พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 1

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลมท ๑ ขอนอบนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน

สรณคมนในขททกปาฐะ วาดวยการถงพระรตนตรย [๑] ขาพเจาถงพระพทธเจาเปนสรณะ ขาพเจาถง พระธรรมเปนสรณะ ขาพเจาถงพระสงฆเปนสรณะ. แมครงท ๒ ขาพเจาถงพระพทธเจาเปนสรณะ แมครงท ๒ ขาพเจาถงพระธรรมเปนสรณะ แมครงท ๒ ขาพเจาถงพระสงฆเปนสรณะ. แมครงท๓ ขาพเจาถงพระพทธเจาเปนสรณะ แมครงท ๓ ขาพเจาถงพระธรรมเปนสรณะ แมครง ท ๒ ขาพเจาถงพระสงฆเปนสรณะ. จบสรณคมน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 2

ปรมตถโชตกา อรรถกถาขททกนกาย ขททกปาฐะ ขอนอบนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน

คาปรารภพระคมภร นเทศนวา ขาพเจาถงพระพทธเจาเปนสรณะ ขาพเจาถงพระธรรมเปนสรณะ ขาพเจาถงพระสงฆเปนสรณะ แมวาระท ๒ ท ๓ กเหมอนกน เปนนเทศอธบายเรองการถงพระ สรณตรย เปนขอตนของคมภรขททกปาฐะ. บดน เพอเปดเผย จาแนก ทาใหงายซงเนอความแหงบาลน ขาพเจา จะกลาวอธบายขอน ดวยอรรถกถาขททกปาฐะ ชอวาปรมตถโชตกา ขาพเจาไหวพระรตนตรย ทสงสดแหงวตถ ทงหลายทควรไหวแลว จกทาการพรรณนาความแหง ขททกปาฐะ การพรรณนานอนขาพเจาผรพระศาสนา นอยทาไดยากยง เพราะขททกปาฐะ มอรรถลกซงกจรง อย ถงอยางนน เพราะเหตทขอวนจฉยของทานบรพา- จารยยงมอยเปนนตยถงวนน และนวงคสตถศาสนยง ดารงอยอยางเดม ฉะนน ขาพเจาจะอาศยนวงคสตถ-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 3

ศาสนและขอวนจฉยของบรพาจารยนจงปรารถนาจะ พรรณนาความดวยความเคารพอยางมา ในพระสทธ- ธรรม ไมไดประสงคจะยกตนขมทาน ขอทานทงหลาย จงตงใจ สดบการพรรณนาความนน เทอญ.

การกาหนดขททกปาฐะ เพราะขาพเจากลาวไวในคาปรารภนนวา จกทาการพรรณนาความ แหงขททกปาฐะ บางปาฐะ. ขาพเจาจาตองกาหนดขททกปาฐะทงหลายเสยกอน แลว จงจกทาการพรรณนาความภายหลง เอกเทศสวน ๆ หนงของขททกนกาย ชอวา ขททกะ. เอกเทศสวนหนง ๆ ของนกายทง ๕ ชอ ขททกนกาย วาโดยธรรม และโดยอรรถ คมภรเหลานน ม ๕ นกาย คอทฆนกาย มชฌมนกาย สง.- ยตตนกาย องคตตรนกาย และขททกนกาย ชอวา นกาย ๕. บรรดานกายทง ๕ นน พระสตร ๓๔ สตร มพรหมชาลสตรเปนตน ชอวา ทฆนกาย จรงดงททานกลาววา นกายทรวบรวมพระสตร ๓๔ สตร ๓ วรรค ชอวา ทฆนกาย อนโลมท ๑. พระสตร ๑๕๒ สตร มมลปรยายสตรเปนตน ชอวา มชฌมนกาย. พระสตร ๗,๗๖๒ สตร มโอฆตรณสตรเปนตน ชอวาสงยตตนกาย. พระสตร ๙,๕๕๗ สตรมจตตปรยาทานสตรเปนตน ชอวา องคตตร- นกาย. ขททกปาฐะ ธรรมบท อทาน อตวตตกะ สตตนบาต วมานวตถ เปตวตถ เถรคาถา เถรคาถา ชาดก นทเทส ปฏสมภทา อปทาน พทธ- วงศ จรยาปฎก พระพทธพจนทเหลอเวนวนยปฎกและอภธรรมปฎก หรอ นกาย ๔ ชอวา ขททกนกาย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 4

เหตไร นกายน ทานจงเรยกวา ขททกนกาย เหตเปนทรวม เปนทอยของหมวดธรรมเลก ๆ จานวนมาก. จรงอย การรวมกนอย ทาน เรยกวา นกาย วาโดยศาสนาและโดยโลก ในขอน มสาธกเปนตนอยางน คอ ดกอนภกษทงหลายเราตถาคตมองไมเหนหมสตวหมหนงอนวจตรเหมอน อยางหมสตวเดยรฉานเลย. หมกษตรยโปณกะ หมกษตรยจกขลลกา. เอกเทศ สวนหนงของขททกนกายนน มดงน หมวดธรรมเลก ๆ ทนบเนองในพระ- สตตนปฎกเหลาน มงหมายทจะเปดเผย จาแนก ทาใหงายโดยอรรถ ขททกปาฐะ ๙ ประเภท คอ สรณะสกขาบท ทวตตงสาการ กมารปญหา [สามเณรปญหา] มงคลสตร รตนสตร ตโรกฑฑสตร นธกณฑสตรและ เมตตสตร เปนขอตนของหมวดธรรมแมเหลานน โดยอาจารยตอมายกขนส ทางการบอกการสอน มใชโดยเปนคาทพระผมพระภาคเจาตรสไว. จรงอย คาถาเหลานนพระผมพระภาคเจาตรสวา อเนกชาตสสาร สนธาวสส อนพพส คหการ คเวสนโต ทกขา ชาต ปนปปน คหการก ทฏโส ปน เคห น กาหส สพพา เต มาสกา ภคคา ตณหาน ขยมชฌคา. เราแสวงหาชางผทาเรอนคออตภาพ เมอไมพบ ไดทองเทยวไปแลว สนสงสารนบดวยชาตมใชนอย ความเกดบอย ๆ เปนทกข ดกอนชางผทาเรอนคอ อตภาพ เราพบทานแลว ทานจกทาเรอนคออตภาพของเราอกไมได โครงบาน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 5

ของทานทงหมด เราทาลายแลว ยอดแหงเรอนคอ คอวา เรารอแลว จตของเราถงพระนพพานแลว เพราะเราไดบรรลธรรมเปนทสนตณหาทงหลายแลว. ชอวาเปนพระปฐมพทธวจนะ แมทงหมดโดยเปนพระดารสทพระผม- พระภาคเจาตรสไว ทชอวาพระปฐมพทธดารสนน กโดยทตรสทางพระมนส มใชทรงเปลงพระวาจาตรส สวนพระคาถามวา ยทา หเว ปาตภวนต ธมมา อาตาปโน ฌายโต พราหมณสส อถสส กงขา วปยนต สพพา ยโต ปชานาต สเหตธมม. เมอใด ธรรมทงหลายปรากฏแกพราหมณผม เพยรเพงอยเนอนน ความสงสยทงปวงของพราหมณ นน ยอมสนไป เพราะมารชดธรรมพรอมทงเหต. ชอวาเปนพระปฐมพทธดารส โดยทเปนพระดารสทพระผมพระภาคเจา เปลงพระวาจาตรส. เพราะฉะนน ขททกปาฐะ ๙ ประเภทนใด ชอวาเปนขอตน ของหมวดธรรมเลก ๆ เหลานน เราจะเรมพรรณนาความแหงขททกปาฐะนน ตงแตตนไป.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 6

นทานโสธนะ การชาระคาเรมตน วาจานวา พทธ สรณ คจฉาม ธมม สรณ คจฉาม สงฆ สรณ คจฉาม เปนขอตนของคาเรมตนนน หวขอพรรณนาความของคาเรมตนนน มดงน พระสรณตรย ใครกลาว กลาวทไหน กลาวเมอ ใด กลาวเพราะเหตไร อนง ทมไดตรสไวมาแคแรก เพราะเหตไร ในทนจงวา ตรสไวเปนขอแรก จาตอง ชาระคาเรมตน ตอจากนนไปในคาเรมตน กจะช แจงเรองพระพทธะ เรองการถงสรณะ และเรองบคคล ผถงสรณะ จะแสดงการขาดการไมขาดแหงสรณคมน ทงผล ทงสรณะทควรถง แมในสองสรณะ มธมม สรณ เปนตน กรกนแลววามนยอยางน จะอธบาย เหตในการกาหนดโดยลาดบ และจะประกาศสรณตรย นน ดวยขออปมาทงหลาย. บรรดาคาถาเหลานน คาถาแรก กอนอน มปญหา ๕ ขอ คอ ๑. พระสรณตรยนใครกลาว ๒. กลาวทไหน ๓. กลาวเมอไร ๔. กลาวเพราะเหตไร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 7

๕. อนงทพระตถาคตมไดตรสไวมาแตแรก เพราะเหตไร ใน ทนจงวาตรสไวเปนขอแรก จะวสชนาปญหาทง ๕ ขอนน. ปญหาวา ใครกลาว วสชนาวา พระผมพระภาคเจาตรส ไมใช พระสาวก ไมใชเหลาฤษ ไมใชเทวดากลาว. ปญหาวา กลาวทไหน วสชนาวา ทอสปตนมคทายวน กรงพา- ราณส. ปญหาวา กลาวเมอไร วสชนาวา เมอทานพระยสะบรรลพระอรหต พรอมกบสหายทงหลาย เมอพระอรหนต ๖๑ องค กระทาการแสดงธรรมใน โลก เพอประโยชนสขแกชนจานวนมาก. ปญหาวา กลาวเพราะเหตไร วสชนาวา เพอบรรพชาและเพอ อปสมบท อยางทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย กแลอปสมปทาเปกขะอน ภกษพงใหบรรพชา อปสมบท อยางน ขอแรกให ปลงผมและหนวด ไหครองผากาสายะ ใหทาผาหม เฉวยงวา ใหไหวเทาภกษทงหลาย ใหนงกระหยง ใหประคองอญชล [ประนมมอ] พงสอนใหวาตาม อยางนวา พทธ สรณ คจฉาม, ธมม สรณ คจฉาม, สงฆ สรณ คจฉาม. ปญหาวา เพราะเหตไรในทนจงตรสเปนขอแรก วสชนาวา เพราะเหตทเทวดาและมนษยพากน เขาสพระศาสนาดวยเปนอบาสกบาง เปน บรรพชตบาง ดวยทางน ฉะนน จงควรรวา นวงคสตถศาสนนทานบรพาจารย ทงหลายรวบรวมไวดวยปฎกทงสามยกขนสทางการบอกการสอน จงวาตรส เปนขอแรกในขททกปาฐะน เพราะเปนทางเขาสพระศาสนา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 8

๑. พรรณนาพระสรณตรย

การชแจงเรองพระพทธะ บดน คาใดขาพเจากลาวไววา จะชแจงเรองพระพทธะ เรองการถง สรณะ และเรองบคคลผถงสรณะ ในคานนสตวพเศษ ชอวา พทธะ เพราะ บญญตอาศยขนธสนดานทถกอบรมดวยการบรรลอนตตรวโมกข ซงเปนนมต แหงพระญาณอนอะไร ๆ ชดขวางมได หรอเพราะบญญตอาศยการตรสรเองยง ซงสจจะ อนเปนปทฏฐานแหงพระสพพญตญาณ เหมอนอยางททานกลาวไววา พระผมพระภาคเจาพระองคนนใด เปนพระสยมภเปนเอง ไมมอาจารย ตรสรยงพรอมดวยพระองคเอง ซงสจจะทงหลาย ใน ธรรมทงหลายทมไดทรงฟงมากอน ทรงบรรลพระสพพญตญาณใน ธรรมเหลานน และความเปนผเชยวชาญในพละทงหลาย พระผมพระ- ภาคเจาพระองคนน ชอวา พทธะ. การชแจงเรองพระพทธะโดยอรรถะเทานกอน. แตเมอวาโดยพยญชนะ พงทราบโดยนยเปนตนอยางนวา ชอวา พทธะ เพราะทรงเปนผตรสร ชอวา พทธะ เพราะทรงเปนผปลกใหตน สมจรงดงททานกลาวไววา ในบทวา พทโธ ชอวา พทธะ เพราะอรรถวาอะไร ชอวา พทธะ เพราะอรรถวา ตรสรสจจะทงหลาย. ชอวา พทธะ เพราะอรรถวา ทรง ปลกหมสตวใหตน ชอวา พทธะ เพราะทรงรทกอยาง ชอวา พทธะ เพราะทรงเหนทกอยาง. ชอวา พทธะ เพราะตรสรเองไมใชผอนทาใหร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 9

ชอวา พทธะ เพราะบานแลว ชอวา พทธะเพราะนบกนวาเปนผสน กเลสแลว. ชอวา พทธะ เพราะนบกนวา เปนผไมมอปกเลส. ชอวา พทธะ เพราะ อรรถวา สนราคะสนเชง. ชอวา พทธะ เพราะอรรถวา สนโทสะสนเชง. ชอวา พทธะ เพราะอรรถวา สนโมหะสนเชง. ชอวา พทธะ เพราะอรรถวา ไรกเลส สนเชง. ชอวา พทธะ เพราะอรรถวา ทรงดาเนนเอกายนมรรค. ชอวา พทธะ เพราะอรรถวา ตรสรยงเอง ซงพระอนตตรสมมาสมโพธลาพงพระองศเดยว. ชอวา พทธะ เพราะทรงไดความร เหตทรงกาจดความไมรไดแลว. พระนาม วา พทธะ น มใชพระชนนตง มใชพระชนกตง มใชพระเชษฐภาดาตง มใชพระเชษฐภคนตง มใชมตรอมาตยตง มใชพระญาตสาโลหตตง มใช สมณพราหมณตง มใชเทวดาตง พระนามนของพระผมพระภาคพทธเจา ม ตอนทายแหงความหลดพนจากกเลส บญญตคอพทธะ ทรงทาใหแจงพรอมกบ ทรงไดพระสพพญตญาณ. ในบทวา พทธะ นน ชอวา พทธะ เพราะอรรถวา ตรสรสจจะ ทงหลาย เหมอนผทลงมาในโลก [อวตาร] กเรยกวา ผลงมา [อวตาร]. ชอวา พทธะ เพราะอรรถวา ทรงปลกหมสตวใหตน เหมอนลมททาใบไม ใหแหง กเรยกวาใบไมแหง. บทวา สพพตาย พทโธ ทานอธบายวา ชอวา พทธะ เพราะความรทสามารถรไดทกอยาง. บทวา สพพทสสาวตาย พทโธ ทานอธบายวา ชอวา พทธะ เพราะความร ทสามารถรธรรมได ทกอยาง. บทวา อนญเยยตาย พทโธ ทานอธบายวา ชอวา พทธะ เพราะตรสรเอง มใชผอนทาใหตรสร. บทวา วกสตาย พทโธ ทาน อธบายวา ชอวา พทธะ เพราะทรงบาน เหตบานดวยพระคณนานาประการ เหมอนดอกปทมบาน. ดวยบทอยางนเปนตนวา ขณาสวสงขาเตน พทโธ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 10

