน ไดยนวา ในอดตกาล ครงพระพทธเจาพระนามวา ปทมตตระ พระเถระนบงเกดในตระกลเศรษฐ พวกญาตขนานนามของทาน วา สรวฑฒกมาร ทานเจรญวยแลวไปวหารโดยนยกอนนนแล ยนฟงธรรมอยทายบรษท เหนพระศาสดา ทรงสถาปนาภกษ รปหนงไวในตาแหนงเอตทคคะ เปนยอดของเหลาภกษผมความ เพยรอนปรารภแลว จงคดวา แมเรากควรเปนอยางภกษนใน อนาคต จบเทศนา จงนมนตพระทศพล ถวายมหาทาน ๗ วน ได กระทาความปรารถนา โดยนยทกลาวแลวนนแล พระศาสดาทรง เหนวา ความปรารถนาของทานสาเรจ จงทรงพยากรณโดยนย กอนนนแล เสดจกลบพระวหาร ฝายสรวฑฒเศรษฐนน กระทา กศลตลอดชวต เวยนวายอยในเทวดาและมนษยลวงไปแสนกป เมอพระกสสปทศพลปรนพพานแลวในกปน ครงพระผมพระภาคเจา ของเรายงไมทรงบงเกด กมาถอปฏสนธในครอบครวกรงพาราณ ทานไปเลนนาในแมนาคงคา พรอมกบหมสหายของตน ครงนน พระปจเจกพทธเจาองคหนงมจวรเกา เขาอาศยกรงพาราณส สรางบรรณศาลาอยรมฝงแมนาคงคา ตงใจวาจะเขาจาพรรษา จงไปดงทอนไมและเถาวลยทจกนาพดมาตดอยออก กมารนกบ สหายเดนไปยนอภวาทอยถามวา ทาอะไรเจาขา ป. พอเดกจวน


เขาพรรษาแลว ธรรมดาบรรพชตควรไดทอย กมารกลาววา ทานเจาขา วนน ขอพระคณเจารอสกวนหนงกอน, พรงน ขาพเจา จะกระทาทอยถวายพระคณเจา พระปจเจกพทธเจายบยงอย เพราะ เปนผมาแลวดวยตงใจวา จกกระทาความสงเคราะหกมารนเหมอน กน กมารนนทราบวา พระปจเจกพทธเจารบนมนตแลว วนรงขน จงจดแจงเครองสกการะสมมานะไปยนคอยพระปจเจกพทธเจามา ฝายพระปจเจกพทธเจาทรงราลกวา วนนเราจกเทยวหาอาหาร ทไหนหนอ จงไปยงประตเรอนของกมารนน กมารเหนพระปจเจก- พทธเจาแลวกนกรก รบบาตรถวายอาหาร นมนตวา ตลอดภายใน พรรษาน ขอไดโปรดมายงประตเรอนของขาพเจาเทานน พระ- ปจเจกพทธเจารบคาฉนเสรจแลวกหลกไป, จงไปกบสหายของ ตนชวยกนสรางบรรณศาลาทอย ทจงกรม และทพกกลางวนและ กลางคน ถวายพระปจเจกพทธเจาแลวเสรจในวนเดยว กมารนน คดวา เวลาพระปจเจกพทธเจาเขาบรรณศาลา เปอกตมบนพนดน ทฉาบดวยของเขยวสด อยาไดตดทเทา จงลาดผากมพลแดงมคา พนหนงอนเปนผาหมของตนปดพน เหนรศมมสรระของพระปจเจก- พทธเจา เปนเชนเดยวกบสของผากมพล กเลอมใสอยางยง กลาววา จาเดมแตเวลาทพระคณเจาเหยยบแลว ประกายแหงผากมพลน แวววาวอยางยงฉนใด แมวรรณะแหงมอและเทาของขาพเจากจงม สเหมอนดอกหงอนไก ในททขาพเจาเกดแลวเกดอก ฉะนน ขอให ผสสะจงเปนเชนกบผสสะแหงผาฝายทเขายแลวถง ๗ ครงเทยว กมารนนบารงพระปจเจกพทธเจาตลอดไตรมาส ไดถวายไตรจวรเมอ เวลาปวารณาแลว พระปจเจกพทธเจามบาตรและจวรบรบรณแลว


จงไปยงภเขาคนธมาทนตามเดม ฝายกลบตรนน เวยนวายอยในเทวดาและมนษยมาถอปฏสนธ ในเรอนของอสภเศรษฐ ในเมองกาลจมปาก ครงพระผมพระภาคเจา ของเรา ตงแตเวลาทกลบตรนนถอปฏสนธ เครองบรรณาการ หลายพนมาในสกลเศรษฐ ในวนทเกดนนเอง ทวพระนครไดม เครองสกการะสมมานะเปนอนเดยวกน ยอมาในวนตงชอกมารนน มารดาบดาคดวา บตรของเรารบชอของตนมาแลว รศมสรระ ของเขาเหมอนรดดวยทองมสกแดง เพราะฉะนน จงตงชอของ กมารนนวา โสณกมาร ครงนน เศรษฐใหพเลยงนางนมบารงบตร นนใหเจรญดวยความสขประหนงเทพกมาร การจดแจงอาหาร สาหรบกมารนนไดมแลวอยางน หวานขาวลงยงทมประมาณ ๖๐ กรส เลยงดวยนา ๓ อยาง เอาตมใสนานมและนาหอมหลายพนตม รดลงในเหมองนาทไหลเขาไปในนาดอน เวลารวงขาวสาลเปนนานม กฝงหลกลอมรอบ ๆ และในระหวาง ๆ เพอปองกนสตวทงหลาย มนกแกวเปนตน กระทาเปนเดน และเพอจะใหรวงขาวมความ นมนวล ลาดผาเนอละเอยดไวบนหลก เอาไมพาดขางบน ดวย เสอลาแพน กนมานโดยรอบ จดอารกขาไวในทรอบ ๆ ทกสวน เมอขาวสกขนฉางกประพรมดวยคนธชาต ๔ อยาง อบดวยของหอม อยางดเลศไวขางบน หมคนหลายแสนลงแขกเกยวขวรวงขาวสาล ทาเปนกา ๆ มดดวยเชอก ตากใหแหง ตอนน ลาดของหอมทพน ลางฉาง แผรวงขาวไวขางบน แผไปใหมระหวางชอง อยางนจน เตมฉางจงปดประต เมอครบ ๓ ป จงคอยเปดฉางขาว เวลาเปด กมกลนอบอวลไปทวพระนคร เมอฟาดขาวสาล พวกนกเลงกพา


กนมาซอแกลบเอาไป สวนรา จลลปฏฐากไดไป เวลาซอมดวยสาก กมาเลอกเกบเอาขาวสารไป คนเหลานนใสขาวนนไวในกระเชา แฝกทอง จมลงครงเดยวในชาตรส ใสขาวไวในกระเชาทสาน ดวยแฝกทอง ใสชาตรสนาผลจนทนทยงรอน ซงกรอง ๗ ครง เอามาครงเดยวแลวกยกขน นาผลจนทนทเดอดแลวซงเขากรอง ๗ ครง แลวยกขนตรองขาวสาลทยกขนพนนาแลว กเหมอนดอก มะล ชนทงหลายจงใสโภชนะนนไวในถาดทอง เอาไวบนถาดเงน ทเตมดวยขาวมธปายาสมนานอยทยงรอนอย ถอไปวางไวขางหนา บตรเศรษฐ. เศรษฐบตรนนบรโภคพอยงอตภาพใหเปนไปสาหรบตน แลวลางปากดวยนาทอบดวยของหอม แลวลางมอและเทา ตอนนน จงนาเครองอบปากมประการตาง ๆ มาใหแกเศรษฐบตรนนซง ไดลางมอและเทาแลว ลาดเครองลาดอนวจตรดวยผาเปลอกไม อยางด ในททเศรษฐบตรนนเหยยบ ฝามอและฝาเทาของเศรษฐบตร นนมสดจสดอกหงอนไก โลมาซงมวรรณะดจสแกวมณและแกว กณฑล เกดทฝาเทา ดจสมผสของผาฝายทเขายแลวถง ๗ ครง เศรษฐบตรนนโกรธใคร ๆ จะพดวา จงรไว ฉนจะเหยยบพนดน เมอเธอเจรญวยแลวใหสรางปราสาท ๓ หลง ทเหมาะแกฤด ๓ แลวใหนางงอนบารงบาเรอเศรษฐบตรนนเสวยมหาสมบตอาศย อยปานเทพเจา. ตอมาเมอพระศาสดาของเราทรงบรรลพระสพพญตญาณ ทรงประกาศพระธรรมจกรอนประเสรฐแลว อาศยกรงราชคฤห ประทบอย เศรษฐบตรนนอนพระเจามคธตรสเรยกมาเพอจะ


ทอดพระเนตรขนทเทาแลวสงไปเฝาพระศาสดาพรอมกบชาวบาน ๘๐,๐๐๐ ฟงพระธรรมเทศนาไดศรทธา จงขอบรรพชากะพระ- ศาสดา ครงนนพระผมพระภาคเจาตรสถามเขาวา มารดาบดา อนญาตแลวหรอ ทรงสดบวา ยงมไดอนญาต จงทรงหามวา โสณะ ตถาคตไมใหกลบตรทมารดาบดาไมอนญาตบวชได เศรษฐบตร นนรบพระดารสของพระตถาคตดวยเศยรเกลาวา ดละพระเจาขา จงไปหามารดาบดาใหทานอนญาตแลว จงกลบมาเฝาพระตถาคต ไดบวชในสานกของภกษรปหนง นเปนความยอในเรองน, โดย พสดาร พธบรรพชาของทานมาแลวในพระบาลนนแล. เมอทานไดบรรพชาอปสมบทแลว อยในกรงราชคฤห หม ญาตและสายโลหตเปนอนมาก และเพอเหนเพอนเปนอนมาก ตาง นาสกการะและสมมานะมา กลาวสรรเสรญความสาเรจแหงรป แมคนเหลาอนกพากนมาด พระเถระคดวา คนเปนอนมากมายง สานกของเรา เราจกทากจกรรมในกมมฏฐาน หรอในวปสสนา ไดอยางไร ถากะไร เราพงเรยนกมมฎฐานในสานกของพระ- ศาสดาแลวไปสสานสตวน บาเพญสมณธรรม เพราะคนเปนอนมาก เกลยดสสานสตวนน จกไมไป เมอเปนอยางน กจของเราจกถง ทสดได จงรบกมมฏฐานในสานกของพระศาสดาแลวไปยงสตวน เรมบาเพญสมณธรรม ทานคดวา สรระของเราละเอยดอยางยง แตไมอาจจะใหถงความสขโดยความสะดวกนนเอง แมถงจะลาบาก กายกควรบาเพญสมณธรรม แตนนจงอธษฐานการยนและการ จงกรมมแตโลหตอยางเดยว เมอเทาเดนไมได กพยายามจงกรมดวย


เขาบาง ดวยมอบาง แมถงกระทาความเพยรอยางมนคงถงเพยงน กไมอาจทาคณแมเพยงโอภาสใหบงเกด จงคดวา แมหากวาคนอน พงปรารภความเพยรพงเปนเชนกบเราไซร แตเราพยายามอย อยางน กไมอาจทามรรคหรอผลใหเกดขนได เราไมใชอคฆฏตญ บคคล หรอไมใชวปจตญบคคล ไมไชไนยบคคล เราพงเปน ปทปรมบคคลแนแท เราจะประโยชนอะไรดวยบรรพชา เราจะสก ออกไปบรโภคโภคะและกระทาบญ สมยนน พระศาสดาทรงทราบ ความปรวตกของพระเถระ เวลาเยนทรงมหมภกษแวดลอมไปใน สสานสตวนนน ทอดพระเนตรเหนทจงกรมเปอนเลอด ทรงโอวาท พระเถระโดยโอวาทเทยบดงพณ ตรสบอกกมมฏฐานแกพระเถระ เพอใหประกอบความเพยรเพลา ๆ ลงบาง แลวเสดจไปยงภเขา คชฌกฎ ฝายพระโสณเถระไดพระโอวาทในทตอพระพกตรของ พระทศพล ไมนานนกกตงอยในพระอรหตตผล. ตอมาภายหลง พระศาสดา มหมภกษแวดลอมทรงแสดงธรรมในพระเชตวนวหาร ทรงสถาปนาพระเถระไวในตาแหนงเปนยอดของเหลาภกษผปรารภ ความเพยร. จบ อรรถกถาสตรท ๗


อรรถกถาสตรท ๘ ประวตพระโสณกฏกณณเถระ พงทราบวนจฉยในสตรท ๘ ดงตอไปน. ถอยคาทานเรยกวา วากกรณ ในบทวา กลยาณวากกรณาน. อธบายวา ถอยคาอนงามคอถอยคาอนไพเราะ จรงอย พระเถระน กลาวธรรมกถาดวยเสยงอนไพเราะ แดพระตถาคตในพระคนธกฏ เดยวกนกบพระทศพล. ครงนน พระศาสดาไดประทานสาธการ แกทาน เพราะฉะนน พระเถระนนจงชอวา เปนยอดของเหลาภกษ ผมวาจาไพเราะ คาวา โสณะ เปนชอของทาน แตทานทรงเครอง ประดบห (ตมห) มคาถงโกฏหนง เพราะฉะนนเขาพงเรยกวา กฏกณณะ หมายความวาพระโสณะผมตมหราคาโกฏหนง ในปญหา กรรมของทานมสงทจะพงกลาวตามลาดบดงตอไปน :- แมพระเถระน ครงพระพทธเจาพระนามวา ปทมตตระ. ไป วหารกบมหาชนโดยนยกอนนนแล ยนฟงธรรมอยทายบรษท เหนพระศาสดาทรงสถาปนาภกษรปหนงไวในตาแหนงผเปนยอด ของเหลาภกษผมวาจาไพเราะ จงคดวา แมเรากควรเปนยอดของ เหลาภกษผมวาจาไพเราะในศาสนาของพระพทธเจาพระองคหนง ในอนาคต จงนมนตพระทศพลถวายทาน ๗ วน ไดกระทาความ ปรารถนาวา พระเจาขา พระองคทรงตงภกษใจไวในตาแหนง ภกษผมวาจาไพเราะ วนสดทายใน ๗ วนนบแตวนน แมขาพระองค พงเปนเหมอนอยางภกษนนในศาสนาของพระพทธเจาพระองคหนง


ในอนาคต ดวยผลแหงกศลกรรมน พระศาสดาทรงเหนวาไมม อนตรายสาหรบเธอ จงทรงพยากรณวา ทานจกเปนยอดของเหลา ภกษผมวาจาไพเราะในศาสนาของพระโคดมพทธเจาในอนาคตกาล แลวเสรจกลบไป. ฝายทานกกระทากศลกรรมจนตลอดชวต เวยน วายในเทวดาและมนษยแสนกป จตจากเทวโลกมาถอปฏสนธในทอง แหงอบาสกาผเปนแมบานของครอบครวชอวา กาฬ กอนพระทศพล ของเราทรงอบต นางมครรภครบแลวมายงนเวศนแหงครอบครว ของตนในกรงราชคฤห. สมยนน พระศาสดาของเราทรงบรรลพระสพพญตญาณ แลวทรงประกาศธรรมจกรในราวปาอสปตนะแลว เทวดาในหมน จกรวาลมาประชมกนแลว ในทประชมนน ยกษตนหนงชอวา สาตาครยกษ ในระหวางยกษเสนาบด (แมทพยกษ) ๒๘ ตน ฟงธรรมกถาของพระทศพลตงอยในโสดาปตตผลแลว ดารวา ธรรมกถาอนไพเราะน เหมวตยกษสหายของเราไดฟงหรอมไดฟง หนอ ยกษนนมองหาในระหวางหมเทพกไมเหนยกษนน จงคดวา สหายของเราไมทราบวารตนะทง ๓ เกดขนแลวแนแท จาเราจกไป กลาวคณแหงพระทศพลแกเขาและจะบอกถงธรรมทเราบรรล แกเขาดวย จงไปหาเหมวตยกษนน โดยทางเบองบนแหงกรงราชคฤห กบบรษทของตน ฝายเหมวตยกษเหนปาหมพานตอนกวางยาวถง ๓ พนโยชน มดอกไมบานในเวลามใชฤด คดวาเราจกเลนการละเลนในปา หมพานตกบสหายของเรา จงไปกบบรษทของตนโดยเบองบน


กรงราชคฤหเหมนกน แมยกษเหลานนกมาพบกนเบองบนนเวศน ของอบาสกาในขณะนน ตางกถามกนวา พวกทานเปนบรษท ของใคร พวกเราเปนบรษทของสาตาครยกษ พวกทานละเปน บรษทของใคร พวกเราเปนบรษทของเหมวตยกษดงน พวกยกษ เหลานนตางยนดแลวราเรงแลว ไปแจงแกยกษเสนาบดเหลานน สาตาครยกษกลาวกะเหมวตยกษวา สหาย ทานจะไปไหน ? เหมวตยกษตอบวา สหาย เราจะไปสานกทาน สา. เพราะเหตไร เห. เราเหนปาหมพานตมดอกไมสะพรง เราจกไปเลนในปาหมพานต นนกบทาน สา. สหาย กทานจะไปไดอยางไร ? ทานรวาปาหมพานต มดอกไมบานสะพรงดวยเหตไร เห. ไมรสหาย สา. สทธตถกมาร โอรสพระเจาสทโธทนมหาราช ยงหมนโลกธาตใหไหวแลวทรง บรรลพระสพพญตญาณ ทรงประกาศธรรมจกรอนยอดเยยม ในทามกลางเทวดาในหมนจกรวาล ทานไมรวาพระธรรมจกรนน พระองคทรงประกาศแลวหรอ. เห. ไมรดอกสหาย สา. ทานสาคญ วาทมประมาณเทานนนนเทยวมดอกไมบานสะพรง แตทวหมน จกรวาลเปนเสมอนดอกไมกลมเดยวกนในวนน เพอสกการะบรษ นนนะสหาย. เห. ดอกไมบานอยกอน พระศาสดานนทานเหนเตม นยตาแลวหรอ สา. เออ สหายเหมวตะ เราเหนพระศาสดาแลว เราฟงธรรมแลว เราดมอมตะแลว เราจกทาทานใหรอมตธรรม นนบาง เราจงมายงสานกของทานสหาย. เมอยกษเหลานนกาลง เจรจากนอยนนแล อบาสกาลกขนจากทนอนอนมสร นงฟงการ เจรจาปราศรยนน ถอเอานมตในเสยงกาหนดวา เสยงนเปนเสยง ในเบองบน ไมใชในภายใต เปนเสยงอมนษยพด มใชเสยงมนษย


พด เงยโสตประคองใจ. แตนนสาคาครยกษพดวา อชช ปณณรโส อโปสโถ (อต สาตาคโร ยกโข) ทพพา รตต อปฏ ต อโนนนาม สตถาร หนท ปสสาม โคตมนต. วนนเปนวนอโบสถ ๑๕ คา ราตรอนเปนทพย ปรากฏแลว มาเราทงสองจงไปเฝาพระโคดม มพระนามอนไมทรามเถด สาตาครยกษกลาวดงนแลว เหมวตยกษกลาววา กจจ มโน สปณหโต (อต เหมวโต ยกโข) สพพภเตส ตาทโน กาจจ อฏเ อนฏเ จ สงกปปสส วสคตาต. พระโคดมผคงท ทรงตงพระทยไวดแลวใน สตวทงปวงหรอ พระโคดมทรงกระทาความดาร ในอฏฐารมณแลอนฏฐารมณใหอยในอานาจแล หรอ. เหมวตยกษถามถงกายมาจาร อาชพ และมโนสมาจาร ของพระศาสดาอยางนแลว สาตาครยกษ วสชชนาขอทเหมวตยกษ ถามแลว ๆ เมอจบเหมวตสตรแลวตามความชอบใจดวยการกลาว


คณแหงสรรวรรณะของพระศาสดาอยางนแลว เหมวตยกษ สงญาณไปตามกระแสแหงพระธรรมเทศนาของสหาย ตงอยใน โสดาปตตผลแลว. คราวนน นางกาฬอบาสกา ยงไมเคยเหนพระ- ตถาคตเลยกเกดความเลอมใสทไดฟงในธรรมทเขาแสดงแกบคคล อน ตงอยในโสดาปตตผลแลว ประดจบรโภคโภชนะทเขาจดสาหรบ คนอนฉะนน, อบาสกานน เปนพระโสดาบนคนแรกในระหวาง หญงทงหมดและเปนหวหนาหญงทงหมด. ในคนนน นางกคลอด บตรพรอมกบการบรรลโสดาปตตผล ในวนขนานนามทารกทได มาแลว ตงชอวา โสณะ. อบาสกานนอยในเรอนแหงครอบครว ตามความพอใจแลวไดไปยงกลฆรนคร สมยนน พระมหากจจายนเถระ อาศยเมองนน อยทภเขา อปวตตะ อบาสกาอปฏฐากพระเถระ พระเถระไปนเวศนของนาง เปนประจา แมเดกโสณกเทยวเลนในสานกของพระเถระเปนประจา จงคนเคยกน ตอมาเดกนนบรรพชาในสานกของพระเถระ พระเถระ ประสงคจะใหทานอปสมบท แสวงหาภกษอย ๓ ปครบคณะจงให อปสมบทได ทานอปสมบทแลวใหพระเถระบอกกมมฏฐานเจรญ วปสสนา บรรลพระอรหตแลว เรยนคมภรสตตนบาตในสานก ของพระเถระ ออกพรรษาปวารณาแลว ประสงคจะเฝาพระศาสดา จงลาพระอปชฌาย พระเถระกลาววา โสณะเมอทานไปแลว พระ- ศาสดาจะใหทานอยในพระคนธกฏเดยวกน จกเชญใหทานกลาว ธรรม พระศาสดาจะทรงเลอมใสในธรรมกถาของทาน จกประทาน พรแกทาน เมอทานจะรบพร จงรบเอาพรอยางน จงไหวพระบาท


ของพระทศพลตามคาของเรา พระโสณะนนอนพระอปชฌาย อนญาตแลวจงไปบอกแกโยมอบาสกา แมอบาสกานนกกลาววา ดละพอ ทานเมอไปเฝาพระทศพล จงเอาผากมพลผนนไป จงลาด กระทาใหเปนผารองพนในพระคนธกฏทประทบของพระศาสดา แลวถวายผากมพลผนใหญไป พระโสณเถระรบผานนไปแลว เกบ งาเสนาสนะไปถงทประทบของพระศาสดาโดยลาดบ เขาไปเฝา ในเวลาทพระทศพลประทบนงบนพทธอาสน ถวายบงคมแลว ไดยน อย ณ ทควรสวนขางหนง. พระศาสดาทรงกระทาปฏสณฐารกบพระเถระนนแลว ตรส เรยกพระอานนทเถระมาตรสวา อานนท จงจดเสนาสนะสาหรบ ภกษรปน พระเถระทราบพระประสงคของพระศาสดา ไดลาดผา แลวประดจยกผาลาดพนไวตรงกลางในภายในพระคนธกฏ ครงนน แล พระผมพระภาคเจาทรงยบยงกลางแจงตลอดราตรเปนอนมาก จงเสดจเขาพระวหาร แมทานพระโสณะกยบยงกลางแจงตลอดราตร เปนอนมากเหมอนกน จงเขาพระวหาร พระศาสดาเสดจสหยาสน ในมชฌมยาม เสดจลกขนประทบนงในสมยใกลรง ทรงทราบวา ความลาบากกายของพระโสณะจกสงบระงบดวยเหตเพยงเทาน แลวเชอเชญใหกลาวธรรม พระโสณเถระไดกลาวพระสตรทเนอง ดวยอฏฐกวคค พยญชนะตวหนงกไมเสยดวยเสยงอนไพเราะ เมอจบคาถา พระผมพระภาคเจาทรงประทานสาธการ ประกาศ ถงความเลอมใสวา ภกษ ธรรมเธอเรยนไวดแลว เทศนาในเวลา ทเราแสดงแลวกดในวนนกด เปนอยางเดยวกนเทยว ไมขาดไมเกน


เลย. ฝายพระโสณกาหนดวานเปนโอกาส แลวถวายบงคมพระทศพล ตามคาของพระอปชฌาย ทลขอพรทกอยางตงตนแตการอปสมบท ดวยคณะมพระวนยธรครบ ๕ พระศาสดาทรงประทานแลว ตอมา พระเถระถวายบงคมตามคาของอบาสกามารดาวา ขาแตพระองค ผเจรญ อบาสกาสงผากมพลผนนมาเพอปลาดพนในพระคนธกฏ ทประทบของพระองค แลวถวายผากมพล ลกขนจากอาสนะถวาย บงคมพระศาสดากระทาปทกษณหลกไปแลว. ในเรองนมความ สงเขปเทาน. แตโดยพสดารเรองตงแตการบรรพชาของพระเถระ เปนตนทงหมด มาในพระสตรแลว. ดงกลาวมาน พระเถระไดพร ๘ ประการจากสานกพระ- ศาสดาแลวกบไปยงสานกพระอปชฌาย เลาประพฤตเหตทงปวง นนแลว. วนรงขนไปยงประนเวศนของโยมอบาสกา ยนคอยอาหาร อบาสกาฟงขาววา บตรของเรามายนทประต จงรบมาอภวาทแลว รบบาตรจากมอ นมนตใหนงในนเวศนของตน ถวายโภชนะแลว. ทนนเมอฉนเสรจ อบาสกากลาวกะทานวา พอทานไดพบพระทศพล แลวหรอ. พบแลว อบาสกา. อ.ทานไดไหวตามคาของโยมแลวหรอ ส.จะ ไหวแลว และผากมพลของเรานน ไดลาดไวใหเปนผาลาดพน ในทประทบของพระตถาคตแลว อ.พอ ไดยนวา ทานกลาวธรรมกถา ถวายพระศาสดาและพระศาสดาไดทรงประทานสาธการแกทานหรอ. พระยอนถามวา โยมทราบไดอยางไร อบาสกา. อบาสกากลาววา พอเทวดาทสถตอยในเรอนของโยมบอกวา เทวดาในหมนจกรวาล ไดถวายสาธการเมอพระศาสดาประทานสาธการแกทาน แลว กลาววา พอ โยมหวงวา ทานควรกลาวธรรมเหมอนอยางททาน


กลาวแลวแกโยมบาง โดยทานองทไดกลาวแดพระพทธเจา พระเถระ รบคาของโยมแลว. นางทราบวาพระเถระรบคาแลว จงใหทามณฑป ใกลประต นมนตใหกลาวธรรมแกตนโดยทานองทกลาวแกพระทศพล แลว. เรองตงขนแลวในทน. ตอมาพระศาสดาประทบนง ณ ทามกลาง หมพระอรยะ ทรงสถาปนาพระเถระไวในตาแหนงเปนยอดของเหลา ภกษผมวาจาไพเราะแลว. จบ อรรถกถาสตรท ๘ อรรถกถาสตรท ๙ ประวตพระสวลเถระ พงทราบวนจฉยในสตรท ๙ ดงตอไปน. ดวยบทวา ลาภน ยทท สวล ทรงแสดงวา เวนพระตถาคต พระสวลเถระเปนยอดของเหลาภกษผมลาภ ในปญหากรรมของทาน มเรองทจะกลาวโดยลาดบดงตอไปน แมพระเถระน ในอดตครงพระพทธเจาพระนามวา ปทมตตระ ไปพระวหาร ยนฟงธรรมอยทายบรษท โดยนยทกลาวแลวนนเทยว เหนพระศาสดาทรงสถาปนาภกษรปหนงไวในตาแหนงเปนยอดของ เหลาภกษมลาภ คดวา แมเรากควรเปนผมอยางนนเปนรปในอนาคต


จงนมนตพระทศพลถวายมหาทาน ๗ วน กระทาความปรารถนาวา ดวยการกระทากศลน แมขาพระองคไมปรารถนาสมบตอยางอน แตขาพระองคพงเปนยอดของเหลาภกษผมลาภเหมอนอยางภกษ ทพระองคทรงสถาปนาไวในตาแหนงเอตทคคะ ในศาสนาของพระ- พทธเจาพระองคหนงในอนาคตกาล พระศาสดาทรงเหนวาไมม อนตรายสาหรบเธอ จงทรงพยากรณวา ความปรารถนาของทานนจก สาเรจในสานกของพระพทธเจาพระนามวาโคตมะในอนาคตแลว เสดจกลบไป กลบตรนน การทากศลตลอดชพแลวเวยนวายอยใน เทวดาและมนษยทงหลาย ครงพระวปสสพทธเจา กลบตรนน บาเพญกศลจนตลอดชพ ทองเทยวอยในเทวดาและมนษยทงหลาย ครงพระวปสสพทธเจามาถอปฏสนธในบานตาบลหนง ไมไกล กรงพนธมด สมยนน ชาวเมองพนธมด สงสนทนากบพระราชา ถวายทานแดพระทศพล วนหนง คนเหลานน รวมกนเปนอนเดยว ทงหมดถวายทาน คดวา ในมขคอทานของพวกเรา ไมมอะไรบาง หนอ ดงน ไมไดเหนนาผงแลเนยแขงแลว คนเหลานนจงวางบรษ ไวดกในทางจากชนบทเขาไปเมองดวยตงใจวาจกนาของ ๒ อยาง นนจากขางโนนบางขางนบางมา ในครงนน กลบตรน ถอเอา กระบอกเนยแขงมาจากบานของตนคดวา จกนามาหนอหนงเทานน เมอไปถงพระนครกมองหาททสบายดวยตงใจวาจะลางปาก ลาง มอและเทาแลวจงเขาไป เหนรวงผงทไมมตวเทากบงอนไถ คดวา สงนเกดขนดวยบญของเรา จงถอเอาแลวเขาไปสนคร บรษท ชาวเมองวางดกไว เหนกลบตรนน จงถามวา พอมหาจาเรญ ทาน นานาผงมาใหใคร เขาตอบวา ไมไดนามาใหใครดอกนายทาน


กนาผงททานนามานขายใหแกเราเถอะ ถาอยางนน ทานจงถอ เอากหาปณะนไปแลวจงใหนาผงและเนยแขงนนเถอะ กลบตรนน คดวา ของนใชวามราคามากและบรษนจะใหมากกคราวเดยว เทานน ควรจะลองด บรษนน กลาววา เราไมใหดวยกหาปณะเดยว แลวกลาววา ถาอยางนน ทานจงรบเอา ๒ กหาปณะแลวจงให กลบตรนนตอบวา ๒ กหาปณะกใหไมให บรษนนจงเพมโดย อบายนและเรอย ๆ จนถงพนกหาปณะ กลบตรนนจงคดวา เรา ไมควรจะลวงเขา ชางกอนเถด เราจาจะถามกจทจะพงทาของบรษ น ทนน เขาจงกลาวกะบรษนนวา ของนไมมคามาก แตทานใหมาก ทานจะเอาสงนไปดวยกจกรรมอะไร บรษนนกลาววา ทานผเจรญ ชาวเมองในเมองนขดแยงกบพระราชาถวายทานแดพระวปสส- ทศพล เมอไมเหนของ ๒ สงนในบญคอทาน จงพากนแสวงหา ถาไมไดสงนชาวเมองกจกพายแพ เพราะฉะนน ขาพเจาใหพนหนง แลวจงรบเอา เขากลาววา ของสงน ควรใหแกชาวเมองเทานน หรอควรใหแกชนเหลาอน ทานจะใหของททานนามานแกคนใด คนหนงหรอ ก. กมใครใหทรพยพนหนงในวนเดยวในทานของชาวเมอง ละ. บ. ไมมดอกสหาย ก. กทานรวาของ ๒ สงนมคาพนหนงหรอ. บ. จะฉนร ก. ถาอยางนน ทานจงไปบอกแกชาวเมองเถดวา บรษ


คนหนงไมใหของ ๒ สงนดวยราคา (แต) ประสงคจะใหดวยมอ ของตนเอง พวกทานอยาวตกเพราะเหตแหงของ ๒ สงนเลย. บ. กทานจงเปนกายสกขประจกษพยานแหงความเปน หวหนามขคอทานของเราเถด. บรษนน เอามาสกทตนเกบไวเพอใชสอยทบานซอของ เผดรอน ๕ อยาง บดจนละเอยด กรองคนเอานาสมจากนมสม แลวคนรวงผงลงในนน ปรงกบผงเครองเผดรอน ๕ อยางแลว ใสไวในใบบวใบหนง จดหอนนแลวถอมานง ณ ทไมไกลพระทศพล คอยดวาระทถงตนในระหวางเครองสกการะทมหาชนนามา ทราบ โอกาสแลวจงไปเฝาพระศาสดา กราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา นเปนทคคตปณณาการของขาพระองค ขอพระองคโปรดกรณารบของ สงนของขาพระองคเถด พระศาสดาทรงอาศยความเอนแกบรษนน ทรงรบปณณาการนนดวยบาตรหนททาวมหาราชทง ๔ ถวายแลว ทรง อธษฐานโดยอาการทเครองปณณาการนนถวายแกภกษถง ๖๘,๐๐๐ องค กไมสนเปลองไป กลบตรแมนน ถวายบงคมพระผมพระภาคเจา ซงเสวยเสรจแลว ยนอย ณ ทสมควรสวนหนง กราบทลวา "ขา- พระองคพบพระผมพระภาคเจาแลว วนนชาวเมองพนธมดนา สกการะมาถวายพระองค แมขาพระองคพงเปนผถงความเปน ยอดทางลาภและเปนยอดทางยศในภพทเกดแลวดวยผลแหงธรรมน. พระศาสดาตรสวา ความปรารถนาจงสาเรจอยางนนเถดกลบตร, แลวทรงกระทาอนโมทนาภตรแกกลบตรนนและแกชาวเมองแลว เสดจกลบไป.