ทานอธบายวา ชอวา พทธะ เพราะทรงตนแลวเหตสนกเลสดจความหลบ ทกอยาง เหมอนบรษตนเพราะสนความหลบ เพราะทรงละธรรมอนทาความ หดหแหงจตได. ทานกลาววา เอกายนมคค คโตต พทโธ ดงน กเพอ แสดงวา พระผมพระภาคเจา ทานเรยกวา พทธะ กเพราะทรงดาเนนเอกายน- มรรค เหมอนบรษแมเดนทาง เขากเรยกวาผเดนไป เพราะปรยาย (ทาง) แหง อรรถวาไปสทางตรสร. บทวา เอโก อนตตร สมมาสมโพธ อภสมพทโธต พทโธ ทานอธบายวา ชอวา พทธะ ไมใชเพราะตรสรโดยคนอน ทแท ชอวา พทธะ เพราะตรสรยงซงพระสมมาสมโพธ อนยอดเยยม ดวยพระองคเอง เทานน. คานวา อพทธวหตตตา พทธปฏลาภา พทโธ เปนคาแสดง ปรยายวา พทธ พทธ โพโธ ในคานน พงทราบอรรถ ทสามารถทา พทธะ ศพทของบททกบทใหสาเรจความ โดยนยอยางนวา ทานอธบายเพอใหรวา พทธะ เพราะทรงประกอบดวยพระคณคอพทธความรเหมอนทเรยกกนวา ผาเขยว ผาแดง กเพราะประกอบดวยสเขยว สแดง ตอแตนน คาเปนตน อยางนวา พทโธต เนต นาม ทานกลาวไวกเพอใหรวา บญญตน ดา- เนนไปตามอรรถะคอเนอความ. การชแจงเรองพทธะแมโดยพยญชนะ มดงกลาวมาน. ชแจงเรองสรณคมนและผถงสรณคมน บดน จะกลาวชแจงในเรองการถงสรณคมนเปนตน ดงตอไปน. พระรตนตรยทชอวา สรณะ เพราะกาจด อธบายวา บบ ทาลาย นาออก ดบภยคอความกลว ความหวาดสะดง ทกข ทคต ความเศราหมอง ดวย การถงสรณะนนนนแล ของคนทงหลายทถงสรณคมน. อกนยหนง พระพทธเจา ชอวา สรณะ เพราะกาจดภยของสตวทงหลาย ดวยการใหเขาถงสงทเปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 11

ประโยชนและนาออกจากสงทไมเปนประโยชน. พระธรรมชอวา สรณะ เพราะ ใหสตวขามพนกนดารคอภพ และใหความโปรงใจ. พระสงฆ ชอวา สรณะ เพราะกระทาสกการะ แมเลกนอย ใหกลบไดผลอนไพบลย เพราะฉะนน พระรตนตรยนน จงชอวา สรณะ โดยปรยายดงวามาน. จตตปบาททความเลอมใสในพระรตนตรยนนและความเคารพในพระ รตนตรยนน กาจดทาลายกเลสเสยได เปนไปโดยอาการคอความมพระรตนตรย นน เปนเบองหนา หรอ ไมมผอนเปนปจจย [ชกจง] ชอวา สรณคมน. สตวผพรงพรอมดวยจตตปบาทนน ยอมถงพระรตนตรยนน เปนสรณะ อธบายวา ยอมเขาถงพระรตนตรย ดวยจตตปบาท ทมประการดงกลาวแลว อยางนวา นเปนสรณะของขาพเจา นเปนเครองนาหนาของขาพเจา. กบคคล เมอจะเขาถง ยอมเขาถงดวยวธมาทานเหมอนอยางนายพาณชสองคนชอวา ตปสสะและภลลกะ เปนตน วา "ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคทงสอง นน ขอถงพระผมพระภาคเจาและพระธรรมเปนสรณะ ขอพระผม พระภาคเจาโปรดทรงจาขาพระองคทงสองวาเปนอบาสก" ดงนกได. เขาถงดวยวธยอมเปนศษย เหมอนอยางทานพระมหากสสปะเปน ตนวา "ขาแตพระองคผเจรญ พระผมพระภาคเจาทรงเปนศาสดา ของขาพระองค ขาพระองคเปนสาวก" ดงน กได. เขาถง ดวยวธทมตวไปในพระรตนตรยนน เหมอนอยางพรหมย- พราหมณ เปนตน ความบาลวา "เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางน พรหมยพราหมณ กลกจากอาสนะ กระทาผาหมเฉวยงบา ประนม มอไปทางพระผมพระภาคเจาประทบอย เปลงอทาน ๓ ครงวา นโม ตสส ภควโต อรหโต สมมาสมพทธสส, นโม ตสส ภควโต

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 12

อรหโต สมนาสมพทธสส, นโม ตสส ภควโต อรหโต สมมา- สมพทธสส" ดงนกได. เขาถงโดยวธมอบตน เชนโยคบคคลผขวนขวายในกรรมฐานกได. เขาถง โดยวสยและโดยกจ หลายวธ เชนดวยวธกาจด อปกเลสดวย การถงสรณคมน เหมอนอยางพระอรยบคคลทงหลาย กได. ชแจงเรองการถงสรณคมน และเรองบคคล ผเขาถงสรณคมน ดง กลาวมาน.

แสดงสรณคมนขาด ไมขาด และผล บดน จะแสดงสรณคมนขาดเปนตน ทขาพเจากลาวไววา จะแสดง สรณคมนขาดและไมขาดทงผล ทงสรณะทควรถง ดงตอไปน. การขาดสรณคมน ของบคคลผถงสรณคมนอยางน ม ๒ อยาง คอ มโทษและไมมโทษ การขาดสรณคมนเพราะการตาย ชอวาไมมโทษ การขาด สรณคมนเพราะหนไปนบถอศาสดาอน และประพฤตผดในพระศาสดานน ชอ วามโทษ. การขาดแมทง ๒ นน ยอมมแกพวกปถชนเหลานน สรณะของ ปถชนเหลานน ยอมชอวาเศราหมอง เพราะประพฤตไปดวยความไมร ความ สงสยและความรผด และเพราะประพฤตไมเออเฟอเปนตน ในพระพทธคณ ทงหลาย สวนพระอรยบคคลหามสรณะทขาดไม และหามสรณะเศราหมอง ไม เหมอนอยางทตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย ขอทบคคลผถงพรอมดวย ทฏฐ [สมมาทฏฐ] จะพงนบถอศาสดาอน มใชฐานะ มใชโอกาส สวนพวก ปถชน ยงไมถงการขาดสรณะตราบใด ตราบนน กยงชอวาเปนผมสรณะไม ขาด การขาดสรณะของปถชนเหลานน ยอมมโทษ มความเศราหมองและ อานวยผลทไมนาปรารถนา การขาดสรณะทไมมโทษ กไมมผล เพราะหา วบากมได. สวนการไมขาดสรณะวาโดยผล กยอมอานวยผลทนาปรารถนา อยางเดยว เหมอนอยางทตรสไววา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 13

ชนเหลาใดเหลาหนง ถงพระพทธเจาเปนสรณะ ชนเหลานนละกายมนษยไปแลว กจกไมเขาถงอบาย- ภม จกทาหมเทพใหบรบรณ ดงน. กในขอนน พงทราบอธบายแหงคาถาอยางนวา ชนเหลาใด ถง สรณะดวยการตดอปกเลสไดขาดดวยสรณคมน ชนเหลานน จกไมไปอบาย. สวนชนนอกนน จกไมไปอบาย กดวยการถงสรณะ. แสดงสรณะขาดไมขาดและผลเพยงเทานกอน. แสดงสรณะทควรถง ในการแสดงสรณะทควรถง ผทกทวงกลาววา ในคานวา ขาพเจาถง พระพทธเจาเปนสรณะ ผใดถงพระพทธเจาเปนสรณะ ผนน จะพงถงพระ- พทธเจาหรอสรณะ แมทงสองคา การกลาวแตคาเดยว กไรประโยชน เพราะ เหตไร เพราะมแตกรยาคอการถง ไมมสองกรรม. ความจรง นกคดทาง อกษรศาสตร ไมประสงคกรรม ๒ กรรมในขอน เหมอนในคาวา อช คาม เนต เปนตน ฉะนน. ถาผทกทวงกลาววา การกลาวแมคาทงสองมแคประโยชนอยางเดยว เหมอนในคาวา คจฉเตว ปพพ ทส คจฉต ปจฉม ทส นกคด อกษรศาสตรไมประสงคอยางนนดอก เพราะทานไมประสงควา พระพทธเจา และสรณะเปนตวเหตเทา ๆ กน ความจรงเมอประสงควา พระพทธเจา และสรณะเหลานน เปนตวเหตะเทา ๆ กนแลว บคคลแมมจตขนเคอง เขา เฝาพระพทธเจากจะพงชอวา ถงพระพทธเจา ถงสรณะนะส สรณะนนใด ทาใหตางไปวา พระพทธเจา. ผนนกชอวาถงสรณะนนทงนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 14

ถาผทกทวงกลาววา ทานประสงคเอาความทพระพทธเจาและสรณะ เปนตวเหตเทา ๆ กน เพราะบาลวา เอต โข สรณ เขม เอต สรณมตตม สรณะนนแลเกษม ปลอดภย สรณะนนอดมสงสด ไมประสงคเชนนน ดอก เพราะในบทคาถานน มแตพระพทธเจาเปนสรณะนน. ความจรง ในบทคาถา นนนนแลทานประสงคถงความทพระพทธเจาและสรณะเปนตวเหตเทา ๆ กน อยางนวา สรณะทงเกษมทงอดม เพราะพจารณาเปนถงพระรตนตรยมพระ- พทธเจาเปนตนนน ในความเปนสรณะ ทนบไดวา กาจดภยแกผถงสรณคมน ไดจรง สวนในบาลประเทศอน เมอมความสมพนธดวยผถงสรณคมน ทานกไมประสงคความทพระพทธเจาและสรณะเปนตวเหตเทา ๆ กน เพราะ ไมสาเรจเปนสรณคมน ดงนน คานจงสาธกไมได. ถาผทกทวงกลาววา นาจะประสงคเอาความทพระพทธเจาและสรณะ เปนตวเหตเทา ๆ กน เพราะสาเรจเปนสรณคมน แมเมอมความสมพนธดวย ผถงสรณคมนไดในบาลนวา เอต สรณนาคมม สพพทกขา ปมจจต บคคลอาศยสรณะนน ยอมหลดพนจากทกขทงปวงดงน ไมใชเชนนนดอก เพราะขดของดวยโทษทกลาวมากอนแลว. ความจรง แมในขอนน กจะพง ขดของดวยโทษทกลาวมากอนวา เมอมความทพระพทธเจาและสรณะเปนตว เหตเทา ๆ กน อย บคคลแมมจตขนเคองอาศยสรณะ. คอพระพทธเจา พระ ธรรมและพระสงฆ กจะพงหลดพนจากทกขไดหมดนะส แตจะวาไมขดของ ดวยโทษกหามได ดงนน คานนจงสาธกไมได. พงทราบอธบายในขอ นน อยางนวา สตวทงหลายเมอจะหลดพน ดวยอานภาพของพระผมพระ ภาคเจา ผเปนกลยาณมตร ทานกกลาววา อาศยกลยาณมตรจงหลดพน ได ในบาลนวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 15

ดกอนอานนท กสตวทงหลายทมชาตความเกด เปนธรรมดา อาศยเราตลาคตเปนกลยาณมตร ยอม หลดพน จากชาตดงน ฉนใด แตในทน บคคลเมอ จะหลดพน ดวยอานภาพแหงสรณะ คอพระพทธเจา พระธรรมและพระสงฆ ทานกกลาววา บคคลอาศย สรณะนยอมหลดพนจากทกข ทงปวง ดงน กฉนนน. ความทพระพทธเจาเปนคมนยะ ควรถงกไมถก ความทสรณะเปน คมนยะควรถงกไมถก ความทพระพทธเจาและสรณะทงสอง เปนคมนยะควร ถงกไมถก แมโดยประการทงปวงอยางน คมนยะสงทควรถงของผถงสรณคมน ททานอธบายวา ขาพเจาถงสงทพงปรารถนา ควรกลาวถง ตอนน กควร กลาวขอยตคอขอทถก ในเรองน ดงนน ขาพเจาจะกลาวขอยตดงตอไปน ในขอยตน พระพทธเจาเทานนเปนคมนยะ แตเพอแสดงอาการคอ การถง คากลาวถงสรณะนนมวา ขาพเจาถงพระพทธเจาวาเปนสรณะ พระ- พทธเจาพระองคนนเปนสรณะของขาพเจา พระพทธเจาพระองคนน เปน ปรายนะนาหนาของขาพเจา เปนผกาจดทกข เปนผทรงประโยชน ขาพเจา ถง คบ เสพ เขาใกลชดพระพทธเจาพระองคนน ดวยความประสงคดงกลาว มาน หรอวาขาพเจารทราบอยางน จรงอย คตเปนประโยชนของธาตเหลาใด แมความรกเปนประโยชนของธาตเหลานน. ถาผทกทวงกลาววา ขอนนไมถก เพราะไมประกอบ อต ศพท คา ทกทวงนนกไมถก ขอยตทถกในเรองนน พงมดงน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 16

หากวาความในเรองนน พงมอยางนไซร. แตนน กพงตองประกอบ อตศพท ดงในประโยคทงหลายเปนตนวา อนจจ รป อนจจ รปนต ยถาภต ปชานาต ยอมรชดรปทไมเทยง ตามความเปนจรงวา รปไมเทยง ดงน. แตอตศพททานหาประกอบไวไม เพราะฉะนน ขอทกทวงนนจงไมถก แตอนน ไมถกเพราะเหตไร เพราะความของอตศพทมอยในตวนนแลว ความ ของอตศพทแมในทน กมอยพรอม ดงในประโยคทงหลายเปนตน อยางนวา โย จ พทธจ ธมมจ สงฆจ สรณ คโต กผใดถงพระพทธเจา พระธรรม และพระสงฆวาเปนสรณะ ดงน แตมใชจะตองประกอบอตศพท ไวในททกแหง เพราะมความอยพรอมในตวแลว บณฑตพงทราบความของ อตศพทแมมไดประกอบไว เหมอนดงประกอบไวในทนน ทงในทอนซงม กาเนดอยางน เพราะฉะนน อตศพทจงไมมโทษ [ไมผด] ถาผทกทวงกลาววา คาใดททานกลาวไววา กเพอแสดงอาการคอถง จงตองกลาวระบสรณะดงน คานน กไมถก เพราะสรณะเทานน เปนคมนยะ สงทควรถง ไดในบาลเปนตนวา ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตอนญาตการ บรรพชา ดวยสรณคมนสาม ดงน คาทขาพเจากลาวนน ไมใชไมถก เพราะ เหตไร เพราะคานนมความอยพรอมในตว. ความจรง ความของอตศพทนน กมอยพรอมในคาแมนนเอง เพราะเหตทแมไมประกอบอตศพทไวเชนคากอน กพงเหนเหมอนดงประกอบอตศพทไว นอกจากนกพงขดของดวยโทษทกลาว มากอนนนแหละ เพราะฉะนน พงถอเอาตามททานสอนไวเทานน. แสดงสงทควรถงดงกลาวมาฉะน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 17

ชแจงสรณะคอพระธรรมและพระสงฆ บดน จะกลาวอธบายตอไป. ในคาทขาพเจากลาวไววา แมในสรณะ ทงสองมวา ธมม สรณ เปนตน กรกนแลววามนยอยางนเหมอนกน. นย แหงการพรรณนาความนใด ขาพเจากลาวไวในคานวา พทธ สรณ คจฉาม กพงทราบนยแหงการพรรณนาความนน ในสองบทนวา ธมม สรณ คจฉาม สงฆ สรณ คจฉาม. จรงอย ในขอแมนน วาโดยอรรถและพยญชนะ ของพระธรรมและพระสงฆ กมเพยงการชแจงเทานนทไมเหมอนกน นอกนน กเหมอนกนกบทกลาวมาแลวทงนน เพราะจะกลาวอธบายเฉพาะทไมเหมอนกน ในพระธรรมและพระสงฆน ดงน อาจารยพวกหนงกลาววา มรรค ผล นพพาน ชอวา พระธรรม. ขนต ความชอบใจหรอมตของพวกเราวา มรรคและวราคะ เทานน ชอวาพระธรรมในอรรถน เพราะทรงผเจรญมรรคผล และผทาให แจงพระนพพานแลว โดยไมใหตกไปในอบายทงหลาย และทาใหโปรงใจ อยางยง ขอยกอคคปปสาทสตรนนแลเปนขอสาธก สมจรงดงทพระผมพระ- ภาคเจาตรสไวในอคคปปสาทสตรนนเปนตนอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย สงธรรมนเพยงใด อรยมรรคประกอบ ดวยองค ๘ ทานกลาววาเปนยอดของสงขตธรรมเหลานน. กลมของ บคคลทงหลาย ผพรงพรอมดวยอรยมรรค ๔ อยาง และผมขนธ- สนดานอบรมยงดวยสามญผล ๔ ชอวาพระสงฆ เพราะรวมตวกนดวย การรวมทฏฐและศล สมจรงดงทพระผมพระภาคเจาตรสไวดงนวา ดกอนอานนท เธอจะสาคญขอนนเปนไฉน ธรรมเหลาใดทเราแสดงเพอรยงสาหรบเธอทงหลาย คอสตปฏฐาน ๔ สมมปปธาน ๔ อทธบาท ๔ อนทรย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 18

๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ อรยมรรคมองค ๘ อานนท เธอจะไมเหนภกษแม ๒ รป มวาทะตางนในธรรม เหลานเลย. จรงอย พระสงฆโดยปรมตถน อนบคคลพงถงวาเปนสรณะ ใน พระสตรทพระผมพระภาคเจาตรสไววา พระสงฆสาวกของพระผมพระภาคเจา เปนผควรของคานบ ควรของตอนรบ ควรของทาบญ ควรทาอญชลยกมอ ไหว เปนนาบญของโลกยอดเยยม. สรณคมนของผถงสรณะนน ยอมไมขาด ไมเศราหมอง ดวยการทาการไหวเปนตน ในภกษสงฆหรอภกษณสงฆแมหม อน หรอพระสงฆมพระพทธเจาเปนประมข หรอสมมตสงฆตางโดยสงฆ จตวรรคเปนตน หรอแมในบคคลคนหนง ซงบวชเจาะจง พระผมพระภาคเจา ความตางกนในสงฆสรณะทมเทาน สวนวธการขาดและไมขาดเปนตนแหง สรณคมนนและทสอง นอกเหนอจากทกลาวแลว พงทราบตามนยทกลาวมากอน แลว การพรรณนาความขอนวา แมในสองสรณะวา ธมม สรณ เปนตน กรกนแลววานยนเหมอนกน มเทานกอน.

อธบายเหตในการกาหนดตามลาดบ ในคานวา จะอธบายเหตในการกาหนดตามลาดบ บดนจะอธบายเหต ในการกาหนดตามลาดบอยางนวา ในคาถงสรณทงสามนน ทานประกาศ พระพทธเจาอนดบแรก เพราะเปนผเลศแหงสตวทงปวง ประกาศพระธรรม อนดบตอมา เพราะเปนแดนเกดของพระพทธเจานน และเพราะเปนธรรมท พระพทธเจานนทรงนาออกสงสอนแลว ประกาศพระสงฆอนดบสดทาย เพราะ เปนผทรงไวซงพระธรรมนน และเพราะซองเสพพระธรรมนน อกนยหนง ทานประกาศพระพทธเจาอนดบแรก เพราะทรงประกอบสตวทงปวงไวใน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 19

หตประโยชน ประกาศพระธรรมอนดบตอมา เพราะเปนแดนเกดแหงพระ- พทธเจานน และเพราะเปนธรรมเปนหตประโยชนแกสตวทงปวง ประกาศ พระสงฆอนดบสดทาย เพราะพระสงฆเปนผปฏบตเพอบรรลหตประโยชน และ มหตประโยชนอนบรรลแลว กาหนดโดยความเปนสรณะ. ประกาศดวยขออปมา บดน จะกลาวอธบายคาทวาจะประกาศพระสรณตรยนน ดวยขอ อปมาทงหลาย กในคานน พระพทธเจาเปรยบเหมอนพระจนทรเพญ พระ- ธรรมเปรยบเหมอนกลมรศมของพระจนทร พระสงฆเปรยบเหมอนโลกท เอบอมดวยรศมของพระจนทรเพญททาใหเกดขน พระพทธเจาเปรยบเหมอน ดวงอาทตยทอแสงออน ๆ พระธรรมดงกลาวเปรยบเหมอนขายรศมของดวง อาทตยนน พระสงฆเปรยบเหมอนโลกทดวงอาทตยนนกาจดมดแลว. พระ- พทธเจาเปรยบเหมอนคนเผาปา พระธรรมเครองเผาปาคอกเลส เปรยบเหมอน ไฟเผาปา พระสงฆทเปนบญเขต เพราะเผากเลสไดแลว เปรยบเหมอนภมภาค ทเปนเขตนา เพราะเผาหาเสยแลว. พระพทธเจาเปรยบเหมอนเมฆฝนใหญ พระธรรมเปรยบเหมอนนาฝน พระสงฆผระงบละอองกเลสเปรยบเหมอน ชนบททระงบละอองฝนเพราะฝนตก. พระพทธเจาเปรยบเหมอนสารถทด พระธรรมเปรยบเหมอนอบายฝกมาอาชาไนย พระสงฆเปรยบเหมอนฝงมา อาชาไนยทฝกมาดแลว. พระพทธเจาเปรยบเหมอนศลยแพทย [หมอผาตด] เพราะทรงถอนลกศรคอทฏฐไดหมด พระธรรมเปรยบเหมอนอบายทถอนลกศร ออกไดพระสงฆผถอนลกศรคอทฏฐออกแลว เปรยบเหมอนชนทถกถอนลกศร ออกแลว. อกนยหนง พระพทธเจาเปรยบเหมอนจกษแพทย เพราะทรงลอก พนชนโมหะออกไดแลว พระธรรมเปรยบเหมอนอบายเครองลอกพน [ตา]

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 20

พระสงฆผมพนชนตาอนลอกแลว ผมดวงตาคอญาณอนสดใส เปรยบเหมอนชน ทลอกพนตาแลว มดวงตาสดใส. อกนยหนง พระพทธเจาเปรยบเหมอนแพทย ผฉลาด เพราะทรงสามารถกาจด พยาธคอกเลสพรอมทงอนสยออกได พระธรรม เปรยบเหมอนเภสชยาททรงปรงถกตองแลว พระสงฆผมพยาธคอกเลสและ อนสยอนระงบแลว เปรยบเหมอนหมชนทพยาธระงบแลว เพราะประกอบยา. อกนยหนง พระพทธเจาเปรยบเหมอนผชทาง พระธรรมเปรยบ เหมอนทางด หรอพนททปลอดภย พระสงฆเปรยบเหมอนผเดนทาง ถงทท ปลอดภย พระพทธเจาเปรยบเหมอนนายเรอทด พระธรรมเปรยบเหมอนเรอ พระสงฆเปรยบเหมอนชนผเดนทางถงฝง. พระพทธเจาเปรยบเหมอนปา หมพานต พระธรรมเปรยบเหมอนโอสถยาทเกดแตปาหมพานตนน พระสงฆ เปรยบเหมอนชนผไมมโรคเพราะใชยา. พระพทธเจาเปรยบเหมอนผประทาน ทรพย พระธรรมเปรยบเหมอนทรพย พระสงฆผไดอรยทรพยมาโดยชอบ เปรยบเหมอนชนผไดทรพยตามทประสงค. พระพทธเจาเปรยบเหมอนผช ขมทรพย พระธรรมเปรยบเหมอนขมทรพย พระสงฆเปรยบเหมอนชนผได ขมทรพย. อกนยหนง พระพทธเจาผเปนวรบรษเปรยบเหมอนผประทานความ ไมมภยพระธรรมเปรยบเหมอนไมมภย พระสงฆผลวงภยทกอยาง เปรยบเหมอน ชนผถงความไมมภย พระพทธเจาเปรยบเหมอนผปลอบพระธรรมเปรยบเหมอน การปลอบ พระสงฆเปรยบเหมอนชนผถกปลอบ พระพทธเจาเปรยบเหมอน มตรด พระธรรมเปรยบเหมอนคาสอนทเปนหตประโยชน พระสงฆเปรยบ เหมอนชนผประสบประโยชนตน เพราะประกอบหตประโยชน. พระพทธเจา เปรยบเหมอนบอเกดทรพยพระธรรมเปรยบเหมอนทรพยทเปนสาระ พระสงฆ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 21

เปรยบเหมอนชนผใชทรพยทเปนสาระ พระพทธเจาเปรยบเหมอนผทรงสรง สนานพระราชกมาร พระธรรมเปรยบเหมอนนาทสนานตลอดพระเศยร พระ- สงฆผสรงสนานดแลวดวยนาคอพระสทธรรม เปรยบเหมอนหมพระราชกมาร ทสรงสนานดแลว. พระพทธเจาเปรยบเหมอนชางผทาเครองประดบ พระธรรม เปรยบเหมอนเครองประดบ พระสงฆผประดบดวยพระสทธรรมเปรยบเหมอน หมพระราชโอรสททรงประดบแลว. พระพทธเจาเปรยบเหมอนตนจนทน พระ- ธรรมเปรยบเหมอนกลนอนเกดแตตนจนทนนน พระสงฆผระงบความเรารอน ไดสนเชง เพราะอปโภคใชพระสทธรรม เปรยบเหมอนชนผระงบความรอน เพราะใชจนทน พระพทธเจาเปรยบเหมอนบดามอบมฤดกโดยธรรม พระ- ธรรมเปรยบเหมอนมฤดก พระสงฆผสบมฤดกดอพระสทธรรม เปรยบเหมอน พวกบตรผสบมฤดก. พระพทธเจาเปรยบเหมอนดอกปทมทปาน พระธรรม เปรยบเหมอนนาออยทเกดจากดอกปทมทบานนน พระสงฆเปรยบเหมอนหม ภมรทดดกนนาออยนน. พงประกาศพระสรณตรยนน ดวยขออปมาทงหลาย ดงกลาวมาฉะน. มาตกาหวขอของกถาพรรณนาความทยกตงไวในเบองตนดวย ๔ คาถา วา พระสรณตรย ใครกลาว กลาวทไหน กลาวเมอไร กลาวเพราะเหตไร เปนตน กเปนอนประกาศแลวโดยอรรถ ดวยกถามประมาณเพยงเทานแล. จบกถาพรรณนาพระสรณตรย อรรถกถาขททกปาฐะ ชอปรมตถโชตกา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 22

สกขาบท ๑๐ ในขททกปาฐะ [๒] ขาพเจาสมาทาน สกขาบท คอเจตนางด เวนจากปาณาตบาต ขาพเจาสมาทานสกขาบท คอเจตนางดเวนจาก อทนนาทาน ขาพเจาสมาทานสกขาบท คอเจตนางดเวนจาก อพรหมจรรย ขาพเจาสมาทานสกขาบท คอเจตนางดเวนจาก มสาวาท ขาพเจาสมาทานสกขาบท คอเจตนางดเวนจาก ทตงแตงความประมาท คอการเสพของเมา คอสรา เมรย ขาพเจาสมาทานสกขาบท คอเจตนางดเวนจาก การบรโภคอาหารในเวลาวกาล ขาพเจาสมาทานสกขาบท คอเจตนางดเวนจาก การฟอนรา ขบรอง การประโคม และการดการเลน อนเปนขาศกแกกศล ขาพเจาสมาทานสกขาบท คอเจตนางดเวนจาก จากการลบไล ทดทรง ประดบประดาดอกไม ของหอม อนเปนลกษณะการแตงตว ขาพเจาสมาทานสกขาบท คอเจตนางดเวนจาก การนงนอนบนทนงทนอนสงใหญ ขาพเจาสมาทานสกขาบท คอเจตนางดเวนจาก การรบทองและเงน

จบสกขาบท ๑๐

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 23

๒. พรรณนาสกขาบท หวขอปาฐะวาดวยสกขาบท ครนแสดงการเขาสพระศาสนาดวยการถงสรณคมนอยางนแลว เพอ จะพรรณนาปาฐะทวาดวยสกขาบท ซงตงเปนบทนกเขปไว เพอแสดงสกขาบท ทงหลาย อนอบาสกหรอบรรพชต ผเขามาสพระศาสนาจะพงศกษา เปนอน ดบแรก บดนขาพเจาจะกลาวมาตกาหวขอดงตอไปน สกขาบทเหลาน ผใดกลาว กลาวทใด กลาว เมอใด กลาวเพราะเหตใด จาตองกาหนดกลาวทา นยนน โดยความแปลกแหงสกขาบททวไป จาตอง กาหนดโทษทงเปนปกตวชชะ และปณณตตวชชะ ทา การชแจงนยทวไป ทวทกสกขาบท โดยพยญชนะ และอรรถะของบททงหลาย. แตใน ๕ สกขาบทตน พงทราบวนจฉย โดย ประกาศความแปลกกน ของสกขาบททวไปโดยความ เปนอยางเดยวกน และความตางกนเปนอาท ตงตนแต ปาณาตบาตเปนตนไป โดยอารมณ การสมาทานและ การขาด โดยความมโทษมาก โดยประโยค องคและ สมฏฐาน โดยเวทนา มลและกรรม โดยการงดเวนและ โดยผล.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 24

ขอยตคอความถกตองจากการพรรณนา ๕ สก- ขาบทตน พงนามาใชใน ๕ สกขาบทหลง พงกลาว สกขาบทเปนขอ ๆ พงทราบวา สกขาบท มอยางเลว เปนตนไวดวย. ในมาตกาหวขอนน ๑๐ สกขาบทมปาณาตปาตาเวรมณเปนตน นน พระผมพระภาคเจาพระองคเดยวตรสไว มใชพระสาวก. จรงอย พระผมพระ- ภาคเจา เสดจจากกรงกบลพสดถงกรงสาวตถ ทรงใหทานพระราหลบรรพชา แลว ณ พระเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกะ กรงสาวตถ ตรสสกขาบท ๑๐ นน เพอทรงกาหนดสกขาบทสาหรบสามเณรทงหลาย สมจรงดงททาน กลาวคานไววา ครงนน พระผมพระภาคเจาประทบสาราญตามพระพทธอธยา ศยอย ณ กรงกบลพสดแลว เสดจจารกไปทางกรงสาวตถ เมอเสดจ จารกมาตามลาดบ กถงกรงสาวตถ. ครงนน พระผมพระภาคเจา ประทบอย ณ พระเชตวน อารามของทานอนาถบณฑกะ กรงสาวตถ สมยนน ฯลฯ สามเณรทงหลายเกดความคดวา สกขาบททงหลายสาหรบ พวกเรามเทาไรกนหนอ พวกเราจะพงศกษาในสกขาบท จานวนเทาไร ภกษทงหลายจงนาความกราบทลแตพระผมพระภาคเจา พระผมพระ- ภาคเจาจงตรสวา " ดกอนภกษทงหลาย เราตถาคตอนญาตสกขาบท ๑๐ สกขาบท สาหรบสามเณรทงหลาย เพอสามเณรทงหลายศกษา ในสกขาบท ๑๐ นนคอ ปาณาตปาตา เวรมณ ฯลฯ ชาตรป- รชตปฏคคหณา เวรมณ " ดงน. สกขาบทท ๑๐ นนน พงทราบวา ทานยกขนใชบอกสอน โดย แนวพระสตรวา สมาทาย สกขต สกขาปเทส สมาทานศกษา ในสก-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 25

ขาบททงหลาย และโดยแนวปาฐะททานแสดงไว ในสรณคมน อยางนวา ปาณาตปาตา เวรมณสกขาปท สมาทยาม ขาพเจาสมาทานสกขาบท คอเจตนางดเวนจากปาณาตบาต เปนตน พงทราบนยทวา "สกขาบทเหลา น ผใดกลาว กลาวทใด กลาวเมอใด กลาวเพราะเหตไร จะกลาวนยนน" เทานกอน.