ฝายกลบตรนนกระทากศลจนตลอดชพแลว เวยนวายอยใน เทวดาและมนษย มาถอปฏสนธในพระครรภของพระราชธดา พระนามวา สปปวาสา ในพทธบาทกาลน ตงแตเวลาถอปฏสนธ พระนางสปปวาสารบเครองบรรณาการถง ๕๐๐ ทงเชาทงเยน ครงนนพวกพระญาตตองการจะทดลองบญ จงใหพระนางนนเอา พระหตถถกตองกระเชาพช หนอออกมาจากพชชนดหนง ๆ รอยหนง บาง พนหนงบาง ขาวเกดขนจากนากรสหนง ๕๐ เกวยนบาง ๖๐ เกวยนบาง แมเวลาจะทายงฉางใหเตม กทรงเอาพระหตถ ถกตองประตยงฉาง ทตรงทพระราชธดาจบแลวจบอก กกลบ เตมอกเพราะบญ เมอคนทงหลายกลาววา "บญของพระราชธดา" แลวคดจากหมอทมขาวสวยเตมใหแกคนใดคนหนง ยงไมยกพระหตถ ออกเพยงใด ขาวสวยกไมสนเปลองไปเพยงนน. เมอทารกอยในครรภนนเอง เวลาลวงไปถง ๗ ปแตเมอ ครรภแก นางเสวยทกขใหญอยถง ๗ วน นางปรกษาสามวา กอนแตจะตาย ฉนจะถวายทานทงทมชวตอยเทยว จงสงสามไปเฝา พระศาสดา ดวยกลาววา ทานจงไปกราบทลเรองนแดพระศาสดา แลวนมนตพระศาสดา อนงพระศาสดาตรสคาใด ทานจงตงใจ กาหนดคานนใหด แลวกลบมาบอกฉน สามไปแลวกราบทลขาวแด พระศาสดา พระศาสดาตรสวา พระนางสปปวาสาโกฬยธดาจงม ความสข จงมความสบาย ไมมโรค จงคลอดบตรทหาโรคมไดเถด พระราชาทรงสดบขาวนนจงถวายบงคมพระศาสดา ทรงมงหนา เสดจกลบพระราชนเวศน พระกมารกคลอดจากพระครรภของ


พระนางสปปวาสางายเหมอนนาออกจากทกรงนาฉะนน คนทนง ลอมอยเรมหวเราะ ทงทหนานองดวยนาตา มหาชนยนดแลว ราเรง แลว ไดไปกราบทลขาวทนายนดแดพระราชา พระราชาทรงเหน อาการของชนเหลานนทรงดารวา พระดารสทพระทศพลตรสแลว เหนจะเปนผลแลว พระองคเสดจมากราบทลขาวของพระราชธดา แดพระทศพล พระราชธดาตรสวา อาหารสาหรบคนเปนทพระองค นมนตไวจกเปนอาหารทเปนมงคล ขอพระองคจงไปนมนตพระทศพล ๗ วนเถดเพคะ. พระราชาทรงกระทาดงนน ถวายทานแดพระภกษ สงฆมพระพทธเจาเปนประธาน ๗ วน ทารกดบจตทเรารอน ของพระประยรญาตทงหมด เพราะฉะนน พระประยรญาตจงเฉลม พระนามของกมารนนวา "สวลทารก" สวลทารกนนเปนผทนกรรม ทกอยางตงแตเกด เพราะอยในพระครรภถง ๗ ป พระธรรม- เสนาบดสารบตรไดสนทนาปราศรยกบสวลนน ในวนท ๗ แมพระ- ศาสดาไดทรงภาณตถาคาในธรรมบทวา โย อม ปลปถ ทคค สสาร โมหมจจคา ตณโณ ปารคโต ฌาย อเนโช อกถกถ อนปาทาย นพพต ตมห พรม พราหมณ ผใดขามทางอนตรายคอสงสารอนขามได ยากน ถงฝงแลว เปนผมอนเพงฌาน กาวลวง โอฆะ ไมหวนไหว ไมมความสงสย เราเรยก นนวา เปนพราหมณ ดงน.


คราวนน พระเถระกลาวกะสวลทารกนนอยางนวา กเธอ ไดเสวยกองทกขเหนปานน แลวบวชเสยไมสมควรหรอ สวล. ตอบวา ผมเมอไดกพงบวช ทานผเจรญ พระนางสปปวาสาเหนทารกนน พดอยกบพระเถระ คดวา บตรของเราพดอะไรหนอกบพระธรรม- เสนาบด จงเขาไปหาพระเถระถามวา บตรของดฉนพดอะไรกบ พระคณเจา เจาคะ พระเถระกลาววา บตรของทาน ถงความทกข ทอยในครรภทตนเสวยแลวกลาววา ทานอนญาตแลวจกบวช พระ นางสปปวาสาตรสวา ดละเจาขา โปรดใหเขาบรรพชาเถด พระเถระ นาทารกนนไปวหาร ใหตจปญจกกมมฏฐาน เมอจะใหบรรพชา กลาววา สวล เราไมจาตองใหโอวาทดอก เธอจงพจารณาทกข ทเธอเสวยมาถง ๗ ปนนแหละ สวลกลาววา การใหบวชเทานน เปนหนาทของทาน สวนผมจกรกจทผมทาได. สวลนน ตงอยใน โสดาปตตผลในขณะทโกนผมปอยแรกทเขาโกนแลวนนเอง ขณะ โกนปอยท ๒ ตงอยในสกทาคามผล ในขณะโกนผมปอยท ๓ ตงอยในอนาคามผล กการโกนผมหมด และการกระทาใหแจง พระอรหตไดมไมกอนไมหลงกน ตงแตวนททานบวชแลว ปจจย ๔ เกดขนแกภกษสงฆพอแกความตองการ. เรองตงขนในทนดวย ประการน. ตอมา พระศาสดาไดเสดจไปยงกรงสาวตถ พระเถระถวาย บงคมพระศาสดาแลวทลวา พระเจาขา ขาพระองคจกทดลองบญ ของขาพระองค โปรดประทานภกษ ๕๐๐ รปแกขาพระองค. ตรสวา รบไปเถอะสวล. เทวดาทสงอย ณ ตนนโครธไดเหนทแรก


ไดถวายทานแดพระเถระนนถง ๗ วน ดงนน ทานจงกลาววา นโครชปม ปสส ทตย ปณฑวปพพต ตตย อจรวตย จตตถ วรสาคร ปจม หมวนต โส อฏ ฉททนตปาคม สตตม คนธมาทน อฏม อถ เรวต เหนครงแรก ทตนนโครธ เหนครงทสอง ภเขาปณฑวะ ครงทสาม แมนาอจรวด ครงทส ทะเล ครงท ๕ ปาหมพานต ครงท ๖ สระฉนทนต ครงท ๗ ภเขาคนธมาทน ครงท ๘ ไปอยทพระเรวตะ ในททกแหง เทวดาไดถวายทานแหงละ ๗ วน ๆ กทภเขาคนธมาทน ทาวเทวราชชอนาคทต ใน ๗ วน ไดถวายบณฑบาตเจอดวยนานม วนหนง, ไดถวายบณฑบาตเจอดวยเนยใส วนหนง, ภกษสงฆกลาววา ผมอาย แมโคนมของเทวราชนไมปรากฏทเขารดนานม การคนเนยใส กไมม. ขาแตเทวราช ผดอนนเกดขนแกพระองคมาไดอยางไร. ทาวเทวราชกลาววา ทานเจาขา นเปนผลแหงการถวายสลากภตร เจอนานมแดพระทศพล ครงพระทศพลกสสปพทธเจา ภายหลงพระ ศาสดาทรงกระทาการทเทวดากระทาการตอนรบพระเถระนน ผอยในปาไมตะเคยน ใหเปนอตถบตเหตเกดเรอง จงทรงสถาปนา พระเถระไวในตาแหนงเปนยอดของเหลาภกษผถงความมลาภ อยางเลศในศาสนาของพระองค. จบ อรรถกถาสตรท ๙


อรรถกถาสตรท ๑๐ ประวตพระวกกลเถระ พงทราบวนจฉยในสตรท ๑๐ ดงตอไปน. ดวยบทวา สทธาธมตตาน ทรงแสดงวา พระวกกลเถระ เปนยอดของเหลาภกษผนอมใจไปดวยศรทธา มศรทธาแรง จรงอย ศรทธาของคนอน ๆ มแตทาใหเจรญ สวนของพระเถระตองลดลง เพราะฉะนนพระเถระนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา เปนยอด ของเหลาภกษผนอมใจไปดวยศรทธา. คาวา วกกล เปนชอของ พระเถระนน. ในปญหากรรมของพระเถระนน มเรองทจะกลาว ตามลาดบตอไปน :- ดงจะกลาวโดยยอ ในอดตกาล ครงพระปทมตตรพทธเจา พระเถระนไปวหารยนฟงธรรมทายบรษทโดยนยทกลาวแลวนนแล. เหนพระศาสดาทรงสถาปนาภกษรปหนงไวในตาแหนงเปนยอด ของเหลาภกษผนอมใจไปดวยศรทธา จงคดวา แมเรากควรเปน เชนนในอนาคตกาล จงนมนตพระศาสดาโดยนยทกลาวแลวนนแล ถวายมหาทาน ๗ วน ถวายบงคมพระทศพลแลวกระทาความ ปรารถนาวา พระเจาขา ดวยกศลกรรมอนน ขอขาพระองคพง เปนยอดของเหลาภกษผนอมใจไปดวยศรทธา ในศาสนาของพระ- พทธเจาพระองคหนงในอนาคตเหมอนภกษทพระองคทรงสถาปนา ไวในตาแหนงเอตทคคะของเหลาภกษผนอมใจไปดวยศรทธา.


พระศาสดาทรงเหนวา ทานไมมอนตรายจงทรงพยากรณแลว เสดจกลบไป. ฝายทานกระทากศลตลอดชพแลวเวยนวายอยในเทวดา และมนษย ถอเอาปฏสนธในตระกลพราหมณกรงสาวตถ ครง พระศาสดาของเรา ญาตทงหลายไดขนานนามของทานวา วกกล ทานเจรญวยแลว เรยนไตรเพท เหนพระทศพลมภกษสงฆแวดลอม เสดจจารกในกรงสาวตถ ตรวจดสรรสมบตของพระศาสดา ไมอมดวยการเหนสรรสมบต จงเทยวไปพรอมกบพระทศพล นนดวย เสดจไปวหารกไปกบพระทศพล ยนมองความสาเรจแหง พระสรรสมบตอยเทยว ยนฟงธรรมในทเฉพาะพระพกตรแหง พระศาสดาผประทบนงตรสธรรมในธรรมสภา ทานไดศรทธา แลวคดวา เราอยครองเรอนไมไดเหนพระทศพลเปนนตย จงทล ขอบรรพชา บวชแลวในสานกของพระศาสดา ตงแตนน เวนเวลา กระทาอาหาร ในเวลาทเหลอยนอยในททยนเหนพระทศพล จงละ โยนโสมนสการเสย อยพระทศพลอยางเดยว พระศาสดาทรงรอ ใหญาณของทานสกเสยกอน เมอทานเทยวไปดรปในทนน ๆ เปน เวลายาวนานกไมตรสอะไร ทรงทราบวา บดนญาณของทาน แกกลาแลว ทานอาจตรสรได จงตรสอยางนวา วกกล ทานจะ ประโยชนอะไรดวยมองรปกายอนเปอยเนานททานเหน วกกล ผใดแลเหนธรรม ผนนชอวาเหนเรา ผใดเหนเรา ผนนชอวาเหนธรรม วกกล เหนธรรมจงจะชอวาเหนเรา. เมอพระศาสดาแมทรงโอวาท อยอยางน พระเถระกไมอาจละการดพระทศพลแลวไปในทอน


แตนนพระศาสดาทรงดารวา ภกษนไมไดความสงเวชจกไมตรสร เมอใกลเขาพรรษา ทรงประกาศขบไลพระเถระนนวา วกกล จงหลกไป ธรรมดาพระพทธเจาทงหลายทรงมพระดารสทพงยดถอ เพราะฉะนน พระเถระจงยนโตตอบพระศาสดาไมได ไมบงอาจมา เฉพาะพระพกตรพระทศพล คดวา บดนเราจะทาอยางไรได เราถก พระตถาคตประฌามเสยแลว เรากไมไดอยตอหนาพระองค ประโยชน อะไรดวยชวตของเรา จงขนสทเขาขาดทเขาคชฌกฏ พระศาสดา ทรงทราบวา พระเถระนนมความลาบาก ทรงดารวา ภกษนเมอ ไมไดความปลอบใจจากเรา กจะพงทาลายอปนสยแหงมรรคผลเสย จงทรงเปลงรศมไปแสดงพระองค ครงนน ตงแตพระวกกลนน เหนพระศาสดากละความโศกศลยอยางใหญ ดวยประการฉะน. พระศาสดาเพอจะใหพระวกกลเถระเกดปตโสมนสสรงขน เหมอน หลงกระแสนาลงในสระทแหง จงตรสพระคาถาในพระธรรมบทวา ปาโมชชพหโล ภกข ปสนโน พทธสาสเน อธคจเฉ ปท สนต สงขารปสม สขนต. ภกษผมากดวยความปราโมทย เลอมใสใน พระพทธศาสนา จะพงบรรลบทอนสงบทระงบ สงขาร เปนความสขดงน. อนง พระศาสดาทรงเหยยบพระหตถประทานแกพระวกกล- เถระวา มาเถดวกกล. พระเถระบงเกดปตอยางแรงวา เราเหน พระทศพลแลว ไดรบพระดารสตรสเรยกวา มาเถดวกกล ทงไมร


การไปของตนวาจะไปทางไหน จงโลดแลนไปในอากาศตอพระพกตร พระทศพล แลวทงเทาแรกเหยยบบนภเขา นกถงพระดารสท พระศาสดาตรสแลว ขมปตในอากาศนนเอง บรรลพระอรหตพรอม ดวยปฏสมภทา ลงมาถวายบงคมพระตถาคต. ภายหลงพระศาสดา ประทบนงทามกลางหมพระอรยะ ทรงสถาปนาพระเถระไวใน ตาแหนงเปนยอดของเหลาภกษผนอมใจไปดวยศรทธา. จบ อรรถกถาสตรท ๑๐ จบ วรรคท ๒.


วรรคท ๓ วาดวยภกษผมตาแหนงเลศ ๑ ทาน [๑๔๘] ดกอนภกษทงหลาย พระราหล เลศกวาพวกภกษ สาวกของเราผใครตอการศกษา. พระรฐปาละ เลศกวาพวกภกษสาวกของเรา ผบวชดวยศรทธา. พระกณฑธานะ เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผรบสลากกอน. พระวงคสะ เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผมปฏภาณ. พระอปเสนวงคนตบตร เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผนา ความเลอมใสมาโดยรอบ. พระทพพมลลบตร เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผจดแจง เสนาสนะ. พระปลนทวจฉะ เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผเปนทรก เปนทชอบใจของเทวดาทงหลาย. พระพาหยทารจรยะ เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผตรสร ไดเรวพลน. พระกมารกสสปะ เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผแสดงธรรม ไดวจตร. พระมหาโกฏฐตะ เลศกวาพวกภกษสาวกของเรา ผบรรล ปฏสมภทา. จบ วรรคท ๓


อรรถกถาสตรท ๑ ประวตพระราหลเถระ วรรคท ๓ สตรท ๑ (เรองพระราหล) พงทราบวนจฉยดงตอไปน. บทวา สกขากามาน ความวา ผใคร หมายความวา ผรกศกษา ซงสกขา ๓. พระศาสดาทรงแสดงพระราหลผเปนโอรสของพระองค วา "ราหโล" ไดยนวา พระเถระลกขนแตเชาตร ตงแตวนทบวชแลว กอบทรายขนเตมมอปรารถนาวา อศจรรยหนอ เราจะพงไดโอวาท และพระอนสาสนมประมาณเทานจากพระทศพลและพระอปชฌาย อาจารยทงหลายในวนน เพราะฉะนนทานจงชอวาเปน ยอดของเหลา ภกษผใครตอการศกษา. จบ อรรถกถาสตรท ๑ อรรถกถาสตรท ๒ ประวตพระรฐปาลเถระ ในสตรท ๒ (เรองพระรฐปาละ) พงทราบวนจฉยดงตอไปน. บทวา สทธาปพพชตาน แปลวา ผบวชดวยศรทธา. บทวา รฏปาโล ไดแกผถงการนบวา รฐบาล แมเพราะอรรถวา เปนผ สามารถรกษารฐไวได หรอผเกดในตระกลทสามารถสมานรฐ ทแตกราวกนไวได. จรงอย ภกษรฐปาละนน ฟงธรรมเทศนาของ พระศาสดา ไดศรทธากระทาการอดขาวถง ๔ วน จงใหมารดา


บดาอนญาตใหบวชได จงบวชแลว เพราะฉะนน ทานจงเปนยอด ของเหลาภกษผบวชดวยศรทธา. ประวตพระราหลเถระ และพระรฐปาลเถระ กในปญหากรรมของพระเถระทงสองรปน มเรองทจะกลาว ตามลาดบดงตอไปน :- ไดยนมาวา ในอดตกาล ครงพระปทมตตรพระพทธเจา พระเถระทง ๒ น บงเกดในครอบครวคฤหบดมหาศาลในกรง- หงสวด ในเวลาททานยงเปนเดกไมมใครพดถงชอและโคตร แต พอทานเจรญวยแลว ดารงอยในฆราวาส เมอบดาของแตละคนลวง ไปแลว ทานทง ๒ จงเรยกคนจดการคลงรตนะของตน ๆ มาแลว เหนทรพยหาประมาณมได คดวาชนทงหลายมปและปทวดเปนตน พาเอากองทรพยมประมาณเทานไปกบตนไมได บดน เราควร จะถอเอาทรพยนไปโดยอบายอยางใดอยางหนง ดงนคนทง ๒ นนจงเรมใหมหาทานแกคนกาพราและคนเดนทางเปนตน ในสถานท ๔ แหง คนหนงสอบถามคนทมาแลวมาอกในโรงทานของตน ผใด ชอบใจสงใดเปนตนวา ขาวยาคและของเคยวกใหสงนนแกผนน เพราะเหตนนแล เขาจงมชอวา ผกลาวกะผทมาแลว อกคนหนง ไมถามเลย เอาภาชนะทเขาถอมาแลว ๆ ใสใหเตม ๆ แลวจงให ดวยเหตนนแหละ เขาจงมชอวา ไมกลาวกะผทมาแลว อธบายวา ถามดวยความไมประมาท วนหนงชนทง ๒ นนออกไปนอกบาน เพอลางปากแตเชาตร.


สมยนน ดาบสผมฤทธมาก ๒ รป เหาะมาแตปาหมพานต เพอภกขาจาร ลงไมไกลสหายทง ๒ นน ยนในทขางหนงดวยคดวา "ชนทง ๒ นน เมอดาบสทง ๒ นน จดแจงบรขารมภาชนะนาเตา เปนตน เดนมงไปภายในบาน จงมาไหวใกลๆ ครงนนดาบสกลาวกะ ชนทง ๒ นนวา ทานผมบญใหญ ทานมาในเวลาไร ชนทง ๒ นน ตอบวา มาเดยวนขอรบ แลวรบภาชนะนาเตาจากมอของดาบส ทง ๒ นน นาไปเรอนของตน ๆ ในเวลาเสรจภตรกจจงขอใหรบ ปากวา จะมารบภกษาเปนประจา. ในดาบสทงสองนน รปหนงเปนคนมกรอน จงแหวกนา ในมหาสมทรออกเปน ๒ สวนดวยอานภาพของตน แลวไปยงภพ ของปฐวนทรนาคราชนงพกกลางวน. ดาบสถอเอาฤดพอสบายแลว จงกลบมา เมอจะกระทาอนโมทนาภตรในเรอนแหงอปฎฐากของ ตน กกลาววา ขอจงสาเรจเหมอนดงภพปฐวนทรนาคราช. ยอมา วนหนง อปฏฐากถามดาบสนนวา ทานผเจรญ ทานกระทาอนโมทนา วา จงสาเรจเหมอนภพปฐวนทรนาคราช โปรดบอกขอความ พวก ขาพเจาไมทราบความททานกลาวนวา คานทานหมายความวา อะไร, ดาบสกลาววา จรงซ กฏมพ เรากลาววาสมบตของทาน จงเปนเหมอนสมบตของพระยานาคชอวา ปฐวนทร, ตงแตนนมา กฏมพกตงจตไวในภพของพระยานาคชอวา ปฐวนทร. ดาบสอกรปหนงไปยงภพดาวดงส กระทาการพกกลางวน ในเสรสกวมานทวางเปลา ดาบสนนเทยวไปเทยวมาเหนสมบต ของทาวสกกเทวราช เมอจะการทาอนโมทนาแกอปฏฐากของตน


กกลาววาสมบตของทานจงเปนเหมอนสกกวมาน. ครงนน กฎมพ กแมนนกถามดาบสนนเหมอนอยางสหายอกคนหนงถามดาบสนน กฏมพกฟงคาของดาบสนนจงตงจตไวในภพของทาวสกกะ. ชน ทงสองนนจงบงเกดในททตนปรารถนาแลวนนแล. ผทเกดในภพของปฐวนทรนาคราช กมชอวา ปฐวนทรนาค- ราชา พระราชานนในขณะทตนเกดแลว เหนอตภาพของตนมความ รอนใจวา ดาบสผเขาสสกลสรรเสรญคณแหงฐานะของเราไมนา พอใจหนอ ทนเปนทตองเลอยไปดวยทอง ดาบสนนไมรทอน ๆ แนแท ในขณะนนนนแล เหลานาคผฟอนราแตงตวแลวไดประคองเครอง ดนตรในทกทศแกพระยานาคนน ในขณะนนนนแหละพระยานาค นนกละอตภาพนนกลายเพศเปนมาณพนอย ทาวมหาราชทง ๔ เขาเฝาทาวสกกะทกกงเดอน เพราะฉะนนแมพระยานาคนนกตอง ไปเฝาทาวสกกะพรอมกบพระยานาคชอวรปกษดวย ทาวสกกะ เหนพระยานาคนนมาแตไกลกจาได ทนนทาวสกกะจงถามพระยา- นาคนนในเวลายนอยในทใกลวา สหาย ทานไปเกดทไหน พระยานาค กลาววา ทานมหาราช อยางถามเลย ขาพเจาไปเกดในททตอง เลอยไปดวยทอง สวนทานไดมตรทดแลว ทานสกกะตรสวา สหาย ทานอยาวตกเลยวาเกดในทไมสมควร พระทศพลพระนามวา ปทมตตระทรงบงเกดในโลกแลว ทานจงพระทากศลกรรมแด พระองคนนแลวปรารถนาฐานะนเถด เราทง ๒ จกอยรวมกน เปนสข. พระยานาคนนกลาววา เทวะ ขาพเจา การทาอยางนน


ไปนมนตพระปทมตตระทศพล จดแจงเครองสกการะสมมานะ ตลอดคนยนรง กบนาคบรษทในภพนาคของตน วนรงขน เมอรงอรณ พระศาสดาตรสเรยกพระสมนเถระ ผอปฏฐากของพระองควา สมนะ วนนตถาคตจกไปภกษาจาร ณ ทไกล ภกษปถชนจงอยามา, จงมาแตพระผบรรลปฏสมภทาผทรง พระไตรปฎก ผมอภญญ ๖ เทานน พระเถระสดบพระดารสของ พระศาสดาแลว แจงแกภกษทงปวง ภกษประมาณแสนหนงเหาะ ไปพรอมกบพระศาสดา พระยานาคปฐวนทรกบนาคบรษทมารบ เสดจพระทศพลแลดพระภกษสงฆทลอมพระศาสดาซงกาลงเหยยบ คลนซงมสดงแกวมณบนยอดคลน แลเหนพระศาสดาอยเบองตน พระสงฆนวกะจนถงสามเณรชออปเรวตะผเปนโอรสของพระตถาคต อยทาย จงเกดปตปราโมทยวา พทธานภาพเหนปานน ของพระสาวก ทเหลอไมนาอศจรรย แตพระพทธานภาพแหงทารกเลกนชางนา อศจรรยเหลอเกนดงน. ครงนน เมอพระทศพลประทบนงทภพของพระยานาคนน แลว เมอภกษนอกนนงจาเดมแตทสดจนมาถงอาสนะของสามเณร อปเรวตะในทเฉพาะพระพกตรของพระศาสดา พระยานาคเมอ ถวายขาวยาคกด เมอถวายของเคยวกด พระดพระทศพลทหนง ดสามเณรอปเรวตะทหนง นบวามหาปรสลกษณะ ๓๒ ประการ ในสรระของสามเณรนนยอมปรากฏเสมอนพระพทธเจา เปนอะไร กนหนอ ดงนจงถามภกษรปหนงผนงไมไกลวา ทานเจาขา สามเณร รปนเปนอะไรกบพระทศพล ภกษนนตอบวา เปนโอรสมหาบพธ.


พระองคจงดารวา ภกษรปนใหญหนอ จงไดความเปนโอรสของ พระตถาคตผสงางามเหนปานน แมสรระของทานกปรากฏเสมอน พระสรระของพระพทธเจาโดยสวนเดยว แมตวเรากควรเปน อยางนในอนาคตกาล จงถวายมหาทาน ๗ วน แลวกระทาความ ปรารถนาวา พระเจาขา ขาพระองคพงเปนโอรสของพระพทธเจา พระองคหนงในอนาคตเหมอนอปเรวตะสามเณรน ดวยอานภาพ แหงกศลกรรมน พระศาสดาทรงเหนวา หาอนตรายมได จงทรง พยากรณวา ในอนาคตมหาบพตรจกเปนโอรสแหงพระพทธเจา พระนามวาโคตมะ ดงนแลวเสดจกลบไป. สวนปฐวนทรนาคราช เมอถงกงเดอนอกครงหนงกไปเฝา ทาวสกกะกบพระยานาคชอวรปกษ คราวนนทาวสกกะตรสถาม พระยานาคนนผมายนอยในทใกลวา สหาย ทานปรารถนาเทวโลก นแลวหรอ ร. ขาพเจามไดปรารถนาดอกเพอน ส. ทานเหนโทษอะไร เลา ? ร. โทษไมมมหาราช, แตขาพเจาเหนสามเณรอปเรวตะโอรส ของพระทศพล ตงแตขาพเจาไดเหนสามเณรนนกมไดนอมจตไป ในทอน ขาพเจานนกระทาความปรารถนาวาในอนาคตกาล ขอ ขาพเจาพงเปนโอรสเหนปานนของพระพทธเจาพระองคหนง ขา แตมหาราช แมพระองคกจงการทาความปรารถนาอยางหนงเถด เราทง ๒ จกไมพรากกนในท ๆ เกดแลว ทาวสกกะรบคาของ พระยานานนแลวเหนภกษผมอานภาพมากรปหนง จงนกวา กลบตรนออกบวชจากสกลไหนหนอดงน ทราบวากลบตรผนเปน บตรของสกลผสามารถสมานรฐทแตกแยกกนแลว กระทาการอด


อาหารถง ๑๔ วน ใหมารดาบดาอนญาตใหบรรพชาแลวบวช แลว กแลครนทราบแลวจงเปนเหมอนไมทราบ ทลถามพระทศพล แลวกระทามหาสกการะ ๗ วน กระทาความปรารถนาวา พระเจาขา ดวยผลแหงกลยาณกรรมน ขาพระองคพงเปนยอดของเหลาภกษ ผบวชดวยศรทธาในศาสนาของพระพทธเจาพระองคหนงในอนาคต เหมอนอยางกลบตรผนในศาสนาของพระองคเถด. พระศาสดา ทรงเหนความปรารถนาหาอนตรายมได จงพยากรณวา มหาบพตร พระองคจกเปนยอดของเหลาภกษผบวชดวยศรทธาในศาสนาของ พระพทธเจาพระนามวา โคตมะ ในอนาคตแลวเสดจกลบไป ฝาย ทาวสกกะกเสดจกลบไปยงเทพบรของพระองคตามเดม. ชนทงสองนนจตททตนเกดแลวเวยนวายอยในเทวดา และมนษยลวงไปหลายพนกป ในทสดกปท ๙๒ แตกปน พระพทธเจา พระนามวา ผสสะ ทรงอบตขนในโลก พระพทธบดาของพระองค เปนพระราชาพระนามวา มหนทะ มนองชายตางมารดากน ๓ องค พระราชาทรงยดถอวา พระพทธเจาเปนของเราเทานน พระธรรม เปนของเรา พระสงฆเปนของเรา ทก ๆ วนทรงใหพระทศพล เสวยโภชนะดวยพระองคเองเปนประจา ตอมาภายหลง วนหนงเมอชายแดนของพระองคกาเรบ พระองคตรสเรยกโอรสมาสงวา ลกเอย ชายแดนกาเรบ พวก เจาหรอเราควรไป ถาเราไปเจาจะตองปรนนบตพระทศพลโดย ทานองน พระราชโอรสทง ๓ นน ทลเปนเสยงเดยวกนวา ขาแต พระชนก พระองคไมจาตองเสดจไป พวกขาพระองคจกชวยกน


ปราบโจรดงน จงถวายบงคมพระชนกแลวเสดจไปยงปจจนตชนบท ปราบโจรแลวมชยชนะแกขาศกแลวเสดจกลบ พระราชกมาร เหลานนปรกษากบเหลาผใกลชดในระหวางทางวา พอเอยในเวลา ทเรามาเฝาพระชนกจกประทานพร เราจะรบพรอะไร พวกขาบาท มลกาทลวา พระลกเจา เมอพระชนกของพระองคลวงลบไป ไมม อะไรทชอวาไดยาก แตพระองคโปรดรบพรคอการปรนนบต พระผสสพทธเจา ซงเปนพระเชฏฐภาดาของพระองคเถด พระราช- กมารเหลานนกลาววา พวกทานพดดจงพรอมใจกนทก ๆ องค ไปเฝาพระชนก ในกาลนน พระชนกทรงเลอมใสพระราชกมาร เหลานน แลวทรงประทานพร พระราชกมารเหลานนทลขอพรวา พวกขาพระองคจกปรนนบตพระตถาคตตลอดไตรมาส พระราชา ตรสวา พรนเราใหไมได จงขอพรอยางอนเถด พระราชกมาร กราบทลวา ขาแตพระชนก พวกเขาพระองคกไมตองการพรอยางอน ถาหากพระองคประสงคจะพระราชทาน ขอจงพระราชทานพรนน นนแหละแกพวกขาพระองคเถด พระราชาเมอพระราชโอรส เหลานนทลขออยบอย ๆ ทรงดารวา เราไมใหไมได เพราะเราได ปฏญญาไวแลวจงตรสวา พอเอย เราใหพรแกพวกเจา กแตวา ธรรมดาพระพทธเจาเปนผอนใคร ๆ เขาเฝาไดยาก เปนผมปกต เทยวไปพระองคเดยวดจสหะ พวกเจาจงเปนผไมประมาทปรนนบต พระทศพลเถด. พระราชกมารเหลานนดารวา เมอพวกเราจะปรนนบต พระตถาคต กควรจะปรนนบตใหสมควร จงพรอมใจกนสมาทานศล


๑๐ เปนผไมมกลนคาว ตงบรษไว ๓ คนใหดแลโรงทานสาหรบ พระศาสดา บรรดาบรษ คนนน คนหนงเปนผจดแจงการเงน และขาวปลาอาหาร. คนหนงมหนาทตวงขาว คนหนงมหนาทจดทาน. ในบรษ ๓ คนนน คนจดแจงการเงนและขาวมาเถดเปนพระเจา พมพสารมหาราชในปจจบน คนตวงขาวมาเกดเปนวสาขอบาสก, คนจดทานมาเกดเปนรฐปาลเถระแล. กลบตรนนบาเพญกศลในภพ นนตลอดชพแลวบงเกดในเทวโลก. สวนพระยานาคนเกดเปน พระเชฏฐโอรสของพระเจากก ครงพระทพลพระนามวากสสป ชอวาราหลเถระ พระญาตทงหลายขนานนามพระองควา ปฐวนทร- กมาร พระองคมภคน ๗ พระองค พระภคนเหลานนสรางบรเวณ ถวายพระทศพลถง ๗ แหง พระปฐวนทรกมารทรงไดตาแหนง อปราช พระองคตรสกะภคนเหลานนวา ในบรรดาบรเวณทพระนาง ไดสรางไวนน ขอจงประทานใหหมอมฉนแหงหนง พระภคนเหลานน ทลวา พระพเจา พระองคดารงอยในฐานะเปนอปราช พระองค พงประทานแกหมอมฉนตางหาก พระองคโปรดสรางบรเวณอนเถด พระราชกมารนนไดสดบคาของพระภคนเหลานนแลว จงใหสราง วหารถง ๕๐๐ แหง. อาจารยบางพวกกลาววา บรเวณ ๕๐๐ แหง กม พระราชกมารนนทรงบาเพญกศลตลอดชพในอตภาพนนไป บงเกดในเทวโลก ในพทธบาทกาลน ปฐวนทรกมารถอปฏสนธ ในพระครรภแหงพระอครมเหษแหงพระโพธสตวของเรา สหาย ของทานบงเกดในเรอนแหงรฐปาลเศรษฐ ในถลลโกฏฐตนคม แควนกร. ครงนน พระทศพลของเราทรงบรรลอภสมโพธญาณแลว


ทรงประกาศธรรมจกรอนประเสรฐแลวเสดจมายงกรงกบลพสด โดยลาดบ ทรงใหราหลกมารบรรพชาแลว. วธบรรพชาราหลกมาร นน มาแลวในพระบาล. กพระศาสดาไดตรสราหโลวาทสตร เปน โอวาทเนอง ๆ แกพระราหลนนผบรรพชาแลวอยางน แมพระ- ราหลลกขนแตเชาตร เอามอกอบทรายขนกลาววา วนนเราพง ไดโอวาทมประมาณเทานจากพระทศพล และอปชฌายอาจารย ทงหลาย เกดการสนทนากนในทามกลางสงฆวา ราหลสามเณร ทนตอพระโอวาทหนอ เปนโอรสทคควรแกพระชนก" พระศาสดา ทรงจตวาระแหงภกษทงหลาย ทรงพระดารวา เมอเราไปแลว ธรรมเทศนาอยางหนงจกขยาย และคณของราหลจกปรากฏ จง เสดจไปประทบนงเหนอพทธอาสนในธรรมสภา ตรสเรยกภกษ ทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอนงประชมสนทนากน ดวยเรองอะไรหนอ ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระผมพระภาค เจา พวกขาพระองคสนทนากนถงความทราหลสามเณรเปน ผอดทนตอโอวาทพระเจาขา พระศาสดาทรงดารงอยในฐานะ นเพอทรงแสดงถงคณของราหลสามเณร จงทรงนามคชาดก มาตรสวา.- "มคนคปลลตถมเนกมาย อฏกขร อฑฒรตตาวปาย เอเกน โสเตน ฉมาสสสนโต ฉท กลาหต โภ ภาคเนยโย" ต ฉนยงเนอหลานชายผม ๘ กบ นอนโดยอาการ ๓ ทา มมารยาหลายอยาง ดมกนนาในเวลา


เทยงคน ใหเลาเรยนมายาของเนอดแลว ดกอน นองหญง เนอหลานชายกลนลมหายใจไวได โดย ชองโสตขางหนง แนบตดอยกบพน จะทากลลวง นายพรานดวยอบาย ๖ ประการ. ตอมา ในเวลาทสามเณรมอาย ๗ พรรษา ทรงแสดง อมพลฏฐยราหโลวาทแกราหลสามเณรนนวา ราหลอยากลาว สมปชานมสา แมเพอจะเลนโดยความเปนเดกเลย ดงนเปนตน ในเวลาทสามเณรมอาย ๑๘ พรรษา ตรสมหาราหโลวาทสตร โดยนยวา "ราหล รปอยางใดอยางหนง" ดงนเปนตน แกราหล ผเขาไปบณฑบาตตามหลงของพระตถาคต มองดรปสมบตของ พระศาสดาและของตน ตรกวตกทเนองดวยครอบครว สวนราหโลวาท ในสงยตกด ราหโลวาทในองคตตรนกายกด เปนอาจารยแหง วปสสนาของพระเถระทงนน. ภายหลงพระศาสดาทรงทราบวาญาณของทานแกกลา ในเวลาทราหลเปนภกษยงไมมพรรษาประทบนงทอนธวนตรส จลลราหโลวาทสตรแลว เวลาจบเทศนา พระราหลเถระบรรล พระอรหตพรอมกบเทวดาแสนพนโกฏ เทวดาทเปนพระโสดาบน พระสกทาคามและพระอนาคามนบไมถวน. ยอมาภายหลงพระ- ศาสดาทรงประทบนงทามกลางพระอรยสงฆ ทรงสถาปนาพระเถระ ในตาแหนงเปนยอดของเหลาภกษผใครตอการศกษาในศาสนาน.