กาหนดความแปลกกนของสกขาบททวไป กบรรดาสกขาบทเหลานน สกขาบทท ๔ - ๕ สองสกขาบทขางตน ทวไปทงอบาสก ทงสามเณรโดยเปนนจศล แตวาโดยเปนอโบสถศล ของ พวกอบาสก เวนสกขาบทหลงหมด เพราะรวบสกขาบทท ๗ และ ๘ เขาเปน องคเดยวกน สกขาบททงหมด กทวไปกบสามเณรทงหลาย สวนสกขาบท หลงเปนพเศษสาหรบสามเณรเทานน พงทราบกาหนดโดยความแปลกกนของ สกขาบททวไปดงกลาวมาฉะน พงกาหนดปกตวชชะ และปณณตตวชชะ อยาง นคอ บรรดาสกขาบทเหลานน ๕ สกขาบทขางตน กาหนดดวยเจตนางดเวน จากปกตวชชะ ของปาณาตบาตเปนตน เพราะมกศลจตเปนสมฏฐานสวนเดยว สกขาบทนอกนน กาหนดดวยเจตนางดเวนจากปณณตตวชชะ. ชแจงบททวไป กเพราะเหตทบรรดาบทเหลานน บทเหลานนวา เวรมณสกขาปท สมาทยาม เปนบททวไปทงหมด ฉะนน พงทราบการชแจงบทเหลานนทว ไป ทงโดยพยญชนะ ทงโดยอรรถะดงตอไปน. ในบทเหลานน พงทราบโดยพยญชนะกอน ชอวา เวรมณ เพราะ เวนเวร อธบายวา ละบรรเทาเวร คอทาใหสนสด ใหถงความไมม. อกนย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 26

หนง บคคลยอมเวนจากเวร ดวยเจตนาตวการเทานน เหตนน เจตนานน จงชอวา เวรมณ เพราะเอาวอกษรเปน เวอกษร. ดวยเหตนนนนแล ในคาน พทธบรษทจงสวดกนเปน ๒ อยางวา เวรมณสกขาปท วรมณสกขาปท. ชอวา สกขา เพราะอนบคคลพงศกษา. ชอวา บท เพราะเปนเครองถง บทแหงสกขา, บทแหงสกขา ชอวา สกขาบท อธบายวาอบายเปนเครอง ถงสกขา. อกอยางหนง ทานอธบายวา เปนมล เปนทอาศย เปนทตง. สกขาบท คอเจตนาเครองงดเวน ชอวา เวรมณสกขาบท หรอ วรมณสกขาบท ตามนยทสอง. ขาพเจายดถอโดยชอบ ชอวา สมาทยาม ทานอธบายวาขาพเจา ยดถอโดยประสงคจะไมลวงละเมด เพราะเปนผกระทาสกขาบทไมใหเปนทอน ไมใหขาด ไมใหดางพรอย. แตเมอวาโดยอรรถะ บทวา เวรมณ ไดแก วรต เจตนางดเวน ประกอบดวยจตอนเปนกามาวจรกศล. วรตนน ของบคคลผงดเวนจากปาณา- ตบาต ทานกลาวไวในวภงค โดยนยเปนตนอยางนวา เจตนางด เจตนางดเวน เวนขาด งดเวน ไมทา ไมกระทา ไมลวง ไมละเมดขอบเขต การชกสะพาน เสยดวยอรยมรรค ชอวา เสต จากปาณาตบาต ในสมยนน อนใด. ธรรมดาวา เวรมณนน แมเปนโลกตระมอยกจรง ถงอยางนนในทน กควรเปนเวรมณ ทเปนไปโดยการสมาทาน เพราะผสมาทานกลาววา สมาทยาม เพราะฉะนน เวรมณทเปนโลกตระนน จงไมม ขาพเจากลาววาวรต เจตนางดเวน ประกอบ ดวยจตอนเปนกามาวจรกศล. บทวา สกขา ไดแก สกขา ๓ คอ อธศลสกขา อธจตตสกขา อธปญญาสกขา. แตในทน ศลคอสมปตตวรต วปสสนาฝายโลกยะ รปฌานและอรปฌานและอรยมรรค ทานประสงควา สกขา ในบท วาสกขาน, เหมอนดงททานกลาวไววา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 27

ธรรมเหลาไหน ชอวาสกขา สมยใด จตเปน กศลฝายกามาวจร เกดขน ไปกบโสมนส ประกอบ ดวยญาณ ฯลฯ สมยนน ผสสะ กม ฯลฯ ความไม กวดแกวงกม ธรรมเหลานชอวา สกขา. ธรรมเหลาไหน ชอวาสกขา สมยใด พระ- โยคาวจรเจรญมรรค ดวยการเขาถงรปฌานสงดจาก กามทงหลาย สงดจากอกศลธรรมทงหลาย เขาถง ปฐมฌาน ฯลฯ เขาถงปญจมฌานอย ฯลฯ ความไม กวดแกวงกม ธรรมเหลาน ชอวาสกขา. ธรรมเหลาไหน ชอวาสกขา สมยใด พระ- โยคาวจรเจรญมรรคดวยการเขาถงอรปฌาน ไป กบเนวสญญานาสญญายตนฌาน ฯลฯ ความไมกวด- แกวงกม ธรรมเหลาน ชอวาสกขา. ธรรมเหลาไหน ชอวาสกขา สมยใด พระ- โยคาวจรเจรญโลกกตรฌาน เปนธรรมนาสตวออกจาก ทกข ฯลฯ ความไมกวดแกวงกม ธรรมเหลาน ชอวา สกขา. บทคออบายเครองถง อกอยางหนงเปนมล เปนทอาศย เปนทตง แหงสกขาอยางใดอยางหนง บรรดาสกขาเหลานน เหตนน จงชอวา สกขา บท สมจรงดงททานกลาวไวดงนวา "พระโยคาวจรอาศยศลตงอยในศล เมอเจรญทาใหมากซงโพชฌงค ๗" อยางนเปนตน. พงทาการชแจงโดย พยญชนะ โดยอรรถะ ทว ๆ ไปแกบททงหลายทวไป ในบทเหลานน ดวย ประการฉะน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 28

พรรณนา ๕ สกขาบทขางตน คาใดขาพเจา กลาวไววา แตใน ๕ สกขาบทขางตน จาตองชแจง โดยประกาศความทแปลกกน ฯลฯ พงทราบวนจฉย ฯลฯ ในคานน บดน ขาพเจาจะกลาวชแจงดงน กอนอน ในคาวา ปาณาตปาโต น บทวา ปาโณ ไดแกความสบตอแหงขนธทนบเนองดวยชวตนทรย. อกนยหนง ไดแก สตว ทบณฑตอาศยความสบตอแหงขนธนน บญญตไว. กวธกเจตนา เจตนาคดจะ ฆาของบคคลผมความสาคญในสตวมชวตนนวาเปนสตวมชวต เปนสมฏฐาน แหงความพยายามทจะตดชวตนทรยของสตวมชวตนน เปนไปทางกายทวาร และวจทวาร ทวารใดทวารหนง ชอวาปาณาตบาต. ในคาวา อทนนาทาน น บทวา อทนน ไดแก ทรพยสงของ ทเจาของหวงแหน. ซงเจาของเองเมอทาตามทตองการ กไมตองโทษ ไมถก ตาหนเถยยเจตนา เจตนาคดจะลก ของบคคลผมความสาคญในทรพยสงของท เจาของหวงแหนวาเปนทรพยสงของทเจาของหวงแหน เปนสมฏฐานแหงความ พยายามทจะลกทรพยสงของนน เปนไปทางกายทวารและวจทวาร ทวารใด ทวารหนงนนแล ชอวาอทนนาทาน. บทวา อพรหมจรย ไดแก ความประพฤตไมประเสรฐ. เจตนา เปนเหตละเมดฐาน. คอ การซองเสพอสทธรรม เปนไปทางกายทวารโดยการ ซองเสพเมถนคอการสมสกนสองตอสอง ชอวา อพรหมจรรย. ในคาวา มสาวาโท น บทวา มสา ไดแก วจประโยคหรอ กาย ประโยค ทหกรานประโยชนของบคคลผมงจะใหคลาดเคลอนจากความจรงเปน เบองหนา มจฉาเจตนา เจตนาทจะพดผด ทาผด ของบคคลนน ดวยประสงค จะใหผอนเขาใจผด เปนสมฏฐานแหงกายประโยคและวจประโยคทจะทาผอน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 29

ใหเขาใจผด เปนไปทางกายทวารและวจทวาร ทวารใดทวารหนง ชอวา มสาวาท. กในคาวา สราเมรยมชชปมาทฏาน น บทวา สรา ไดแกสรา ๕ อยาง คอ สราทาดวยแปง สราทาดวยขนม สราทาดวยขาวสก สราผสม เชอ สราทปรงดวยเครองปรง. แม เมรยกม ๕ อยาง คอ เมรยททาดวยดอกไม เมรยททาดวย ผลไม เมรยทาดวยงบนาออย เมรยททาดวยดอกมะซาง เมรยทปรงดวยเครอง ปรง. บทวา มชช ไดแก ทงสองอยางนนนนแหละ ชอวา มชชะ เพราะ อรรถวาเปนทตงแหงความเมา. กหรอสงอนใด ไมวาอะไรเปนทตงแหงความ เมา บคคลเมาประมาทดวยสงใดทดมแลว สงอนนกเรยกวา มชชะ. บทวา ปมาทฏาน ไดแก เจตนาทดมกลนกนมชชะนน ทานเรยกวา ปมาทฏ- ฐาน เพราะเปนเหตแหงความเมาความประมาท เจตนากลนกนมชชะคอสรา และเมรย เปนไปทางกายทวารดวยประสงคจะกลนกน พงทราบวาสราเมรย เปนทงแหงความประมาทโดยประการใด พงทราบวนจฉยในสกขาบทเหลานน กอนนบตงแตปาณาตบาตเปนตนไป โดยประการนน.

วนจฉยสกขาบทอยางเดยวกนและตางกน เปนตน ในคา เอกตานานตาทโต โดยทสกขาบทอยางเดยวกนแตตางกน เปนตนน ผทกทวงกลาววา ปาณาตบาต หรอสกขาบทอนมอทนนาทานเปนตน เปนอยางเดยวกน เพราะผจะพงถกฆา ผฆา ประโยคและเจตนาเปนตน เปน อยางเดยวกนหรอตางกน เพราะมผจะถกฆาเปนตนตางกน หรอวาไมใชทง สองอยางกเพราะเหตไร ผทกทวงจงกลาวคาน ผวาสกขาบทจะเปนอยางเดยว กน เพราะคนทจะพงถกฆาเปนตนเปนคนเดยวกนไซร เมอเปนดงนน เมอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 30

ใด ผฆามากคน ฆาคนทจะพงถกฆาคนเดยว หรอผฆาคนเดยวฆาคนทจะพง ถกฆามากคน คนทจะพงถกฆามากคน กจะถกผฆาฆาดวยประโยคเดยว ม สาหตถกประโยคเปนตน. หรอเจตนาอยางเดยวกจะยงประโยคของผเขาไปตด ชวตนทรย ของคนทจะพงถกฆามากคนใหทงขน เมอนน ปาณาตบาตกจะ พงมอยางเดยว แตผวาสกขาบทจะตางกน เพราะคนทจะพงถกฆาเปนคนตาง กนไซร เมอเปนดงนน เมอใดผฆาคนเดยว เมอทาประโยคเดยว เพอคนๆ เดยว กยอมฆาคนทพงถกฆามากคน หรอผฆามากคนเมอทามากประโยค เพอ คนมากคนมเทวทต ยญทตและโสมทตเปนตน กยอมฆาไดเฉพาะเทวทต ยญทต หรอโสมทตคนเดยวเทานน หรอผทจะพงถกฆาคนเดยว ถกผฆาฆาดวยมาก ประโยคมสาหตถกประโยคเปนตน เจตนามากเจตนา กจะยงประโยคของผ เขาไปตดชวตนทรยของผทจะพงถกฆาคนเดยวเทานนใหตงขน. เมอนน ปาณาตบาต กจะพงมมากอยาง แมคาทงสองนน กไมถก. สกขาบทจะชอวา เปนอยางเดยวกน เพราะผทจะพงถกฆาเปนตนเหลานน มผเดยวกหามได สกขาบทชอวาตางกนเพราะผทจะพงถกฆาเปนตนเหลานนตางกน กหามได ความจรง สกขาบทอยางเดยวกน และตางกน กโดยเหตอยางอน คานนพงใช แกปาณาตบาต แมสกขาบทนอกนน กพงใชอยางนน. ขาพเจาขอชแจงตอไปน:- กอนอน ปาณาตบาตนน ชอวาเปน อยางเดยวกน เพราะผทจะพงถกฆาและคนฆาเปนตน เปนอยางเดยวกน ชอวา ตางกน เพราะผทจะพงถกฆาเปนตนตางกน กหาไม ทแท ปาณาตบาต ชอวาเปนอยางเดยวกน เพราะผทจะถกฆาและคนฆาเปนตนเปนอยางเดยวกน โดยจดเปนค ๆ กน. ทงชอวาเปนอยางเดยวกน เพราะผจะพงถกฆาและคนฆา เปนตนแมทงสองนน เปนอยางเดยวกนโดยจดเปนค ๆ กน หรอชอวาตาง กน เพราะผทจะพงถกฆาและคนฆาเปนตนนน เปนอกคนหนงจากคนทงสอง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 31

จรงอยางนน เมอคนผฆามากคน แมฆาคนผทจะถกฆาหลายคน ดวยประโยคหลายประโยค ม สรกเขปประโยค การขดสระเปนตน หรอ ดวยประโยค ๆ เดยวม โอปาตขณนประโยค การขดบอเปนตน กเปน ปาณาตบาตมากปาณาตบาต เมอคนผฆาคนเดยวแมฆาคนทถกฆามา ๆ คน ดวย ประโยคเดยวหรอมากประโยคดวยเจตนาเดยว ทยงประโยคนนใหตงขน หรอ ดวยมากประโยค กเปนปาณาตบาตจากปาณาตบาต อนง เมอคนผฆามากคน แมฆาคนทถกฆาคนเดยว ดวยมากประโยความทกลาวแลว หรอดวยประโยค เดยว กเปนปาณาตบาตมากปาณาตบาต แมในสกขาบทมอทนนาทานเปนตน ก นยนในเรองน พงทราบวนจฉยโดยความเปนสกขาบทอยางเดยวกน และตางกน เปนตน ดวยประการดงกลาวมาฉะน เมอวาโดยอารมณ ในขอน ปาณาตบาตชวตนทรยเปนอารมณ. อทนนาทาน อพรหมจรรย และสราเมรยมชชปมาทฏฐาน มสงขารคอบรรดา รปธรรมมรปายตนะเปนตน อยางใดอยางหนงเปนอารมณ มสาวาทมสตวเปน อารมณ เพราะปรารภคนทจะพดมสาเปนไป อาจารยพวกหนงกลาววา แม อพรหมจรรย กมสตวเปนอารมณ อนง อทนนาทานมสตวเปนอารมณใน เวลาทสตวเปนผทจะพงถกลกไป อกประการหนงอทนนาทาน มสตวเปน อารมณกโดยอานาจสงขารมใชโดยอานาจพระบญญต ในขอน พงทราบวนจ- ฉยโดยอารนณ ดงกลาวมาฉะน. เมอวาโดยสมาทาน กสกขาบทเหลาน มปาณาตปาตาเวรมณ- สกขาบทเปนตน สามเณรสมาทานในสานกภกษเทานน จงเปนอนสมาทาน สวน อบาสกสมาทานเองกด สมาทานในสานกของผอนกด กเปนอนสมาทานแลว สมาทานรวมกนกด สมาทานแยกกนกด กเปนอนสมาทานแลว แตตางกน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 32

อยางไรเลา บคคลสมาทานรวมกน กมวรตเดยว มเจตนาเดยวเทานน แต ปรากฏวาวรตและเจตนาเหลานน มถง ๕ โดยอานาจกจคอหนาท. สวนบคคล ทสมาทานแยกกนกพงทราบวามวรต เจตนาก ๕ ในขอน พงทราบวนจฉย โดยการสมาทาน ดวยประการฉะน. เมอวาโดยการขาด ในขอน สาหรบสามเณรทงหลาย เมอ สกขาบทหนงขาด ทกสกขาบทกเปนอนขาดเพราะสกขาบทเหลานน เปนฐาน ทตงแหงปาราชกของสามเณรเหลานน ดวยสกขาบททสามเณรลวงละเมดนน แล กมกรรมตอเนองตามมา. แตสาหรบคฤหสถ เมอศลขอหนงขาด กขาดขอเดยวเทานน เพราะ ศลของคฤหสถเหลานนมองค ๕ ยอมจะสมบรณอกดวยการสมาทานศลนน เทา นน แตอาจารยอกพวกหนงกลาววาบรรดาศลทคฤหสถสมาทานเปนขอ ๆ เมอ ศลขอหนงขาด กขาดขอเดยวเทานน แตบรรดาศลทคฤหสถสมาทานรวมกน อยางนวา ขาพเจาสมาทานศล ทประกอบดวยองค ๕ ดงน เมอศลขอหนง ขาด ศลแมทเหลอ กเปนอนขาดหมดทกขอ. เพราะเหตไร ? เพราะศลขอ ทสมาทานไมขาด ดวยศลทคฤหสถลวงละเมดนนแล กมความผกพนดวยกรรม ในขอน พงทราบวนจฉย แมโดยการขาด ดวยประการฉะน. เมอวาโดยโทษมาก บรรดาสตวมชวตทเวนจากคณ มสตวเดยรจ- ฉานเปนตน ปาณาตบาตชอวามโทษนอย กเพราะสตวตวเลก, ชอวามโทษ มาก กเพราะสตวตวใหญ. เพราะเหตไร. เพราะประโยคใหญ (ความพยายาม มาก) แมเมอมประโยคเสมอกน ชอวา มโทษมาก เพราะวตถใหญ สวน บรรดาสตวมชวตทมคณ มมนษยเปนตน ปาณาตบาต ชอวามโทษนอย ก เพราะมนษยมคณนอย, ชอวามโทษมาก กเพราะมนษยมคณมาก แตเมอม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 33

ตวและคณเสมอกน กพงทราบวา มโทษนอย เพราะกเลสและความพยายาม ออนและมโทษมาก เพราะกเลสและความพยายามแรงกลา แมในสกขาบททเหลอ กนยน อนง ในขอน สราเมรยมชชปมาทฏฐานเทานน ชอวามโทษมาก ปาณาตบาตเปนตน หามโทษมากเชนนนไม เพราะอะไร เพราะทาอนตราย แกอรยธรรม เหตทาผทเกดมาเปนมนษยใหกลายเปนคนบา ในขอน พง ทราบวนจฉย แมโดยความมโทษมาก ดวยประการฉะน. เมอวาโดยประโยค กในขอน ปาณาตบาตม ๖ ประโยคคอ สาหตถกประโยค อาณตตกประโยค นสสคคยประโยค ถาวรประโยค วชชามยประโยค อทธมยประโยค. บรรดาประโยคเหลานน การประหารดวยกายหรอของทเนองดวยกาย ชอวา สาหตถกประโยค สาหตถกประโยคนน แยกเปน ๒ คอ สาหต- ถกประโยคเจาะจงและสาหตถกประโยคไมเจาะจง. ในสาหตถกประโยคทงสอง นน เฉพาะสาหตถกประโยคเจาะจงบคคลยอมผกพนดวยกรรม เพราะความ ตายของคนทไปเจาะจงประหารเทานน. ในสาหตถกประโยคไมเจาะจงอยางนวา ผใดผหนงจงตายเสยเถดดงน บคคลยอมผกพนดวยกรรมเพราะความตายของ คนใดคนหนง เหตการประหารเปนปจจย. อนง แมดวยสาหตถกประโยคทง สอง เขาพอถกประหารกตาย หรอตายดวยโรคนนในภายหลง บคคลกยอมผก พนอยดวยกรรม ขณะทเขาถกประหารเทานน แตเมอบคคลประหารดวย ประสงคจะใหเขาตาย แตเขาไมตายดวยการประหารนน กลบคดประหารเขา อก ผวา แมในภายหลงเขาตายดวยการประหารครงแรก บคคลกยอมผกพน ดวยกรรมในเวลานนเทานน ถาวาเขาตายดวยการประหารครงทสอง กไมเปน ปาณาตบาต แมเมอเขาตายดวยสาหตถกประโยคทงสอง บคคลกผกพนดวย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 34

กรรม โดยการประหารครงแรกเทานน เมอเขาไมตายแมดวยสาหตถกประโยค ทงสอง กไมเปนปาณาตบาตเลย ในขอทแมคนมากคนประหารคนคนเดยว กนยน แมในอนนความผกพนดวยกรรม ยอมมแกคนทประหารเขาตายเทา การจงใจสงใหเขาทา ชอวา อาณตตกประโยค แมในอาณตตก- ประโยคนน กพงทราบความผกพนดวยกรรม โดยนยทกลาวไวในสาหตถก- ประโยคนนแล กในอาณตตกประโยคนน พงทราบวา มกาหนดไว ๖ อยาง อาณตตกประโยคกาหนดไว อยางเหลานคอ วตถ๑ กาล ๑ โอกาส ๑ อาวธ ๑ อรยาบถ ๑ กรยาวเศษ ๑ ในขอกาหนด ๖ นน สตวมชวต พงจาไววาวตถ. เวลาเชาเวลาเยน เปนตน และเวลาหนมสาว เวลาเปนผใหญเปนตน กพงจาไววา กาล. คาม นคม ปา ตรอกหรอทางแยก ดงวามานเปนตน พงจาไววา โอกาส. อาวธ เปนตน อยางนคอ คาบ ธน หรอหอก พงทรงการยนหรอการนงของตนทถกฆา และคนฆาดงวามานเปนตน พงจาไววา อรยาบถ. การแทง การตด การ ทาใหขาด หรอกรอนผม ดงวามาเปนตน พงจาไววา กรยาวเศษ. กหากวา คนถกเขาสงใหฆาผใด ทาวตถใหคลาดเคลอน [ฆาผดตว] ไปฆาคนอน นอกจากผนนไซร ผสงกไมตองผกพนดวยกรรม ถาเขาไมทาวตถใหคลาด เคลอนฆาไมผดตว แมทงสองคนกตองผกพนดวยกรรม คอผสงในขณะสง ผถกสงในขณะฆา แมในขอกาหนดอน ๆ มกาลเปนตน กนยน. กการปลอยเครองประหารดวยกายหรอของทเนองดวยกาย เพอทาเขา ใหตาย ชอวา นสสคคยประโยค. แมนสสคคยประโยคนน กแยกเปน ๒ เหมอนกนคอ นสสคคยประโยคเจาะจงและไมเจาะจง ในขอน การผกพน ดวยกรรม กพงทราบตามนยทกลาวมาแลวในขอน ๆ นนแล.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 35

การขดบอ การวางกระดานหก การประกอบเหยอยาพษและกรงยนต เปนตน เพอทาใหเขาตาย ชอวา ถาวรประโยค. แมถาวรประโยคนนกแบง เปน ๒ คอถาวรประโยคเจาะจงและไมเจาะจง. กในขอน การผกพนดวยกรรม พงทราบตามนยทกลาวมาแลวโนขอตน ๆ แตความแปลกกนมดงน เมอคนหา หวมน ทาบอเปนตนใกล ๆ หรอทาบอเปลากตองคนอน ๆ ผวา เขาตาย เพราะบอเปนตนนน เปนปจจย ความผกพนดวยกรรม กมแกคนหาหวมน. อนง เมอคนนนหรอคนอนกลบบอนนเสยแลว ทาพนใหเรยบ หรอคนกวาดฝน โกยฝนไป หรอคนขดหวมน ขดหวมน ทาหลมไว หรอเมอฝนตกเกดโคลนตม คนลงไปตดตายในโคลนตมนน ความผกพนดวยกรรม กมแกคนหาหวมน นนแหละ กผวา คนทไดหวมนหรอคนอน ทาหลมนนใหกวางหรอลกกวา เดม คนลงไปตายเพราะหลมกวางหรอลกนน ความผกพนดวยกรรม กแก คนแมทงสองเหมอนอยางวา มลเหตทงหลายยอมเทยบกน ไดกบการขดหวมน ฉนใด เมอคนกลบหลมใหเรยบในทนน คนกพนจากตกหลม กฉนนน. แมใน ถาวรประโยคมการวางกระดานหกเปนตน กอยางนนเหมอนกน การผกพน ดวยกรรมตามเหตทเกด กพงทราบตราบเทาทถาวรประโยคเหลานนยงเปนไป. การรายวทยาคมเพอทาใหตาย ชอวา วชชามยประโยค. การทาฤทธตาง ๆ ทเกดแตวบากกรรม เพอทาใหเขาตาย เหมอน ใชอาวธคอเขยวเปนตน ขบดวยเขยวเปนอาท ชอวา อทธมยประโยค. สวนอทนนาทานกมประโยค คอสาหตถกประโยคและอาณตตกประโยคเปนตน ทเปนไปโดยอานาจ เถยยาวหาร ปสยหาวหาร ปฏจฉนนาวหาร ปรกป- ปาวหารและกสาวหาร ประเภทแหงประโยคแมเหลานน กพงทราบโดยทานอง ทกลาวมาแลวนนแล, สกขาบทแมทงสามมอพรหมจรยะเปนตน กไดเฉพาะ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 36

สาหตถกประโยคอยางเดยว ในขอน พงทราบวนจฉย แมโดยประโยค ดวย ประการดงกลาวมาฉะน เมอวาโดยองค ในขอน ปาณาตบาต มองค ๕ คอ ๑. ปาโณ สตวมชวต ๒. ปาณส สาคญวา สตวมชวต ๓. วธกจตต จตคดจะฆา ๔. วายมต พยายาม ๕. เตน มรต สตวตายดวยความพยายามนน แมอทนนาทาน กมองค ๕ เหมอนกน คอ ๑. ปรปรคคหต ของมเจาของหวงแหน ๒. ปรปรคคหตส สาคญวา ของมเจาของหวงแหน ๓. เถยยจตต มจตคดจะจะลก ๔. วายมต พยายาม ๕. เตน อาทาตพพ อาทาน คจฉต ลกของไดมา ดวยความ พยายามนน สวนอพรหมจรรย มองค ๔ คอ ๑. อชฌาจรยวตถ สงทพงลวงละเมด ๒. เสวนจตต จตคดจะเสพ ๓. ปโยค สมาปชชต พยายามเขาถง ๔. สาทยต ยนด มสาวาท กมองค ๔ เหมอนกน คอ ๑. มสา เรองเทจ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 37

๒. วสวาทนจตต จตคดจะพดเทจ ๓. วายาโม พยายาม เกดแตจตนน ๔. ปรวสวาทน พดเทจตอคนอน และเขารเรองเทจ สราเมรยมชชปมาทฏฐาน กมองค ๔ คอ ๑. สราทน อตร ของมนเมามสราเปนตนอยางใดอยางหนง ๒. มทนยปาตกมยตาจตต จตคดอยากจะดมจองมนเมา ๓. ตชช วายาม อาปชชต ความพยายามเกดแตจตนน ๔. ปเต จ ปวสต ดมเขาไปในลาคอ ในขอน พงทราบวนจฉย แมโดยองค ดวยประการดงกลาวมาฉะน. เมอวาโดยสมฏฐาน ในขอน ปาณาตบาต อทนนาทานและมสาวาท มสมฏฐาน ๓ คอ ๑. กายจต ๒. วาจาจต ๓. กายวาจาจต. อพรหมจรรย มสมฏฐานเดยว คอกายจต. สราเมรยมชชปมาทฏฐานม ๒ สมฏฐาน ศลกาย และกายจต ในขอน พงทราบวนจฉย โดยสมฏฐานดวยประการดงกลาวมา ฉะน. เมอวาโดยเวทนา ในขอน ปาณาตบาต ประกอบดวยทกขเวทนา. อทนนาทาน ประกอบดวยเวทนา ๓ อยางใดอยางหนง มสาวาทกเหมอนกน อกสองสกขาบท ประกอบดวยสขเวทนา และอทกขมสขเวทนา ในขอน พง ทราบวนจฉย แมโดยเวทนา ดวยประการดงกลาวมาฉะน. เมอวาโดยมล ในขอน ปาณาตบาต มโทสะและโมหะเปนมล อทนนาทานและมสาวาท มโลภะและโมหะเปนมลบาง มโทสะและโมหะเปน มลบาง. อก ๒ สกขาบทนอกนมโลภะและโมหะเปนมล ในขอน พงทราบ วนจฉยโดยมล ดวยประการดงกลาวมาฉะน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 38

เมอวาโดยธรรม ในขอน ปาณาตบาต อทนนาทานและอพรหม- จรรย เปนกายกรรม และเปนกรรมบถ มสาวาทเปนวจกรรมอยางเดยว ทหก รานประโยชน กเปนกรรมบถ มสาวาทนอกนเปนกรรมอยางเดยว สราเมรย มชชปมาทฏฐานเปนกายกรรมอยางเดยว ในขอน พงทราบวนจฉย แมโดย กรรมดวยประการดงกลาวมาฉะน. เมอวาโดยวรตงดเวน ในขอน ผทกทวงกลาววา บคคลเมองดเวน จากปาณาตบาตเปนตน งดเวนจากไหน. จะกลาวชแจงดงน กอนอน บคคล เมองดเวน โดยสมาทานวรต ยอมงดเวนจากอกศลกรรมมปาณาตบาตเปนตน ของตนเองหรอของคนอน ๆ ปรารภอะไร. กปรารภอกศลกรรมทจะงดเวน นนแหละ เมองดเวนโดยสนปตตวรต ยอมงดเวนจากอกศลกรรม ดงกลาวแลว นนแล. ปรารภอะไร. กปรารภอารมณแหงอกศลกรรมทปาณาตบาตเปนตน ทกลาวแลว. แตอาจารยบางพวกกลาววา บคคลปรารภสงขารทงหลาย. ทนบ ไดวานาเมา คอสราและเมรยจงงดเวนจากทดงแหงความประมาท คอการดมกน นาเมาคอสราและเมรย. บคคลปรารภบรรดาสตวและสงขารเฉพาะทตนพงลก และพงหกราน จงงดเวนจากอทนนาทานและมสาวาท. ปรารภสตวอยางเดยว จงงดเวนจากปาณาตบาตและอพรหมจรรย. อาจารยนอกจากนนมความเหน อยางนวาเมอเปนเชนนน บคคลเมอคดอยางหนง กทาเสยอยางหนง ละสงใด กไมรสงนน ดงนเมอไมตองการ [อยางนน] จงกลาววา บคคลละสงใดกปรารภ สงนนคอ อกศลกรรมมปาณาตบาตเปนตนของตนนนแล จงงดเวน. คานนไมถก เพราะเหตไร เพอสงนนไมอารมณปจจบน และไมมอารมณภายนอก. จรงอย ในบาลวภงคแหงสกขาบททงหลาย ทานถามวา สกขาบททง ๕ เปนกศลเทาไร ฯลฯ เปนอรณะเทาไร แลวในการตอบปญหาทดาเนนไปอยางนวา กศลทง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 39

หลาย ประกอบดวยสขเวทนากม จงกลาวถงความทธรรมมอารมณเปนปจจบน และอารมณภายนอกอยางนวามอารมณเปนปจจบน มอารมณภายนอก คานน ยอมไมถกสาหรบคนทปรารภอกศลธรรม มปาณาตบาตเปนตนของตน. ในคา ทวา บคคลคดอยางหนง ทาเสยอยางหนง และละสงใดกไมรสงนน ขอกลาว ชแจง ดงน บคคลกาลงปฏบตโดยทากจใหสาเรจ ใครจะกลาววา คดอยาง หนง ทาเสยอยางหนง หรอวา ละสงใด ไมรสงนน ดงนยอมไมได อารภตวาน อมต ชหนโต สพพปาปเก นทสสนเจตถ ภเว มคคฏโรยปคคโล พระอรยบคคลผตงอยในมรรค ปรารภอมตธรรม กละบาปธรรมไดหมด เปนอทาหรณในขอน. ในขอนพงทราบวนจฉย แมโดยวรตงดเวนดวยประการดงกลาวมา ฉะน. เมอวาโดยผล บาปธรรมมปาณาตบาตเปนตนเหลานทงหมด ยอม ใหเกดผลคอทคต และใหเกดวบากทไมนาปรารถนา ไมนาใครไมนาพอใจ ในสคต ทงใหเกดผลมความไมแกลวกลาเปนตน ในภายภาคหนาและปจจบน. อนง ในขอน พงทราบวนจฉย แมโดยผลตามนยเปนตนอยางนวา วบาก ของปาณาตบาตอยางเบาทสด เมอเกดเปนมนษย กทาใหเปนผมอายสน. อกประการหนง ในขอน กพงทราบวนจฉย แมโดยสมฏฐาน เวทนา มล กรรม และผลของเจตนางดเวน จากปาณาตบาตเปนตน ในเจตนางดเวน นน ใหเขาใจกนดงน . เวรมณ เจตนางดเวน เหลานนทงหมด ตงขนโดยสมฏฐาน ๔ คอ กาย กายจต วาจาจต กายวาจาจต. ทงหมดนนแหละประกอบดวย สขเวทนากม ประกอบดวยอทกขมสขเวทนากม มอโลภะอโทสะเปนมลกม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 40