กเมอพระศาสดาทรงเสดจออกจารกไปในกรรฐ ทรงบรรล ถงถลลโกฏฐตนคมโดยลาดบ กลบตรชอรฐปาลฟงพระธรรมเทศนา ของพระศาสดา ไดศรทธาใหมารดาบดาอนญาตแลว เขาเฝา พระทศพล บวชแลวในสานกของพระเถระรปหนง ตามพระบญชา ของพระศาสดาตงแตวนททานบวชแลว เศรษฐคหบดเหนภกษ ทงหลายไปยงทประตนเวศนของตนยอมดาบรภาษาวา มงานอะไร ของทานในเรอนน (เรา) มบตรนอยคนเดยวเทานน พวกทานก มานาเขาไปเสย บดนจะทาอะไรอกละ. พระศาสดาประทบอยท ถลลโกฏฐคามกงเดอนแลวเสดจมายงกรงสาวตถอก. ครงนน พระรฐปาลกระทากจในโยนโสมนสการ เจรญวปสสนาบรรล พระอรหตแลว ทานทลขออนญาตพระศาสดาแลวไปยงถลลโกฏฐต- นคมเพอเยยมบดามารดา เทยวบณฑบาตไปตามลาดบตรอกใน นคมนน ไดขนมกมมาสบดทคางคนในนเวศนของบดา เกดอสภ- สญญาในเหลาหญงทแตงตวแลวจงยนขนแสดงธรรม เหาะไปแลว ประดจศรเพลงทพนแลวจากแลง ไปยงมคาจรอทยานของพระเจา โกรพย ลงนงแผนศลาอนเปนมงคล แสดงธรรมอนประดบแลว ดวยความเลอมใส ๔ ประการแดพระราชาผเสดจมาเยยม จารก ไปโดยลาดบกลบมาเฝาพระศาสดาอก. เรองนตงขนแลวดวย อาการอยางน. ตอมาภายหลงพระศาสดาประทบนงทามกลาง พระอรยสงฆ ทรงสถาปนาพระเถระไวในตาแหนงเปนยอดของเหลา กลบตรผบวชดวยศรทธาในศาสนานแล. จบ อรรถกถาสตรท ๒


อรรถกถาสตรท ๓ ประวตพระโกณฑธานเถระ พงทราบวนจฉยในสตรท ๓ (เรองพระโกณฑธานะ) ดงตอ ไปน. ดวยบทวา ปฐมสลาก คณหนตาน พระศาสดาทรงแสดงวา พระโกณฑธานเถระ. เปนยอดของเหลาภกษผจบสลากไดกอน ภกษอนทงหมด ไดยนมาวา พระเถระนนเมอพระตถาคตเสดจไปอคคนคร ในวนทนางมหาสภททานมนต เมอภกษบอกกลาววา วนนพระ- ศาสดาจกเสดจภกขาจารไกล ภกษปถชนอยาจบสลาก พระขณาสพ ๕๐๐ รปจงจบ, กบนลอสหนาทจบสลากไดท ๑ ทเดยว เมอพระ- ตถาคตเสดจไปเมองสาเกตในวนทนางจลลสภททานมนต กจบ สลากไดเปนท ๑ เหมอนกน ในระหวางภกษ ๕๐๐ รป, แมใน คราวเสดจไปยงชนบทสนาปรนตปะกเหมอนกน ดวยเหตเหลาน พระเถระจงชอวาเปนยอดของเหลาภกษผจบสลากไดท ๑ อนง คาวากณฑธาน เปนชอขอทาน ในปญหากรรมของทานมเรอง ทจะกลาวตามลาดบดงตอไปน :- ไดยนวา ครงพระปทมตตรพทธเจา พระเถระนบงเกดใน เรอนของครอบครวกรงหงสวด ไปวหารฟงธรรมโดยนยดงกลาว แลวนนแหละ เหนพระศาสดาทรงสถาปนาภกษรปหนงไวในตาแหนง


เปนยอดของเหลาภกษผจกสลากไดท ๑ จงการทากศลกรรมแด พระพทธเจาปรารถนาตาแหนงนน ผอนพระศาสดาทรงเหนวาหา อนตรายมไดจงพยากรณแลวบาเพญกศลตลอดชพ เวยนวายอยใน เทวดาและมนษย ครงพระกสสปพทธเจากบงเกดเปนภมมเทวดา. กธรรมดาวาพระพทธเจาผมพระชนมายยน มไดทาอโบสถ ทกกงเดอน. คอพระวปสสทศพลในระหวาง ๖ ป จงมอโบสถ ครงหนง สวนพระกสสปทศพลทรงใหสวดพระปาฏโมกขทก ๆ ๖ เดอน ในวนสวดปาฏโมกขนน ภกษ ๒ รปผอยในทศมาดวย จงใจวา จะกระทาอโบสถ. ภมมเทวดานคดวาความมไมตรของ ภกษ ๒ รปนมนคงเหลอเกน เมอมคนทาใหแตกแยกกน ทาน จะแตกกนหรอไมแตกกนหนอ จงคอยหาโอกาสของภกษทงสองนน เดนไปใกล ๆ ภกษทงสองนน. ครงนนพระเถระรปหนงฝากบาตร และจวรไวกบพระเถระอกรปหนง ไปยงท มความผาสกดวยนา เพอชาระลางสรระ ครงลางมอลางเทาแลวกออกมาจากรมไม ทถกใจ. ภมมเทวดาแปลงเปนหญงมรปรางงามอยขางหลงพระเถระ นน จงทาใหเสมอนผมยงแลวจดผมเสยใหม ทาเปนปดฝนขางหลง แลวจดผานงเสยใหม เดนสกดรอยพระเถระออกจากพมไมมายนอย ณ ทสมควรสวนหนง, พระเถระผเปนสหายเหนเหตการณนจงเกด ความโทมนสคดวา ความเยอใยทตดตามกนมาเปนเวลานานกบภกษน ของเรามาฉบหายเสยแลวในบดน ถาหากเรารเชนเหนชาตอยางน เราจะไมทาความคนเคยกบภกษนใหเนนนานถงเพยงน. พอพระเถระ นนมาถงเทานนกพดวา เชญเถอะอาวโส นบาตรจวรของทาน เราไมเดนทางเดยวกนกบสหายเชนทาน. ครนไดฟงถอยคานน


หทยของภกษผมความละอายนน เหมอนกบถกหอกคมทมแทงเอา แลวฉะนน แตนนทานจงกลาวกะพระเถระนนวา อาวโส ทานพด อะไรอยางน ผมไมรอาบตแมเพยงทกกฏมาตลอดกาลเพยงน ก ทานพดวาขาพเจาเปนคนชวในวนน ทานเหนอะไรหรอ ? พระเถระ นนกลาววา จะประโยชนอะไรดวยกรรมอนทเราเหนแลว ทาน ออกมาอยในทเดยวกบผหญงทแตงตวอยางน ๆ เพราะเหตไร. พระเถระนนจงตอบวา อาวโส กรรมนนของขาพเจาไมม, ขาพเจา มไดเหนผหญงเหนปานน แมทานจะกลาวอยถง ๓ ครง. พระเถระ อกรปหนงกมไดเชอถอยคา ถอเอาเหตทตนเหนแลวเทานนเปน สาคญ ไมเดนทางเดยวกบพระเถระนน ไปเฝาพระศาสดาโดยทางอน. แมภกษอกรปหนงกไปเฝาพระศาสดาโดยทางอนเหมอนกน. แตนนเวลาภกษสงฆลงอโบสถ ภกษนนจาภกษนนไดใน โรงอโบสถจงกลาววา ในโรงอโบสถนมภกษลามกชอน เราไม กระทาอโบสถรวมกบภกษนน จงออกไปยนอยขางนอก. ภมมเทวดา คดวาเราทากรรมหนกแลว จงแปลงเปนอบาสกแกไปหาภกษนน กลาววา เหตไรเจากจงมายนอยในทน. พระเถระกลาววา อบาสก กภกษลามกเขามายงโรงอโบสถน อาตมาจะไมทาอโบสถรวมกบ ภกษลามกนนจงออกมายนอยขางนอก. อบาสกแกนนกลาววา ทานเจาขา อยาถออยางนนเลย ภกษนเปนผมศลบรสทธ ผมคอ ผหญงททานเหนนน ผมแลเหนความดความละอายและความไม ละอายกระทากรรมแลวดวยคดวา ความไมตรของพระเถระนมนคง หรอไมมนคง กเพอทดลองทานทงหลายด ภกษนนถามวา สปบรษ


กทานเปนใคร อบาสกแกตอบวา ผมเปนภมมเทวดาเจาคะ. เทวบตร ทงทยนกลาวอยดวยอานภาพอนเปนทพยหมอบลงแทบเทาของ พระเถระกลาววา ขอจงอดโทษนนแกขาพเจา พระเถระไมรเรอง โปรดทาอโบสถเถด วงวอนใหพระเถระเขาไปสโรงอโบสถแลว พระเถระนนกระทาอโบสถในทเดยวกนกอน แลวกอยในทเดยวกน กบพระเถระนน ดวยอานาจแหงการผกไมตรอกดวยแล. กรรม ของพระเถระนทานมไดกลาวไว สวนภกษผถกโจทยบาเพญ วปสสนาตอ ๆ มาไดบรรลพระอรหตแลว. ภมมเทวดากไมพนภยในอบายตลอดพทธนดรหนง เพราะ ผลของกรรมนน แตถามาเกดเปนมนษยตามสมควรแตกาล โทษ ทคนอนจะเปนผใดกตามกระทา กตกอยแกเขาเทานน ทานบงเกด ในครอบครวพราหมณในกรงสาวตถ ครงพระผมพระภาคเจาของเรา พวกของทานตงชอทานวา ธานมาณพ, ธานมาณพนนเจรญวยแลว เรยนไตรเพท ในเวลาแกฟงธรรมของพระศาสดาไดศรทธาแลว บวช ตงแตวนททานบวชแลว หญงผแตงตวคนหนง เมอทานเขา บาน กเขาไปกบทานดวย เมอออกกออกดวย แมเมอเขาวหาร กเขาดวย แมเมอยนกยนอยดวยดงนนยอมปรากฏวา ตดพนอย เปนนตยอยางน พระเถระกไมเหน แตดวยผลของกรรมเกาของ พระเถระนน หญงนนจงปรากฏแกคนอน ๆ หญงทงหลายทถวาย ขาวยาค และภกษาในบานกทาการเยยหยนวา ทานเจาขา ขาวยาค กระบวยหนงน สาหรบทาน อกกระบวยหนงน สาหรบเพอนหญง ของทาน พระเถระจงมความเดอดรอนราคาญอยางใหญ สามเณร


และภกษหนม ตางแวดลอมทาน แมไปวหารกทาการหวเราะเยาะ วา พระธานะเปนคนชว. (ธาโน โกณโฑ ชาโต) ภายหลงทานมชอวา โกณฑธานเถระ เพราะเหตนนนนแล พระเถระพยายามแลวพยายามเลา เมอไมอาจอดกลนความเยยหยน ทพวกสามเณรและภกษหนมเหลานนกระทาได กเกดความบมบาม ขนกลาววา อปชฌายของทานซชว อาจารยของทานซชว ครงนน ภกษทงหลายจงกราบทลเรองนนแดพระศาสดาวา พระกณฑธานะ กลาวหยาบอยางน ๆ กบภกษหนมและสามเณรทงหลาย พระ- ศาสดาใหเรยกภกษนนมา ตรสถามวา "จรงหรอ ภกษ" เมอทล วาจรง พระผมพระภาคเจาจงตรสวา เหตไรทานจงกลาวอยางนน พระเถระทลวา พระเจาขา ขาพระองคกไมอาจอดกลนการเสยดส อยเปนประจา จงกลาวอยางนน พระศาสดาตรสวา ตวทานไมอาจ ใชกรรมททาไวในปางกอนใหหมดไป จนถงทกวนน ตอไปนทาน อยากลาวคาหยาบ เหนปานนนนะภกษ ดงนแลว ตรสวา มโวจ ผรส กจ วตตา ปฏวเทยย ต ทกขา ห สารมกถา ปฏทณฑา ผเสยย ต สเจ น เทส อตตาน กาส อปหโต ยถา เอส ปตโตส นพพาน สารมโภเต น วชชตต ทานอยากลาวคาหยาบกะใคร ๆ ผททานกลาวแลว กจะโตตอบทาน ดวยวา ถอยคาทแขงดกน นาทกขมาให


ผทาตอบ กพงประสบทกขนน ทานไมยงตนใหหวนไหว ดจกงสดาล ถกเลาะขอบอกแลว ทานนนกจะ เปนผถงพระนพพาน ความแขงดกจะ ไมมแกทาน ดงน. กและบคคลทงหลาย กราบทลความทพระเถระสนเทยวไป กบมาตคามน แดพระเจาโกศล พระราชาสงอามาตยไปวา พนาย จงไปสบสวนด แมพระองคเองกเสดจไปยงทอย ของพระเถระนน พรอมดวยราชบรพารเปนอนมาก ประทบยนดอย ณ ทสมควร ขางหนง ขณะนนพระเถระกาลงนงเยบผาอย หญงแมนน กปรากฏ เหมอนยนอยในทไมไกลพระเถระนน พระราชาเหนแลวทรงดารวา มเหตนหรอจงเสดจไปยงท ๆ หญงนนยนอยแลว เมอพระราชา มาถง หญงนนกเปนเหมอนเขาไปยงบรรณศาลาอนเปนทอยของ พระเถระ แมพระราชากเสดจเขาไปบรรณศาลาพรอมกบหญง นนทเดยว ตรวจดทกแหงกไมเหน จงทาความเขาพระทยวา นมใช มาตคาม เปนวบากกรรมอยางหนงของพระเถระ ทแรกแมมาถง ใกลพระเถระ กไมทรงไหวพระเถระ ครนทรงทราบวา เหตนน ไมเปนจรง จงเสดจมาไหวพระเถระ ประทบนง ณ ทสมควรสวน หนงตรสถามวา พระคณเจา ไมลาบากดวยบณฑบาตบางหรอ พระเถระทลวา เปนไปได ขอถวายพระพร พระราชาตรสวา ทานผเจรญ โยมรเรองราวของพระคณเจา เมอพระคณเจาเทยว ไปกบสงททาใหเศราหมองเหนปานน ชอวาใครเลาจกเลอมใส


ตงแตนไป พระคณเจาไมจาตองไปในทไหน ๆ โยมจกบารงดวย ปจจย ๔ พระคณเจาอยาประมาทดวยโยนโสมนสการะเถด แลว สงภกษาไปถวายเปนประจา พระเถระไดพระราชปถมภ เปนผม จตมอารมณเดยว เพราะมโภชนะสบาย เจรญวปสสนาบรรล พระอรหตตผลแลว ตงแตนนไป หญงนนกหายไป. นางมหาสภททา อยในครอบครวมจฉาทฏฐในอคคนคร คดวา พระศาสดาจงทรงอนเคราะหเราจงอธษฐานโบสถ เปนผ ไมมกลนคาว อยปราสาทชนบน กระทาสจจกรยาวาดอกไมเหลาน จงอยาอยในระหวางทางเสย จงกางกนเปนเพดานในเบองบนแหง พระทศพลเถด ขอพระทศพลจงรบภกษา ของเราพรอมกบภกษ ๕๐๐ รป ดวยสญญานเถด แลวโยนดอกไม ๘ กาไป ดอกไมกไป กางกนเปนเพดานอยเบองบนของพระศาสดาในเวลาแสดงธรรม พระศาสดาทอดพระเนตรเหน เพดานดอกมะลนน ทรงรบภกษา ของนางสภททาดวยจตนนแหละ วนรงขนเมออรณขน จงตรสสง พระอานนทวา อานนท วนนเราจะไปภกษาจาร ณ ทไกล จงอยา ใหสลากแกพระปถชน จงใหแกพระอรยะเทานน พระเถระบอกแก ภกษทงหลายวา ผมอาย วนนพระศาสดาจกเสดจภกษาจาร ณ ทไกล พระภกษปถชนจงอยาจบสลาก พระอรยะเทานนจงจบ พระโกณฑธานเถระ กลาววาผมอาย จงนาสลากมา แลวเหยยด มอออกไปกอน เมอพระอานนทเถระกลาววา ทานพระศาสดาไมให ประทานสลากแกภกษเชนทาน สงใหประทานเฉพาะภกษผเปน อรยะเทานน เกดความวตกขนจงไปกราบทลพระศาสดา พระ- ศาสดาตรสวา เธอจงไปใหสลากแกภกษผบอกใหนาสลากมาเถด


พระเถระจงคดวา ถาไมควรใหสลากแกพระกณฑธานะ พระ- ศาสดาจะพงหามเธอ จกมเหตอยางหนงเปนแท จงรบนามาดวย คดวา จกใหสลากแกพระกณฑธานะ พระกณฑธานะเถระ กอนท พระอานนทเถระมา เขาจตตถฌานอนเปนบาทแหงอภญญา ยนอย ในอากาดวยฤทธกลาววา ทานอานนท จงนาสลากมา พระศาสดา ทรงรจกเรา พระศาสดาไมตรสหามภกษเชนเราผจบสลากไดกอน แลวเหยยดมอไปจบสลากแลว. พระศาสดาทรงทาเรองนนใหเปนอรรถอบตเหตเกดเรอง จงทรงสถาปนาพระเถระไวในตาแหนงเปนยอดของเหลาภกษ ผจบสลากไดท ๑ ในศาสนาแล. จบ อรรถกถาสตรท ๓


อรรถกถาสตรท ๔ ประวตพระวงคสเถระ พงทราบวนจฉยในสตรท ๔ (เรองพระวงคสะ) ดงตอไปน. ดวยบทวา ปฏภาณวนตาน พระผมพระภาคเจาทรงแสดงวา พระวงคสะเถระเปนยอดของเหลาภกษผมปฏภาณสมบรณ ได ยนวา พระเถระนเมอเขาไปเฝาพระทศพลตงแตคลองแหงจกษ กกลาวสรรเสรญคณพระศาสดาอปมากบพระจนทร อปมากบ พระอาทตย กบอากาศ กบมหาสมทร กบพระยาชาง กบพระยา มฤคสหะ หลายรอยหลายพนบท จงเขาเฝา เพราะฉะนน ทานจง เปนยอดของเหลาภกษผมปฏภาณ. ในปญหากรรมของทาน ม เรองทจะกลาวความตามลาดบดงตอไปน. ไดยนวา ครงพระพทธเจาพระนามวาปทมตตระ พระเถระ แมรปน ถอปฏสนธในครอบครวทมโภคสมบตมาก ในกรงหงสวด ไปวหารฟงธรรมโดยนยกอนนนแล เหนพระศาสดาทรงสถาปนา ภกษรปหนงไวในตาแหนงเปนยอดของเหลาภกษผมปฏภาณ จง กระทากศลกรรมแดพระศาสดา กระทาความปรารถนาวา ใน อนาคตกาล แมขาพระองคพงเปนยอดของเหลาภกษผมปฏภาณ เปนผอนพระศาสดาทรงพยากรณแลว กระทากศลจนตลอดชพ เวยนวายอยในเทวดาและมนษย ในพทธปบาทกาลน กมาบงเกด ในครอบครวพราหมณ กรงสาวตถ ญาตทงหลายขนานนามวา


วงคสมาณพ. ทานเจรญวยแลวเรยนไตรเพท ทาใหอาจารยชอบใจ แลว ศกษามนตชอวา ฉวสสมนต มนตรศรษะคน เอาเลบเคาะหว ศพแลวกรวา สตวนบงเกดในกาเนดชอโนน ๆ พราหมณทงหลาย ทราบวามนตนเปนทางสาหรบเราเลยงชพ จงใหวงคสมาณพนง ในรถทปกปดแลวไปยงคามนคม และราชธานทงหลาย หยดทประต เมอง หรอประตนคม ทราบวามหาชนมาชมกนแลวแลวกพดวา ผใดเหนวงคสะผนนจะไดทรพย หรอไดยศ หรอไดไปสวรรค ดงน ชนเปนอนมากฟงถอยคาของพราหมณเหลานนแลวใหสนจาง ตองการจะด พระราชาและอามาตยของพระราชาไปยงสานกของ พราหมณเหลานนถามวา คณวเศษ คอการรของอาจารยเปน อยางไร ทานทงหลายไมรหรอ ชอวาบณฑตอนทจะเหมอนกบ อาจารยของพวกเราไมมในชมพทวปทงสน ใหบคคลนาศรษะของ คนแมตายไปแลว ๓ ป เอาเลบเคาะกรวา สตวนไปเกดในทโนน ฝายวงคสะเพอจะตดความสงสยของมหาชนจงใหนาชนเหลานน มาแลวใหบอกคตของตน ๆ อาศยเหตนนไดทรพยจากมอของมหาชน รอยหนงบาง พนหนงบาง. พวกพราหมณพาวงคสะมาณพเทยวไปตามชอบใจแลวก มาถงกรงสาวตถอก วงคสะอยในทไมไกลเชตวนมหาวหาร คดวา คนทงหลายพดกนวา พระสมณะโคดมเปนบณฑต กแตวาเราไม ควรจะเทยวไปกระทา ตามดาของพราหมณเหลานอยางเดยวทก เวลา เราควรไปสานกของบณฑตทงหลายบาง วงคสมาณพนน กลาวกะพราหมณทงหลายวา ทานทงหลายจงไปเถด เราจะไมไป เฝาพระสมณะโคดมกบใครเปนอนมาก พราหมณเหลานนบอกวา


วงคสะทานอยาชอบใจเฝาพระสมณะโคดมเลย เพราะคนใดเหน พระสมณะนน พระสมณะนนกจะกลบใจบคคลนนดวยมายากล วงคสะไมเชอถอถอยคาของพราหมณเหลานน ไปเฝาพระศาสดา การทาปฏสณฐานดวยคาอนไพเราะ นง ณ ทสมควรสวนหนง. ครงนนพระศาสดาถามเธอวา วงคสะ เธอรศลปอะไร วงคสะทลตอบวา พระเจาขา ขาพระองครฉวสสมนต พระศาสดา ตรสถามวา มนตนนทาอะไร วงคสะทลวา รายมนตนนแลวเอาเลบ เคาะศรษะของตนแมตายไปแลวถง ๓ ป กรทเขาเกดพระเจาขา พระศาสดาทรงแสดงศรษะของคนทเกดในนรกศรษะหนงแก วงคสะนน ของคนเกดในมนษยศรษะหนง ของคนเกดในเทวโลก ศรษะหนง แสดงศรษะของผปรนพพานแลวศรษะหนง วงคสะนน เคาะศรษะแรกกราบทลวาทานพระโคดม สตวนไปสนรก พระ- ศาสดาตรสตอบวา สาธ สาธ ทานเหนดแลว แลวตรสถามวา สตวนไปไหน วงคสะ ไปสมนษยโลก ทานพระโคดม สตวนละไปไหน วงคสะทลวา สตวนไปเทวโลก พระเจาคะ เขากราบทลถงสถานทไป ของคนทง ๓ พวก ดวยประการฉะน แตเมอเอาเลบเคาะศรษะ ของ ผปรนพพาน กไมเหนทงปลายทงตน. ทนนพระศาสดาจงตรสถาม วงคสะนนวา ทานไมอาจเหนหรอวงคสะ วงคสะมาณพทลวา เหนซ ทานพระโคดม ขาพระองคของสอบสวนดกอน แลวพลกกลบไปกลบมา วงคสะจกรคตของพระขณาสพดวยมนตของลทธภายนอกไดอยางไร เมอเปนเชนนน เหงอกผดออกจากหนาผากของเขา เขาละอายแลวยนนง ครงนนพระศาสดาตรสกะเขาวา ลาบากหรอวงคสะ วงคสะมลวา พระเจาขา ทานโคดมขาพระองคไมรทไปของสตวน ถาพระองคทราบ


ขอจงตรสบอกเถด พระศาสดาตรสวา วงคสะ เรารแมศรษะน แมยง กวานกร ดงนแลวไดภาษตพระคาถา ๒ คาถา นในพระธรรมบทวา จต โย เวท สตตาน อปปตต จ สพพโส อสตต สคต พทธ ตมห พรม พราหมณ ยสส คต น ชานนต เทวา คนธพพมานสา ขณาสว อรหนต ตมห พรม พราหมณนต. ผใดรจตและอปบต ของสตวทงหลายโดยประ การทงปวง เราเรยกผนน ผไมของอยแลว ไปด แลว รแลววาเปนพราหมณ. เทพคนธรรพและมนษย ไมทราบคตของผใด เราเรยกผนน ผมอาสวะสนแลว ผเปนพระ- อรหนต วาเปนพราหมณ ดงน. แตนน วงคสะทลวา ทานโคดม ผแลกวชากบวชาไมมความ เสอม ขาพระองคจกถวายมนตทขาพระองครแดพระองค พระองค ไดโปรดตรสบอกมนตนนแกขาพระองค พระศาสดาตรสวา วงคสะ เราจะไมแลกมนตดวยมนต เราจะใหอยางเดยวเทานน วงคสะทลวา ดละทานโคดม ขอจงโปรดประทานแกขาพระองคเถด แลวแสดง ความนอบนอมนงกระทาประณมมอแลว พระศาสดาตรสวา วงคสะ เมอสมยทานเรยนมนตอนมคามาก หรอมนตอะไร ๆ ไมตองมการ อยอบรมหรอ วงคสะ ไมมดอกทานโคดม พระศาสดาตรสวา ทานจะสาคญวา มนตของเราไมมการอบรมหรอ ขนชอวา พราหมณ


ทงหลายยอมเปนผไมอมดวยมนต เพราะฉะนนวงคสะนนจงกราบทล พระผมพระภาคเจาวา ทานพระโคดมขาพระองคกจกกระทาขอ กาหนดทพระองคตรสไว พระศาสดาตรสวา วงคสะ เราเมอจะ ใหมนตน ยอมใหแกผทมเพศเสมอกนกบเรา วงคสะกลาวกะ พราหมณทงหลายวา ขาพเจาควรกระทากจอยางใด อยางหนง แลวไปเรยนมนตน วงคสะกลาววา ทานทงหลาย เมอขาพเจาบวช แลว กอยาคดเลย ขาพเจาเรยนมนตแลวจกเปนผยงใหญทวชมพ- ทวป เมอเปนเชนนน แมทานทงหลายกจกมความเจรญดวย จง บวชในสานกพระศาสดาเพอเรยนมนต. พระศาสดาตรสวา ทานจงอยอบรมเพอเรยนมนตกอน แลวตรสบอกอาการ ๓๒ สตวผมปญญาเมอสาธยายอาการ ๓๒ อยกเรมตงความสนไปและความเสอมไปในอาการ ๓๒ นน เจรญ วปสสนาแลวบรรลพระอรหต เมอทานบรรลพระอรหตแลว พวก พราหมณทงหลายในสานกของทานดวยคดวา วงคสะจะเปนอยางไร หนอเราจกไปเยอนเธอถามวา ทานวงคสะ ทานเรยนศลปะในสานก ของพระสมณโคดมแลวหรอ ว. เออเราเรยนแลว พ. ถาอยางนน มาเถอะ เราจะไปกน ว. ทานจงไปกนเถอะ กจทจะไปกบทาน เราทาเสรจแลว พราหมณทงหลายกลาววา พวกเราบอกทาน ไวกอนแลวเทยววา พระสมณะโคดม จะทาคนผทมาหาตนใหกลบ ใจดวยมายากล บดนตวทานอยในอานาจของพระสมณะโคดมแลว พวกเราจกทาอะไรในสานกของทาน ตางพากนหลกไปแลวตาม ทางทมานนแหละ ฝายพระวงคสะเถระไปเฝาพระทศพลเวลาใด ๆ กไปกระทาความสดดอยางหนงในเวลานน ๆ ดวยเหตนนพระ-


ศาสดาประทบนง ณ ทามกลางพระสงฆทรงสถาปนาทานไวใน ตาแหนงเปนยอดของเหลาภกษผมปฏภาณ. จบ อรรถกถาสตรท ๔


อรรถกถาสตรท ๕ ประวตพระอปเสนวงคนตบตรเถระ ในสตรท ๕ มวนจฉยดงตอไปน บทวา สมนตปาสาทกาน ไดแก ผนาความเลอมใสมาแกชน ทงปวง. คาวา อปเสน เปนชอของพระเถระนน. กพระเถระนนเปน บตรพราหมณวงคนตะ ฉะนน จงเรยกกนวา วงคนตบตร. กพระเถระ นมใชเปนผนาความเลอมใสมาดวยตนเองอยางเดยวเทานน แมบรษท ของทานกเปนผนาความเลอมใสมา ดงนนทานจงชอวาเปนยอดของ ภกษผนาความเลอมใสมาโดยรอบ ดวยสามารถแหงชอทไดเพราะ อาศยบรษท ในปญหากรรมของทาน มเรองทจะกลาวตามลาดบ ตอไปน กพระเถระแมนบงเกดในเรอนตระกลในนครหงสวด ในกาล แหงพระปทมตตรพทธเจา เจรญวยแลว ไปเฝาพระศาสดาฟงพระ- ธรรมอยโดยนยกอนนนแล เหนพระศาสดาทรงตงภกษรปหนงใน ตาแหนงยอดเยยมของภกษผนาความเลอมใสมาโดยรอบ กระทา กศลธรรมยง ๆ ขนไปตอพระศาสดา ปรารถนาตาแหนงนนกระทา กศลตลอดชวต เวยนวายอยในเทวดาและมนษยทงหลาย ในพทธปบาท กาลน ไดถอปฏสนธในครรภของนางสารพราหมณ พวกญาตตงชอ ใหทานวา อปเสนทารก. อปเสนทารกเจรญวยแลวเรยนไตรเพท ฟงพระธรรมในสานกของพระทศพล ไดศรทธาบวชแลว. ทานอป- สมบทไดพรรษาเดยว คดวาเราจะขยายอาณาจกรพระอรยะ จงให


กลบตรคนหนงบรรพชาอปสมบทในสานกของตน. ครนออกพรรษา ปวารณาแลว ในเวลาทสทธวหารกมพรรษาเดยว ตนเองสองพรรษา ทานคดวา พระทศพลทรงเหนเราแลวจกยนด จงพาสทธวหารกมา เฝาพระทศพล. พระศาสดาตรสถามทานซงถวายบงคมแลวนงในท แหงหนงวา เธอมพรรษาเทาไร ภกษ" "สองพรรษา พระเจาขา" "ภกษนมพรรษาเทาไร" "พรรษาเดยว พระเจาขา ภกษนเปน อะไรของเธอ "เปนสทธวหารของขาพระองค พระเจาขา" ครงนน พระศาสดาตรสวา เรวไป โมฆบรษ เธอเวยนมา เพอความเปนผมกมาก แลวทรงตเตยนทานโดยอเนกปรยาย. พระ เถระถกตาหนแตสานกพระศาสดา ถวายบงคมพระผมพระภาคเจา ทานมใบหนาผองใสเสมอนดวงจนทรในวนเพญ คดวา เราจกให พระศาสดาประทานสาธกาการเพราะอาศยบรษทนแหละ ดงนแลว ไปยงทแหงหนงในวนนงเอง เจรญวปสสนากรรมฐาน ไมนานก บรรลพระอรหต. ลาดบนน เพราะพระเถระออกบวชจากระกลใหญ และเปน พระธรรมกถกผฉลาดในการกลาวสอน ฉะนนจงมทารกของ ระกล เปนจานวนมาก เลอมใสธรรมกถาของทานและออกจากตระกลมตร อามาตยและญาตผใหญ พากนไปบรรพชายงสานกของพระเถระ. ทานกลาววา เราเปนผอยปาเปนวตร แมพวกทานกจงสามารถเปน ผอยปาเปนวตร บรรพชาเถด ดงนแลวบอกธดงค ๑๓. ใหเขาเหลานน ผกลาววา พวกกระผมจกศกษา ขอรบ ดงนบรรพชา. ทานเหลานน อธฎฐานธดงคนน ๆ ตามกาลงของตน. แมพระเถระ ในเวลาทตนม


พรรษา ๑๐ ศกษาวนยคลองแคลวแลวใหสามเณรทงหมดอปสมบท. ภกษประมาณ ๕๐๐ รปทอปสมบทแลว ไดเปนบรวารของทาน ดวยประการฉะน. สมยนน พระศาสดาประทบอยในพระเชตวนมหาวหาร ตรสบอกภกษสงฆวา ภกษทงหลาย ตถาคตปรารถนาจะหลกเรน สกครงเดอน แลวประทบอยพระองคเดยว. แมภกษสงฆกไดทา กตกากนวา รปใดเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ตองใหรปนนแสดง อาบตปาจตตย. คราวนน พระอปเสนเถระคดวาจกเฝาพระผมพระ- ภาคเจา จงพรอมดวยบรษทของตนไปพระวหารเชตวน เขาเฝา พระศาสดาถวายบงคมแลวนง ณ ทสมควรแหงหนง. เพอเรมการ สนทนา พระศาสดาตรสเรยกสทธวหารกของพระเถระรปหนงวา ภกษ เธอชอบใจบงสกลจวรหรอ. สทธวหารกรปนนกราบทลวา ขาพระองคไมชอบใจบงสกลจวรเลย พระเจาขา แลวกราบทลแด พระศาสดาถงเรองทพวกตนครองบงสกลจวร กดวยความเคารพ พระอปชฌาย. ในฐานะน พระศาสดาไดประทานสาธการแกพระเถระ วา สาธ สาธ อปเสนะ แลวตรสกถาพรรณนาคณโดยอเนกปรยาย. ความยอในเรองน ดงน. แตความพสดาร เรองนมาแลวในพระบาล นนแล. ในกาลตอมา พระศาสดาประทบนงทามกลางหมพระอรยะ ทรงตงพระ(อปเสนวงคนตบตร) เถระไวในตาแหนงยอดเยยมของ เหลาภกษผนาความเลอมใสมาโดยรอบ ในพระศาสนานแล. จบ อรรถกถาสตรท ๕


อรรถกถาสตรท ๖ ประวตพระทพพมลลบตร พงทราบวนจฉยในสตรท ๖ (พระทพพมลลบตร) ดงตอไปน. บทวา เสนาสนปาปกาน ความวา ภกษผเจาหนาทจด เสนาสนะ. ไดยนวาในเวลาพระเถระจดเสนาสนะในบรรดามหาวหาร ทง ๑๘ แหง มไดมบรเวณทยงมไดกวาดใหเรยบรอย เสนาสนะ ทมไดปฏบตบารง เตยงตงทยงมไดชาระใหสะอาด นาดม นาใช ทยงมไดตงไว เพราะฉะนนทานจงชอวา เปนยอดของเหลาภกษ ผเปนเจาหนาทจดเสนาสนะ คาวา ทพพะ เปนชอของทาน แต เพราะทานเกดในตระกลของเจามลละจงชอวา มลลบตร ในปญหา กรรมของทานมเรองทจะกลาวไปตามลาดบดงตอไปน . จะกลาวโดยยอ ครงพระปทมตตระพทธเจา พระเถระน เกดในครอบครวในกรงหงสวด เจรญวยแลวไปวหารฟงธรรม โดยนยทกลาวแลวนนแหละ เหนพระศาสดาทรงสถาปนาภกษ ไวในตาแหนงเปนยอดของเหลาภกษผมหนาทจดเสนาสนะ กระทา กศลกรรมปรารถนาตาแหนงนน พระศาสดาทรงพยากรณแลว กระทากศลจนตลอดชพ เวยนวายอยในเทวดาและมนษย เมอครง ศาสนาของพระกสสปทศพล เสอมแลว จงบวชแลว ครงนน คนอน อก ๖ คน กบภกษนนรวมเปนภกษ ๗ รป มจตเปนอนเดยวกน เหนบคคลเหลาอน ๆ นน ไมกระทาความเคารพในพระศาสดา จงปรกษากนวา ในครงนเราจะทาอยางไร กระทาบาเพญสมณ-


ธรรมในทสมควรสวนหนง จกการทาทสดทกขได จงผกบนได ขนยอดภเขาสง กลาววา ผทรกาลงจตของตน จงผลกบนไดให ตกไป ผทยงมความเดอดรอนในภายหลงอยเถด จงพรอมใจกน ผลกบนไดใหตกไป กลาวสอนซงกนและกนวา อาวโสทานจงเปน ผไมประมาทเถด นงในททชอบใจ เรมบาเพญสมณธรรม บรรดา ภกษทง ๗ นน พระเถระรปหนง บรรลพระอรหตในวนท ๕ คดวา กจของเราเสรจแลว เราจกทาอะไรในทน จงไปนาบณฑบาต มาแตอตตรกรทวปดวยอทธฤทธ กลาววา อาวโสทานทงหลาย จงฉนบณฑบาตน หนาทภกษาจารเปนของขาพเจา ทานทงหลาย จงบาเพญสมณธรรมเถด อาวโส พวกเราผลกบนไดใหตกไปได พดกนอยางนมใชหรอวา พดกระทาใหแจงซงธรรมกอน ผนน จงไปนาภกษามา ภกษนอกนฉนภกษาททานนามาแลวจกกระทา สมณธรรม ภกษทงหลายกลาววา อาวโส ไมตอง พระเถระกลาววา ทานทงหลายไดแลวดวยเหตอนมในกอนแหงตน แมกระผมทงหลาย สามารถอยกจกกระทาทสดแหงวฏฏะได นมนตไปเถดทาน พระ- เถระเมอไมอาจยงภกษเหลานนใหเขาใจกนได ฉนบณฑบาตใน ททเปนผาสกแลวกไป ในวนท ๗ พระเถระอกองคหนงบรรล อนาคามผล จตจากอตภาพนนไปบงเกดในพรหมโลกชนสทธาวาส. ฝายพระเถระนอกน จตจากอตภาพนน กเวยนวายอยใน เทวดาและมนษยสนพทธนดรหนง บงเกดในตระกลนน ๆ องคหนง บงเกดในพระราชนเวศนในกรงตกกศลาแควนคนธาระ องคหนง เกดในทองนางปรพาชกาในปพพไตยรฐ องคหนงเกดในเรอนกฏมพ ในพาหยรฐ องคหนงเกดในเรอนแหงกฎมพกรงราชคฤห สวน


พระทพพมสละนถอปฏสนธในนเวศนของเจามสละพระองคหนง ในอนปยนค ร มลลรฐ ในเวลาใกลตลอด มารดาของทานกทากาละ ญาตทงหลายนาสรระของตนตายไปยงปาชาแลวยกขนสเชงตะกอน ไมแลวจดไฟ. พอไฟสงบลงพนทองของนางนนกแยกออกเปน ๒ สวน มทารกกระเดนขนไปตกทเสาไมตนหนงดวยกาลงบญของตน คนทงหลายอมทารกนนไปใหแกยาแลว ยานนเมอจะตงชอทารกนน จงตงชอของทานวา ทพพะ เพราะทานกระเดนไปทเสาไมจงรอด ชวต. เมอทานมอาย ๗ ขวบ พระศาสดามภกษสงฆเปนบรวาร เสดจจารกไปในมลลรฐ ลถงอนปยนคมประทบอย ณ อนปยอมพวน ทพพกมารเหนพระศาสดากเลอมใสในพทธศาสนาทเดยว กอยาก จะบวชจงลายาวา "หลานจกบวชในสานกพระทศพล" ยากลาววา ดละพอ พาทพพกมารไปเฝาพระศาสดากราบทลวาทานเจาขา ขอจงใหกมารนบวชเถด พระศาสดาทรงประทานสญญาแกภกษ รปหนงวา ภกษ เธอจงใหทารกนบวชเถด พระเถระนนรบพระ- พทธดารสแลวกใหทพพกมารบรรพชา บอกตจปญจกกมมฎฐาน สตวผสมบรณดวยบรพเหต ไดบาเพญบารมไวแลวในขณะทปลงผม ปอยแรก ตงอยในโสดาปตตผลเมอปลงผมปอยท ๒ ตงอยใน สกทาคามผลปอยท ๓ ตงอยในอนาคามผล กการปลงผมเสรจ และการทาใหแจงอรหตตผล กเกดไมกอนไมหลงคอพรอมกน. พระศาสดาประทบอยในมลลรฐตามพระพทธอธยาศยแลว เสดจไปยงกรงราชคฤห สาราญพระอรยาบถอยในพระเวฬวน


วหาร ในทนน ทานพระทพพมลลบตรอยในทลบ ตรวจดความ สาเรจกจของตน ประสงคจะประกอบกายในการกระทาความ ขวนขวายแกพระสงฆคดวาถากะไร เราจะพงจดแจงเสนาสนะ และจดอาหารถวายสงฆ ทานจงเขาเฝาพระศาสดากราบทลถง ความปรวตกของตน พระศาสดาทรงประทานสาธการแกทาน แลวทรงมอบหนาทจดเสนาสนะและหนาทจดอาหาร ครงนนพระ- ศาสดาทรงดารวาพระทพพน ยงเดกอย แตดารงอยในตาแหนงใหญ จงทรงใหทานอปสมบทแลว ในเวลาททานมพรรษา ๗ เทานน ตงแตเวลาททานอปสมบทแลว พระเถระจดเสนาสนะและจดอาหาร ถวายภกษทกรปทอาศยกรงราชคฤหอย ความททานมหนาท จดเสนาสนะไดปรากฏไปในทศทงปวงวา ไดยนวาพระทพพมลล- บตร ยอมเขาใจจดเสนาสนะในทเดยวกนสาหรบภกษผถกอธยาศย กน ยอมจดแจงเสนาสนะแมในทไกล พวกภกษทไมอาจจะไปได ทาน นาไปดวยฤทธ. ครงนนภกษทงหลาย สงใหทานจดแจงเสนาสนะอยางนวา อาวโส จงจดเสนาสนะแกพวกเราในชวกมพวน จงจดเสนาสนะ ใหแกพวกเราในมททกจฉมคทายวน แลวเหนฤทธของทานกไป ในกาลบางในวกาลบาง แมพระทพพนนกบนดาลกายมโนมย ดวยฤทธเนรมตเปนภกษใหเหมอนกบตนสาหรบพระเถระองค ละรป ๆ ถอไฟไปขางหนาบอกวา นเตยง นตง เปนตน จดเสนาสนะ แลวจงกลบมายงทอยของตนอก นเปนความสงเขปในเรองน. แต โดยพสดารเรองนมาในพระบาลแลวเหมอนกน พระศาสดาทรง


กระทาเหตนนนแหละใหเปนอตถปบตเหตเกดเรอง เหมอนกบ นงทามกลางหมพระอรยะ. ทรงสถาปนาพระเถระไวในตาแหนง เปนยอดของเหลาภกษผเปนเจาหนาทจดเสนาสนะแล. จบอรรถกถาสตรท ๖ อรรถกถาสตรท ๗ ประวตพระปลนทวจฉเถระ พงทราบวนจฉยในสตรท ๗ ดงตอไปน. ดวยบทวา เทวาน ปยมนาปาน ทรงแสดงวา พระปลนทวจฉ- เถระเปนยอดของเหลาภกษผเปนทรกและเปนทชอบใจของเทวดา ทงหลาย ไดยนวา เมอพระพทธเจายงไมทรงอบต พระเถระนน เปนพระเจาจกรพรรด ทรงใหมหาชนตงอยในศลหา ไดทรงกระทา กศลทมงผลขางหนาคอ สวรรค โดยมากเหลาเทวดาทบงเกดใน ฉกามาวจรสวรรค ๖ ชน ไดโอวาทของพระองคนนแลตรวจด สมบตของตนในสถานททบงเกดแลว นกอยวา เราไดสวรรคสมบต นเพราะอาศยใครหนอ กรวา เราไดสมบตเพราะอาศยพระเถระ จงนมสการพระเถระทงเวลาเชาเวลาเยน เพราะฉะนน ทานจงเปน ยอดของเหลาภกษผเปนทรกทชอบใจของเทวดาทงหลายกคาวา ปลนท เปนชอของทาน, คาวาวจฉะ เปนโคตรของทาน รวมคาทง ๒


นนเขาดวยจงเรยกวา "ปลนทวจฉะ" ในปญหากรรมของทาน มเรองทจะกลาวตามลาดบดงตอไปน. ไดยนมาวา ครงพระปทมตตรพทธเจา พระเถระน เกด ในครอบครวของผทมโภคสมบตมากในกรงหงสวด ฟงธรรมเทศนา ของพระศาสดา โดยนยมในกอนนนแล เหนพระศาสดาทรงสถาปนา ภกษรปหนงไวในตาแหนงเปนทรกเปนทชอบใจของเทวดาทงหลาย ปรารถนาตาแหนงนน กระทากศลจนตลอดชพ เวยนวายอยใน เทวดาและมนษย ในพทธปบาทกาลนมาบงเกดในครอบครวพราหมณ ในกรงสาวตถ ญาตทงหลายขนานนามทานวา ปลนทวจฉะ สมย อนตอมา ทานฟงธรรมเทศนาของพระศาสดาไดศรทธา บรรพชา อปสมบทแลวเจรญวปสสนาบรรลพระอรหตแลว ทานเมอพด กบคฤหสถกด ภกษกด ใชโวหารวาถอย ทกคาวา "มาซเจาถอย, ไปซเจาถอย, นาไปซเจาถอย, ถอเอาซเจาถอย" ภกษทงหลาย ฟงเรองนนแลวกนาไปทลถามพระตถาคตวา ขาแตพระผมพระ- ภาคเจา ธรรมดาพระอรยะ ยอมไมกลาวคาหยาบ พระผมพระ- ภาคเจาตรสวา "ดกอนภกษทงหลาย ธรรมดาวา พระอรยะทงหลาย ไมกลาวผรสวาจา ขมผอน กแตวา ผรสวาจานนพงมไดโดยทเคย ตวในภพอน" ภกษทงหลายกราบทลวา พระเจาขา พระปลนทวจฉ- เถระพยายามแลวพยายามเลาเมอกลาวกบคฤหสถกด กบภกษ ทงหลายกด กพดวา "เจาถอย เจาถอย" ขาแตพระผมพระภาคเจา ในเรองนมเหตเปนอยางไร พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอน ภกษทงหลาย การกลาวเชนนน แหงบตรของเราประพฤตจน


เคยชนในปจจบนเทานนกหามได แตในอดตกาล บตรของเราน บงเกดในครอบครวแหงพราหมณผมกกลาววา ถอย ถง ๕๐๐ ชาต ดงนนบตรของเรานจงกลาวเพราะความเคยชนมไดกลาวดวย เจตนาหยาบ จรงอยโวหารแหงพระอรยะทงหลายแมจะหยาบ อยบาง กชอวาบรสทธแทเพราะเจตนาไมหยาบไมเปนบาปแมม ประมาณเลกนอยในเพราะการกลาวน. ดงนแลว จงตรสคาถาน ในพระธรรมบทวา อกกกส วาปน คร สจจ อทรเย ยาย นาภสเช กจ ตมห พรม พราหมณ พงกลาวแตถอยคาทไมหยาบ ทเขาใจกนได ท ควรกลาว ทเปนคาจรง ซงไมกระทบใคร ๆ เรา เรยกผนนวา พราหมณ. อยยอมาวนหนง พระเถระเขาไปบณฑบาตกรงราชคฤห พบผชายผหนงถอดปลมาเตมถาด กาลงเขาไปในกรง จงถามวา เจาถอย ในภาชนะของแกมอะไร ชายผนน คดวา สมณะรปน กลาวคาหยาบกบเราแตเชาเทยว เรากควรกลาวคาเหมาะแก สมณะรปนเหมอนกน จงตอบวา ในภาชนะของขามขหนซทาน. พระเถระพดวา เจาถอย มนจกตองเปนอยางวานน. เมอพระเถระ คลอยหลงไป ดปลกกลายเปนขหนไปหมด เขาคดวา ดปลเหลาน ปรากฏเสมอนขหน จะเปนจรงหรอไมหนอ ลองเอามอบด ทนน เขากรวาเปนขหนจรง ๆ กเกดความเสยใจอยางยง. เขาคดวา


เปนเฉพาะดปลเหลานเทานนหรอ หรอในเกวยนกเปนอยางนดวย จงเดนไปตรวจด กพบวาดปลทงหมดกเปนเชนนนเหมอนกน เอา มอกมอกแลวคดวา นไมใชการกระทาของคนอน ตองเปนการ กระทาของภกษทเราพบตอนเชานนเอง พระเถระจกรมายากล อยางหนงเปนแน จาเราจะตามหาสถานท ๆ ภกษนนเดนไป จง จกรเหต ดงนแลวจงเดนไปตามทางทพระเถระเดนไป ลาดบนน บรษผหนงพบชายผนนกาลงเดนเครยด จงถามวา พอมหาจาเรญ เดนเครยดจรง ทานกาลงเดนไปทาธระอะไร. เขาจงบอกเรองนน แกบรษผนน. บรษผนนฟงเรองราวของเขาแลว กพดอยางนวา พอมหาจาเรญ อยาคดเลย จกเปนดวยทานพระปลนทวจฉะ พระ- ผเปนเจาของขาเอง ทานจงถอดปลนนเตมภาชนะ ไปยนขางหนา พระเถระ แมเวลาทพระเถระกลาววา นนอะไรละ เจาถอย กจง กลาววาดปลทานขอรบ. พระเถระจกกลาววา จกเปนอยางนน เจาถอย. มนกจะกลายเปนดปลไปหมด ชายผนนกไดกระทาอยางนน แตตอมาภายหลง พระศาสดา ทรงทาเรองทพระเถระเปนทรก ทพอใจของเหลาเทวดาเปนเหต จงทรงสถาปนาพระเถระไวใน ตาแหนงเอตทคคะ เปนยอดของภกษสาวกผเปนทรกทพอใจของ เทวดาแล. จบ อรรถกถาสตรท ๗


อรรถกถาสตรท ๘ ประวตพระพาหยทารจรยะ ในสตรท ๘ พงทราบวนจฉยดงตอไปน. ดวยบทวา ขปปาภาน ทานแสดงวา พระทารจรยเถระ เปนยอดของภกษสาวกผตรสรเรว จรงอย พระเถระน บรรล พระอรหตเมอจบพระธรรมเทศนาอยางยอ ไมมกจทจะตองบรกรรม มรรคผลทงหลาย เพราะเหตนน ทานจงชอวาเปนยอดของภกษ สาวกผตรสรเรว. คนทงหลายตงชอทานวาพาหยะ เพราะทาน เกดในพาหยรฐ. ตอมาภายหลงทานนงผาทาดวยไม เพราะเหตนน จงชอวาทารจรยะ ในปญหากรรมของทาน มเรองเลาตามลาดบ ดงน :- แทจรง แมทานพาหยทารจรยะน ครงพระพทธเจาพระนาม วา ปทมตตระ เกดในเรอนสกลในกรงหงสวด กาลงฟงธรรมของ พระทศพล เหนพระศาสดาทรงสถาปนาภกษรปหนงในตาแหนง เอตทคคะเปนยอดของเหลาภกษสาวกผตรสรเรว จงกระทากศล ใหยงยวดขนไป ปรารถนาตาแหนงนน กระทากศลกรรมจนตลอด ชวต เวยนวายอยในเหลาเทวดาและมนษย เวลาศาสนาของพระ- กสสปทศพลเสอมลง กกระทาสมณธรรมรวมกบเหลาภกษ ทกลาว ไวแตหนหลง เปนผมศลบรบรณ สนชพแลวกบงเกดในเทวโลก


ทานอยในเทวโลก สนพทธนดรหนง ในพทธกาลน กบงเกด ในเรอนสกลในพาหยรฐ เจรญวยกครองเรอน ดารวาจะทาการ คาขาย จงขนเรอทจะพาไปสวรรณภม ไมทนไปถงถนทปรารถนา เรอกอปปางลงกลางสมทร. มหาชน (ผโดยสาร) กกลายเปนเหยอ ของเตาและปลา สวนพาหยผนเกาะขอนไมขอนหนงไว ๗ วน จงขนทาเรอชอสปปารกะไดรวาเปนถนทอยของมนษย คดวา จะเขาไปหามนษยโดยแบบไมมผาตดตว (เปลอย) ไมสมควร จง ยดเอาสาหรายทหนองนาแหงหนง ซงอยไมไกลเอามาพนตว ถอ เอาภาชนะใบหนง ซงตกอยแถว ๆ เทวสถาน เขาไปขอภกษา (อาหาร) ผคนทงหลายเหนเขาแลวพากนคดวา ถาในโลกน ยงม พระอรหนตอยจรง พงมดวยวธอยางน พระผเปนเจาไมรบผา เพราะถออยางอตกฤษฐหรอหนอ หรอจะรบผาทเขาให ดงนจง ทดลองใหผาทงหลาย จากทศตาง ๆ เขาคดวา ถาไมมาโดยแบบน คนเหลานกไมพงเลอมใสเรา จาเราจะพดอยางใดอยางหนงหลอกลวง คนเหลาน ทาอบายเลยงชพกสมควร จงไมยอมรบผาทงหลาย พวกผคนกเลอมใสยง ๆ ขนไป. แมเขาจะกนอาหารกตองไปเทว- สถานทไมไกล มหาชนกเดนไปกบเขา บารงเทวสถานใหทาน. เขาคดวา คนเหลานเลอมใสเพยงการนงสาหรายของเรา กระทา สกการะอยางน เราจะเปนผทาอตกฤษฐขนไป กควรแกคนเหลาน ดงนแลว กถอแผนกระดานไมทเบา ๆ ถากเสย คลมเปลอกไม ทาเปนผานงหมเลยงชวตอย. ครงนน บรรดาชน ๗ คนททาสมณธรรมครงพระพทธเจา พระนามวากสสป ชนคนหนงเปนภกษบงเกดในพรหมโลกชน


สทธาวาส สารวจดสมบตพรหมของตน ระลกถงสถานทชน ๗ คน มา กเหนสถานทชน ๗ คนขนเขากระทาสมณธรรม ระลกถง สถานทชน ๖ คนไปบงเกด กรวาคนหนงปรนพพานแลว อก ๕ คน ไปบงเกดในเทวโลกชนกามาวจร ยงระลกถงชนทง ๕ คน เปนครง คราว เมอระลกวา ในเวลานเขาอยกนทไหนหนอ กเหนทารจรยะ อาศยทาเรอสปปารกะเลยงชพดวยการหลอกลวง คดวา ฉบหาย แลวหนอ ทารจรยะนโง กระทาสมณธรรมมาแตกาลกอน ไมยอม ฉนบณฑบาตทแมพระอรหนตนามา เพราะเปนผถอกตกาอตกฤษฐ ยงนก มาบดน ไมเปนอรหนตกปฏญญาวาเปนอรหนตเทยวลวงโลก เพราะเหนแกทอง ทงไมรวาพระทศพลบงเกดแลว จาเราจะไป ทาเขาใหสลดใจแลวใหเขารวาพระทศพลบงเกดแลว ในทนใด นนเอง กออกจากพรหมโลก ไปปรากฏตวตอหนาทารจรยะ ตอ จากเวลาเทยงคน ททาเรอสปปารกะ. เขาเหนโอภาสสวางในทอย ของตน จงออกมาขางนอก เหนองคมหาพรหมประคองอญชล ประนมมอถามวา ทานเปนใคร. มหาพรหมตอบวา เราเปนสหาย เกาของทาน บรรลอนาคามผลบงเกดในพรหมโลก. แตผเจรญ ทสดหมดหวหนาของพวกเราบรรลพระอรหตปรนพพานแลว พวกทาน ๕ คน บงเกดในเทวโลก เรานนเหนทานเลยงชพดวย การหลอกลวงเขาในทน จงมาเพอทรมาน แลวจงกลาวเหตนวา พาหยะ ทานยงไมเปนอรหนต ยงไมปฏบตถงอรหตตมรรค ทาน กไมมปฏปทา ทจะเปนอรหนต หรอปฏบตถงอรหตตมรรค. ลาดบ นน มหาพรหมบอกเขาวา พระศาสดาอบตแลว และประทบอย ณ


กรงสาวตถ ทานจงไปยงสานกพระศาสดา แลวสงเขาไป ตนเอง กกลบพรหมโลก. แมทารจรยะ ถกมหาพรหมทาใหสลดใจแลว กคดจกแสวงหา ทางพน จงเดนทาง ๑๒๐ โยชนโดยพกคนเดยว ประจวบพระศาสดา เสดจเขาไปบณฑบาต ณ ละแวกบาน หมอบลงแทบมหายคลบาท พระศาสดา ทลออนวอนถง ๓ ครงวา ขอพระผมพระภาคเจาทรง แสดงธรรมโปรดขาพระบาทเถด พระเจาขา ขอพระสคตทรง แสดงธรรมโปรดขาพระบาทเถด พระเจาขา. พระศาสดาทรง ทราบวา ญาณของพาหยะแกกลาแลว ดวยเหตเทาน จงทรงสอน ดวยพระโอวาทนวา เพราะเหตนแล พาหยะ เธอพงศกษาอยางน วารปทเหนแลว จกเปนเพยงเหนแลว ดงนเปนตน. เมอจบเทศนา แมพาหยะนน ทงทอยระหวางถนนสงญาณไปตามกระแสเทศนา กบรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทาทงหลาย พาหยะนน ถง ทสดกจของตนแลว ทลขอบรรพชากะพระผมพระภาคเจา แสวง หาบาตรจวร เพราะยงมบาตรจวรไมครบ กาลงดงชนผาทงหลาย จากกองขยะ ลาดบนน อมนษยผมเวรกนมาแตกอน เขาสงราง ของแมโคลกออนตวหนง ทาทานใหเสยชวต พระศาสดาเสดจออก จากกรงสาวตถ ทอดพระเนตรเหนพาหยะลมอยทกองขยะระหวาง ทาง ตรสบอกเหลาภกษวา ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอจงชวย กนยกรางพาหยะ แลวใหนาไปทาฌาปนกจ โปรดใหสรางเจดย ไว ณ ทางใหญ ๔ แพรง จากนน เกดพดกนกลางสงฆวา พระ- ตถาคต รบสงใหภกษสงฆทาฌาปนกจรางของพาหยะ เกบธาต มาแลว โปรดใหสรางเจดยไว พาหยะนนกระทาใหแจงมรรค


อะไรหนอ เขาเปนสามเณรหรอหนอ ภกษทงหลายเกดจตคดกน ดงน. พระศาสดาทรงปรารภถอยคานน ใหเปนอตถปปตตเหต เกดเรอง แลวตรสวา ดกอนภกษทงหลาย พาหยะเปนบณฑต ทรงขยายพระธรรมเทศนาไว แลวทรงประกาศวา พาหยะนน ปรนพพานแลว. เรองทพดกนนน เกดขนกลางสงฆอกวา พระ- ศาสดามไดทรงแสดงธรรมมากเลย ตรสวา พาหยะบรรลพระ- อรหต นเรองอะไรกน. พระศาสดาตรสวา ธรรมนอยหรอมาก ไมใชเหต ธรรมนนกเหมอนยาแกคนทดมยาพษ แลวตรสคาถา ในพระธรรมบทวา สหสสมป เจ คาถา อนตถปทสหตา เอก คาถาปท เสยโย ย สตวา อปสมมต ถาคาถา ถงพนคาถา ทประกอบดวยบท อนไมเปนประโยชน กประเสรฐสคาถาบทเดยว ไมได ทฟงแลวสงบระงบ. จบเทศนา สตวแปดหมนสพน กพากนดมนาอมฤต. กแตวา เรอง ของพระพาหยะน ไมจาตองกลาวไวพสดาร เพราะมาในพระสตร แลว. แตตอมาภายหลงพระศาสดาประทบนงกลางสงฆ ทรง สถาปนาทานพาหยเถระไวในตาแหนงเอตทคคะ. เปนยอดของ ภกษสาวกผตรสรเรวแล. จบ อรรถกถาสตรท ๘


อรรถกถาสตรท ๙ ประวตพระกมารกสสปเถระ ในสตรท ๙ พงทราบวนจฉยดงตอไปน. บทวา จตตกถกาน ไดแกผกลาวธรรมไดวจตร. จรงอย พระเถระเมอจะกลาวธรรมแกคนคนเดยวกด สองคนกด กประดบ ดวยอปมาและเหตเปนอนมากใหเขาร จงกลาววา เพราะเหตนน พระเถระจงเปนยอดของภกษสาวกผกลาวธรรมไดวจตร ปญหา กรรมของทานมเรองทจะกลาวตามลาดบ ดงน. แทจรง ทานพระกมารกสสปน ครงพระพทธเจาพระนามวา ปทมตตระ ถอปฏสนธในเรอนสกล ในกรงหงสวด เจรญวย กาลง ฟงธรรมกถาของพระทศพล เหนพระศาสดา ทรงสถาปนาภกษ รปหนงไวในตาแหนงเอตทคคะเปนยอดของเหลาภกษสาวกผ กลาวธรรมไดวจตร จงกระทากศลกรรมใหยงยอดขนไป ปรารถนา ตาแหนงนนเวยนวายอยในเทวดาและมนษย ครงศาสนาของ พระกสสปพทธเจาเสอมลง เปนภกษรปหนงระหวางภกษ ๗ รป กระทาสมณธรรมบนยอดเขา มศลไมเสอม จตจากภพนนแลว บงเกดในเทวโลก เสวยสมบตอยพทธนดรหนง ครงพระศาสดา ของพวกเรา กเกดในครรภของหญงสาวแหงสกลคนหนง ในกรง- ราชคฤห กหญงสาวแหงสกลนน ออนวอนบดามารดากอนแตไมได บรรพชา ครนไปอยเรอนแหงสกล (มสาม) กตงครรภ แตตวเอง ไมร จงบอกกลาวสาม (ขอบรรพชา) สามอนญาตแลว กบรรพชา


ในสานกภกษณ. เหลาภกษณเหนครรภนางเตบโตขนมา จงพากน ไปถาระเทวทต. พระเทวทตนนกกลาววา นางไมเปนสมณะ เหลาภกษณจงพากนไปทลถามพระทศพล. พระศาสดากทรง มอบเรองใหพระอบาลเถระ. พระเถระใหเชญเหลาสกลชาวกรง- สาวตถ และนางวสาขาอบาสกามาชวยตรวจชาระ กกลาววา นางมครรภมากอน (บวช) บรรพชาของนางจงไมเสย. พระศาสดา ไดประทานสาธการรบรองแกพระเถระวา อธกรณอบาลวนจฉย ชอบแลว. ภกษณนนคลอดบตรประพมประพายคลายรปทองของ พระเจาปเสนทโกศล ทรงรบเดกนน โปรดใหชบเลยง พระราชทาน นามวา กสสป ตอมา ทรงชบเลยงเตบโตแลว กพาไปฝากยงสานก พระศาสดา โปรดใหบรรพชา. แตเพราะทานบวชเวลายงเปนเดกรน เมอพระผมพระภาคเจาตรสวา พวกเธอจงเรยกกสสปมา จงให ผลไมหรอของขบฉนอนนแกกสสป พวกภกษสงสยกทลถามวา กสสปองคไหน พระเจาขา. ตรสวากมารกสสป กสสปองคเดก นะส. เพราะไดรบขนานนามอยางน ตงแตนนมา ทานกถกเรยกวา กมารกสสป แมในเวลาททานแกเฒาแลว. อกนยหนง คนทงหลาย จาหมายทานวากมารกสสป เพราะเหตทเปนบตรชบเลยงของ พระราชากม. ตงแตบวชแลว ทานทางานเจรญวปสสนา และ เลาเรยนพระพทธวจนะ. ครงนน ทานมหาพรหม ผกระทาสมณธรรมบนยอดเขา กบพระเถระนน บรรลอนาคามผล บงเกดในพรหมโลกชนสทธาวาส นน ระลกถงในสมยนน เหนพระกมารกสสป คดวา สหายของเรา กาลงลาบากในการเจรญวปสสนา จาเราจกไปแสดงทางแหง


วปสสนาแกเธอ กระทาอบายใหบรรลมรรคผล ดงนแลว ดารง อยในพรหมโลกนนแล แตงปญหา ๑๕ ขอ แลวไปปรากฏในสถาน ทอยของพระกมารกสสปเถระ ตอจากเวลาเทยงคน พระเถระ เหนแสงสวาง จงถามวา ใครอยทนน. มหาพรหมตอบวา เราคอ พรหม ผการทาสมณธรรมกบทานมาแตกอน บรรลอนาคามผล แลวบงเกดในพรหมโลกชนสทธาวาส พระเถระถามวา ทานมา ดวยการงานอะไรเลา. มหาพรหมบอกปญหาเหลานน เพอแสดง เหตทตนมา แลวกลาววา ทานจงเลาเรยนปญหาเหลาน เมออรณขน กจงเขาไปเฝาพระตถาคต ถวายบงคมแลวทลถาม. ดวยวาเวน พระตถาคตเสยผอนทสามารถกลาวแกปญหาเหลาน ไมมดอก แลวกกลบพรหมโลกตามเดม. วนรงขน แมพระเถระกเขาไปเฝา พระศาสดา ถวายบงคมแลว ทลถามปญหา โดยทานองทมหาพรหม กลาวไว. พระศาสดาทรงตอบปญหาใหพระกมารกสสปเถระ บรรล พระอรหต. พระเถระเลาเรยนโดยทานองทพระศาสดาตรสไว ไปปาอนธวนเจรญวปสสนาแกกลา (สานวนทานวาใหวปสสนา ตงทอง) กบรรลพระอรหต. ตงแตนนมา ทานเมอจะกลาวธรรมกถา แกบรษท ๔ มากกด ไมมากกด ประดบดวยอปมาและเหตทงหลาย จงกลาวเสยอยางวจตรทเดยว. ครงนน เมอทานแสดงสตรประดบ ประดาดวยปญหา ๑๕ ขอ แกพระยาปายาส พระศาสดาทรงทา พระสตรนนใหเปนอตถปปตตตนเรอง จงทรงสถาปนาทานไว ในตาแหนงเอตทคคะเปนยอดเหลาภกษสาวกผกลาวธรรมไดวจตร ในพระศาสนานแล. จบ อรรถกถาสตรท ๙


อรรถกถาสตรท ๑๐ ประวตพระมหาโกฏฐตเถระ ในสตรท ๑๐ พงทราบวนจฉยดงตอไปน. ดวยบทวา ปฏสมภทปปตตาน ทรงแสดงวา พระมหาโกฏฐต- เถระ เปนยอดของเหลาภกษสาวก ผบรรลปฏสมภทา ๔. จรงอย พระเถระแมรปน เมอเขาไปหาพระมหาสาวก ผมชอเสยงถาม ปญหากด เมอเขาไปเฝาพระทศพลทลถามปญหากด ยอมถาม ปญหาในเรองปฏสมภทาทงหลายเทานน เพราะตนเปนผชาชอง ชานาญในปฏสมภทาทงหลาย ดงนน ทานจงชอวาเปนยอดของ เหลาภกษสาวกผบรรลปฏสมภทา ดวยอานาจความเปนผชาชอง น. ในปญหากรรมของทาน มเรองทจะกลาวตามลาดบ ดงน ความจรง พระเถระแมรปน บงเกดในสกลทมโภคสมบต มาก ในกรงหงสวด ครงพระพทธเจาพระนามวา ปทมตตระ. สมยตอ ๆ มา กาลงธรรมกถาของพระศาสดา เหนพระศาสดา ทรงสถาปนาภกษรปหนงไวในตาแหนงเอตทคคะ เปนยอดของ เหลาภกษสาวกผบรรลปฏสมภทา จงกระทากศลกรรมใหยงยวด ขนไป ปรารถนาตาแหนงนน. กระทากศลจนตลอดชวต เวยนวาย อยในเทวดาและมนษย บงเกดในสกลพราหมณ กรงสาวตถ ใน พทธปปาทกาลน. เหลาญาตไดขนานนามเขาวา โกฏฐตมาณพ. เขาเจรญวย กเรยนเวททงสาม วนหนง ฟงธรรมกถาของพระ-


ศาสดา ไดศรทธาแลวกบวช. ตงแตบวชแลว ทานทางานในวปสสนา กบรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทาทงหลาย เปนผชาชอง ชานาญ ในปฏสมภทาทงหลายเทานน ตลอดกาลเปนนตย เมอ ถามปญหา กถามในปฏสนภทาทงหลายเทานน. ตอมาภายหลง พระศาสดาทรงทามหาเวทลลสตรใหเปนอตถปปตตตนเรอง จง ทรงสถาปนาทานไวในตาแหนงเอตทคคะเปนยอดของเหลาภกษ สาวกผบรรลปฏสมภทา แล จบ อรรถกถาสตรท ๑๐ จบ อรรถกถาวรรคท ๓


วรรคท ๔ วาดวยภกษผมตาแหนงเลส ๑๒ ทาน [๑๔๙] ดกอนภกษทงหลาย พระอานนท เลศกวาพวกภกษสาวกของ เราผเปนพหสต. พระอานนท เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผมสต. พระอานนท เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผมสต. พระอานนท เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผมความเพยร. พระอานนท เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผเปนปฏฐาก. พระอรเวลกสสปะ เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผมบรษท มาก. พระกาฬทาย เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผทาสกลให เลอมใส. พระพกกละ เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผมอาพาธนอย. พระโสภตะ เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผระลกชาตกอนได. พระอบาล เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผทรงวนย. พระนนทกะ เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผกลาวสอนนาง ภกษณ. พระนนทะ เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผคมครองทวาร ในอนทรยทงหลาย. พระมหากปปนะ เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผกลาวสอน ภกษ.