มอโลภะอโทสะและอโมหะเปนมลกม ในขอน เวรมณแมทง เปนกายกรรม มสาวาทาเวรมณเปนวจกรรม แตกตงขนจากจต. ในขณะมรรคจต แมเวรมณ ทงปวง กเปนมโนกรรม. ปาณาตปาตา เวรมณ มผลเปนตนอยางนคอ ความมอวยวะใหญ นอยสมบรณ ความมสมบตคอความสงใหญ ความมสมบตคอเชาววองไว ความมเทาตงอยเรยบด ความงาม ความนมนวล ความสะอาด ความกลา ความมกาลงมาก ความมวาจาสละสลวย ความเปนทรกของชาวโลก ความมวาจา ไมมโทษ ความมบรษทไมแตกกน ความมความองอาจ ความมรปไมบกพรอง ความเปนผไมตายเพราะศตร ความเปนผมบรวารมาก ความเปนผมรปงาม ความเปนผมทรวดทรงด ความมโรคนอย ความไมเศราโศก ความไมพลด พรากกบสตวสงขารรกทพอใจ ความมอายยน. อทนนาทานา เวรมณ มผลเปนตนอยางนคอ ความมงมธนทรพย ความมงมธญญทรพย ความมงมโภคทรพย ความเกดโภคทรพยทยงไมเกด ความมความถาวรมนคงแหงโภคทรพยทเกดแลว ความไดโภคทรพยทปรารถนา อยางฉบพลน ความมโภคทรพยไมถกแบงดวยภย คอ พระราชา โจร นา ไฟ ทายาททไมรกกน ความไดธนทรพยทไมสาธารณ ความไดโลกตรทรพย ความไมรจกความไมม ความอยเปนสข. อพรหมจรยา เวรมณ มผลเปนตนดงน คอ ความไมมศตร ความ เปนทรกของตนทกคน ความไดขาวนาผาและทนอนเปนตน ความนอนสบาย ความตนสบาย ความพนภยในอบาย ความเปนผไมเกดเปนสตร หรอ เกดเปนคนไมมเพศ ความไมโกรธ ความกระทาโดยเคารพ ความเปนทรก กนแหงสตรและบรษ ความมอนทรยบรบรณ ความมลกษณะบรบรณ ความ ไมมความสงสย ความเปนผขวนขวายนอย ความอยเปนสข ความไมมภยแต ทไหน ความไมมความพลดพรากจากสตวสงขารทรก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 41

มสวาทา เวรมณ มผลเปนตนอยางน คอ ความมอนทรยผองใส ความเปนผพดวาจาไพเราะสละสลวย ความมพนเรยงเรยบและสะอาด ความ ไมอวนเกนไป ความไมผอมเกนไป ความไมเตยเกนไป ความไมสงเกนไป ความมสมผสสบาย ความมปากมกลนดงดอกอบล ความมตนใกลชดเชอฟงด ความมวาจาทเชอถอได ความมลนออนแดงบางเสมอนดอกโกมลและอบล ความไมฟงซาน ความไมคลอนแคลน. สราเมรยมชชปมาทฏานา เวรมณ มผลเปนตน อยางนคอ ความ ปฏญาณไดฉบพลนในกรณยกจทงปวง ทงอดตอนาคต และปจจบน ความ มสตมนคงทกเมอ ความไมเปนคนบา ความมญาณ ความไมเกยจคราน ความไมโง ความไมเปนใบ ความไมมวเมา ความไมประมาท ความไมหลง ความไมหวาดกลว ความไมแขงด ความไมตองสงสย ความไมตองแคลงใจ ความเปนคนพดสจจะ ความเปนคนพดแตวาจาไมสอเสยด ไมหยาบคาย ไมเปลาประโยชน ความเปนคนไมเกยจครานทงกลางคนกลางวน ความ มกตญ มความกตเวท ความไมตระหน ความเสยสละ ความมศล ความ เปนคนตรง ความไมโกรธ ความมหร ความมโอตตปปะ ความมความ เหนตรง ความมปญญามาก ความมความร ความเปนบณฑต ความฉลาด ในสงทเปนประโยชนและไมเปนประโยชน. ในขอน พงทราบวนจฉย แม โดยสมฏฐาน เวทนา มล กรรม และผลดวยประการดงกลาวมาฉะน.

พรรณนา ๕ สกขาบทหลง คาทขาพเจากลาวไววา ขอยตจากคาพรรณนา ๕ สกขาบทตนนน ควรนามาใชใน ๕ สกขาบทหลง ควรกลาวเปนขอ ๆ และควรทราบวาสกขาบท มอยางเลวเปนตนไวดวย บดนจะพรรณนาความดงตอไปน. คาใดในการ พรรณนา ๕ สกขาบทตน ยอมยตถกตอง คานนควรถอจากการพรรณนานน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 42

มาประกอบใน ๕ สกขาบทหลง. ในขอน ประกอบความดงน. เหมอนอยางวา เมอวาโดยอารมณในสกขาบทกอน ๆ สราเมรยมชชปมาทฏฐาน มสงขารมรปายตนะเปนตน อยางใดอยางหนงเปนอารมณฉนใด ในทน วกาล โภชนะกฉนนน พงทราบความตางกน แหงอารมณของ ๕ สกขาบทหลง ทกสกขาบท โดยนยน. แตเมอวาโดยสมาทาน ๕ สกขาบทตน ทสามเณรหรออบาสก สมาทาน ยอมเปนอนสมาทานแลวฉนใด ๕ สกขาบทหลงน กฉนนน. แม เมอวาโดยองค ความตางกนแหงองคของ ๕ สกขาบทตนมปาณาตบาตเปนตน กลาวไวแลวในทนน ฉนใด แมในทนกฉนนน . วกาลโภชนะมองค ๔ คอ ๑. วกาล ๒. ของเปนยาวกาลกะ ๓. การกลนกน ๔. ความไมเปนคนบา พงทราบความตางกนแหงองคของ สกขาบทแมนอกนน โดยทานองน. อนง เมอวาโดยสมฏฐานในทนน สราเมรยมชชปมาทฏฐาน ม ๒ สมฏฐาน คอ กาย และกายจต ฉนใด ในทน วกาลโภชนะกฉนนน พงทราบสมฏฐานของสกขาบททกสกขาบท โดยนยดงน. อนงเมอวาโดยเวทนา ในทนน อทนนาทาน ประกอบดวยเวทนา ๓ อยางใดอยางหนง ฉนใด ในทน วกาลโภชนะกฉนนน พงทราบการ ประกอบพรอมดวยเวทนา ของสกขาบททกสกขาบท โดยนยน. อนง ในทนน อพรหมจรยะ มโลภะและโมหะเปนมล ฉนใด แม ในทน วกาลโภชนะ และอก ๒ สกขาบท กฉนนน พงทราบความตางกน แหงมล ของสกขาบททกสกขาบท โดยนยน อนง ในทนน ปาณาตบาตเปนตน เปนกายกรรม ฉนใด แมใน ทน วกาลโภชนะเปนตน กฉนนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 43

อนง ชาตรปรชตปฏคคหณะ เปนกายกรรมกม เปนวจกรรมกม โดยปรยายแหงความเปนไปและความเกดทางกายทวารเปนตน มใชกรรมบถ. อนง เมอวาโดยวรต ในทนน บคคลเมองดเวน ยอมงดเวนจาก อกศลมปาณาตบาตเปนตนหรอของตนหรอของคนอน ๆ ฉนใด แมในทน ก ยอมงดเวน จากอกศลมวกาลโภชนะเปนตน กฉนนน. อนง เมอวาโดยความเปนกศล กเปนอยางเดยวกน. กเวรมณตน ม ๔ สมฏฐาน คอ กาย กายจต วาจาจต และกายวาจาจต ทกเวรมณ ประกอบดวยสขเวทนากกม ประกอบดวยอทกขมสขเวทนากม มอโลภะ อโทสะ เปนมลกม มอโลภะ อโทสะ อโมหะเปนมลกม และทกเวรมณใหเกดผลทนา ปรารถนามประการตาง ๆ ฉนใด แมในทน กฉนนน ขาพเจาจงกลาววา ขอยตจากการพรรณนา ๕ สกขาบทตนนน ควร นามาใชใน ๕ สกขาบทหลง ควรกลาวสกขาบทเปน ขอ ๆ ควรทราบวา สกขาบทมอยางเลวเปนตนไวดวย. พงทราบวนจฉย ๕ สกขาหลงนน. คาวา วกาลโภชน ไดแก การบรโภคอาหารเมอลวงเลยเวลาเทยงตรง. จรงอย การบรโภคอาหารเนอ ลวงเลยเวลาเทยงตรงนน กคอการบรโภคอาหารเมอลวงเลยกาลททรงอนญาต ไว เพราะฉะนน ทานจงเรยกวา วกาลโภชนะ เจตนางดเวนจากการบรโภค อาหารในเวลาวกาลนน. ในคาวา นจจคตวาทตวสกทสสน น การฟอนรา อยางใดอยางหนง ชอวา นจจะ. การขบรองอยางใดออยางหนง ชอวา คตะ. การประโคมอยางใดอยางหนง ชอวา วาทตะ. การดสงทเปนขาศก เพราะ ทาลายธรรมฝายกศล โดยเปนปจจยทาใหเกดกเลส ชอวา วสกทสสนะ หรอการดการเหนทเปนขาศก กชอวา วสกทสสนะ. การฟอนราดวย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 44

การขบรองดวย การประโคมดวย การดสงทเปนขาศกดวย ชอวา นจจ- คตวาทตวสกทสสนะ. กวสกทสสนะ ในทน พงถอเอาตามนยทตรสไวใน พรหมชาลสตร. จรงอย ในพรหมชาลสตรนน พระผมพระภาคเจาตรสไววา อนงทานสมณพราหมณพวกหนง บรโภคโภชนะ ทเขาใหดวยศรทธา ยงชอบดการเลนทเปนขาศกเหน ปานนอย คอ ฟอนรา ขบรองประโคม เลนมหรสพ เลนเลานทาน เลนปรบมอ เลนเคาะปลกยาม เลนต กลอง เลนของสวย ๆ ทาของสวย ๆ เลน เลนเลยน คนจณฑาล เลนไมสง เลนหนาศพ เลนชนชาง เลนชนมา เลนชนกระบอ เลนชนโค เลนชนแพะ เลนชนแกะ เลนชนไก เลนชนนกกระทา เลนกระบ- กระบอง เลนแขงสนข เลนมวยชก เลนมวยปลา เลนรบกน เลนสนามรบ เลนตรวจพล เลนจดกระ- บวนทพ ดกองทพดงนเหนปานใด พระสมณโคดม เวนขาดจากการดการละเลนเหนปานน ดงกลาวมา ฉะน. อกอยางหนง การฟอนรา การขบรองและการประโคม โดยความ ตามทกลาวมาแลวเทานนเปนขาศก ชอวา นจจคควาทตวสกะ การดการฟอนรา ขบรองและประโคมทเปนขาศกเหลานน ชอวานจจคควาทตวสกทสสนะ เจตนา งดเวนจากการฟอนราขบรองและประโคมทเปนขาศกนน เมอความจะกลาววา ทสสนสวนา แมการฟงทานกเรยกวา ทสสนะ เหมอนกน เหมอนการ จบอารมณ แมมใชเปนไปทางจกษทวาร ทานกเรยกวาทสสนะ ในประโยค เปนตนอยางนวา โส จ โหต มจฉาฏ โก วปรตทสสโน ผนนยอม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 45

เปนมจฉาทฏฐ มความเหนผด มทสสนะความเหนวปรต อนการลวงละเมด ในสกขาบทน ยอมมแกผเขาไปดเพราะอยากจะดเทานน สวนผเดนไปพบ หรอเหนเฉพาะทมาปรากฏ ในโอกาสทน นง นอนกมแตความเศราหมอง มใชลวงละเมด กในสกขาบทน การขบรองแมทองธรรมะ กไมควร แต ธรรมะทองการขบรอง พงทราบวาสมควร. ดอกไมเปนตน พงใชประกอบดวยการทดทรงเปนอาท ตามสมควร ในสกขาบทนน. คาวามาลา ไดแกดอกไมชนดใดชนดหนง. คาวา วเลปนะ ไดแก ของอยางใดอยางหนง ทเขาบดจดไวเพอลบไล นอกจากนนของหอมม ผงและตวนอบเปนตนทกอยาง ชอวา ของหอม. ของหอมนน ทกอยาง ใชตก แตงประดบ ไมควร แตใชเปนยา กควร. แตของหอมทเขานาเพอบชา สาหรบผรบไว ยอมไมควร โดยปรยายไรๆ หามได. ทนอนเกนขนาด ทาน เรยกวา ทนอนสง ทนอนเปนอปปะ และเครองปทนอนเปนอกปปยะ ทาน เรยกวา ทนอนใหญ. ทนอนแมทงสองอยางนน สาหรบผรบไวยอมไมควร ไมวาโดยปรยายไร ๆ. คาวา ชาตรปะ ไดแกทอง. คาวา รชตะ ไดแกกหาปณะ คอ ของใด ๆ มมาสกโลหะ มาสกไม และมาสกกอนยางเปนตน ทเขาใชแลกเปลยน กน ในประเทศนน ๆ. ทองและเงนตราทงสองแมนน ชอวาชาตรปรชตะ. การรบ เอาทองและเงนครานน ชอวา ปฏคคหะ การรบ. การรบนน ยอมไมควร ไมวาปรยายไร ๆ. พงทราบสกขาบทเปนขอ ๆ ดงกลาวมาฉะน. ทง ๑๐ สกขาบทน บคคลสมาทาน ดวยฉนทะหรอ วรยะ จตตะ วมงสา อยางเลว กชอวาหนะ อยางเลว. ดวยฉนทะ วรยะ จตตะ และวมงสา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 46

ปานกลาง กชอวามชฌมะอยางกลาง. ดวยฉนทะ วรยะ จตตะ วมงสาอยาง ประณต ชอวา ปณตะอยางด. อกนยหนง สกขาบททง ๑๐ นเศราหมองดวย ตณหา ทฏฐและมานะ ชอวาอยางเลว. ทไมเศราหมอง ชอวาอยางกลาง. ท ปญญากากบ ในสกขาบทนน ๆ ชอวาอยางด. อกนยหนง สกขาบทเหลานน ทสมาทานดวยกศลจตเปนญาณวปปยตปราศจากความร ชอวาอยางเลว. ท สมาทานดวยกศลจตเปนญาณสมปยต ประกอบดวยความร เปนสสงขารกม เครองชกจง ชอวาอยางกลาง. ทสมาทานดวยกศลจตเปนญาณสมปยต เปน อสงขารก ไมมเครองชกจง ชอวา อยางด. พงทราบวา สกขาบทมอยางเลว เปนตน ดงกลาวมาฉะน. มาตกาหวขออนใด ขาพเจายกเปนบทตงไว เพอพรรณนาปาฐะแหง สกขาบท ดวยคาถา ๖ คาถามวา สกขาบทน ผใดกลาว กลาวไวทใดกลาว เมอใด กลาวเพราะเหตใด ดงนเปนตน มาตกาหวขอนน เปนอนขาพเจา ประกาศโดยอรรถ ดวยคามประมาณเพยงเทานแล. จบ พรรณานาสกขาบท แหง อรรถกถาขททกปาฐะ ปรมตถโชตกา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 47

ทวตตงสาการ ในขททกปาฐะ

[๓] ในกายนม ผม ขน เลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก เยอในกระตก มาม หวใจ ตบ พงผด ไต ปอด ไสใหญ ไสนอย อาหารใหม อาหารเกา ด เสลด หนอง เลอด เหงอ มนขน นาตา เปลวมน นาลาย นามก ไขขอ มตร เยอมนสมองในสมอง. จบทวตตงสาการ

๓. พรรณานาทวตตงสาการ พรรณนาการสมพนธแหงบท กรรมฐาน คอกายคตาสตนใด ทพวกเดยรถยทงปวง ไมเคยใหเปน ไปแลว นอกพทธกาล เพอความบรสทธแหงอาสยญาณ สละเพอจตตภาวนา ของกลบตรผมประโยคอนบรสทธดวยสกขาบท ๑๐ อยางน ผดารงอยในศล พระผมพระภาคเจาทรงสรรเสรญไว โดยอาการเปนอนมากในพระสตรนน ๆ อยางนวา๑

ดกอนภกษทงหลาย ธรรมอยางหนง ภกษเจรญทาใหมากแลว เปนไปเพอสงเวคะ [ ความสลดใจ ] ใหญ เปนไปเพออรรถะ [ ประโยชน ] ใหญ เปนไปเพอโยคกเขมะ [ ความเกษมจากโยคะ ] ใหญ เปนไปเพอ สตสมปชญญะ [ ความระลกรตว ] ใหญ เปนไปเพอไดญาณทสสนะ ๑. อง.เอก. ๒๑/ขอ ๒๓๔ - ๒๓๘.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 48