พระสาคตะ เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผฉลาดในเตโชธาต. พระราธะ เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผมปฏภาณแจมแจง. พระโมฆราชะ เลศกวาพวกภกษสาวกของเราผทรงจวร เศราหมอง. จบ วรรคท ๔


วรรคท ๔ อรรถกถาสตรท ๑ ประวตพระอานนทเถระ วรรคท ๔ สตรท ๑ พงทราบวนจฉยดงตอไปน. พงทราบวนจฉยในคาวา พหสสตาน เปนตนดงน. แมพระเถระ รปอน ๆ ทเปนพหสต มธตทรงจาและเปนอปฏฐากกมอย สวนทาน พระอานนทน เลาเรยนพระพทธวจนะ กยดยนหยดอยในปรยตดจ ผรกษาเรอนคลง ในศาสนาของพระทศพล เพราะเหตนน ทานจง ชอวาเปนยอดของเหลาภกษสาวก ผเปนพหสต. อนง สตทเลาเรยน พระพทธวจนะแลวทรงจาไวของพระเถระนเทานนกมกาลงกวา พระเถระรปอน ๆ เพราะเหตนน ทานจงชอวาเปนยอดของเหลาภกษ สาวกผมสตทรงจา. อนง ทานพระอานนทนนแล ยนหยดยดอย บทเดยวกถอเนอความไดถงหกหมนบท จาไดทกบทโดยทานองท พระศาสดาตรสไวนนแล เพราะเหตนน ทานจงชอวาเปนยอดของ เหลาภกษสาวกผมคต. อนง ความเพยรเลาเรยน ความเพยรทองบน ความเพยรทรงจา และความเพยรอปฏฐากพระศาสดา ของทานพระ- อานนทรปนนเทานน ทภกษอนๆ เทยบไมได เพราะเหตนน ทานจง ชอวาเปนยอดของเหลาภกษสาวกผมธต. หนง ทานพระอานนทรปน เมออปฏฐากพระตถาคต กไมอปฏฐากดวยอาการอปฏฐากของเหลาภกษ ผอปฏฐากรปอน ๆ ดวยวาเหลาภกษผอปฏฐากรปอน ๆ เมออปฏฐาก พระตถาคต อปฏฐากอยไมไดนาน ทงอปฏฐากยดพระหฤทยของพระ-


พทธะทงหลายไวไมได. สวนพระเถระ นบแตวนทไดตาแหนงพระ- อปฏฐาก กเปนผปรารภความเพยร อปฏฐากยดพระหฤทยของพระ- ตถาคตไวได เพราะเหตน ทานจงชอวาเปนยอดของเหลาภกษสาวก ผอปฏฐาก. ในปญหากรรมของทาน มเรองทจะกลาวตามลาดบดงน ไดยนวา ในกปสดทายเจดแสนกปแตกปนไป พระศาสดา พระนามวาปทมตตระ อบตในโลก พระองคมพระนครชอวา หงสวด มพระราชบดาพระนามวา นนทะ พระราชมารดาผเปนพระเทว พระนามวา สเมธา มพระโพธสตว พระนามวา อตตรกมาร. พระองค ออกอภเนษกรมณทรงผนวชในวนพระราชโอรสประสต ทรงประกอบความ เพยรเนอง ๆ แลวทรงบรรลพระสพพญตญาณตามลาดบ ทรงเปลงพระพทธอทานวา อเนกชาตสสาร เปนตน ประทบ ณ โพธบลลงกลวงเวลาไป ๗ วน ทรงยนพระบาทออกดวยหมายจกทรง วางไวทแผนดน ครงนน ดอกปทมมขนาดทกลาวไวแลวแตหนหลง ชาแรกแผนดนชขนรองรบ เพราะหมายถงดอกปทมนน พระผม พระภาคเจาจงปรากฏพระนามวา ปทมตตระนนแล. พระองคม พระอครสาวก นามวา เทวละองคหนง จลชาตะองคหนง มหมพระ- อครสาวกา นามวา อมตา องคหนง อสมา องคหนง ทรงมพระอปฏฐาก นามวา สมนะ. พระปทมตตรผมพระภาคเจา เมอทรงสงเคราะห พระพทธบดา มภกษแสนรปเปนบรวาร ประทบอย ณ กรงหงสวด ราชธาน. สวนพระกนษฐภาดาของพระองค พระนามวา สมนกมาร. พระราชาพระราชทานบานสวยสองพนโยชนนบแตกรงหงสวดแด สมนราชกมารนน. สมนราชกมารนนเสดจมาเฝาพระราชบดาและ พระศาสดา เปนครงคราว.


ตอมาวนหนง ชนบทชายแดนกอกบฏ สมนราชกมาร จงสงขาว ถวายพระราชา พระราชาทรงใหตอบไปวา พอตงเจาไวในตาแหนง นนเพราะเหตไร สมนราชกมารนนปราบกบฏสงบแลว สงขาวไป กราบทลพระราชาวา เทวะ ชนบทสงบราบคาบแลว พระเจาขา. พระราชาทรงยนดตรสวา ลกพอจงรบมา. สมนราชกมารนน มอมาตย ประมาณพนคน ทรงปรกษากบอมาตยเหลานนในระหวางทางวา พระราชบดาของเราทรงยนด ถาจะพระราชทานพรแกเรา เราจก รบอะไร. ลาดบนน อมาตยบางพวกทลพระราชกมารวา โปรด รบชาง รบมา รบชนบท รบรตนะ ๗ อกพวกหนงทลวา พระองค เปนราชโอรสของพระเจาแผนดน ทรพยพระองคไดไมยาก แตทรพย นนแมไดแลว กจาตองละไปทงหมด บญตางหากทพระองคจะพา ไปได เพราะฉะนน เมอสมมตเทพพระราชทานพร ขอพระองค โปรดรบพร คอการอปฏฐากพระปทมตตรผมพระภาคเจา ตลอด ไตรมาสเถดพระเจาขา. พระราชกมารนนรบสงวา พวกทานเปน กลยาณมตรของเรา พวกทานทาจตคดอยนใหเกดแกเรา เรา จกทาอยางนน แลวเสดจไปถวายบงคมพระราชบดา ถกพระ- ราชบดาสวมกอดจมพตทกระหมอม แลวตรสวา ลกเอย พอจะ ใหพรแกเจาดงน จงกราบทลวา ขาแตมหาราชเจา กระหมอม ฉนปรารถนาจะเปนผอปฏฐากพระผมพระภาคเจาดวยปจจย ๔ ตลอดไตรมาส เพอทาชวตไมใหเปนหมน พระพทธบดาตรส วา พอไมอาจใหพรขอนแกลกไดดอก พอจะใหพรอยางอน นะลก. พระราชกมารกราบทลวา ขาแตเทวะ ธรรมดาวากษตรย ไมตรสคาสองนะ พระเจาขา ขอโปรดพระราชทานพรนแกกระหมอม-


ฉนเถด พรอยางอนกระหมอมฉนไมตองการ พระเจาขา. พระพทธ- บดาตรสวา ธรรมดาวาพระหฤทยของพระพทธเจาทงหลาย รกน ไดยาก หากพระผมพระภาคเจาไมทรงประสงค เมอพอใหพรเจาแลว จกมอะไร. พระราชกมารกราบทลวา ดละ เทวะ กระหมอมฉนจกทราบ พระหฤทยของพระผมพระภาคเจา ดงนแลวเสดจไปยงพระวหาร สมยนน พระผมพระภาคเจาเสวยเสรจแลวเสดจเขาพระคนธกฎ พระราชกมารจงเสดจไปยงสานกภกษทงหลายทประชมกน ณ ศาลา ทรงกลม. ภกษเหลานนทลถามพระราชกมารวา ถวายพระพร พระ- ราชบตร พระองคเสดจมาเพราะเหตอะไร. พระราชกมารตรสวา เพอ จะเฝาพระผมพระภาคเจา โปรดชบอกพระผมพระภาคเจาแกขาพเจา ทเถด เหลาภกษทลวา พระราชบตร พวกอาตมภาพเขาเฝาพระศาสดา ในเวลาทมงมาดปรารถนาไมไดดอก ตรสถามวา ใครเลาถงจะเฝาได เจาขา. มลตอบวา ถวายพระพร พระราชบตรพระนามวาสมนเถระ. พระราชกมารตรสถามถงทนงของพระเถระวา พระเถระนนอยไหนเลา ทานเจาขา. แลวเสดจไปตรสวา ทานเจาขา ขาพเจาประสงคจะเฝาพระผม พระภาคเจา โปรดชบอกพระผมพระภาคเจาแกขาพเจาดวยเถด เมอ พระราชกมารกาลงทอดพระเนตรเหนอยนนแล พระเถระกเขาอาโป- กสณฌาน อธษฐานแผนดนใหญใหเปนนา ดาลงในแผนดนไปปรากฏท พระคนธกฎของพระศาสดา ครงนน พระผมพระภาคเจาตรสกะพระ- สมนเถระวา สมนะ เหตไร เธอจงมา ทานทลวา พระราชบตรเสดจมา ประสงคจะเฝาพระผมพระภาคเจา พระเจาขา. ตรสวา แนะภกษ ถา อยางนน เธอจงจดอาสนะส เมอพระราชกมารกาลงทอดพระเนตรเหน อยนนแล พระเถระกถอเอาพทธอาสนะ ดาลงในพระคนธกฎ ไปปรากฏ


นอกบรเวณ จดอาสนะไวทบรเวณ พระราชกมาร ทรงเหนเหตนาอศจรรย ทงสองนแลว ทรงดารวา ภกษรปนใหญหนอ. แมพระผมพระภาคเจา กเสดจออกจากพระคนธกฎแลวประทบนงเหนออาสนะทจดไว เมอตรส ถามวา กอนราชบตร พระองคเสดจมาเมอไร พระราชกมารทลวา ขาแต พระองคผเจรญ เมอพระองคเสดจเขาพระคนธกฎ แตภกษทงหลาย บอกวา ทานเขาเฝาไมไดในขณะทมงมาดปรารถนา จงสงขาพระองค ไปยงสานกของพระเถระ สวนเพระเถระแสดงดวยถอยคา ๆ เดยว พระ- เถระนเปนทสนทสนมในพระศาสนาของพระองคหรอพระเจาขา ตรสวา ใชแลว พระราชกมาร ภกษรปนเปนทสนทสนมในศาสนาของเรา. ทลวา ภกษรปนทาอะไร จงเปนทสนทสนมในพระศาสนาของพระ- พทธเจาทงหลาย พระเจาขา. พระผมพระภาคเจาตรสวา ถวายทาน รกษาศล ทาอโปสถกรรมนะส พระราชกมาร พระราชกมารทวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ขาพระองคประสงคจะเปนผสนทสนมใน พระพทธศาสนาเหมอนพระเถระ พรงน ขอพระองคโปรดทรงรบภกษา ของขาพระองคนะพระเจาขา. พระผมพระภาคเจาทรงรบโดยดษณภาพ พระราชกมารเสดจไปยงทประทบของพระองค จดสกการะอยางใหญ ตลอดคนยงรง ไดถวายขนธวารภตร (อาหารทถวายพระระหวางตง คายพกแรม) วนท ๗ ถวายบงคมพระศาสดาทลวา ขาแตพระองค ผเจรญ ขาพระองคไดรบพร คอการอปฏฐากพระองคตลอดไตรมาส ภายในพรรษา จากสานกพระราชบดา ขอพระองคทรงโปรดรบอยจา พรรษาตลอดไตรมาส เพอขาพระองคดวยเถด พระเจาขา. พระผมพระ- ภาคเจาทรงตรวจดวาอรรถประโยชนดวยขอนน มไหมหนอ กทรงเหน วามอย จงตรสวา ดกอนราชกมาร พระตถาคตทงหลาย ยอมอภรมย


ยนดในเรอนวางแล พระราชกมารตรสวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ขาพระองครแลว ขาแตพระสคต ขาพระองครแลว แลวทลวา ขาแต พระองคผเจรญ ขาพระองคจะลวงหนาไปกอน จะใหเขาสรางพระวหาร เมอขาพระองคสงคนไปทล ขอพระองคโปรดเสดจมาพรอมดวยภกษ แสนรป ทรงถอปฏญาณแลวเสดจไปยงสานกพระราชบดา กราบทลวา เทวะ พระผมพระภาคเจา ประทานปฏญาณแกกระหมอมฉนแลว เมอ กระหมอมฉนสงคนมากราบทล ขอพระองคพงโปรดสงพระผมพระ- ภาคเจาดวย พระเจาขา ถวายบงคมพระราชบดาแลวเสดจออกไป ทรง สรางวหารทกระยะทางโยชนหนง เสดจไปสนทางไกลสองพนโยชน ครนเสดจถงแลว ทรงเลอกทตงพระวหารในนครของพระองค ทรงเหน อทยานของกฎมพ (เศรษฐ) ชอ โสภะ ทรงซอดวยทรพยแสนหนง สละพระราชทรพยแสนหนง โปรดใหสรางพระวหาร ณ พระวหารนน โปรดใหสรางพระคนธกฎสาหรบพระผมพระภาคเจา และกฎทเรนและ มณฑปเปนทพกกลางคนและกลางวน สาหรบเหลาภกษนอกนน จด สรางกาแพงลอมและซมประต แลวทรงสงคนไปยงสานกพระราชบดา กราบทลวากจของกระหมอมฉนสาเรจแลว ขอไดโปรดสงพระศาสดา ไปเถด พระราชบดา ใหพระผมพระภาคเจาเสวยแลวทลวา ขาแต พระผมพระภาคเจา กจของสมนสาเรจแลว เขาหวงการเสดจไปของ พระองค พระเจาขา. พระผมพระภาคเจา มภกษแสนรปแวดลอม ประทบอย ณ วหารทงหลาย ทกระยะโยชนหนงไดเสดจไป พระ- ราชกมาร ทรงทราบวา พระศาสดากาลงเสดจมา กเสดจออกไป ตอนรบสนระยะทางโยชนหนง ทรงบชาดวยของหอมและดอกไมเปนตน สงเสดจเขาไปยงพระวหาร ทรงมอบถวายพระวหารวา


สตสหสเสน เม กต สตสหสเสน มาปต โสภน นาม อยยาน ปฏคคณห มหามน ขาแตพระมหามน ของพระองคโปรดทรงรบ อทยาน ชอ โสภนะ ซงขาพระองคซอมาดวย ทรพยแสนหนง สรางวหารดวยทรพยแสนหนง ดวยเถด พระราชกมารนน ในวนเขาพรรษา ถวายทานแลว เรยกบตรภรยา ของตนและเหลาอมาตยมาแลวสงวา พระศาสดาเสดจมายงสานกของ พวกเราเปนทางไกล กพระพทธเจาทงหลายของเรา ทรงหนกในธรรม ไมเหนแกอามส เพราะฉะนน เราจกนงผาสองผนตลอดไตรมาสน สมาทานศลสบ อยเสยในทนนแหละพวกทานพงถวายทานตลอดไตรมาส โดยทานองนแดพระขณาสพแสนรป สมนราชกมารนน ประทบอย ในฐานะทถกกนกนสถานทอยของพระสมนเถระ เหนกจกรรมทกอยาง ทพระเถระกระทาวตรแดพระผมพระภาคเจา ดารวา พระเถระนเปน ทสนทสนมในพระตถาคต เราควรปรารถนาตาแหนงของพระเถระนน เมอใกลวนปวารณาออกพรรษา จงเสดจเขาไปยงหมบาน ถวายมหาทาน ๗ วน วนทครบ ๗ วน ทรงวางไตรจวรแทบเทาภกษแสนรป ถวายบงคม พระศาสดาแลวหมอบบงคมดวยเบญจางคประดษฐทลวา ขาแตพระองค ผเจรญ บญนนใดทขาพระองคกระทามาตงแตถวายทานระหวางทพก กลางทางมา ๗ วน บญอนนน ขาพระองคมไดประสงคสวรรคสมบต มไดประสงคพรหมสมบต แตขาพระองคปรารถนาเปนอปฏฐากของ พระพทธเจาจงกระทา อนงเลา ขาแตพระผมพระภาคเจา แมขาพระองค กจะเปนอปฏฐากเหมอนพระสมนเถระในอนาคตกาล พระศาสดาทรง


เหนไมมอนตรายสาหรบพระราชกมารนน จงทรงพยากรณแลวเสดจ กลบไป พระราชกมารทรงสดบแลวทรงดารวา กธรรมดาพระพทธเจา ทงหลาย ไมตรสเปนคาสอง ในวนทสอง กไดเปนเหมอนถอบาตรจวร ของพระโคดมพทธเจา ตามเสดจไปเบองพระปฤษฎางค พระราชกมารนน ในพทธปบาทกาลนน ถวายทานแลวบงเกด ในสวรรคแสนป ครงพระพทธเจาพระนามวากสสป ไดถวายผาหม เพอรองรบบาตรแกพระเถระผเทยวไปบณฑบาต ไดทาการบชา บงเกดในสวรรคอก จตจากภพนน เปนพระเจาพาราณส เสดจขนชน บนปราสาทอนประเสรฐ ทอดพระเนตรเหนพระปจเจกพทธเจา องค ซงมาแตเขาคนธมาทน ใหนมนตมาแลวใหฉนโปรดใหสรางบรรณศาลา ๘ หลง สาหรบพระปจเจกพทธเจาเหลานน ในมงคลอทยานของพระองค ทรงตกแตงตงทาดวยรตนะลวน เตยงทาดวยแกวมณอยางละ ๘ และ เชงรองแกวมณ ไดทาการอปฏฐากถงหมนป. เหลานเปนฐานะทปรากฏ แลว กทานถวายทานอยถงแสนกป บงเกดในสวรรคชนดสต กบพระ- โพธสตวของเรา จตจากชนดสตนนแลว กบงเกดในเรอนของเจา- อมโตทนศากยะ ลาดบนน ทานเกดแลวทาพระญาตทงมวลของทาน ใหราเรงบนเทงใจ เพราะฉะนน พระประยรญาตจงขนานพระนาม แกทานวาอานนทะ เมอพระผมพระภาคเจาเสดจออกอภเนษกรมณ ตามลาดบ บรรลพระสมมาสมโพธญาณแลว เสดจมากรงกบลพศด เปนการเสดจครงแรก กาลงเสดจออกจากกรงกบลพศดนน เมอเหลา พระราชกมารบรรพชาเพอเปนบรวารของพระผมพระภาคเจา ทาน กออกบวชในสานกพระศาสดาพรอมกบเหลาเจาศากยะมเจาภททยะ


เปนตน ไมนานนก ไดฟงธรรมกถาของทานพระปณณมนตานบตร กดารงอยในโสดาปตตผล. กสมยนนแล พระผมพระภาคเจาทรงมอปฏฐากไมประจาถง ๒๐ ปในปฐมโพธกาล บางคราวทานพระนาคสมาล ถอบาตรจวรตาม เสดจ บางคราว ทานพระนาคตะ บางคราว ทานพระอปวานะ บางคราว ทานพระสนขกขตตะ บางคราว ทานจนทะ สมณทเทส บางคราว ทาน พระสาคตะ บางคราว ทานพระราธะ บางคราวทานพระเมฆยะ บรรดาพระอปฏฐากไมประจาเหลานน ครงหนง พระผมพระภาคเจา เสดจเดนทางไกลกบพระนาคสมาลเถระ ถงทางสองแพรง พระเถระ ลงจากทางทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ขาพระองคจะไปทางน ลาดบนน พระผมพระภาคเจาตรสกะทานวา มาเถดภกษ เราจะไปกน ทางน พระเถระทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ขอพระองคทรงถอ ทางพระองคเถด ขาพระองคจะไปทางน แลวเรมจะวางบาตรจวรลง ทพนดน พระผมพระภาคเจาตรสวา เอามาสภกษ ทรงรบบาตรจวร แลวเสดจดาเนนไป เมอภกษรปนนเดนทางไปตามลาพง พวกโจรกชง บาตรจวรและตศรษะแตก ทานคดวา บดนกมแตพระผมพระภาคเจา เปนทพงของเราได ไมมผอนเลย แลวมายงสานกพระผมพระภาคเจา ทงทโลหตไหล เมอพระผมพระภาคเจาตรสถามวา นอะไรกนละภกษ กทลเรองราวถวาย พระผมพระภาคเจาตรสปลอบวา อยาคดเลย ภกษ เราหามเธอ กเพราะเหตอนนนนนแหละ อนง ครงหนง พระผมพระภาค- เจาเสดจไปยงบานชนตคาม ใกลปาจนวงสมฤคทายวน กบพระเมฆย- เถระ แมในทนน พระเมฆยะเทยวบณฑบาตไปในชนตคาม พบสวน มะมวงนาเลอมใส รมฝงแมนา กทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา


ขอพระองคโปรดรบบาตรจวรของพระองคเถด ขาพระองคจะทา สมณธรรม ทปามะมวงนน แมถกพระผมพระภาคเจาทรงหามสามครง กยงไป ถกอกศลวตกเขาครอบงา กกลบมาทลเรองราวถวาย พระผ- มพระภาคเจาตรสกะทานวา เรากาหนดถงเหตของเธออนนแหละ จงหาม แลวเสดจดาเนนไปยงกรงสาวตถตามลาดบ ณ กรงสาวตถนน พระผมพระภาคเจาประทบนงเหนอพทธอาสน อนประเสรฐทเขาจดไวบรเวณพระคนธกฎ อนภกษสงฆแวดลอมแลว เรยกภกษทงหลายมาแลวตรสวา ดกอนภกษทงหลาย บดนเราแกลง ภกษบางพวกกลาววา ขาพระองคจะไปทางนแลวกไปเสยอกทางหนง บางพวกกวางบาตรจวรของเราไวบนพนดน พวกเธอจงชวยกนเลอก ภกษอปฏฐากประจาใหแกเราเถด. ภกษทงหลายเกดธรรมสงเวช. ครงนนทานพระสารบตร ลกจากอาสนะถวายบงคมพระผมพระภาคเจา ทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคเมอปรารถนาพระองค พระองค เดยว จงบาเพญบารมทงหลาย สนอสงไขยกาไรแสนกป ผมปญญา มาก เชนขาพระองค ชอวา เปนอปฏฐาก กควรมใชหรอ ขาพระองคจะ อปฏฐากละ พระผมพระภาคเจาตรสหามทานวา อยาเลย สารบตร เราอยทศใด ทศนนกไมวางเลย โอวาทของทานกเหมอนโอวาทของ พระพทธเจาทงหลาย กจททานจะอปฏฐากเรา ไมมดอก พระอสตมหา- สาวก ตงตนแตทานพระโมคคลลานะ กลกขนโดยอบายนนเหมอนกน พระผมพระภาคเจากทรงหามเสยสน. สวนพระอานนทเถระนงนงเลย. ลาดบนน ภกษทงหลายกลาวกะทานพระอานนทวา ทานอานนท ภกษ- สงฆทลขอตาแหนงอปฏฐากกน แมทานกจงทลขอส. ทานพระอานนท- เถระ กลาววา ทานผมอาย ธรรมดาวาตาแหนงททลขอไดแลว เปน


เชนไรเลา พระศาสดาไมทรงเหนกระผมหรอ ถาพระศาสดาจกทรง ชอบพระทย กจกตรสวา อานนทจงอปฏฐากเราดงน. ลาดบนน พระผ มพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย อานนทไมตองมผอนชวน ใหอตสาหะดอก จกรตวเองแหละแลวอปฏฐากเรา. ตอนน ภกษทงหลาย กลาววา ลกขนสอานนท ทลขอตาแหนงอปฏฐากกะพระทศพล. พระเถระลกขนแลวทลขอพร ๘ ประการ คอ สวนทขอหาม ๔ สวนทขอรอง ๔ พระเถระทลวา ชอวาพรสวนทขอหาม ๔ คอ ขาแต พระองคผเจรญ ถาพระผมพระภาคเจาจกไมประทานจวรจกไม ประทานบณฑบาต อนประณตทพระองคทรงไดมาแลวแกขาพระองค จกไมประทานใหขาพระองคอยในพระคนธกฎเดยวกนกบพระองค จกไมทรงพาขาพระองคไปในทนมนต อยางน ขาพระองคจกอปฏฐาก พระผมพระภาคเจา เมอตรสถามวา อานนท เธอเหนโทษอะไรในขอน จงทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ถาขาพระองคจกไดวตถประสงค เหลานไซร จกมผกลาวไดวา อานนทบรโภคจวร บรโภคบณฑบาต อนประณต อยในพระคนธกฎเดยวกน ไปสทนมนตเดยวกนกบพระ- ทศพล เมอไดลาภนจงอปฏฐากพระตถาคต หนาทของผอปฏฐากอยางน จะมอะไร เพราะฉะนน ทานจงทลขอพรสวนทขอหาม ๔ ประการ เหลาน พระเถระทลวา พรสวนทขอรอง ๔ คอ ขาแตพระองคผเจรญ พระผมพระภาคเจาจกเสดจไปสทนมนตทขาพระองครบไว ถาขา- พระองคจะพาคนทมาแตรฐภายนอก ชนบทภายนอก เขาเฝาไดใน ขณะทเขามาแลว ขณะใด ขาพระองคเกดความสงสย ขณะนน ขา- พระองคเขาเฝาพระผมพระภาคเจาได พระผมพระภาคเจาทรงแสดง ธรรมใดลบหลงขาพระองค จกเสดจมาตรสธรรมนนแกขาพระองค


อยางน ขาพระองคจงจกอปฏฐากพระผมพระภาคเจา เมอตรสถามวา อานนท ในขอน เธอเหนอานสงสอะไร จงทลวา ขาแตพระองคผเจรญ เหลากลบตรผมศรทธาในโลกน เมอไมไดโอกาสของพระผมพระภาค- เจา จงกลาวกะขาพระองคอยางนวา ทานอานนท พรงน ขอทานกบ พระผมพระภาคเจาโปรดรบภกษาในเรอนของกระผม ถาพระผม พระภาคเจาไมเสดจไปในทนน ขาพระองคไมไดโอกาสหาคนเขาเฝา ในขณะทเขาประสงค และบรรเทาความสงสย พวกเขากจกกลาวไดวา อานนท อปฏฐากพระทศพลทาไม พระผมพระภาคเจาไมทรงอนเคราะห ทาน แมอยางน และพวกเขาจกถามขาพระองคลบหลงพระผมพระ- ภาคเจาวา ทานอานนท คาถาน พระสตรน ชาดกน พระผมพระภาคเจา ทรงแสดง ณ ทไหน ถาขาพระองคไมไดพรขอนน พวกเขากจกกลาว ไดวา ทานไมรพระดารสแมเทาน เหตไร ทานจงเทยวอยไดตงนาน ไมละพระผมพระภาคเจาเลยเหมอนกบเงา ดวยขอนน ขาพระองค ตองการจะกลาวธรรมทแมพระผมพระภาคเจาแสดงลบหลงอก เพราะ ฉะนน ทานจงทลขอพรสวนทขอรอง ๔ ประการเหลาน แมพระผม พระภาคเจากไดประทานพรแกทาน. ทานรบพร ๘ ประการอยางน จงไดเปนพทธอปฏฐากประจา. ผลแหงบารมทงหลายทบาเพญมาตลอดแสนกป กมาถงทาน ผปรารถนาตาแหนงพทธอปฏฐากประจานนนนแล. ตงแตวนทไดตาแหนง พทธอปฏฐากแลว ทานอปฏฐากพระทศพล ดวยกจทงหลาย เปนตนอยางน คอ ดวยนา ๒ อยาง ดวยไมสฟน ๓ อยาง ดวยการนวดพระหตถและ พระบาท ดวยการนวดพระปฤษฎางค ดวยการกวาดบรเวณพระคนธกฎ คดวา พระศาสดาควรไดกจน ในเวลาน แลวถอประทปดามขนาด


ใหญไว ตอจากเวลาเทยงคนเดนตรวจรอบ ๆ บรเวณพระคนธกฎ ราตรหนง ๙ ครง อนงทานมความดารอยางนวา ถาเราจะพงงวงนอน ไซร เรากไมอาจขานรบเมอพระทศพลตรสเรยก. เพราะฉะนน ทาน จงไมปลอยประทปดามหลดจากมอตลอดคนยงรง ในขอน มวตถนทาน ดงกลาวน แตภายหลง พระศาสดาประทบอย ณ พระเชตวนวหาร ทรงสรรเสรญทานพระอานนทเถระ ผรกษาเรอนคลงธรรม โดย ปรยายเปนอนมาก จงทรงสถาปนาพระเถระไวในตาแหนงเอตทคคะ เปนยอดของเหลาภกษสาวก ผเปนพหสต มสต มสต มธต และพทธ- อปฏฐาก ในพระศาสนาน แล. จบ อรรถกถาสตรท ๑


อรรถกถาสตรท ๒ ประวตพระอรเวลกสสปเถระ ในสตรท ๒ พงทราบวนจฉยดงตอไปน. ดวยบทวา มหาปรสาน ทานแสดงวา ทานพระอรเวลกสสป เปนยอดของเหลาภกษสาวกผมบรวารมาก จรงอย พระเถระอน ๆ บางกาล กมปรวารมาก บางกาลกมปรวารนอย สวนพระเถระนกบ นองชายทงสอง มปรวารประจา เปนสมณะถงหนงพนรป บรรดาภกษ ชฎลสามรปนน เมอแตละรปใหบรรพชาครงละรป กจะเปนสมณะ สองพนรป เมอใหบรรพชาครงละสองรป กจะเปนสมณะสามพนรป เพราะฉะนน ทานอรเวลกสสป จงเปนยอดของเหลาภกษสาวกผม บรวารมาก. กคาวากสสป เปนโคตรของทาน. ปรากฏชอวา อรเวล- กสสป เพราะทานบวชในอรเวลาเสนานคม. ในปญหากรรมของทาน มเรองจะกลาวตามลาดบ ดงน. ครงพระพทธเจาพระนามวาปทมตตระ แมทานอรเวลกสสปน กถอปฏสนธในเรอนสกล ณ กรงหงสวด เจรญวยแลว ฟงธรรมกถา ของพระศาสดา เหนพระศาสดาทรงสถาปนาภกษรปหนงไวในตาแหนง เอตทคคะเปนยอดของเหลาภกษสาวกผมบรษทมาก คดวาแมเรากควร จะเปนเชนภกษรปนในอนาคตกาล จงถวายมหาทานแดภกษสงฆ ม พระพทธเจาเปนประมข ๗ วน ใหครองไตรจวร ถวายบงคมพระศาสดา แลวไดกระทาความปรารถนา ในตาแหนงเอตทคคะเปนยอดของเหลา ภกษสาวกผมบรษท พระศาสดาทรงเหนไมมอนตราย จงทรงพยากรณ