[ ความรเหน ] เปนไปเพอทฏฐธรรมสขวหาร [อยเปนสขในปจจบน] เปนไปเพอทาใหแจงวชชาวมตตและผลธรรมอยางหนง คอกายคตาสต ดกอนภกษทงหลาย ภกษเหลาใดไมบรโภคกายคตาสต ภกษเหลานน ชอวาไมบรโภคอมตะ ภกษเหลาใดบรโภคกายคตาสต ภกษเหลานน ชอวาบรโภคอมตะ ภกษเหลาใดไมบรโภคกายคตาสต ชอวา ไมไดบรโภค อมตะ ภกษทบรโภคกายคตาสต ชอวาไดบรโภคอมตะ ภกษทเสอม กายคตาสต ชอวาเสอมอมตะ ภกษทไมเสอมกายคตาสต ชอวาไม เสอมอมตะ ภกษทพลาดกายคตาสต ชอวาพลาดอมตะ ภกษท สาเรจการคตาสต ชอวาสาเรจอมตะ. ดงนแลวทรงแสดงไวเปนปพพะ ๑๔ ปพพะ คอนาปานปพพะ อรยาปถปพพะ จตสมปชญญปพพะ ปฏกลมนสการปพพะ ธาตมนาสการปพพะ สวถกาปพพะ ๙ ปพพะ โดยนยวา ดกอนภกษทงหลาย กายคตาสต อนภกษเจรญอยางไร ทา ใหมากอยางไร จงมผลมาก มอานสงสมาก ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ไปปากด ดงนเปนตน. บดน นทเทสแหงการเจรญกายคตาสตกรรมฐานนน มาถงตามลาดบ แลว ในนทเทสนน ขาพเจากลาวเปนวปสสนาไว ๓ ปพพะ นคอ อรยาปถ- ปพพะ จตสมปชญญปพพะ ธาตมนสการปพพะ กลาวสวถกาปพพะทง ๙ เปน อาทนวานปสสนาไวในวปสสนาญาณ สวนสมาธภาวนาในอทธมาตกอสภเปนตน ในนทเทสนนทพงปรารถนา ขาพเจากประกาศไวการแลวในอสภภาวนา นทเทส คมภรวสทธมรรคทงนน. สองปพพะนคอนานาปานปพพะและปฏกล มนสการปพพะกกลาวเปนสมาธไวแลวในนทเทสนน ใน ๒ ปพพะนน อานา- ปานปพพะ เปนกรรมฐานแผนกหนงโดยแท โดยเปนอานาปานสสต สวน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 49

กรรมฐานคอทวตตงสาการนนใด เปนปรยายแหงภาวนาสวนหนงของกายคตา- สต ซงพระผมพระภาคเจาทรงแสดงสงเคราะหมนสมองไวดวยเยอในกระดดก ในบาลประเทศนน ๆ อยางนวา๑

ดกอนภกษทงหลาย อกขอหนง ภกษพจารณาเหนกายนนแล ตงแตพนเทาขนไป ปลายผมลงมา มหนงหมอยโดยรอบเตมไปดวยของ ไมสะอาดมประการตาง ๆ วา ในการนม ผม ขน ฯลฯ มตร ดงน ขาพเจาเรมไวแลว กรรมฐานคอทวตตงสาการนน จะพรรณนาความดงตอไปน บรรดาบทเหลานน บทวา อตถ แปลวา มอย. บทวา อมสม ความวา ทกลาววาตงแตพนเทาขนไป แตปลายผมลงมา มหนงหมโดยรอบ เตมไปดวยของไมสะอาด มประการตาง ๆ. บทวา กาเย ไดแก ในสรระ. จรงอย สรระ เรยกกนวา กาย เพราะสะสมของไมสะอาด หรอเพราะเปนท เจรญเตบโตของผมเปนตนทนาเกลยด และของโรคตงรอยม โรคตา เปนตน บทวา เกสา ฯ เป ฯ มตต คออาการ ๓๒ มผมเปนตนเหลานน ใน ทวตตงสาการน พงทราบความสมพนธเชอมความอยางนวา ผมอยในกายน ขนมอยในกายน เปนตน. เปนอนตรสอะไรไว ดวยทวตตงสาการกรรมฐาน นน เปนอนตรสไววาใครๆ เมอพจารณานน แมโดยอาการทกอยางในกเฬวระ เรอนรางขนาดวาหนงน คอประมาณเทานคอ เบองบนตงแตพนเทาขนไป เบองลางตงแตปลายผมลงมา หมดวยหนงโดยรอบ ยอมจะไมเหนอะไร ไมวา แกวมกดา แกวมณ แกวไพฑรย กฤษณา จนทน หญาฝรน การบร หรอผงอบ เปนตนแมขนาดเลกวาสะอาด โดยทแทยอมจะเหนกายตางโดยผมขนเปนตน ทมกลนเหมนนาเกลยดอยางยง ไมมสรทนาดเลยมประการตางๆ วาไมสะอาด อยางเดยว. ๑. ม.อปร. ๑๔/ขอ ๒๙๗

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 50

พรรณนา โดยความสมพนธแหงบทในทวตตงสาการกรรมฐานนเทาน กอน. อสภภาวนา พงทราบการพรรณนาทวตตงสาการกรรมฐานนน เปนอสภภาวนา ดงตอไปน. กอนอน อนดบแรก กลบตรผเรมบาเพญกรรมฐาน เปนผตงอยใน ศล ตางโดยปาณาตปาตาเวรมณสกขาบทเปนตนอยางนแลว มประโยคอน บรสทธ ประสงคจะประกอบเนอง ๆ ซงอนโยคะคอ การบาเพญกรรมฐานสวน ทวตตงสาการ เพอบรรลความบรสทธแหงอาสยญาณ กลบตรนน ยอมม กงวล ๑๐ ประการ คอ กงวลดวยทอย ดวยตระกล ดวยลาภ ดวยคณะ ดวยการงาน ดวยการเดนทาง ดวยญาต ดวยการเรยนคมภร ดวยโรคและ ดวยอทธฤทธ หรอดวยการกงวลดวยเกยรต เมอเปนดงนน กลบตรผนกตอง ตดกงวล ๑๐ เหลานนเสย ดวยวธอยางน คอ ดวยการละความเกยวของใน อาวาส ตระกล ลาภ คณะ ญาตและเกยรตเสย ดวยการไมขวนขวายใน การงาน, การเดนทางและการเรยนคมภรเสย ดวยการเยยวยาโรค เมอเปน ดงนน กลบตรผนตดกงวลไดแลว ไมตดความยนดยงในเนกขมมะ กาหนด ความปฏบตขดเกลาอนถงบนปลาย ไมละเลยอาจาระทางวนยแมเลกนอย กพง เขาไปหาพระอาจารยผใหกรรมฐาน ซงเปนผประกอบดวยอาคม [ การปรยต ] และอธคม [ ปฏบตปฏเวธ ] หรอประกอบดวยคณสมบตอยางใดอยางหนงจาก อาคมและอธคมนน ดวยวธทเหมาะแกพระวนย และพงแจงความประสงค ของตนแกพระอาจารยนน ซงตนทาใหทานมจตยนดดวยขอวตรสมปทา พระ-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 51

อาจารยนน พงรความแตกตางแหงนมตอธยาศยจรยา และอธมตของกลบตร ผนน ผวา กรรมฐานนนเปนของเหมาะ เมอเปนดงนน กลบตรแมผนน ประสงคจะอยในวหารทคนอยไซร แตนน กพงใหกรรมฐานโดยสงเขป ถา กลบตรนน ประสงคอยในวหารอน กพงบอกกรรมฐานพสดาร พรอมทงขอ ทควรทากอน โดยบอกขอทควรละและขอทควรกาหนดรเปนตน พรอมทง ประเภทจรตโดยบอกกรรมฐานทเหมาะแกราคจรตเปนตน กลบตรผนนครน เรยนกรรมฐานพรอมขอทควรทากอน ทงประเภทนนแลวบอกลาอาจารย งด เวน เสนาสนะ ๑๘ ประเภท ททานกลาววาควรงดเวน อยางนวา อาวาสใหญ อาวาสใหม อาวาสเกา อาวาสใกล ทาง อาวาสใกลตระพงหน อาวาสมใบไม อาวาสม ดอกไม อาวาสมผลไม อาวาสทคนปรารถนาอาวาส ทใกลนคร อาวาสทใกลคนเขาไปตดไม อาวาสทใกล ไรนา อาวาสทมอารมณเปนขาศก อาวาสใกลทาเรอ อาวาสใกลขายแดน อาวาสมสมา อาวาสทเปนอสป- ปายะ อาวาสทไมไดกลยาณมตร บณฑตรจกสถานท ๑๘ ประเภทนดงนแลว พงเวนเสยใหหางไกลเหมอน คนเดนทาง เวนทางมภยเฉพาะหนาฉะนน. แลวเขาไปยงเสนาสนะทประกอบดวยองค ๕ ซงพระผมพระภาคเจาตรสอยาง นวา ดกอนภกษทงหลาย เสนาสนะประกอบดวย องค ๕ เปนอยางไร ดกอนภกษทงหลายเสนาสนะใน พระธรรมวนยน เปนเสนาสนะทไมไกลนก ทไมใกล

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 52

นก พรงพรอมดวยคมนาคม กลางวนผคนไมพลก พลาน กลางคนเงยบเสยง ไมอกกะทก ไมมเหลอบ- ยง ลม แดด ง รบกวน เมอภกษอยในเสนาสนะนน จวร บณฑบาต เสนาสนะ คลานปจจยเภสชบรขาร แหงผเจบไข เกดขนไมยาก ในเสนาสนะนนแล ม ภกษผเถระ ผเปนพหสต ผจบอาคม ทรงธรรม ทรง วนย ทรงมาตกาอย ภกษเขาไปหาภกษเถระเหลานน ตามสมควรแกกาลสอบถามไลเลยงวา ทานขอรบ ขอ นเปนอยางไร ขอนมความวาอยางไร ทานเหลานน ยอมจะเปดเผยขอทยงไมเปดเผยแกภกษนน ทาขอท ยากใหงายเขา บรรเทาความสงสยในธรรมทงหลายอน เปนทตงความสงสยตาง ๆ เสยได ดกอนภกษ ทงหลาย เสนาสนะประกอบดวยองค ๕ อยางนแล. ดงนแลวทากจทกอยางใหเสรจแลว พจารณาโทษในกามทงหลาย และอานสงสในเนกขมมะ ทาจตใหเลอมใส ดวยการระลกถง [พระรตนตรย] โดยความทพระพทธเจาตรสรดแลว โดยความทพระธรรมเปนธรรมอนด และ โดยความทพระสงฆเปนผปฏบตดแลว ไมละอคคหโกศล ความฉลาดในทาง เรยนร ๗ ทาง ททานกลาวไวอยางนวา นกปราชญฉลาดเรยนร ๗ ทาง คอ โดยวาจา โดยใจ โดยวรรณะ โดยสณฐาน โดยทศ โดยโอกาส และโดยปรเฉท.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 53

และมนสการโกศล ความฉลาดใสใจ ๑๐ อยาง ททานกลาวไวอยางนคอ โดย ลาดบ โดยไมเรวนก โดยไมชานก โดยปองกนความฟงซาน โดยลวงเลยบญญต โดยปลอยลาดบ โดยอปปนา และสตร ๓ สตร จงควรเรมเจรญทวตตงสาการ จรงอย การเจรญทวตตงสาการโดยอาการทกอยางยอมสาเรจ แกผเรมดงกลาว มานหาสาเรจโดยประการอนไม. ในการเจรญทวตตงสาการนน ภกษรบตจปญจกกรรมฐานกอนเปน เบองตน กลาวโดยพระไตรปฎก เมอตจปญจกกรรมฐานคลองแคลวโดยอน- โลม ตามนยวา เกสา โลมา เปนตน คลองแคลวโดยปฏโลม ตามนยวา ตโจ ทนตา เปนตน พงเจรญเสยครงเดอน ทางวาจาเพอตดความวตก ทฟงซานออกไปขางนอกโดยอนโลมและปฏโลม ตามนยทงสองนนแหละเพอให คลองบาล และทางใจเพอกาหนดสภาวะแหงสวนรางกายเปนอารมณ จรงอย การเจรญทางวาจา ซงตจปญจกกรรมฐานนน ตดวตกทฟงไปขางนอกไดแลว ยอมเปนปจจยแกการเจรญทางวาจา เพราะคลองบาลแลว การเจรญทางใจ ยอมเปนปจจยแกการกาหนดอสภะวรรณะ และลกษณะ สวนใดสวนหนง เมอ เปนดงนน โดยนยนน กพงเจรญวกกะปญจกกรรมฐาน [หมวดทมวกกะเปน ท ๕] เสยครงเดอน ขอนน จงเจรญตจะปญจกกรรมฐานและวกกะปญจก- กรรมฐานทงสองนนเสยครงเดอน ตอนนจงเจรญปบผาสะปญญจกะกรรมฐาน เสยครงเดอน ตอนนกเจรญทงสามบปญจกะนนเสยครงเดอน เมอเปนดงนน กพงเพมมตถลงดง ทมไดตรสในตอนทายไวในสามหมวดน เพอเจรญรวมกน ไปกบอาการแหงปฐวธาตทงหลาย แลวเจรญมตถลงดงเสยครงเดอน ตอนนก เจรญปญจกะและจตกกะเสยครงเดอน เมทฉกกะครงเดอน ตอนนกเจรญปญจกะ และจตกกะรวมกบเมทฉกกะครงเดอน มตตฉกกะครงเดอน ตอนน กเจรญ ทวตตงสาการทงหมดเสยครงเดอน พงเจรญกาหนดโดยวรรณะ สณฐาน ทศ โอกาสและปรเฉท ๖ เดอนดงกลาวมาฉะน. ขอนทานกลาวหมายถงบคคลทม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 54

ปญญาปานกลาง สวนคนปญญาทบพงเจรญตลอดชวต ผมปญญาเฉยบแหลม การเจรญยอมสาเรจไดไมนานเลย.

เกสา ผม ในขอน ผทกทวงกลาววา ภกษผเรมกรรมฐานผน กาหนดทวตตง- สาการนโดยวรรณะเปนตนอยางไร ความจรงภกษผเรมกรรมฐานน เมอเจรญ ทวตตงสาการโดยจาแนกเปนตจปญจกะเปนตน โดยนยวา มอยในกายน ผม ดงนเปนตน ยอมกาหนดผมเปนของเชนทภกษนเหนแลวกอนโดยวรรณะวาม สดา กาหนดผมทเปนเกลยวยาวโดยสณฐานวาเหมอนคนตาชง แตเพราะเหต ทในกายน เหนอทองขนไปเรยกวาทศเบองบน ตากวาทองลงมา เรยกวาทศ เบองตา ฉะนน จงกาหนดโดยทศวา เกดในทศเบองบนแหงกายน กาหนด โดยโอกาสวา เกดทหนงศรษะ. รอบกกหและหลมคอ กาหนดในเกสานนวา ผมไมรวาเราเกดทหนงศรษะ แมหนงศรษะกไมรวาผมเกดทเรา เปรยบเหมอน หญากณฐะ ทเกดบนยอดจอมปลวกไมรวาเราเกดบนยอดจอมปลวก แมยอด จอมปลวกกไมรวา หญากณฐะเกดบนเรา ฉะนน กาหนดวาแทจรงผมเหลานน เวน จากความคดคานงและการพจารณา เปนธรรม ไมมเจตนา [ใจ] เปน อพยากฤต วางเปลา ปฏกลดวยกลนเหมนนาเกลยดอยางยง ไมใชสตว ไมใช บคคล เมอวาโดยปรเฉทตดตอน การตดตอนม ๒ อยาง คอ ตดตอนโดย สภาคสวนถกกนตดตอนโดยวสภาคสวนผดกน ในการตดตอน ๒ อยางนน กาหนดโดยการตดตอนโดยสภาคอยางนวา ผมถกตดตอนเบองลางดวยพนหนง ทตงอย และดวยพนโคนของตน ทเขาไปในพนหนงนนประมาณปลายเมลด ขาวเปลอกตงอย เบองบนดวยอากาศ เบองขวาดวยผมกนและกน และกาหนด โดยตดตอนโดยวสภาคอยางนวา ผมไมใชอาการ ๓๑ ทเหลอ อาการ ๓๑ ท เหลอกไมใชผม กาหนดผมโดยวรรณะเปนตนมประการดงกลาวมาอยางนกอน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 55

โลมา ขน ในอาการ ๓๑ ทเหลอ กกาหนดขน อยางทภกษนเหนแลว โดย วรรณะ สวนมากวามสเขยว โดยสณฐาน วามสณฐานเหมอนคนธนโคง หรอ มสณฐานเหมอนเสยนตาลงอ กาหนดโดยทศทง ๒ กาหนดโดยโอกาสวา เกด ทหนงแหงสรระทเหลอเวนฝามอฝาเทา. ในอาการ ๓๐ ทเหลอนน กาหนดวา ขนยอมไมรวาเราเกดทหนง แหงสรระ แมหนงแหงสรระกไมรวาขนเกดทเรา เปรยบเหมอนหญาทพพะ อนเกด ณ สถานทบานเกา ยอมไมรวาเราเกด ณ สถานทบานเกา แมสถาน ทบานเกากไมรวา หญาทพพะเกดทเรา ฉะนน ดวยวาขนเหลานน เวนจาก ความคดคานงและการพจารณา เปนธรรมหาเจตนามได [ใจ] เปนอพยากฤต วางเปลา ปฏกลดวยกลนเหมนนาเกลยดอยางยงไมใชสตว ไมใชบคคลกาหนด โดยปรเฉทตดตอนวา ชนเบองลางตดตอนดวยพนหนงทตงอย และดวยโคน ของตนทเขาไปในพนหนงนน ประมาณตวเหาตงอย นเบองบนตดตอนดวย อากาศ ขนเบองขวางตดตอนดวยตนดวยกนเอง ทเปนการกาหนดขนเหลานน โดยสภาค สวนการกาหนดโดยวสภาค กเชนเดยวกบผมนนแล กาหนดขน โดยวรรณะเปนตนมประการดงกลาวมาฉะน.