วา เขาจกเปนยอดของเหลาภกษสาวกผมบรษทมาก ในศาสนาของ พระโคดมพทธเจา ในอนาคตกาล แลวเสดจกลบไป กลบตรแมนน กระทากลยาณกรรมตลอดชวต เวยนวายอยในเทวดาและมนษย ใน ทสดกปท ๙๒ กบงเกดเปนกนษฐภาดาตางมารดา ของพระพทธเจา พระนามวา ปสสะ พระราชบดา พระนามวามหนทรราชา. ทานยงม พนองอน ๆ อกสององค. พนองทงสามองคนนไดตาแหนงองคละแผนก อยางน ทรงปราบปรามชนบทชายแดนทกอกบฏ โดยนยทกลาวแลวใน หนหลง ทรงไดพรจากสานกพระราชบดา ทรงรบพรวา พวกขา พระองคจกบารงพระทศพลตลอดไตรมาส ครงนน พนองทงสาม พระองคทรงดารวา พวกเราบารงพระทศพลกระทาใหเหมาะ จงควร จงแตงตงอมาตยผหนงไวในตาแหนงเปนผหารายได แตงตงอมาตย ผหนงเปนผรบจาย แตงตงอมาตยผหนงในตาแหนงเปนผเลยงภกษสงฆ มพระพทธเจาเปนประมข สมาทานศลสบสาหรบพระองค รกษาสกขาบท ทงหลายตลอดไตรมาส อมาตยทงสามคนนน บงเกดเปนพมพสาระ วสาขะและรฐปาละ ในพทธปบาทกาลน โดยนยทกลาวมาแลวใน หนหลง สวนพระราชกมารเหลานน เมอพระทศพลอยจาพรรษาแลว ทรงบชาดวยปจจย ดวยพระหตถของพระองคเอง กระทากลยาณกรรม ตลอดชวต บงเกดในสกลพราหมณ กอนพระทศพลของเราทรงอบต มนามวา กสสป ทงสามคนตามโคตรของตน คนทงสามนนเจรญวย แลวเรยนไตรเพท คนใหญ มบรวารมาณพ ๕๐๐ คน คนกลาง ๓๐๐ คน คนเลก ๒๐๐ คน. ทงสามพนอง ตรวจดสาระในคมภร (ไตรเพท) เหน แตประโยชนสวนปจจบนเทานน ไมเหนประโยชนสวนภายภาคหนา พชายคนใหญ ไปยงตาบลอรเวลาบวชเปนฤษพรอมกบบรวารของตน


ชอวาอรเวลกสสป. คนกลางไปบวชทคงมหาคงคานท ชอวานทกสสป. คนเลกไปบวชทคยาสสประเทศ ชอวาคยากสสป. เมอกสสปพนองบวชเปนฤษอย ณ ทนน ลวงวนไปเปนอนมาก พระโพธสตวของเรา เสดจออกมหาภเนษกรมณ ทรงไดพระสพพญ- ตญาณ ประกาศพระธรรมจกรตามลาดบ ทรงสถาปนาพระปญจ- วคคยเถระไวในพระอรหต ทรงแนะนาสหาย ๕๕ คน มยศกลบตร เปนหวหนา ทรงสงพระอรหนต ๖๐ องคใหจารกไปเพอประโยชนแก ชนเปนอนมาก ดวยพระดารสวา ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอจง จารกไปดงนเปนตน ทรงแนะนาพวกภททวคคย แลวทรงเหนเหตแหง อรเวลกสสป กทรงทราบวาเมอเราไป สามพนองพรอมบรวารจก บรรลพระอรหต ลาพงพระองคเดยวไมมเพอน เสดจถงทอยของอร- เวลกสสป ทรงขอเรอนไฟเพอประทบอย ทรงแนะนาอรเวลกสสป พรอมดวยบรวาร ตงตนแตทรงทรมานง ซงอยในเรอนไฟนน ดวย ปาฏหารยทงหลาย เปนจานวนถง ๓๕๐๐ อยางแลวทรงใหบวช นองชาย อกสองคนรวาพชายบวช กมาบวชพรอมดวยบรวาร เหลาชฎลทงหมด เปนเอหภกข ทรงบาตรและจวรสาเรจมาแตฤทธ. พระศาสดาทรงพา สมณะ ๑๐๐๐ รปนนไปยงคยาสสประเทศ ประทบนงบนหลงแผนหน ทรงตรวจดวา คนเหลานบวชบาเรอไฟ ควรจะแสดงภพทงสาม ใหเปน เสมอนเรอนไฟไหมแกคนเหลาน จงทรงแสดงอาทตตปรยายสตร. จบ เทศนา กบรรลพระอรหตหมดทกรป. พระศาสดามภกษชฎลเหลานน แวดลอม ทรงทราบถงปฏญญาทถวายไวแดพระเจาพมพสารตามลาดบ เสดจถงพระราชอทยานลฏฐวน กรงราชคฤหถ พระราชาทรงทราบวา พระทศพลเสดจมาถงแลว กพรอมดวยพราหมณและคฤหบดสบสองนหต


เสดจเขาไปเฝาพระศาสดา ถวายบงคบแลว ประทบนง ณ ทสมควร ขางหนง พระศาสดาทรงตรวจดบรษททงหมด ทรงเหนมหาชนทา ความนอบนอมอรเวลกสสป ทรงพระดารวาคนเหลานไมรวาเราหรอ กสสปเปนใหญ ขนชอวาเหลาชนทมวตก ไมอาจรบเทศนาได จงได ประทานสญญา(ณ) แกพระเถระวา กสสป เธอจงตดความวตกของ เหลาอปฏฐากของเธอเสย. พระเถระรบพระดารสของพระศาสดาแลว ลกจากอาสนะ ถวายบงคมพระศาสดาดวยเบญจางคประดษฐ เหาะขน สอากาศประมาณชวตนตาล แสดงฤทธตาง ๆ ประกาศวา ขาแต พระองคผเจรญ พระผมพระภาคเจาทรงเปนศาสดาของขาพระองค ขาพระองคเปนสาวก ขาแตพระองคผเจรญ พระผมพระภาคเจาทรง เปนศาสดาของขาพระองค ขาพระองคเปนสาวก แลวลงมาถวาย บงคมพระยคลบาทพระทศพล โดยอบายนน ครงท ๗ เหาะขนสอากาศ ๗ ชวตนตาลแลวถวายบงคมพระยคลบาทของพระทศพล นง ณ ท สมควรขางหนง. เวลานนมหาชนหมดวตกในพระศาสดาวา ทานผน เปนมหาสมณะในโลก. ลาดบนนพระศาสดาจงทรงแสดงธรรมโปรด. จบเทศนา พระราชาพรอมดวยพราหมณและคฤหบดสบเอดนหต ดารง อยในพระโสดาปตตผล นหตหนงประกาศตนเปนอบาสก. ภกษจานวน พนรป บรวารของอรเวลกสสปเหลานน คดดวยความคนเคยของตนวา กจบรรพชตของพวกเราถงทสดแลว พวกเราจกไปภายนอกทาอะไร. จงเทยวหอมลอมทานพระอรเวลกสสปอยางเดยว บรรดาภกษชฎล ทงสามนน เมอภกษชฎลแตละองครบนสสตกไดครงละองค กเปน สองพน เมอรบไดครงละสององค กเปนสามพน. ตงแตนนมานสสตก ของภกษชฎลเหลานนมเทาใด จะกลาวถงนสสตกเทานน กควรแล.


ในขอนน มวตถนทาน ดงน. แตตอมา พระศาสดาประทบอย ณ พระ- เชตวนวหาร ทรงสถาปนาพระเถระไวในตาแหนงเอตทคคะเปนยอด ของเหลาภกษสาวกผมบรษทมาก ดงนแล. จบ อรรถกถาสตรท ๒


อรรถกถาสตรท ๓ ประวตพระกาฬทายเถระ ในสตรท ๓ พงทราบวนจฉยดงตอไปน. บทวา กลปปสทกาน ไดแกผทาสกลใหเลอมใส. แทจรง พระ- เถระน ทาราชนเวศนของพระเจาสทโธทนมหาราช ผยงไมพบพระ- พทธเจาเทานนใหเลอมใส เพราะเหตนน ทานจงเปนยอดของภกษ สาวกผทาสกลใหเลอมใส ในปญหากรรมของทาน มเรองทจะกลาว ตามลาดบ ดงน. ครงพระพทธเจาพระนามวาปทมตตระ พระเถระนบงเกดใน เรอนสกล ณ กรงหงสวด กาลงฟงธรรมเทศนาของพระศาสดา เหน พระศาสดาทรงสถาปนาภกษรปหนงไวในตาแหนงเอตทคคะ เปนยอด ของภกษสาวกผทาสกลใหเลอมใส จงการทากศลกรรมใหยงยวดขน ไปแลว ปรารถนาตาแหนงนน ทานการทากศลตลอดชวต เวยนวาย อยในเทวดาและมนษยทงหลาย ถอปฏสนธในเรอนของอมาตย ณ กรง- กบลพสด ในวนทพระโพธสตวของเราทรงถอปฏสนธในครรภของ พระมารดา ในวนเกดกเกดพรอมกบพระโพธสตวแล ในวนนน ญาต ทงหลายกใหนอนบนเครองรองรบคอผาแลวนาไปถวายตวเพอรบใช พระโพธสตว. ตนโพธพฤกษ พระมารดาของพระราหล ขมทรพยทง ๔ ชาง ทรง มากณฐกะ นายฉนนะ อมาตยกาฬทาย รวมเปน ๗ น ชอวา สตตสหชาต เพราะเกดวนเดยวกบพระโพธสตว.


ในวนขนานนามทารกนน เหลาญาตตงชอวาอทาย เพราะเกด ในวนทชาวนครทวไปมจตใจฟขน (สง). แตเพราะเขาเปนคนดานด หนอย จงเกดชอวา กาฬทาย กาฬทายนนเลนของเลนสาหรบเดกชาย กบพระโพธสตวจนเจรญวย ยอมาพระโพธสตวเสดจออกมหาภเนษ- กรมณ บรรลพระสพพญตญาณ ตามลาดบ ทรงประกาศธรรมจกร อนประเสรฐ. ทรงกระทาการอนเคราะหโลก ทรงอาศยกรงราชคฤห ประทบอย. สมยนน พระเจาสทโธทนมหาราช ทรงสดบวา สทธตถ กมารบรรลอภสมโพธญาณ อาศยกรงราชคฤหประทบอย ณ พระ- เวฬวนวหาร จงทรงสงอามาตยผหนง มบรษพนคนเปนบรวารไปดวย พระดารสสงวา เจาจงนาโอรสของเรามาในทน. อามาตยนนเดนไป ๖๐ โยชนเขาไปยงพระวหาร ในเวลาทพระทศพลประทบนงกลาง บรษท ๔ ทรงแสดงธรรม อามาตยนนคดวา ขาวสาสนทพระราชา ทรงสงไปพกไวกอน แลวยนทายบรษทฟงพระธรรมเทศนาของพระ- ศาสดา กบรรลพระอรหตพรอมกบบรษพนคน ตรงทยนอยนนแหละ ครงพระศาสดาทรงเหยยดพระหตถแกอามาตยและบรษนนคนนน ดวยพระดารสวา พวกเธอจงเปนภกษเถด ทนใดนนเอง ทกคนก ทรงบาตรและจวรสาเรจมาแตฤทธ ไดเปนเหมอนพระเถระรอยพรรษา นบแตเวลาบรรลพระอรหตกนแลว ธรรมดาวาพระอรยะทงหลาย ยอมเปนผวางเฉย เพราะฉะนน อามาตยนนจงไมไดทลขาวสาสนท พระราชาทรงสงไปแดพระทศพล พระราชาทรงพระดารวา อามาตย ยงไมกลบ มาจากทนน ขาวคราวกไมไดยน จงทรงสงอามาตยคนอน ๆ ไปโดยทานองนนนนแล อามาตยแมนนไปแลวกบรรลพระอรหตพรอม กบบรษทโดยนยกอนนนแหละ แลวกนงเสย ทรงสงบรษเกาพนคน


พรอมกบอามาตยเกาคน ดวยประการฉะน ทก ๆคนสาเรจกจของตน แลวกนงเสย ครงนน พระราชาทรงพระดารวา คนมจานวนเทาน ไมบอก อะไรแกพระทศพล เพอเสดจมาในทนเพราะเขาไมรกเรา คนอน ๆ แมไปกคงจกไมสามารถนาพระทศพลมาได แตอทายบตรของเรา ปเดยวกบพระทศพล โดยเลนฝนดวยกนมา เขาคงรกเราบาง จงโปรด ใหเรยกตวมาแลวตรสสงวา ลกเอย เจามบรษพนคนเปนบรวาร จงไป นาพระทศพลมา กาฬทายกราบทลวา ขาแตเทวะ ขาพระบาท ได บรรพชาเหมอนพวกบรษทไปกนครงแรก จงจดนามา พระเจาขา. รบสงวาเจาทากจอยางใดอยางหนงแลวจงนาลกของเรามากแลวกน กาฬทายรบราชโองการวา ดละพระเจาขา แลวถอสาสนของพระราชา ไปกรงราชคฤห ยนฟงธรรมทายบรษท ในเวลาพระศาสดาทรงแสดง ธรรมแลวบรรลพระอรหต ดารงอยโดยเปนเอหภกข พรอมทงบรวาร ตอนน กดารวา ยงไมเปนกาละเทศะทพระทศพลจะเสดจไปยงนคร แหงสกล ตอสมยวสนตฤด (ฤดใบไมผล) เมอไพรสณฑมดอกไมบาน สะพรง แผนดนคลมดวยหญาสด จงจกเปนกาละเทศะ จงรอเวลาอย รวากาละเทศะมาถงแลว จงทลพรรณนาหนทาง เพอพระทศพลเสรจ ดาเนนไปยงนครแหงสกล ดวยคาถาประมาณ ๖๐ คาถาเปนตนวา นาตสต นาตอณห นาตทพภกขฉาตก สททสา หรตา ภม เอส กาโล มหามน ขาแตพระมทามน สถานทไมเยนจด ไมรอนจด ใช สถานทหาอาหารยากและอดอยาก พนแผนดนเขยวขจ


ชอมดวยหญา นเปนกาลสมควร. พระศาสดาทรงทราบวา อทายกลาวสรรเสรญการเดนไปวาเปนกาละ เทศะ ทจะเสดจดาเนนไปยงกรงกบลพสด มภกษสองหมนรปเปนบรวาร เสดจออกจารกดวยการทรงดาเนนไปแบบไมรบดวน พระอทายเถระ ทราบวา พระศาสดาเสดจออกไปแลว คดวาควรจะถวายความเขา พระหฤทย แตพระมหาราชเจาพทธบดา จงเหาะไปปรากฏ ณ พระ- ราชนเวศนของพระราชา พระราชาทอดพระเนตรเหนพระเถระ กม พระหฤทยยนด นมนตใหนงบนบลลงก(แทน) ทสมควรใหญ บรรจ บาตรใหเตมดวยโภชนะรสเลศตาง ๆ แลวถวาย พระเถระลกขนแสดง อากปปกรยาวาจะไป ทาวเธอจงตรสวา นมนตนงฉนสลกเอย ทานทล วามหาบพตรอาตมภาพจกไปฉน ณ สานกพระศาสดา ตรสถามวา ก พระศาสดาอยไหนละพอเอย ทานทลวามหาบพตร พระศาสดามภกษ สองหมนเปนบรวาร เสดจออกจารกเพอเยอนมหาบพตรแลว ตรสวา ลกฉนบณฑบาตนแลว โปรดนาบณฑบาตนอกจากนไปถวาย จนกวา ลกของโยมจะมาถงนครน พระเถระรบอาหารทจะพงนาไปถวายพระ- ทศพล แลวกลาวธรรมกถา ทาพระราชนเวศนทงสนใหไดศรทธา โดย ยงไมทนเหนพระทศพลเลย เมอทกคนเหนอยนนแล กโยนบาตรขนไป ในอากาศ แมตนเองกเหาะไปนาบณฑบาตไปวางไวทพระหตถของพระ- ศาสดา พระศาสดากเสวยบณฑบาตนน ทก ๆวน พระเถระนาอาหารจาก พระราชนเวศนมาถวายแตพระศาสดา ซงกาลงเสดจดาเนนทาง ๖๐ โยชน ตลอดทางโยชนหนงเปนอยางยง พงทราบเรองดงกลาวมาฉะน ตอมาภายหลง พระศาสดาทรงดารวา อทาย ทาพระราชนเวศน


ทงสนของพระมหาราชบดาของเราใหเลอมใสแลว จงทรงสถาปนา พระเถระไวตาแหนงเอตทคคะเปนยอดของเหลาภกษสาวกผทาสกล ใหเลอมใสแล. จบ อรรถกถาสตรท ๓


อรรถกถาสตรท ๔ ประวตพระพกกลเถระ ในสตรท ๔ พงทราบวนจฉยดงตอไปน. บทวา อปปาพาธาน ไดแกผไมมอาพาธ. บทวา พากโล ไดแก พระเถระไดชออยางน เพราะเจรญเตบโตมาในสกลทงสอง ในปญหา กรรมของทาน มเรองทจะกลาวตามลาดบ ดงน. ดงไดยนมา ในอดตกาล พระเถระนถอปฏสนธในสกลพราหมณ กอนแตพระทศพลพระนามวาอโนมทสส ปลายอสงไขยกาไรแสนกป นบแตกปน เจรญวย กเรยนพระเวท มองไมเหนสาระในคมภรไตรเพท คดวาจกแสวงหาประโยชนทเปนไปภายภาคหนา จงบวชเปนฤษ ได อภญญา ๕ และสมาบต ๘ ทาเวลาใหลวงไป ดวยการเลนฌาน สมย นน พระอโนมทสสโพธสตว บรรลพระสพญตญาณ มหมพระอรยะ แวดลอมแลว เสดจจารกไป ดาบสฟงวาพระรตนะสาม เกดขนแลว จงไปสานกพระศาสดาฟงธรรม จบเทศนา กตงอยในสรณะ แตไม อาจละฐานะ(เพศ) ของตนได ทานไปเฝาพระศาสดาและฟงธรรม เปนครงคราว ตอมา สมยหนง พระตถาคตเกดโรคลมในพระอทร. ดาบสมาเพอเฝาพระศาสดา ทราบวา พระศาสดาประชวร จงถามวา ทานเจาขา ประชวรเปนโรคอะไร เมอภกษ ทงหลายกลาววาเปนโรคลมในพระอทร จงคดวา นเปนเวลาทาบญ ของเรา จงไปยงเชงเขา รวบรวมยาชนดตาง ๆ แลวถวายพระเถระ ผอปฏฐาก ดวยกลาววา โปรดนอมถวายยานแตพระศาสดา โรคลมใน


พระอทรกสงบ พรอมกบการใชยา ดาบสนนไปเฝาในเวลาทพระ- ศาสดาทรงผาสก ทลอยางนวา ความผาสกเกดแกพระตถาคต เพราะ ยาของขาพระองคนอนใด ดวยผลแหงการถวายยาของขาพระองคนน ขอความเจบไขทางรางกายแมแตเพยงถอนผม กจงอยามในภพทขา- พระองคเกดแลวเกดเลา. นเปนกลยาณกรรมในอตตภาพนนของทาน ทานจตจากภพนน บงเกดในพรหมโลก เวยนวายอยในเทวดามนษย สนอสงไขยหนง ครงพระพทธเจาพระนามวาปทมตตระ ถอปฏสนธ ในครอบครว ณ กรงหงสวด เหนพระศาสดาทรงสถาปนาภกษรปหนง ไวในตาแหนงเอตทคคะเปนยอดของเหลาภกษสาวกผมอาพาธนอย กระทากศลกรรมยงยวดขนไป กปรารถนาตาแหนงนน. ทานกระทากศลจนตลอดชวต เวยนวายอยในเทวดาและมนษย บงเกดในครอบครวพราหมณ ณ กรงพนธมวด กอนพระทศพลพระ- นามวาวปสสบงเกด บวชเปนฤษโดยนยกอนนนแล เปนผไดฌาน อาศยอยเชงเขา พระวปสสโพธสตวบรรลพระสพพญตญาณ ม ภกษหกลานแปดแสนเปนบรวาร ทรงอาศยกรงพนธมวด ทรงทาการ สงเคราะหพระมหาราชเจาผพทธบดาแลวประทบอย ณ มคทายวน อนเกษม ครงนน ดาบสนทราบวาพระทศพลบงเกดในโลก จงมาฟง ธรรมกถาของพระศาสดาตงอยในสรณะ ไมอาจละบรรพชาของตน แตกมาอปฏฐากพระศาสดาเปนครงคราว สมยหนง ภกษทงหลาย เวนพระศาสดาและพระอครสาวกเกดโรคทศรษะ เพราะถกลมของ ตนไมมพษ ทออกดอกสพรงในปาหมพานต. ดาบสมาทเฝาพระศาสดา พบภกษนงคลมศรษะจงถามวา ทานเจาขา ภกษสงฆเปนอะไร ภกษ ทงหลายตอบวา ผมอาย เหลาภกษเปนโรคดอกไมพษ ดาบสคดวา


นเปนเวลาทจะทาการขวนขวายทางกายแกภกษสงฆ ใหบญบงเกด แกเรา จงเกบยาชนดตาง ๆ ดวยอานาจของตนแลวเอาประกอบเปนยา ถวาย โรคของภกษทกรปกสงบไปทนท ดาบสนน ดารงอยชวอาย ก บงเกดในพรหมโลก เวยนวายอยในเทวดาและมนษย เกาสบเอดกป ครงพระพทธเจาพระนามวากสสป บงเกดในกรงพาราณส ครองเรอน อยคดวา เรอนทอยของเรา ทรดโทรม จาจกตองไปชายแดนนาทพพ- สมภาระมาสรางเรอน จงไปกบพวกชางไมพบวหารใหญใหญคราครา- ในระหวางทาง กคดวา การสรางเรอนของเรายกไวกอน การสราง เรอนนน จกไมไปกบเรา แตการไปดวยกนชวยกนทาอยางใดอยางหนง กอน ควรอย เขาใหพวกชางไมเหลานนถอทพพสมภาระ ใหสราง โรงอโบสถในวหารนน ใหสรางโรงฉน โรงไฟ (ทจงกรม) เรอนไฟ กปปยกฏ (โรงพยาบาล) ทพกกลางคนและทพกกลางวน วจจกฏ (สวม) จดตงยาใชและฉนสาหรบภกษสงฆไวทกอยาง. เขากระทากศลจนตลอดชวต เวยนวายอยในเทวดาและมนษย พทธนดรหนง ถอปฏสนธในเรอนเศรษฐกรงโกสมพ กอนพระทศพล ของเราบงเกด ตงแตวนทเขาถอปฏสนธ สกลเศรษฐนนกประสบลาภ อนเลศ ยศอนเลศ ครงนน มารดาของเขาคลอดบตรแลวคดวาเดก คนนมบญ กระทาบญไวแตกอน เปนผไมมโรค อายยน ยงดารงอย ตลอดกาลเทาใด กจกเปนผใหสมบตแกเราตลอดกาลเพยงนน กเดก ทงหลายทอาบนาในแมนายมนา ในวนเกดนนแล ยอมเปนผไมมโรค จงสงเดกนนไปอาบนา ทานอาจารยผรจนาคมภรมชฌมนกายกลาววา นางใหอาบศรษะในวนท ๕ แลวสงเดกนนไปเลนนา ณ ทนน เมอ พเลยงนางนมกาลงใหเดกเลนดาลงโผลขน ปลาตวหนงเหนเดกนน


สาคญวาเหยอ กอาปากคาบเอาไป พเลยงนางนม (ตกใจ) กทงเดก หนไป ปลากกลนเดกนน สตวมบญ ไมประสบทกข กเหมอนเขาหองนอน แลวนอน ดวยเดชะบญของเดก ปลากเหมอนกลนภาชนะทรอนก เรารอน กวายไปโดยเรวถง ๓๐ โยชน เขาไปตดอวนของประมง ชาวกรงพาราณส ธรรมดาปลาใหญตดอวนยอมตาย แตเดชะบญของ เดก ปลาตวนพอเขาปลดจากอวนจงตาย ประมงทงหลายไดปลาตาย ยอมชาแหละขาย ใชคานหามไปทงตว เทยวตระเวนไปในกรง บอกวา เอาทรพยมาพนหนง และใหปลาตวน ใคร ๆ กไมซอ. ในกรงนน มสกลเศรษฐมสมบต ๘๐ โกฏ พวกประมงถงใกล ประตเรอนสกลเศรษฐนน ถกเศรษฐถามวา พวกทานเอาอะไร จงจะ ให จงตอบวา เอากหาปณะ พวกเขาใหกหาปณะแลวรบเอาปลาไป ภรยาเศรษฐ เลนกบปลาในวนอน ๆ แตวนนน วางปลาไวบนเขยง ชาแหละดวยตนเอง ธรรมดาคนทงหลาย ยอมชาระปลาทางทอง แตภรยาเศรษฐนน ชาแหละทางขางหลง เหนเดกมผวดงทองในทอง ปลา กสงเสยงลนวา เราไดบตรในทองปลา จงพาเดกไปหาสามใน ทนทนนเอง เศรษฐกใหตกลองปาวรอง แลวพาเดกไปสานกพระราชา กราบทลวา ขาแตเทวะ ขาพระบาทไดเดกในทองปลา ขาพระบาท จะทาอยางไร พระราชารบสงวาเดกนมบญ อยในทองปลากไมมโรค ทานจงเลยงไว สกลอกสกลหนงไดยนวา เขาวา สกลเศรษฐสกล หนงในกรงพาราณสไดเดกในทองปลา เศรษฐสามภรยานนกไปกรง พาราณส ลาดบนน มารดาของเดกนน เหนเดกแตงตวเลนหวอย ก ถามวา เดกคนนถกใจจรงหนอ จงบอกเรองนน มารดาอกคนหนง กลาววา บตรของเรานะ ถามวา ทานไดบตรทไหน ตอบวา ในทองปลา


มารดาเดมบอกวา กไมใชบตรของทาน เปนบตรของเรา ถามวา ทานไดมาอยางไร ตอบวา เราอมทองมาถง ๑๐ เดอน ครงนน เดก กาลงเลนนาในแมนา ปลากฮบเดกไป มารดาอกคนหนงบอกวา บตร ของทาน คงจกเปนปลาตวอนฮบเอาไป สวนเดกคนน เราไดในทองปลา แมทงสองฝายกพากนไปยงราชสกล. พระราชาตดสนวา หญงผน ไมเปนมารดามอาจจะทาได เพราะอมทองมาถง ๑๐ เดอน พวกประมง ถงจบปลาได ชอวาจบไดแตภายนอก มดบไตเปนตนกไมม แมหญง ผนไมเปนมารดา กไมอาจทาไดเพราะไดเดกในทองปลา เพราะฉะนน เดกจงเปนทายาทของทงสองสกล นบแตนนมา สกลทงสองกประสบ ลาภอนเลศยศอนเลศอยางยง จงพากนขนานนามทานวา พากลกมาร เพราะสกลทงสองเลยงใหเตบโต เมอทานรความแลว สกลทงสอง กสรางปราสาท ๓ หลงไวในนครทงสอง จดนาฏกะ นกฟอนราไว ทานอย ๒ เดอนในนครหนง ๆ อยครบ ๔ เดอนแลว เขาสรางมณฑป ไวบนเรอขนาน ใหทานกบเหลานาฏกะลงไปอยในมณฑปนน ทาน เสวยสมบตอยกไปยงอกนครหนง ๔ เดอน เหลานาฏกะชาวนคร ออกไป ตอนรบทานดวยคดวาทานจกมาครงทาง ๒ เดอน แลวหอมลอม ทานนาไปยงนครของตนอก ๒ เดอน เหลานาฏกะอกพวกหนง ก กลบไปนครของตน ทานอยในนครนน ๒ เดอนแลวกไปยงอกนครหนง โดยทานองนนนนแล ทานเสวยสมบตอยางน ๘๐ ปบรบรณ สมยนน พระโพธสตวของเรา ทรงบรรลพระสพพญตญาณ ประกาศธรรมจกรอนประเสรฐ. เสดจจารกมาโดยลาดบ ถงกรง โกสมพ พระมชฌมภาณกาจารยวา กรงพาราณส แมพากลเศรษฐ สดบขาววา พระทศพลเสดจมาแลว จงถอเอาของหอมและมาลยไป


สานกพระศาสดาฟงธรรม ไดศรทธากบวช ทานเปนปถชนอย ๗ วน อรณวนท ๗ กบรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทา ครงนน พวกหญง แมบานททานสรางสมไวครงเปนคฤหสถในนครทงสอง กกลบไป เรอนสกลของตน อยในเรอนสกลนนนนแหละ ทาจวรสงไปถวาย พระเถระใชสอยจวรผนหนง ทชาวกรงโกสมพสงไปถวาย ครงเดอน จวรผนหนง ทชาวกรงพาราณสสงไปถวาย ครงเดอน โดยทานองน นแล ชาวนครกนาจวรแตชนดสดยอด ในนครทงสองมาถวายแต พระเถระรปเดยว พระเถระครองเรอน ๘๐ ป อาพาธเจบปวยไร ๆ กมไดมตลอดกาล แมเพยงใช ๒ นวจบกอนของหอมสดดม ในปท ๘๐ กเชาบรรพชาโดยสะดวกดาย ทานแมบวชแลว อาพาธแมเลกนอย หรอความขาดแคลนดวยปจจย ๔ มไดมเลย แมสมยปรนพพาน ใน ปจฉมกาล ทานกกลาวพากลสตรทงสน โดยแสลงสขทเปนทางกาย และทางใจของตน แกอเจลกสสปะ สหายเกาครงเปนคฤหสถ แลวก ปรนพพานดวยอนปาทเสสนพพานธาต อตถปปตตเหตเกดเรอง ตง ขนดงกลาวมาฉะน สวนพระศาสดาสถาปนาพระเถระทงหลายไวใน ตาแหนงตาง ๆ ตามลาดบ กทรงสถาปนาทานพระพากลเถระไวใน ตาแหนงเอตทคคะเปนยอดของภกษสาวก ผมอาพาธนอย ในพระ- ศาสนาน ครงพระเถระยงมชวตอยแล. จบ อรรถกถาสตรท ๔


อรรถกถาสตรท ๕ ประวตพระโสภตเถระ ในสตรท ๕ พงทราบวนจฉยดงตอไปน. ดวยบทวา ปพเพนวาส อนสสรนตาน ทานแสดงวา ทานพระ- โสภตเถระเปนยอดของภกษสาวกผสามารถระลกถงขนธสนดาน ความสบตอแหงขนธทอาศยอยในชาตกอน ๆ ได ไดยนวา พระเถระนน เมอระลกถงขนธทอาศยในชาตกอน ๆ ไปตามลาดบ กถอเอาโดยนย คอคาดถงอจตตกปฏสนธในอสญญภพ ๕๐๐ กป เหมอนแสดงรอยเทา ในอากาศ เพราะเหตนน ทานจงชอวาเปนยอดของภกษสาวกผระลก ถงขนธทอาศยอยในชาตกอน ๆ ในปญหากรรมของทาน มเรองท จะกลาวตามลาดบ ดงน ไดยนวา ทานพระโสภตะน ครงพระพทธเจาพระนามวา ปทมตตระ ถอปฏสนธในครอบครว ณ กรงหงสวด เจรญวย กาลง ฟงพระธรรมเทศนาของพระศาสดา เหนพระศาสดาทรงสถาปนาภกษ รปหนงไวในตาแหนงเอตทคคะเปนยอดของภกษสาวก ผไดปพเพ- นวาสญาณ กระทากศลใหยงยวดขนไป ปรารถนาตาแหนงนน. ทาน ทากศลจนตลอดชวต เวยนวายอยในเทวดาและมนษยในพทธปบาทกาล น กบงเกดในครอบครวพราหมณ ณ กรง สาวตถ บดามารดาจง ขนานนามทานวา โสภตะ สมยตอมา ทานฟงพระธรรมเทศนาของ พระศาสดา ไดศรทธา กบวชเจรญวปสสนา บรรลพระอรหต เปนผ


ชาของชานาญ ในปพเพนวาสญาณ. ทานระลกถงสถานทตนบงเกด ไปตามลาดบ ไดเหนปฏสนธเพยงเทาอจตตกปฏสนธในอสญญภพ ในลาดบตอจากนน กไมเหนประวต ๕๐๐ ชาต เหนจตในภพสดทาย ระลกวา นอะไรกน กยตไดวาอสญญภพมไดโดยนยคอคาดคะเน พระศาสดาทรงทาเหตนใหเปนอตถปปตต เหตเกดเรองแลว ทรง สถาปนาพระเถระไวในตาแหนงเอตทคคะเปนยอดของภกษสาวก ผระลกถงขนธทอาศยอยในชาตกอน แล. จบ อรรถกถาสตรท ๕


อรรถกถาสตรท ๖ ประวตพระอบาลเถระ ในสตรท ๖ พงทราบวนจฉยดงตอไปน. ดวยบทวา วนยธราน ยทท อปาล ทานแสดงวา ทานพระอบาล เถระเปนยอดของภกษสาวกผทรงวนย ไดยนวา พระเถระรบกรรม- ฐานในสานกพระตถาคตพระองคเดยว เจรญวปสสนาแลวบรรล พระอรหตเรยนพระวนยปฎกในสานกพระตถาคตพระองคเดยว กลาวเรองทง ๓ เหลานคอ เรองพระทารกจฉกะ เรองพระอชชกะ และเรองทานพระกมารกสสป เทยบเคยงกบพระสพพญตญาณ เพราะเหตนน ทานจงชอวาเปนยอดของภกษสาวกผทรงวนย ในปญหา กรรมของทาน มเรองทจะกลาวตามลาดบดงน. ไดยนวา พระเถระน ครงพระพทธเจาพระนามวา ปทมตตระ บงเกดในครอบครว ณ กรงหงสวด กาลงฟงธรรมกถาของพระศาสดา วนหนงเหนพระศาสดาทรงสถาปนาภกษรปหนงไวในตาแหนงเอต- ทคคะเปนยอดของภกษสาวก ผทรงวนย กระทากศลใหยงยวดขนไป ปรารถนาตาแหนงนน ทานทากศลจนตลอดชวต เวยนวายอยในเทวดา และมนษย ในพทธปบาทกาลน กถอปฏสนธในเรอนกลบก บดามารดา ตงชอทานวา อบาลกมาร ทานเปนพนกงานแตงพระองคกษตรย คอเจา ๖ พระองค เมอพระตถาคตประทบอยทอนปยอมพวน ออก บวชพรอมกบเจา ๖ พระองค ซงกาลงออกทรงผนวช วธบรรพชา ของทานมาแลวในพระบาล ทานบรรพชาอปสมบทแลวขอใหพระ-


ศาสดาตรสสอนกรรมฐาน กราบทลวา ขาแตพระผเจรญ ขอไดโปรด ทรงอนญาตใหขาพระองคอยปาเถด พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษ เมอเธออยปา กจกเจรญแตธระอยางเดยว แตเมอเธออยในสานกเรา วาสธระคอการอบรม คนถธระ คอการเลาเรยนกจกบรบรณ พระ เถระรบพระดารสของพระศาสดาแลว การทาการในวปสสนา ไมนาน กบรรลพระอรหต ครงนน พระศาสดา ทรงใหทานเรยนพระวนย ปฎกทงสนดวยพระองคเอง ตอมาทานวนจฉยเรอง ๓ เรอง ทกลาว ไวแลวในหนหลง พระศาสดาประทานสาธการรบรองในเรองแตละ เรองททานวนจฉยแลว ทรงกระทาเรองทง ๓ เรองททานวนจฉยแลว ใหเปนอตถปปตต เหตเกดเรอง จงทรงสถาปนาพระเถระไวในตาแหนง เอตทคคะเปนยอดของภกษสาวก ผทรงวนยแล. จบ อรรถกถาสตรท ๖


อรรถกถาสตรท ๗ ประวตพระคนทกเถระ ในสตรท ๗ พงทราบวนจฉยดงตอไปน. บทวา ภกขโนวาทกาน ไดแกเปนผโอวาทกลาวสอนภกษณ แทจรง พระเถระน เมอกลาวธรรมกถา กทาภกษณ ๕๐๐ รปบรรล พระอรหต ในการประชมคราวเดยว เพราะเหตนน ทานจงชอวาเปนยอดของ ภกษสาวกผสอนภกษณ ในปญหากรรมของทาน มเรองทจะกลาว ตามลาดบดงน พระเถระรปน ครงพระพทธเจาพระนามวาปทมตตระบงเกด ในครอบครว กรงหงสวด กาลงฟงธรรมกถาของพระศาสดา เหน พระศาสดาสถาปนาภกษรปหนงไวในตาแหนงเอตทคคะ เปนยอด ของภกษสาวกผโอวาทสอนภกษณ จงกระทากศลใหยงยวดขนไป ปรารถนาตาแหนงนน ทานทากศลจนตลอดชวต เวยนวายอยในเทวดา และมนษย ครงพทธปบาทกาลน กถอปฏสนธในครอบครว ณ กรง- สาวตถ เจรญวยแลว ฟงพระธรรมเทศนาของพระศาสดาไดศรทธา กบวชในสานกพระศาสดา เจรญวปสสนาแลวบรรลพระอรหต เปนผ ชาชองชานาญในบพเพนวาสญาณ เมอบรษท ๔ มาถงแลว ทาน สามารถจบใจของบรษทไดหมดแลวกลาวธรรมกถา เพราะฉะนน ทานจงชอวา พระนนทกะธรรมกถก แมพระตถาคตแล เมอเจาหนม สากยะ ๕๐๐ องค ออกบวชจากครอบครวเพราะเทรด เกดกระสนจะ ลาสกขา กทรงพาภกษเจาสากยะเหลานนไปยงสระกณาละ ทรง


ทราบวาภกษเหลานนสลดใจ เพราะตรสเรองกณาลชาดก จงตรสกถา วาดวย สจจะ ๔ ใหเธอดารงอยในโสดาปตตผล ตอมา ตรสมหาสมย- สตร ใหเธอบรรลพระอรหต ซงเปนผลอนเลศ ภรยาของพระเถระ เหลานนมจตใจอยางเดยวกนหมดวาบดนเราจะทาอะไรในทน จงพากน เขาไปหาพระมหาปชาบดเถร ขอบรรพชา ภรยาทง ๕๐๐ ไดบรรพชา อปสมบทในสานกพระเถรแลว แตในชาตตอจากอดต ภรยาทงหมด ไดเปนบาทบรจารกาของทานพระนนทกะเถระ เมอดารงอยในอตต- ภาพเปนพระราชา สมยนน พระศาสดาตรสสงวาพวกภกษจงสอน พวกภกษณ พระเถระ เมอถงวาระ (เวน) กรวาภกษณเหลานนเปน บาทบรจารกาของตนในภพกอน จงคดวา ภกษผไดบพเพนวาสญาณ เหนเรากาลงนงกลางภกษณสงฆ ชกอปมาละเหตเปนตนมากลาว ธรรม ตรวจดเหตอนนแลว จะพงพดเคาะวา ทานนนทกะไมยอมสละ เหลาสนมจนทกวนน ทานมเหลาสนมหอมลอม ชางสงางาม เพราะ เหตนน ทานจงไมไปเอง สงภกษรปอนไปแทน แตภกษณทง ๕๐๐ รป นน จานงหวงเฉพาะโอวาทของพระเถระ ดวยเหตน เมอถงวาระของทาน พระผมพระภาคเจาจงไมทรงสงภกษรปอนไปแทน ตรสกะพระ วาเธอจงไปเอง สอนภกษณสงฆ ทานไมอาจคดคานพระดารสของ พระศาสดาได เมอถงวาระของตน จงใหโอวาทภกษณสงฆวน ๑๔ คา ใหภกษณเหลานนทกรป ดารงอยในโสดาปตตผล ดวยธรรมเทศนา อนประดบดวย สฬายตนะ (อายตนะ ๖) ภกษณเหลานน ชนใจตอ ธรรมเทศนาของพระเถระ พากนไปสานกพระศาสดา ทลบอกคณท ตนได พระศาสดาทรงนกวา ใครหนอแสดงธรรม ภกษณเหลานจงจะ พงบรรลมรรคผลชนสง ๆ ทรงเหนวา ภกษณทง ๕๐๐ นน ฟงธรรม


เทศนาของนนทกะอก กจกบรรลพระอรหต วนรงขน จงทรงสงภกษณ เหลานนไป เพอฟงธรรมเทศนาในสานกพระเถระผเดยว วนรงขน ภกษณเหลานนฟงธรรมแลวกบรรลพระอรหตทงหมด วนนน เวลา ทภกษณเหลานนมาเฝา พระผมพระภาคเจาทรงทราบวา ธรรมเทศนา มผล จงตรสวา เมอวนวาน ธรรมเทศนาของนนทกะ เปนเสมอน พระจนทร ๑๔ คา วนนเปนเสมอนพระจนทร ๑๕ คา แลวทรงทาเหต นนนนแล ใหเปนอตถปปตตเหตเกดเรอง จงทรงสถาปนาพระเถระ ไวในตาแหนงเอตทคคะเปนยอดของเหลาภกษสาวกผโอวาทสอน ภกษณแล. จบ อรรถกถาสตรท ๗


อรรถกถาสตรท ๘ ประวตพระนนทเถระ ในสตรท ๘ พงทราบวนจฉยดงตอไปน. ดวยบทวา อนทรเยส คตตทวาราน ทานแสดงวา ทานพระ- นนทเถระ เปนยอดของเหลาภกษสาวกผคมครองทวารในอนทรย ๖. ความจรง พระสาวกทงหลายของพระศาสดา ชอวาไมคมครองทวาร ไมมกจรง ถงอยางนน ทานพระนนทเถระ ตองการจะมองทศใด ๆ ในทศทง ๑๐ กมใชมองทศนน ๆ อยางปราศจากสตสมปชญญะ เพราะเหตนน ทานจงชอวาเปนยอดของเหลาภกษสาวกผคมครอง ทวารในอนทรยทงหลาย ในปญหากรรมของทาน มเรองทกลาวตาม ลาดบ ดงน พระเถระรปน ครงพระพทธเจาพระนามวาปทมตตระ ถอ ปฏสนธในครอบครว กรงหงสวด เจรญวยแลว กาลงฟงธรรมในสานก พระศาสดา เหนพระศาสดาสถาปนาภกษรปหนงไวในตาแหนงเอตทคคะ เปนยอดของเหลาภกษสาวกผคมครองทวารในอนทรยทงหลาย จง กระทากศลใหยงยวดขนไป ปรารถนาตาแหนงนน. ทานทากศลจน ตลอดชวต เวยนวายอยในเทวดาและมนษย ถอปฏสนธในพระครรภ ของพระมหาปชาบดโคตม กรงกบลพศด. ครงนน ในวนรบพระนาม ทานทาหมพระประยรญาตใหราเรงยนด เพราะเหตนน เหลาพระ- ประยรญาต จงขนานพระนามของทานวา นนทกมาร. แมพระมหา- สตว ทรงบรรลพระสพพญตญาณแลวประกาศพระธรรมจกร


อนประเสรฐ. ทรงอนเคราะหโลก เสดจจากกรงราชคฤหไปสกรง- กบลพศด ทรงทาพระพทธบดาใหดารงอยในโสดาปตตผล โดยทรง เฝาครงแรกเทานน วนรงขน เสดจไปพระราชนเวศนของพระพทธบดา ประทานโอวาทแกพระมารดาของพระราหล ตรสธรรมแกชนนอกนน วนรงขน เมองานอาวาหมงคลอญเชญนนทกมารเขาเรอนอภเศก กาลงดาเนนไป พระผมพระภาคเจาเสดจไปนเวศนของนนทกมารนน ทรงใหนนทกมารถอบาตรเสดจบายพระพกตรไปพระวหาร เพอให เขาบรรพชา งานมงคลอภเศก กกดกนนนทกมารอยางนนไมได เวลา นนทกมารถอบาตรตามเสดจ ชนบทกลยาณเจาสาวกขนปราสาท ชนบน เผยสหบญชร รองสงวา พระลกเจาโปรดกลบมาเรว ๆ นนท- กมารนน ไดยนเสยงนาง กไดแตแลดดวยใจรญจวน ไมอาจทานมต หมายตอบไดตามชอบใจ เพราะเคารพในพระศาสดา. ดวยเหตนน นนทกมารนน จงรอนใจ. ขณะนน นนทกมารกคดอยางเดยววา พระ- ศาสดาจกใหกลบตรงน พระศาสดาจกใหกลบตรงน พระศาสดา กทรงนาไปพระวหารใหบรรพชา. นนทกมารแมบรรพชาแลว กขด ไมได ไดแตนงเสย นบแตวนบรรพชาแลว กยงคงระลกถงคาพดของ นางชนบทกลยาณอยนนเอง ขณะนน เหมอนกบนางชนบทกลยาณนน มายนอยไมไกล นนทกมารนน ถกความกระสน อยากลาสกขา บบ คนหนก ๆ เขา กเดนไปหนอยหนง เมอเดนผานพมไมหรอกอไม ก เหมอนกบพระทศพลมาประทบยนอยเบองหนา ทานเปนเหมอนขนไก ทเอาใสกองไฟ จงกลบเขาไปทอยของตน พระศาสดาทรงพระดารวา นนทะอยอยางประมาทเหลอเกน ไมอาจระงบความกระสนสกได จงควรทาการดบความรอนจตของเธอ


เสย แตนนกตรสกะทานนนทะวา มานนนทะ เราจกไปจารกเทวโลก ดวยกน พระนนทะทลถามวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ขาพระองค จกไปสถานททเหลาทานผมฤทธไปกนไดอยางไร ตรสตอบวา เธอจง ทาจตคดจะไปอยางเดยว ไปแลวกจกเหน. ทานพระนนทะนน ตามเสดจ จารกไปเทวโลกกบพระตถาคต โดยอานภาพของพระทศพล แลด เทวนเวศนของทาวสกกเทวราช กเหนเทพอปสร ๕๐๐ นาง พระ- ศาสดาทรงเหนทานพระนนทเถระแลดโดยศภนมต จงตรสถามวา นนทะ เทพอปสรเหลานหรอนางชนบทกลยาณเปนทนาพอใจ. ทลวา ขา แตพระองคผเจรญ นางชนบทกลยาณ เทยบเทพอปสรเหลานแลว จะปรากฏเหมอนกบนางวานรทหจมกแหวง พระเจาขา. ตรสวา นนทะ เทพอปสรอยางน ไดไมยากเลย สาหรบผทาสมณธรรม. ทลวา ขาแต พระองคผเจรญ ถาพระผมพระภาคเจาทรงรบประกนแกขาพระองค ขาพระองคกจกทาสมณธรรม. พระผมพระภาคเจาตรสวา นนทะ เธอจงวางใจได เธอจงทาสมณธรรมไปเถด ถาเธอจกทากาละ (ตาย) อยางสตวมปฏสนธ เรากรบประกนวาจะไดนางเทพอปสรเหลานน. ดงนน พระศาสดาเสดจจารกไปเทวโลก ตามพทธอธยาศยแลว จงเสดจกลบมาพระเชตวนอยางเดม. ตงแตนนมา ทานพระนนทเถระ กกระทาสมณธรรมทงกลางคนทงกลางวน เพราะเหตอยากไดนางเทพ- อปสร. พระศาสดาทรงสงภกษทงหลายวา ในสถานทอยของนนทะ พวกเธอจงเทยวพดในทนน ๆ วา เขาวาภกษรปหนง ใหพระทศพล รบประกนแลวจงทาสมณธรรม เพราะเหตอยากไดนางเทพอปสรทงหลาย. ภกษเหลานนรบพระพทธดารสแลว กเทยวพดวา เขาวา ทานนนทะ เปนลกจาง เขาวา ทานนนทะถกซอมา ประพฤตพรหมจรรย เพราะ


เหตอยากไดนางเทพอปสรทงหลาย เขาวาพระผมพระภาคเจาทรงรบ ประกนทานนนทะนน ทจะไดนางเทพอปสร ๕๐๐ นาง ซงมเทาเหมอนไก๑

ภกษเหลานน ยนในทใกล ๆ นนทะ พอจะเหนพอจะไดยน เทยวพดไป ทานพระนนทเถระไดยนเรองนน คดวา ภกษพวกน ไมพดถงผอน พดปรารภถงเรา การกระทาของเราไมถกแนแลว กคดทบทวนแลว เจรญวปสสนา กบรรลพระอรหต. ขณะททานบรรลพระอรหตนนแล เทวดาองคหนง กทลเรองนนแตพระผมพระภาคเจา. แมพระผมพระ- ภาคเจากไดทรงทราบดวยพระองคเอง. วนรงขน ทานพระนนทเถระเขาไป เฝาพระผมพระภาคเจา กราบทลอยางนวา ขาแตพระองคผเจรญ พระผมพระภาคเจาทรงรบประกนขาพระองค เพอจะไดนางเทพอปสร ๕๐๐ นาง ซงมเทาเหมอนไกอนใด ขาพระองคขอเปลองพระผมพระภาคเจา จากปฏสสวะการรบคานน พระเจาขา. เรองเกดขนอยางวามาน. ตอมา ภายหลงพระศาสดา ประทบอย ณ พระเชตวนวหาร ทรงสถาปนา พระเถระไวในตาแหนงเอตทคคะเปนยอดของเหลาภกษสาวก ผคมครอง ทวารในอนทรยทงหลายแล. จบ อรรถกถาสตรท ๘ ๑. ปาฐะวา กกกฏปาทาน พมาเปน กกปาทน แปลวา มเทาเหมอนนกพราบ ซงในทอนมใชวา กาโปตก ซงแปลวานกพราบ เหมอนกน


อรรถกถาสตรท ๙ ประวตพระมหากปปนเถระ ในสตรท ๙ พงทราบวนจฉยดงตอไปน. ดวยบท ภกขโอวาทกาน ทานแสดงวา ทานพระมหากปปนเถระ เปนยอดของเหลาภกษสาวกผโอวาทภกษ. ไดยนวาพระเถระน กลาว ธรรมกถา ในการประชมคราวเดยวเทานน กทาภกษ ๑,๐๐๐ รปให บรรลพระอรหต เพราะเหตนน ทานจงชอวาเปนยอดของเหลาภกษ สาวกผโอวาทภกษ. ในปญหากรรมของทานมเรองทจะกลาวตาม ลาดบ ดงน แทจรง พระเถระรปน ครงพระพทธเจาพระนานวา ปทมตตระ บงเกดในครอบครว ในกรงหงสวด ตอมา กาลงฟงธรรมกถาของ พระศาสดา เหนพระศาสดาทรงสถาปนาภกษรปหนงไวในตาแหนง เอตทคคะเปนยอดของเหลาภกษสาวกผโอวาทภกษ ทากลใหยง ยวดขนไป จงปรารถนาตาแหนงนน. ทานทากศลจนตลอดชวต เวยน วายอยในเทวดาแลมนษย ครงพระสมมาสมพทธเจาพระนามวา กสสป ถอปฏสนธในครอบครวในกรงพาราณส เปนหวหนาคณะของ บรษ ๑,๐๐๐ คน สรางบรเวณใหญประดบดวยหอง ๑,๐๐๐ หอง. คนแม ทงหมดนน กระทากศลจนตลอดชวต ยกกปปนอบาสกใหเปน หวหนา พรอมดวยบตรภรยาบงเกดในเทวโลก เวยนวายอยในเทวดา และมนษยตลอดพทธนดรหนง. ครงนน กอนพระศาสดาของเราบงเกด กปปนะนถอปฏสนธในราชนเวศน ในนครกกกฎวด ในปจจนตประเทศ. บรษทนอกนนบงเกดในสกลอามาตย ในนครนนนนแหละ. บรรดาคน


เหลานน กปปนกมาร ครนพระราชบดาลวงลบไป กเถลงเศวตฉตรเปน พระราชาพระนามวา กปปนะ. สตรผเปนแมเรอนของพระองค ครง สรางกลยาณกรรมในชาตกอน กบงเกดในราชสกลทมชาตและโภค- สมบตทดเทยมกน เปนพระอครมเหษของพระเจามหากปปนะ. แต เพราะพระนางมพระฉววรรณเสมอนดอกองกาบ จงมพระนามวา อโนชาเทว. แมพระเจามหากปปนะกทรงสนพระหฤทยในสตะ (การศกษา) ตนบรรทมแตเชาตรทรงสงทตเรวออกทางพระทวาร ทง ๔ ดวยพระดารสสงวา พวกทานพบเหลาทานพหสต ทรงสตะ ในทใด กลบจากทนนแลว จงมาบอกเรา ดงน. สมยนน พระศาสดาของเราบงเกดในโลกแลว ทรงอาศยกรง สาวตถประทบอย. เวลานนพวกพอคาชาวกรงสาวตถ รบสนคาท เกดขนในกรงสาวตถไปยงนครนน เกบงาสนคาไวแลว กถอบรรณา- การหมายจะเฝาพระราชา ไปถงประตพระราชนเวศนทราบวา พระ- ราชาเสดจไปพระราชอทยาน จงไปทพระราชอทยาน ยนใกล ๆ ประตบอกคนเฝาประตพระราชอทยาน. ครงเขาทลใหทรงทราบแลว พระ- ราชารบสงใหเขาเฝา พวกเขามอบถวายบรรณาการแลวยนถวาย บงคม ตรสถามวา พอเอย พวกทานพากนมาจากทไหน. กราบทลวา จากกรงสาวตถ พระเจาขา ตรสถามวา แวนแควนเหลานนมอาหาร หางายหรอ พระราชาทรงธรรมอยหรอ กราบทลวา เปนอยางนน พระเจาขา ตรสถามวา กในบานเมองของทานมขาวคราวอะไรบาง เลา. กราบทลวา มอยพระเจาขา แตไมอาจกราบทลไดดวยทงปาก ทยงไมสะอาด. พระราชาจงใหพระราชทานนาดวยพระเตาทอง. พอคา เหลานน บวนปากแลวหนหนาไปทางพระทศพล ประคองอญชล


กราบทลวา ขาแตสมมตเทพ ในบานเมองของขาพระบาท พระพทธรตนะ เกดขนแลว พระเจาขา. พอสดบคาวา พทโธ เทานน พระราชากทรง เกดปตซาบซานทวพระวรกาย. แตนนตรสวา พอเอย พวกทานพดวา พทโธหรอ. กราบทลวา พวกขาพระบาทพดวา พทโธ พระเจาขา. ทรงใหพวกพอคากลาวอยางนน ๓ หน บทวา พทโธ หาประมาณมได ใคร ๆ ไมอาจทาใหมประมาณไดเลย. พระราชาทรงเลอมใสในบทวา พระ- พทธรตนะเกดขนแลวนน กพระราชทานทรพยแสนหนง แลวตรสถามวา มขาวอนอกไหม กราบทลวา ขาแตสมมตเทพ พระธรรมรตนะเกดขนแลว พระเจาขา. ทรงสดบขาวนนแลว ทรงถอปฏญาณอยางนนเหมอนกน พระราชทานทรพยอกแสนหนง แลวตรสถามวา มขาวอน ๆ อกไหม กราบทลวา ขาแตเทวะ พระสงฆรตนะเกดขนแลว พระเจาขา ทรง สดบขาวนนแลว ทรงถอปฏญาณอยางนนเหมอนกน พระราชทาน ทรพยอกแสนหนง ทรงเขยนบอกขอทพระราชทานทรพยลงในหนงสอ สงไปดวยพระดารสสงวา พอเอยพวกทานจงไปสานกพระราชเทวเถด. เมอพวกพอคาไปกนแลว ตรสถามเหลาอามาตยวา พอเอย พระ- พทธเจาเกดขนในโลกแลว พวกทานจกทาอยางไรกน. เหลาอามาตย ทลยอนถามวา ขาแตสมมตเทพ พระองคจะทรงทาอยางไร. ตรสวา เราก จกบวช เหลาอามาตยกราบทลวา เหลาขาพระบาทกจกบวชทงหมด. ตางกไมเยอใยเหยาเรอนหรอทรพยสมบต พากนขนมาควบขบออกไป เหลาพอคาไปเฝาพระนางอโนชาเทว แสดงหนงสอถวาย. พระ- นางทรงอานหนงสอนนแลวตรสถามวา พอเอย พระราชาพระราชทาน กหาปณะเปนอนมากแกพวกทาน พวกทานทาอะไร. กราบทลวา ขาแตพระเทว พวกขาพระบาทนาขาวทนารกมาถวาย พระเจาขา.


ตรสถามวา พอเอย พวกทานอาจใหเราฟงขาวนนไดไหม. กราบทลวา ขาแตพระเทว กอาจจะได แตพวกขาพระบาทไมอาจกราบทลดวย ทงปากทไมสะอาด พระเจาขา. พระนางจงใหพระราชทานนาดวย พระเตาทอง. พอคาเหลานน บวนปากแลว กกราบทลทานองทกราบ ทลพระราชามาแลว. แมพระนางกทรงเกดความปราโมทย ใหพวก พอคารบปฏญา ๓ หนแตละบท โดยนยนนเหมอนกน พระราชทาน ทรพยบทละสามแสน ๓ บท รวมเปนทรพยเกาแสน. เหลาพอคาได ทรพยรวมทงหมดถงลานสองแสน. ครงนน พระนางตรสถามเหลา พอคาวา พระราชาเสดจไปไหน. เหลาพอคากราบทลวา ขาแตพระเทว พระราชาเสดจออกไปหมายจะทรงผนวช พระเจาขา. พระนางทรงสง พวกพอคาไปดวยพระดารสวา พอเอย ถากระนน พวกทานจงกลบ ไปเสย แลวรบสงใหเรยกเหลาแมบานของเหลาอามาตยทไปกบพระ- ราชามาแลวตรสถามวา แมเอย พวกเธอรสถานท ๆ พวกสามเธอ ไปไหม. กราบทลวา ขาแตพระแมเจา ไมทราบเพคะ พวกสามขา- พระบาทไปเลนสวนกบพระราชานเพคะ ตรสวา เออ แมเอย เขาไป กนแลว แตไปในสวนนนแลว ฟงขาววา พระพทธเจาเกดขนแลว พระธรรมเกดขนแลว พระสงฆเกดขนแลว กไปกนหมายจะบวช ในสานกพระทศพล พวกเธอจะทาอยางไร. กราบทลยอนถามวา ขาแต พระแมเจา กพระองคประสงคจะทรงทาอยางไร. ตรสตอบวา เราก จกบวช กราบทลวา ถาเปนเชนนน พวกเขาพระบาทกจกบวช. ทงหมด ตางใหเทยมรถพากนออกไป. ฝายพระราชาเสดจถงฝงแมนาคงคา พรอมกบอามาตยพนคน. ขณะนน แมนาคงคาเปยมนา เหนแมนาคงคานนแลว ตางกดารและ


อธฐานวา แมนาคงคาเปยมนา. เกลอนดวยปลาราย ไมมทาสหรอ มนษยทมากบพวกเรา ซงจะพงใหเรอหรอแพแกพวกเราในทนน แตธรรมดาวา พระคณทงหลายของพระศาสดาแผไปเบองลางแต อเวจมหานรกจนถงภวคคพรหม กถาพระศาสดาทรงเปนพระสมมา- สมพทธเจาไซร ขอหลงกบมาเหลานจงอยาเปยกนาเลย แลวกควบขบมา ไปทางหลงนา. แมเพยงกบมาแตละตว กมไดเปยกนาเลย. พงฝงโนม เหมอนไปโดยราชบรรดา แตแลวกถงมหานทอน ๆ ขางหนา. ตรส ถามวา แมนาแหงทสอง ชออะไร. กราบทลวา ชอวา นลวาหน มประมาณครงโยชนทงสวนลก ทงสองกวาง พระเจาขา. ในแมนานน ไมมสจจกรยาอยางอน พากนขามแมนาทกวางถงครงโยชน ดวยสจจกรยาแมนน ทงถงมหานททสามชอวา จนทรภาคา กพากน ขามดวยสจจกรยานนนนเอง. ในวนนน แมพระศาสดา ทรงออกจากมหากรณาสมาบตตรวจด สตวโลก เวลาใกลรง กทรงเหนวา วนนพระเจามหากปปนะ ทรง สละราชสมบตมอานาตยเปนบรวาร จกเสดจมาตลอดระยะทาง ๓๐๐ โยชน เพอทรงผนวชในสานกเรา ทรงดารวา ควรทเราจะไปทาการ ตอนรบพวกเขา จงทรงปฏบตสรรกจแตเชาตร มภกษสงฆเปนบรวาร เสดจบณฑบาต ณ กรงสาวตถ ภายหลงเสวยแลวเสดจกลบจาก บณฑบาต ลาพงพระองคเอง เสดจเหาะไปประทบนงสมาธ ณ ตนไทร ใหญ ซงมอยตรงทาทคนเหลานนจะขาม รมฝงแมนาจนทรภาคา ทรงดารงพระสตเฉพาะหนา เปลงพระพทธฉพพณณรงส. คนเหลานน ขามทางทานน เหนพระพทธรศม แลนไปมา พบพระพกตรของพระ- ทศพล มพระสรเหมอนเพญจนทร กตกลงใจโดยการเหนเทานนวา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย เอกนบาต เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 488 ๑พวกเราบวชเจาะจงพระศาสดาพระองคใด พระศาสดาพระองคนน เปนพระองคนแนแท กนอมกายถวายบงคมตงแตสถานทพบ มาถวายบงคมพระศาสดา พระราชาจบทขอพระบาทพระศาสดา ถวายบงคมแลวประทนนง ณ ทสมควรสวนหนง พรอมกบอามาตย พนหนง พระศาสดาตรสธรรมกถาโปรดคนเหลานน จบเทศนา ทกคน กดารงอยในพระอรหต ขอบรรพชา. พระศาสดาทรงทราบวา เพราะ คนเหลานถวายจวรทานไวในชาตกอน จงมารบบาตรจวรของตน แลวทรงเหยยดพระหตถมวรรณะดงทอง ตรสวา จงเปนภกษหมาเถด ธรรมเรากลาวดแลว พวกเธอจงประพฤตพรหมจรรยเพอทาทสดทกข โดยชอบเถด. กเปนอนทานเหลานนบรรพชาและอปสมบทแลว พากน แวดลอมพระศาสดา เหมอนพระเถระรอยพรรษา ฝายพระนางอโนชาเทว มรถพนคนเปนบรวาร เสดจถงฝงแมนา คงคา ไมเหนหรอหรอแพ ทจะพาขามไป แตเพราะทรงเปนคนฉลาด จงทรงดารวา พระราชากคงจกทรงทาสจจกรยาเสดจไป กพระ- ศาสดานน มใชทรงบงเกดมาเพอคนพวกนนอยางเฉยว ถาพระองค ทรงเปนพระสมมาสมพทธเจา รถทงหลายของพวกเรากอยาจมนา จงทรงขบควบรถไปทางผวนา. แมเพยงดมและลอของรถทงหลาย กมไดเปยกนา. ทงแมนาทสอง ทสาม กทรงขามไปไดดวยกระทา สจจะนนนนแล เมอทรงขามไปไดนนเอง ทรงเหนพระศาสดาทโคนตนไทร. แมพระศาสดา กทรงดารวา สตรเหลานเหนสามของตน เกดฉนทราคะ ๑. ปาฐะวา ยสตถาร อททสส มย ปพพชตา สตถา โน เอโสต พมาเปน ย สตถาร อททสส มย ปพพชตา, อทธา โส เจโสต แปลตามพมา.


กจะพงทาอนตรายตอมรรคผล ทงไมอาจฟงธรรมได จงทรงกระทาโดยวธ การทพวกเขาจะไมเหนกนและกนได สตรเหลานนทงหมดขนจากทานา แลว ซงถวายบงคมพระทศพลแลวนง พระศาสดาตรสธรรมกถาโปรด สตรเหลานน. จบเทศนา สตรทกคนกดารงอยในโสดาปตตผล จงเหน ซงกนและกน พระศาสดาทรงดารวา อบลวรรณาจงมา พระเถรกมาใหสตรทกคนบรรพชา แลวพาไปสานกภกษณ พระ- ศาสดาทรงพาภกษพนรปเสดจไปพระเชตวนทางอากาศ. ครงนน ทานพระมหากปปนะเถระ รวากจตนถงทสดแลว กเปนผขวนขวาย นอย ทาเวลาใหลวงไปดวยสขในผลสมาบต อยปากด อยโคนไมกด อยเรอนวางกด กเปลงอทานเนอง ๆ วา อโห สข อโห สข (โอ สขจรง โอ สขจรง). ภกษทงหลายเกดพดกนขนวา ทานพระกปปนเถระ. ระลกถงสขในราชสมบต จงเปลงอทาน พากนไปกราบทลพระตถาคต. พระผมพระภาคเจาตรสวา บตรเราปรารภสขในมรรค สขในผล จงเปลงอทาน แลวตรสพระคาถาในพระธรรมบท ดงนวา ธมมปต สข เสต วปปสนเนน เจตสา อรยปปเวทเต ธมเม สทา รมต ปณฑโต บณฑตมใจผองใสแลวมปตในธรรม ยอมอยเปนสข ยนดในธรรมทพระอรยประกาศแลวทกเมอ ตอมาวนหนง พระศาสดาทรงเรยกภกษพนรปอนเตวาสก ของทานมาแลว ตรสถามวา ดกอนภกษทงหลายอาจารยของเธอ แสดงธรรมบางไหม กราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา อาจารย ของขาพระองคมไดแสดงธรรมเลย ทานเปนผขวนขวายนอย ประกอบ


เนอง ๆ แตสขวหารธรรมในปจจบนอย ไมใหแมแตเพยงโอวาทแก ใคร ๆ. พระศาสดารบสงใหเรยกทานมาแลวตรสถามวา กปปนะ เขาวาเธอไมใหแมแตเพยงโอวาทแกอนเตวาสกทงหลาย จรงหรอ. ทานกราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา จรงพระเจาขา. ตรสวา ดกอนพราหมณ เธออยาทาอยางน ตงแตวนนไป เธอจงแสดงธรรม แกอนเตวาสกทงหลาย. ทานรบพระพทธดารสดวยเศยรเกลาวา ดละ พระเจาขา แลวแสดงธรรมสอนสมณะพนรป ในการประชมคราวเดยว เทานน ใหเธอบรรลพระอรหตหมดทกรป. ยอมาพระศาสดาประทบ กลางสงฆ กาลงทรงสถาปนาพระเถระทงหลายในตาแหนงตาง ๆ ตามลาดบ จงทรงสถาปนาทานพระมหากปปนเถระไวในตาแหนง เอตทคคะ เปนยอดของเหลาภกษสาวก ผโอวาทภกษแล. จบ อรรถกถาสตรท ๙


อรรถกถาสตรท ๑๐ ประวตพระสาคตเถระ ในสตรท ๑๐ พงทราบวนจฉยดงตอไปน. ดวยบทวา เตโชธาตกสสาน ทานแสดงวา ทานพระสาคตเถระ เปนยอดของเหลาภกษสาวกผฉลาดเขาเตโชธาต ความจรง พระเถระน ใชเดชครอบงาเดชของนาคชออมพตตถะ ไดทาใหหายพยศ เพราะ เหตนน ทานจงชอวา เปนยอดของเหลาภกษสาวกผฉลาดเขาเตโชธาต ในปญหากรรมของทาน มเรองทจะกลาวตามลาดบ ดงน กพระเถระรปน ครงพระพทธเจาพระนามวา ปทมตตระ ถอปฏสนธในครอบครว ในกรงหงสวด ตอมา กาลงฟงพระธรรมเทศนา ของพระศาสดา เหนพระศาสดาทรงสถาปนาภกษรปหนงไวใน ตาแหนงเอตทคคะเปนยอดของเหลาภกษสาวกผฉลาดเขาเตโชธาต จงทากศลกรรมอยางใหญ ปรารถนาตาแหนงนน. เขาทากศลตลอดชวต เวยนวายอยในเทวดาและมนษย ในพทธปบาทกาลน บงเกดในครอบครว พราหมณ ในกรงสาวตถ. บดามารดาจงตงชอทานวา สาคตมาณพ. ตอมา สาคตมาณพนน ฟงพระธรรมเทศนาของพระศาสดาไดศรทธา จงบวชทาสมาบต ๘ ใหบงเกดแลว บรรลความเปนผชานาญในสมาบต นน. ตอมาวนหนง พระศาสดาเสดจจารกไป ไดเสดจถงทใกล กรงโกสมพ. สมยนน คนทมาทไปมากดวยกนเปนศตรของนายเรอ เกาททานา ตนายเรอนนตาย นายเรอนน ตงความปรารถนาดวยทงจต ทขนแคน บงเกดเปนนาคราชมอานภาพมากททาเรอนนนนแหละ เพราะมจตขนแคน เขาจงทาใหฝนตกในเวลาทมใชหนาฝน ไมใหฝนตก


ในเวลาหนาฝน. ขาวกลา กไมสมบรณ. ชาวแวนแควนทงสน ทาการ เสนสงเวยทกป เพอใหนาคราชนนสงบ สรางเรอนหลงหนงใหนาคราช นนอย. แมพระศาสดากเสดจขามทางทานน มภกษสงฆแวดลอม ได เสดจไป ทรงมพระประสงคจะประทบอยคนหนง ณ ทนน. ครงนน พระเถระนทราบวา เขาวามนาคราชดอยทนน จงคดวา ควรจะทรมาน นาคราชนใหหายพยศแลวจดแจงทประทบอยสาหรบพระศาสดา ดงนแลว เขาไปยงทอยของนาคนงขดสมาธ. นาคโกรธวา สมณะโลนน ชอไร จงบงอาจเขาไปนงยงทอยของเรา แลวจงบงหวนควนขน. พระเถระ กทาบงหวนควนยงกวา. พระยานาคทาไฟลกโพลง. พระเถระกทาไฟ ลกโพลงยงกวา ครอบงาเดชของนาคนน. นาคคดวาภกษรปนใหญจรง หนอ จงหมอบกราบลงแทบเทาพระเถระกลาววา ทานผเจรญ ขาพระเจา ขอถงทานเปนสรณะ. พระเถระบอกวา กจดวยสรณะสาหรบเราไมม ดอก ทานจงถงพระทศพลเปนสรณะเถด.๑ นาคนนรบคาวา ดละ แลว เปนผถงสรณะ. *(นาคนนไดถงพระทศพล ผมพระเศยรคอสพพญตญาณอน ประเสรฐ ผมพระเกลางามคอนพพานารมณอนประเสรฐ ผมพระนลาต คอจตตถญาณอนประเสรฐ ผมรศมพระอณณาโลมคอ สมาปตตญาณ ดงวชระอนประเสรฐ ผมพระโขนงทงคอนประเสรฐเกนความงาม ๑. ปาฐะวา โส สาธต สรณ คโตฯ โส อคจฉ ต สรณ ฯเปฯ สพพตป สคโต ฯ หตวา อโต ปฏาย น กจ วเหเม เทวป สมมา วสสาเปมตฯ พมาเปน โส สาธต สรณคโต หตวา ตโต ปฏาย น กจ วเหเต, เทวมป สมมา วสสาเปต, แปลตามพมา * ทวงเลบไวฉบบพมาสหลไมม


แหงนลกสณ ผมคพระจกษคอ ทพยจกษ ปญญาจกษ และสมนตจกษ อนประเสรฐ ผมคพระโสต คอทพยโสตญาณอนประเสรฐ ผมพระ- นาสกโดงคอ โคตรภญาณอนประเสรฐ ผมคพระปราง (แกม) คอ มรรคผลญาณและวมตตผลญาณอนประเสรฐ ผมคพระโอษฐ คอ โลกยญาณและโลกตตรญาณอนประเสรฐ ผมพระทนตงาม คอสตตตส- โพธปกขยญาณอนประเสรฐ. ผมพระเขยว ๔ คอ จตมรรคญาณอน ประเสรฐ ผมพระชวหาคอ จตสจจญาณอนประเสรฐ ผมพระหณ (คาง) คออปปฏหตญาณ (พระญาณทไมมอะไรขดขวาง) อนประเสรฐ. ผมพระศอคอญาณเครองบรรลวโมกขอนยอดเยยมอนประเสรฐ ผม พระพาหา (แขน) คอจตเวสารชชญาณอนประเสรฐ ผมพระองคล (นว) กลมงามคอ ทสานสสตญาณอนประเสรฐ ผมแผนพระอระ (อก) เตมคอสตตโพชฌงค ผมคพระถน (นม) คอ อาสยานสยญาณอน ประเสรฐ ผมพระวรกายทอนกลางคอ ทศพลญาณอนประเสรฐ ผม พระชงม (แขง) คอ ปญจนทรยและปญจพละอนประเสรฐ ผมคพระอร (ขา) คอทสกศลกมมปถอนประเสรฐ ผมสงฆาฏ คอศลสมาธปญญา อนประเสรฐ ผมบงสกลจวรเครองปกปดพระวรกาย คอหรโอตตปปะ อนประเสรฐ. ผมพระอนตรวาสก (สะบง) คออฏฐงคกมรรคญาณอน ประเสรฐ. ผมประคตเอวคอจตสปฏฐานอนประเสรฐ เปนสรณะ พระพทธเจาทานใหแจมแจงแลวดงกลาวมาน พระผมพระภาคเจา ทรงบรรลแมพระสพพญตญาณแลว) ตงแตนน นาคกไมเบยดเบยน ใคร ๆ ทาฟาฝนใหตกตองตามฤดกาล ขาวกลาทงหลายกสมบรณ พนผล.


พวกชาวกรงโกสมพ ฟงขาววา เขาวาพระผเปนเจาสาคตะ ทรมานอมพตตถนาคไดแลว ตางคอยการเสดจมาของพระศาสดา จดแจงสกการะเปนอนมาก ถวายพระทศพล ชาวเมองเหลานน ครน ถวายสกการะอยางมากแดพระทศพลแลว กตกแตงนาใสสขาว (ประเภทสรา ?) ไวในเรอนทกหลง ตามคาแนะนาของเหลาภกษ ฉพพคคย (ภกษ ๖ รป) วนรงขน เมอพระสาคตเถระเทยวบณฑบาต กพากนถวายนานน บานละหนอย ๆ พระเถระถกผคนทงหลาย ขะยนขะยอ เพราะยงไมไดทรงบญญตสกขาบท กดมทกเรอนหลงละ หนอย ๆ เดนไปไมไกลนกกสนสตลมลงทกองขยะ เพราะไมมอาหาร รองทอง. พระศาสดาเสวยเสรจแลว เสดจออกไปเหนทานพระสาคตะ- เถระนน กโปรดใหพาตวไปพระวหาร ทรงดาหนแลวทรงบญญต สกขาบท. วนรงขน ทานไดสต ฟงเขาเลาถงเหตทตนทาแลว กแสดง โทษทลวงเกน ขอใหพระทศพลงดโทษแลว เกดความสสดใจ เจรญ วปสสนาแลวบรรลพระอรหต. เรองปรากฏในพระวนย ดงกลาวมาน. พงทราบเรองพสดารตามนยทมาแลวในวนยนนนนแล ภายหลง พระ- ศาสดาประทบนงในพระเชตวนมหาวหาร กาลงทรงสถาปนาพระเถระ ทงหลายไวในตาแหนงทงหลายตามลาดบ จงทรงสถาปนาทานพระ- สาคตเถระไวในตาแหนงเอตทคคะเปนยอดของเหลาภกษสาวก ผ ฉลาดเขาเตโชธาตแล. จบ อรรถกถาพระสตรท ๑๐


อรรถกถาสตรท ๑๑ ประวตพระราธเถระ ในสตรท ๑๑ พงทราบวนจฉยดงตอไปน. ปฎภาเณยยกาน ไดแก๑ ผใหปฏภาณเกดขนไดอนนบเปน เหตใหทานแสดงซาซงพระธรรมเทศนาของพระศาสดาไดทนท ในปญหากรรมของทาน มเรองทจะกลาวตามลาดบ ดงน กพระเถระรปน ครงพระพทธเจาพระนามวาปทมตตระ บงเกด ในเรอนสกล ในเมองหงสวด ภายหลง กาลงฟงพระธรรมเทศนาของ พระศาสดา เหนพระศาสดาทรงสถาปนาภกษรปหนงไวในตาแหนง เอตทคคะ เปนยอดของเหลาภกษสาวก ผมปฏภาณ จงทา กศลใหยงยวดขนไป ปรารถนาตาแหนงนน. ทานปรนนบตพระตถาคต จนตลอดชวต เวยนวายอยในเทวดาและมนษย ครงพทธปบาทกาลน กถอปฏสนธในสกลพราหมณ กรงราชคฤห บดามารดาจงขนานนาม วาราธมาณพ เวลาแกเฒา เขาคดวาเราเปนผทบตรภรยาของตน ไมตองการจกบวชใหเวลาลวงไปเสย จงไปพระวหารขอบรรพชา กะพระเถระทงหลาย. พระเถระบางพวกไมประสงคใหบวช ดวยเหนวา เปนคนแก เปนพราหมณแกเฒา. ตอมาวนหนง พราหมณไปสานกของ พระศาสดา ทาการปฏสณฐารแลว นง ณ ทสมควรสวนหนง พระ- ศาสดาทรงเหนอปนสสยสมบตความถงพรอมดวยอปนสสย ทรงม ๑. บางแหงเปน ปฏภานกภกขน แปลวา ภกษผมปฏภาน


พระประสงคจะยกเรองขนจงตรสถามวา พราหมณบตรภรยา ยง ปรนนบตอยหรอ กราบทลวา ทานพระโคดม ปรนนบตแตทไหนเลา พวกบตรภรยาใหขาพระองคออกไปจากบาน ดวยเขาคดวาขาพระองค แกแลว ตรสถามวา ทานบวชเสยไมควรหรอพราหมณ กราบทลวา ทานพระโคดม ใครเลาจะใหขาพระองคบวช ใคร ๆ เขาไมตองการ ขาพระองคดอก เพราะเปนคนแกแลว พระศาสดาไดประทานสญญา นดหมายแกทานพระสารบตรเถระ พระเถระรบพระพทธดารสดวย เศยรเกลา ใหราธพราหมณบวช ทานคดวา พระศาสดาทรงให พราหมณผนบวชดวยความเออเฟอ ไมสมควรดแลพราหมณผนดวย ความไมเออเฟอ จงพาพระราธเถระไปทอยใกลบาน ณ ทนน ทานม ลาภทคอนขางหาไดยาก เพราะยงบวชใหม พระเถระจงใหทอยทถง แกตนแมเปนทดเลศ ใหบณฑบาตอนประณตทถงแกตน แกพระ- ราธเถระนน เทยวไปบณฑบาตเอง ทานพระราธเถระไดเสนาสนะอน สบาย และโภชนะอนสบาย รบกรรมฐานในสานกทานพระสารบตร- เถระ ไมนานนกกบรรลพระอรหต ครงนน ทานพระสารบตรเถระ กพาทานไปเฝาพระทศพล พระศาสดากทรงทราบ จงตรสถามวา สารบตร นสสตทเรามอบหมายแกเธอไปเปนเชนไร ไมอยากสกหรอ ทานพระสารบตรเถระทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมดาภกษ ผอภรมยยนดยงในพระศาสนา พงเปนเชนนพระเจาขา ครงนนเกด พดกนกลางสงฆวา ทานพระสารบตรเถระเปนผกตญกตเวท พระ- ศาสดาทรงสดบเรองนนแลวทรงเรยกภกษทงหลายมาแลวตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ความทสารบตรเปนผกตญกตเวทในชาตน ยงไมอศจรรย ในชาตกอนเธอแมบงเกดในปฏสนธของอเหตกสตว


กไดเปนผกตญกตเวทแลวเหมอนกน ภกษทงหลายทลถามวา ขาแต พระผมพระภาคเจา ในกาลไหนพระเจาขา พระผมพระภาคเจาจง ตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ในอดตกาล ชางไมประมาณ ๕๐๐ คน เขาไปปาใหญเชงเขา ตดทพพสมภาระไดแลวผกแพใหญลองลงแมนา มพระยาชางเชอกหนง นยวา เอางวงจบกงไมในทไมเรยบรอยแหง หนง ไมอาจจะธารกงไมหกได กเอาเทาเหยยบลงตรงตอแหลม เทา ถกตอแทง เกดทกขเวทนา ไมสามารถออกไปเดนได กนอนลงทนน นนแหละ ลวงไป ๒-๓ วน พระยาชางนนแลเหนพวกชางไม เดนมา ใกลตว กคดวา เราอาศยชางไมเหลานคงจกรอดชวตแน จงไดเดน ไปตามรอยชางไมเหลานน พวกเขาเหลยวกลบมาเหนชาง กกลวจงหน ไป พระยาชางนนรวาเขาหนกหยด ตดตามไปอกเมอเวลาเขาหยด หวหนาชางไมคดวา ชางเชอกน เมอเราหยดกตาม เมอเราหนกหยด คงจกตองมเหตในทนนแน ทกตนจงพากนปนขนตนไม นงคอยชางมา พระยาชางนนเดนมาใกลชางไมเหลานน กนอนกลงแสดงเทาของตน เวลานน ชางไมกเกดความเขาใจ โดยกลาววา ทานผเจรญ ชางนน มาเพราะเจบปวย ไมใชมาเพราะเหตอยางอน จงพากนเขาไปใกล พระยาชางนน เหนตอตาเขาไปในเทา กรวา เพราะเหตนเอง มนจงมา จงเอามดทคม ขวนทปลายตอแลวเอาเชอกผกใหแนน ชวยกนดงออก มาได บบปากแผลของมนนาเอาหนองและเลอดออก ลางดวยนาฝาด ใสยาทตนรจก ไมนานนก กทาใหมนสบาย พระยาชางหายปวยแลว คดวา ชางไมเหลานมอปการะแกเรามาก เราอาศยชางไมเหลาน จงรอดชวต เราควรจะกตญกตเวทตอพวกเขา จงกลบไปทอยของตน แลวนาเอาลกชางตระกลคนธะมา พวกชางไมเหนลกชาง กปลมใจ


อยางยงวา ชางของเราพาลกมา ๑พระยาชางคดวา เมอเรายนอย ทาไมหนอ ลกชางนจงยงมา มนคงจกไมรเหตทเรามา จงผละออกไป จากท ๆ ยน ลกชางกยงคงเดนตามตอย ๆ ไปขางหลงพอ พระยาชาง รวาลกตามมา จงสงเสยงสญญาใหกลบไป ลกชางไดยนเสยงพอ ก กลบไปหาพวกชางไม พวกชางไมรวา ชางนคงจกมาเพอใหลกชาง เชอกนแกเรา จงกลาววา เราไมมกจทจะใหเจาทาในสานกเราดอก จงไปหาพอของเจาเถด แลวกสงลกชางกลบไป พระยาชาง กสงลก ซงมาหาตนถง ๓ ครงไปอยใกลพวกชางไมอก ตงแตนนมา พวก ชางไมกชวยกนบารงเลยงลกชางไวในสานกของตน เวลากน ตางให กอนขาวคนละกอน เพยงพอแกความตองการของลกชางนน. ครงนน๒ ลกชางนนกขนทพสมภาระทพวกชางไมตดไวในปา มาทาเปนกองไว ทลาน ลกชางกกระทาอปการะแมอยางอน โดยทานองนนแล พระศาสดาทรงชกเหตนมาแสดงแมในชาตกอน พระ.สาร- บตร กเปนผกตญกตเวท ครงนน พระสารบตรเถระ ไดเปนชางใหญ. ภกษผหยอนความเพยรทมาในอตถปปตต (เหตเกดเรอง) ไดเปนลกชาง แตถงคมภรสงยตตนกาย ควรกลาวราธสงยตทงสน และคาถาใน พระธรรมบทวา ๑. ปาฐะวา หตถนาโค จนเตส มย ตฏนเต กนโข อย อาคโตต มม อาคตการณ ชานสสตต ตฏษนโต อปกกม. พมาเปน หตถนาโค จนเตส สย ตฏนเต "กนโข อาคโต" ต มม อาคตการณ ชานสสนต" ต ตฏานโต ปกกาม. (แปลตามพมา)

๒. ปาฐะวา อถ โส วฑฒกห อตตโน คณณโกฏยก ทพ พสมภาร...พมาเปน โส วฑฒกห อพโตคณเณ โกฏฏต ทพเพสมภาร (แปลตามพมา)


นธนว ปวตตาร ย ปสาเส วชชทสสน นคคยหวาท เมธาว ตาทส ปณฑต ภเช ตาทส เสยโย โหต น ปาปโย. พงเหนบณฑตผ กลาวสอน ชโทษ พดขมไว มปญญากวางขวาง เหมอนชบอก ขมทรพยให พงคบบณฑตเชนนน เมอคบบณฑต เชนนน กมแตด ไมเสยเลย ดงน ชอวา ธรรมเทศนาของพระเถระ แตตอมา พระศาสดากาลงทรง สถาปนาพระเถระทงหลายไวในตาแหนงทงหลายตามลาดบ จงทรง สถาปนาทานพระราธเถระไวในตาแหนงเอตทคคะเปนยอดของเหลา ภกษสาวกผประกอบดวยปฏภาณ แล. จบ อรรถกถาสตรท ๑๑


อรรถกถาสตรท ๑๒ ประวตพระโมฆราชเถระ ในสตรท ๑๒ พงทราบวนจฉยดงตอไปน. ดวยบทวา ลขจวรธราน ทานแสดงวา ทานพระโมฆราช เปน ยอดของเหลาภกษสาวกผทรงจวรปอน จรงอย พระเถระองคนทรงผา บงสกลจวร ทประกอบดวยความปอน ๓ อยาง คอ ปอนดวยผา ปอน ดวยดาย ปอนดวยเครองยอม เพราะเหตนน ทานจงชอวาเปน ยอดของเหลาภกษสาวกผทรงจวรปอน. นปญหากรรมของทาน มเรอง ทจะกลาวตามลาดบ ดงน กทานพระโมฆราชน ครงพระพทธเจาพระนามวาปทมตตระ ถอปฏสนธบงเกดในครอบครว กรงหงสวด หลงจากนน กาลงฟง ธรรมกถาของพระศาสดา เหนพระศาสดาทรงสถาปนาภกษรปหนง ไวในตาแหนงเปนยอดของเหลาภกษสาวกผทรงจวรปอน กทา กศลใหยงยวดขนไป ปรารถนาตาแหนงนน. ทานทากศลจนตลอด ชวต เวยนวายอยในเทวดาและมนษยถอปฏสนธในเรอนอามาตย ในนครกฏฐวาหนะ กอนแตพระทศพลพระนามวากสสปเสดจอบตขน ตอมา เจรญวย เฝาบารงพระเจากฏฐวาหนะ. กไดตาแหนงอามาตย. สมยนน พระกสสปทศพล เสดจอบตในโลกแลว พระเจากฏฐวาหนะทรงสดบวา พระพทธเจาเสดจอบตขนแลวในโลก รบสงเรยกอามาตยนนมาตรสวา พอเอย พระพทธเจาเสดจอบตขนแลวในโลก ใคร ๆ ไมอาจทานครปจจนต-


ประเทศนใหวางจากเราทงสองพรอม ๆ กนได กอนอน ทานจงไปยง มชฌมประเทศ รวาพระพทธเจาอบตขนแลว จงพาพระทศพลนามายง บตรปจจนตประเทศน แลวทรงสงไปพรอมดวยบรษ ๑๐๐๐ คน. อามาตยนน ไปยงยงสานกพระศาสดาฟงธรรมกถาไดศรทธาแลว กบวชในทนนตามลาดบ ไดกระทาสมณธรรมอยถง ๒๐,๐๐๐ ป. สวน บรษทไปกบอามาตยนนกลบมาสานกพระราชาหมด. พระเถระน มศลบรบรณกระทากาละ (มรณะ) แลวเวยนวายอยในเทวดาและ มนษยพทธนดรหนง ถอปฏสนธในครอบครวพราหมณในกรงสาวตถ กอนพระทศพลของเราบงเกด บดามารดาไดตงชอวา โมฆราชมาณพ แมพระเจากฏฐวาหนะ กทรงทากศลใหยงยวดขนไปแดพระผมพระ- ภาคเจากสสปะ พรอมดวยบรวารเวยนวายอยในเทวดาและมนษย พทธนดรหนง ถอปฏสนธในครอบครวปโรหต กรงสาวตถกอนพระ- พระทศพลของเราเสดจอบตขน บดามารดาตงชอวา พาวรมาณพ. สมยตอมา พาวรมาณพเรยนไตรเพทแลวเทยวสอนศลปแกพวกมาณพ ๑๖,๐๐๐ คน. ครงนน พาวรมาณพกไดรบตาแหนงปโรหตแทน เมอบดาลวงลบไป ในสมยทพระเจาปเสนทโกศลประสต. แมโมฆราชมาณพน กเรยน ศลปะในสานกพาวรพราหมณ อยมาวนหนง พาวรพราหมณอยในทลบกสารวจดสาระใน ศลปะ กไมเหนสาระทเปนไปในภายหนา คดวา เราจกบวชอยางหนง เสาะหาสาระทเปนไปในภายหนา แลวกเขาเฝาพระเจาโกศล (มหาโกศล) ใหทรงอนญาตการบวชแกตน. พาวรพราหมณนนไดรบราชานญาตแลว มมาณพ ๑๖,๐๐๐ คนแวดลอม กออกไปเพอตองการบวช. แมพระเจาโกศล


กทรงสงพระราชทรพย ๑๐๐๐ กหาปณะไปพรอมกบพาวรพราหมณ นน ดวยดารสสงวา อาจารยบวชอยในทใด พวกทานจงไปทอยของ อาจารย แลวใหทรพยในทนน. พาวรพราหมณประสงคจะสารวจ สถานทอนผาพก กออกไปจากมชฌมประเทศ ใหสรางสถานทอย ของตน ตรงคงแมนาโคธาวร ระหวางเขตแดนของพระเจาอสสกะและ เจามลละ. ครงนน บรษผหนงเดนไปเพอตองการจะดชฎลทงหลาย ๑เมอชฎลเหลานนอนญาตแลว กสรางสถานทอยของตน บนทดนทเปน ของชฎลเหลานน. เขาเหนกจกรรมทพาวรพรมหมณทาแลว กใหสราง ครอบครว ๑๐๐ ครอบครว เรอน ๑๐๐ หลงอก. คนทงหมดประชมกน ปรกษากนวา ๒พวกเราจะอยในทดนอนเปนของผเปนเจาทงหลาย การ อยเปลา ๆ หาใชเหตอนควรไม พวกเราจกใหพวกทานอยเปนสข. แตละคน จงวางกหาปณะคนละกหาปณะไวในสถานทอยของพาวรพราหมณ ๓กหาปณะทพวกเขาแมทงหมดนามาวางไว กตกประมาณ ๑๐๐,๐๐๐ กหาปณะ. พาวรพราหมณถามวา ๔กหาปณะเหลานพวกทานนามาเพอ ตองการอะไร. พวกเขาตอบวา เพอตองการใหพวกทานอยกนเปนสข เจาขา. พาวรพราหมณกลาววา ถาเราตองการเงนทอง กไมพงละ ๑. ปาฐะวา เตส สนตเก ภมฏาเน เตห อนาเต อตตโน วสนฏาน อกาส พมาเปน เตส สนตเก ภมฏาเน เตห อนาโต อตตโน วสนฏาน อกาส. (แปลตามพมา) ๒. ปาฐะวา มย อยยาน สนตเก ภมภาเค วสนตา สข วสต น สกโกม กหาปณ สขสวาส เต ทสสามาต พมาเปน "มย อยยาน สนตเก ภมภาเค วสาม, มธา วสต น การณ, สขวาส โว ทสสามา" ต (แปลตามพมา) ๓. ปาฐะวา สพเพห อาคตกหาปณา พมาเปน สพเพหป อาภตกหาปณา (แปลตามพมา) ๔. ปาฐะวา กมตก เอเต อาคตาต อาหฯ สขวา สนตถาย ภนเตตฯ พมาเปน ภมตถ เอเต อาภตาต

อาห. สขวาสทานตถาย ภนเตต. (แปลตามพมา)


กองทรพยขนาดใหญออกบวช พวกทานรบเอากหาปณะของพวกทาน ไปเสย. พวกเขาบอกวา พวกเราจะไมยอมรบทรพยทพวกเราบรจาค แลวอก แตพวกเราจกนามาทานองนทก ๆ ป ขอพระเปนเจาจงรบ กหาปณะเหลานไวใหทานกแลวกน. พราหมณจงยอมรบ มอบไวในงบ ใหทานแกผกาพรา คนเดนทางไกล วณพกและยาจก ภาวะทพาวร- พราหมณนนเปนทายกสบ ๆ กนมา ปรากฏไปทวชมพทวป ครงนน พราหมณ (ภรยา) ของพราหมณผเกดมาในวงศของ ชชกพราหมณ ในหมบานทนนวตถะ ในแควนกลงคะ ลกขนเตอนพราหมณ (สาม) วา เขาวาพาวรกาลงใหทาน ทานจงไปนาเงนทองมาจากทนน. พราหมณนนถกพราหมณเตอนกไมอาจทนอยได เมอจะไปยงสานกพาวร กไปเมอพาวรใหทานวนวานแลวเขาบรรณศาลากาลงนอนนกถงทาน และครงเขาไปถงกพดวา ทานพราหมณโปรดใหทานแกขาเถด ทาน พราหมณโปรดใหทานแกขาเถด. พาวรพราหมณกลาววาทานพราหมณ ทานมาไมถกเวลา เราใหทานแกพวกยาจกทมาถงไปแลว บดนไมม กหาปณะดอก. พราหมณพดวา ทานพราหมณ ขาไมตองการกหาปณะ มากมายเลย เมอทานใหทานถงเทาน ขากไมอาจงดเวนกหาปณะได ๕๐๐ กหาปณะกไมม ถงเวลาใหทานแลว ทานจงจกไดอก. พราหมณ ทานพราหมณ ๕๐๐ กหาปณะกไมมถงเวลาแลว จงจกไดอก พราหมณ พดวา กเวลาทานใหทาน ขาจกมาไดอยางไร แลวจงกอทรายเปน สถปใกลประตบรรณศาลา โรยดอกไมสแดงไปรอบ ๆ ทาปากขมบ ขมบเหมอนบนมนตแลวพดวา ศรษะจงแตก ๗ เสยง. พาวรพราหมณ คดวา พราหมณผนมเดชมาก ถอการประพฤตตปะเปนจรณกพราหมณ


พดวา ทาย ๗ วน ศรษะของเราจงแตก ๗ เสยง ๕๐๐ กหาปณะทเรา จะพงใหแกพราหมณนกไมม พราหมณผนจกฆาเราถายเดยว เมอพาวรพราหมณนน นอนเตมแปรดวยความเหยวแหงอยางนน ในตอนราตร มารดาของพาวรพราหมณในอตตภาพตดตอกนมา บงเกด เปนเทวดา. นางเหนบตรเตมแปรดวยความเหยวแหงใจ จงมากลาววา ลกเอย ตาพราหมณนนกไมรวาศรษะจะแตกหรอไมแตก เจาไมร หรอวาพระพทธะทงหลายอบตขนแลวในโลก ถาเจายงมความสงสย กจงไปเฝาพระศาสดาแลวทลถาม พระศาสดาจกตรสบอกเหตนนแก เจากไดนะ. พาวรพราหมณ ตงแตไดยนเสยงเทวดากลาว กโลงใจ รงขน พอไดอรณกเรยกศษยทกคนมาแลว กลาววา พอเอย เขาวา พระพทธเจาอบตขนแลวในโลก ถงพวกทานกจงรบไป รวาเปน พระพทธเจาหรอไมใช แลวจงกลบมาบอกเรา เรากจกไปเฝาพระ- ศาสดา กแตวาอนตรายแหงชวตรกนยาก เพราะเราแกเฒาแลว พวก ทานไปเฝาพระศาสดา จงทลถามปญหาโดยทานองอยางน อยางนกะ พระองค จงแตงปญหาชอสมองแตกใหไป ตอนน พาวรพราหมณ คดวาพวกมาณพเหลานทกคน เปนบณฑต ฟงธรรมกถาของพระ- ศาสดาแลว เมอกจของตนถงทสดแลว จะพงกลบมาหาเราหรอไมหนอ ทน จงใหสญญาแกอชตมาณพ หลานชายของตนวาเจาควรกลบมา ถายเดยว มาบอกคณทตนไดแกเรา ลาดบนน เหลาชฎล ๑๖,๐๐๐ ยกอชตมาณพเปนหวหนา จงออกจารกไปพรอมกบอนเตวาสกหวหนา ๑๖ คน ดวยหมายใจวา จกทลถามปญหากะพระศาสดา ในท ๆ ไป ๆ ถกถามวา พระผเปนเจาจะไปไหน กตอบวา พวกเราจะไปเฝาพระ- ทศพลถามปญหา เมอจะชกตงแตปลายมาตลอดบรษทกเดนทางได


หลายรอยโยชน พระศาสดาทรงดารวา ในวนทมาณพเหลานน ๆ มา โอกาสจก ไมมแกผอน ทนจงเปนทไมควรสาหรบบรษทน จงเสดจไปประทบนง ณ หลงแผนหน ทปาสาณเจดย แมอชตมาณพนนกบบรษทกขน หลงแผนหนนน เหนสมบตแหงพระสรระของพระศาสดา กคดวา บรษผนคงจกเปนพระพทธเจาผมหลงคาอนเปดแลวในโลกน จงไปเอาใจถามปญหาทอาจารยสงมอบแกตนมา. วนนน บรษท ทมาถงนน ประมาณ ๑๒ โยชน ในระหวางศษย ๑๖ คนนน โมฆราชมาณพ ถอตววาเปนบณฑตกวาทกคน เขาจงดารวา อชต- มาณพนเปนหวหนาของศษยทกคน ไมควรถามปญหากอน เขาละอาย ตออชตมาณพนน จงไมถามกอน. เมออชตมาณพนนถามปญหาแลว จงถามปญหากะพระศาสดาเปนคนทสอง. พระศาสดาทรงดารวา โมฆราชมาณพเปนคนถอตว ทงญาณของเขากยงไมแกเตมท ควรจะนา ความถอตวของเขาออกไป จงตรสวา โมฆราชเธอจงพกไว คนอน ๆ ถามปญหากอน. โมฆราชมาณพนนไดความรกรานจากสานกพระ- ศาสดา คดวา เราเทยวไปตลอดกาลเทานดวยเขาใจวา ไมมคนทจะ เปนบณฑตเกนกวาเรา ธรรมดาพระพทธเจาทงหลาย ไมทรงทราบ ความในใจ ยอมไมตรส พระศาสดาคงจกทรงเหนโทษในการถาม ของเรา จงนงเสย. โมฆราชมาณพนน เมอมาณพคนท ๘. ถาม ปญหาไปตามลาดบ กอดกลนไวไมได ลกขนอกเปนคนท ๙ พระศาสดากทรงรกรานเขาอก. โมฆราชมาณพนน กตอง นง คดวา บดน เราไมอาจจะเปนนวกะ ผใหมในสงฆไดแลว จงทลถาม ปญหาเปนคนท ๑๕. ลาดบนน พระศาสดาทรงทราบวา ญาณของทาน


แกเตมทแลว จงทรงตอบปญหา. จบเทศนา ทานกบรรลพระอรหต พรอมกบชฎล ๑๐๐๐ คน บรวารของตน. โดยทานองนนแล ชฏล ๑๕,๐๐๐ คนทเหลอกบรรลพระอรหต แมทงหมด กไดเปนเอหภกข ทรงบาตรจวรสาเรจมาแตฤทธ. แตชนทเหลอทานไมกลาวถง. ทาน พระโมฆราชเถระน กทรงจวรประกอบดวยความปอน ๓ อยางมา ตงแตนน. กเรองตงขนในปารายนวรรคอยางน. แตภายหลงพระ- ศาสดาประทบนง ณ พระเชตวน กาลงทรงสถาปนาพระเถระทงหลาย ไวในตาแหนงเอตทคคะตามลาดบ เมอจะทรงสถาปนาทานพระ- โมฆราชเถระไวในตาแหนงเอตทคคะเปนยอดของเหลาภกษสาวก ผทรงจวรปอน จงตรสวา ดกอนภกษทงหลาย โมฆราชเปนยอดของ เหลาภกษสาวกของเราผทรงจวรปอน. จบ อรรถกถาวรรคท ๔ จบอรรถกถาเถรบาลมประมาณ ๔๑ สตร จบประวตพระภกษสาวกเอตทคคะ (รวม ๔๑ ทาน)

Documents

Tri91 32+อังคุตรนิกาย+เอกนิบาต+เล่ม+๑+ภาค+๑