นขา เลบ ตอแตนนไป กกาหนดวา ผมเลบครบกม ๒๐ เลบ. เลบเหลา นนทงหมด โดยวรรณะ มสขาวในโอกาสทพนเนอ มสแดงในโอกาสทตดกบ เนอ โดยสณฐาน มสณฐานเหมอนโอกาสตามทตงอย โดยมากมสณฐาน เหมอนเมลดมะซาง หรอมสณฐานเหมอนเกลดปลา. โดยทศ ตงอยในทศ ทง ๒. โดยโอกาสตงอยปลายนว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 56

ในเลบนน กาหนดวา เลบยอมไมรวา เราตงอยปลายนว แมนว กไมรวา เลบตงอยทปลายของเรา เปรยบเหมอนเมลดมะซาง ทพวกเดก ชาวบานเสยบไวทปลายไม ไมรวา เราถกเสยบไวทปลายไม แมไมกไมรวา เมลดมะซางถกเสยบไวทเรา ฉะนน. ดวยวาเลบเหลานน เวนจากความคด คานงและการพจารณา เปนธรรมไมมเจตนา ฯลฯ ไมใชบคคล กาหนดโดย บรเฉทวา เลบลางถกตดตอนดวยเนอนวทคน หรอดวยพนทตงอยทโคนนน และเลบบนตดตอนดวยอากาศทปลาย ดวยหนงปลายสองขางของนวทงสองขาง นเปนการกาหนดเลบเหลานนโดยสภาค สวนการกาหนดวสภาค กเชนเดยว กบผมนนแล กาหนดเลบโดยวรรณะเปนน. มประการดงกลาวมาฉะน.

ทนตา ฟน ตอแตนน กกาหนดวา ผมฟนครบ กมฟน ๓๒ ซ ฟนเหลานน ทงหมด โดยวรรณะ กมสขาว โดยสณฐาน ฟนของผมฟนเรยบ จะปรากฏ เหมอนพนสงขตดทแขง และเหมอนพวกดอกไมขาวตมทรอยไวรอย ฟน ของผมฟนไมเรยบ มสณฐานตาง ๆ กน เหมอนลาดบตงบนหออนเกา. ก ในปลายแถวฟนสองขางของฟนเหลานน ฟน ๘ ซ ขางลาง ๒ ซ ขางบน ๒ ซ มปลาย ๔ มโคน ๔ มสน ฐานเหมอน อาสนทเกาอยาว. ฟน ๘ ซ ซงตงอยตามลาดบนน ขางในฟนเหลานน มปลาย ๓ มราก ๓ มสณฐาน เหมอนกระจบ ฟน ๔ ซ ขางลาง ๑ ซ ขางบน ๑ ซ ตามลาดบนน ขาง ในฟนเหลานน มปลาย ๒ มราก ๒ มสนฐานเหมอนไมคายาน [เกวยน] ฟนทเปนเขยว ๔ ซ ซงตงอยตามลาดบนน ขางในของฟนเหลานน ขางลาง ๑ ซ ขางบน ๑ ซ มปลายเดยว รากเดยว มสณฐานเหมอนมะลตม แตนน ฟน ๘ ซ ขางลาง ๔ ซ ขางบน ๔ ซ ตรงกลางแถวฟน ๒ ขาง มปลาย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 57

เดยว รากเดยว มสณฐานเหมอนเมลดนาเตา โดยทศ เกดในทศเบองบน โค โอกาส ฟนบนตงอยในกระดกคางบน ปลายลง ฟนลางตงอยในกระดก คางลาง มปลายขน. ในฟนนน กกาหนดวา ฟนไมรวา เราตงอยในกระดกคางลาง ตง อยในกระดกคางบน แมกระดกคางลางกไมรวา ฟนตงอยในเรา กระดกคาง บน กไมรวา ฟนตงอยในเรา เปรยบเหมอนเสา ทบรษชางกอสรางตงเขา ไวในพนหนเบองลาง สอดเขาไวใน หนเบองบน ยอมไมรวา เราถกเขา ตงไวในพนหนเบองลาง ถกสอดเขาไวในพนหนเบองบน พนหนเบองลางก ไมรวา เสาถกเขาตงไวในเรา พนหนเบองบนกไมรวา เสาถกเขาสอดเขาไว ในเราฉะนน. ดวยวาฟนเหลานน เวนจากความคดคานงและการพจารณา เปนธรรม ฯลฯ ไมใชบคคล. กาหนดโดยปรเฉทวา ฟนลางตดตอนดวยหลม กระดกคาง สอดเขากระดกคางตงอย และดวยพนรากของตน ฟนบนตดตอน ดวยอากาศเบองขวาง กาหนดดวยฟนซงกนและกน นเปนการกาหนดฟนเหลา นนโดยสภาค สวนการกาหนดโดยวสภาค กเชนเดยวกบผมนนแล. กาหนด ฟนโดยวรรณะเปนตน มประการดงกลาวมาฉะน.

ตโจ หนง ตอแตนนไป สงซงปกปดกองซากศพตาง ๆ ในภายในสรระ ชอวา ตโจ หนง. กาหนดวาหนงมสขาว กถาหากวาหนงนน ปรากฏเหมอนมส ตาง ๆ โดยเปนสดาสขาวเปนตน กเพราะถกยอมดวยเครองยอมผว ถงเชน นนกขาวอยนนแหละ โดยวรรณะทเปนสภาคกน. กความทหนงนนมสขาวนน ยอมปรากฏโดยผวถกเปลวไฟลวก และถกประหารดวยเครองประหารเปนตน. กาหนดโดยสณฐานโดยสงเขปวา มสณฐานดจเสอ โดยพศดารวามสนฐานตาง ๆ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 58

จรงอยางนน หนงนวเทามสณฐานเหมอนรงไหม หนงหลงเทามสณฐานเหมอน รองเทาทหอไว หนงแขงมสณฐานเหมอนใบตาลหอขาว หนงขามสณฐาน เหมอนถงยาวมขาวสารเตม หนงตะโพกมสณฐานเหมอนผากรองนามนาเตม หนงสนหลงมสณฐานเหมอนหนงหมโล หนงทองมสณฐานเหมอนหนงหมราง พณ หนงอกโดยมากมสณฐาน ๔ เหลยม หนงแขนทงสองมสณฐานเหมอน หนงหมแลงธน หนงหลงมอมสณฐานเหมอนผกมดโกน หรอมสณฐานเหมอน ซองหว หนงนวมอมสณฐานเหมอนกลองกญแจ หนงคอมสณฐานเหมอน เสอมคอ หนงหนามสณฐานเหมอนรงหนอน มชองเลกชองนอย หนงศรษะ มสณฐานเหมอนถลกบาตร. กพระโยคาวจร ผกาหนดหนงเปนอารมณ สงจตเขาไประหวางหนง และเนอ ตงแตรมผปากบน กาหนดหนงหนากอนเปนอนดบแรก ตอนน กหนงศรษะ หนงคอดานนอก แตนน กพงกาหนดหนงมอขวา ทงอนโลม และปฏโลม โดยลาดบตอมา กพงกาหนดหนงมอซาย หนงสนหลง หนง ตะโพก ตอนนกหนงหลงเทาขวา ทงอนโลมและปฏโลม หนงหลงเทาซาย หนงกระเพาะปสสาวะ ทองนอย หวใจ คอดานใน ตอนนกหนงคางลาง หนงรมฝปากลาง กาหนดอยางนอกจนถงรมฝปากบน. กาหนดโดยทศวา เกดในทศทงสอง. กาหนดโดยโอกาสวา หอหมทวสรระตงอย. ในหนงนน พระโยคาวจรกาหนดวา หนงยอมไมรวา เราหอหม สรระทประกอบดวยมหาภตรปทง ๔ น แมสรระทประกอบดวยมหาภตรปทง ๔ น กไมรวา เราถกหนงหอหมไวเปรยบเหมอนหบทมดวยหนงสด หนงสด ยอมไมรวา เราหมหบไว แมหบกไมรวา เราถกหนงสดหมไว ฉะนน. ดวยวาหนงเหลานน เวนจากความคดคานงและการพจารณา เปนธรรม ฯลฯ ไมใชบคคล. ทานกลาวไวสนเชงวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 59

อลลจมมปฏจฉนโน นวทวาโร มหาวโณ สมนตโต ปคฆรต อสจปตคนธโย รางกายน หมดวยหนงสด มทวาร ๙ มแผล มาก ไมสะอาด มกลนเหมน ยอมไหลออกโดยรอบ. กาหนดโดยปรเฉทตดตอนวา หนงเบองลาง ตดตอนดวยเนอ หรอ พนทตงอยทเนอนน หนงเบองบน ตดตอนดวยผว นเปนการกาหนดหนง นนโดยสภาค. การกาหนดโดยวสภาค กเชนเดยวกบผมนนแล. กาหนดหนง โดยวรรณะเปนตน มประการดงกลาวมาฉะน.

มส เนอ ตอแตนนไป กกาหนดเนอ ทตางตางโดยเนอ ๙๐๐ ชน ในสรระโดย วรรณะวามสแดงคลายดอกทองกวาว. โดยสณฐานวามสณฐานตาง ๆ กน จรง อยางนน เนอปลแขงของสรระนน มสณฐานเหมอนขาวสวยหอใบตาล อาจารย บางพวกกลาววา มสณฐานเหมอนดอกลาเจยกตมยงไมบานดงนกม เนอขาม สณฐานเหมอนลกหนบดปนขาว เนอตะโพกมสณฐานเหมอนปลายกอนเสา เนอสนหลงมสณฐานเหมอนแผนกอนนาตาลจากตาล เนอซโครงทงสองขางม สณฐานเหมอนดนฉาบบาง ๆ ในทพนทองยงซงทาดวยไมไผ เนอนมมสณฐาน เหมอนกอนดนชมททาใหกลมแลวโยนไป เนอแขนสองขางมสณฐานเหมอน หนใหญทเขาตดหางหวและเทาไมมหนงตงไว. อาจารยพวกหนงกลาววาม สณฐานเหมอนพวงเนอดงนกม เนอแกมมสณฐานเหมอนเมลดกมทเขาวางไว ทแกม. อาจารยพวกหนงกลาววา มสณฐานเหมอนกบ ดงนกม. เนอลนม สณฐานเหมอนกลบบว เนอจมกมสณฐานเหมอนผหนงสอวางควาหนา เนอ เบาตามสณฐานเหมอนผลมะเดอสกครงหนง เนอศรษะมสณฐานเหมอนนามน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 60

ฉาบกะทะบาง ๆ ระบมบาตร กพระโยคาวจร ผกาหนดเนอเปนอารมณ พง กาหนดเนอสวนหยาบๆ เหลานนแล. โดยสณฐานดวยวาพระโยคาวจรกาหนด อยอยางน เนอสวนละเอยดกจะปรากฏแกญาณ. กาหนดโดยทศ เนอเกดใน ทศทงสอง. กาหนดโดยโอกาส เนอฉาบตามกระดก ๓๐๐ ชน ทเปนโครง ตงอย. ในเนอนน กกาหนดวาเนอ ๙๐๐ ชน ยอมไมรวา เราฉาบกระดก ๓๐๐ ชนไว แมกระดก ๓๐๐ ชนกไมรวา เราถกเนอ ๙๐๐ ชนฉาบฝาเรอน เหมอนฝาเรอนทถกฉาบดวยดนหยาบ ดนหยาบยอมไมรวา เราฉาบฝาเรอน ไว แมฝาเรอนกไมรวา เราถกดนหยาบฉาบไว. ดวยวาเนอเหลานน เวนจาก ความคดคานงและพจารณา เปนธรรม ฯลฯ ไมใชบคคล ทานกลาวไว สนเชงวา นวเปสสตา มสา อนลตตา กเฬวร นานากมกลากณณ มฬหฏานว ปตก เนอ ๙๐๐ ชนฉาบกเฬวระเรอนราง อนคลาดคลา ดวยหมหนอนชนดตาง ๆ เนาเหมนเหมอนคถ. กาหนดโดยปรเฉทวา เนอเบองลาง ตดตอนดวยรางกระดก หรอ พนทตงอยทรางกระดกนน เนอเบองบน ตดตอนดวยหนง เนอเบองขวาง ตดตอนดวยเนอดวยกนเอง นเปนการกาหนดเนอนน โดยสภาค สวนการ กาหนดโดยวสภาค กเชนเดยวกบผมนนแล กาหนดเนอโดยวรรณะเปนตน มประการดงกลาวมาฉะน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 61

นหาร เอน ตอแตนนไป กกาหนดวา เอน ๙๐๐ ในสรระ โดยวรรณะมสขาว. อาจารยพวกหนงกลาววา มสเหมอนนาผง โดยสณฐาน มสณฐานตาง ๆ จรง อยางนน บรรดาเอน ๙๐๐ นน เอนใหญ ๆ มสณฐานเหมอนดอกกนทละตม ทละเอยดกวานน กมสณฐานเหมอนเชอกบวงคลองหม ทเลกยงกวานน กม สณฐานเหมอนเถาวลยเนา ทเลกยงกวานนไปอก กมสณฐานเหมอนสายพณ ใหญของชาวสงหล ทเลกยงกวานนไปอก กมสณฐานเหมอนดายหยาบ เอนท หลงมอหลงเทามสณฐานเหมอนตนนก เอนทศรษะมสณฐานเหมอนผาบาง ๆ ทวางไวบนศรษะของเดกชาวบาน เอนหลงมสณฐานเหมอนแหจบปลาทเปยกนา แลวคลตากแดดไว เอนทไปตามอวยวะใหญนอยนน ๆ ในสรระน มสณฐาน เหมอนเสอตาขายอนสวมไวทสรระ โดยทศ เอนเกดในทศทงสอง. บรรดา เอนเหลานน เอนใหญ มชอวากณฑระ ม ๕ ผกตงแตกกหขางขวามาขาง หนา และขางหลงถงขางซาย ผกตงแตกกหขางซายมาขางหนาและขางหลงถง ขางขวา ผกตงแตหลมคอขางขวามาขางหนาและขางหลงถงขางซาย ผกตงแต หลมคอขางซายมาขางหนาและขางหลงถงขางขวา ผกมอขางขวามาขางหนา ๕ ขางหลง ๕ รวมเอนใหญ ทชอวากณฑระเปน ๑๐ ลามไปทว. มอขางซาย เทาขางขวาและเทาขางซาย กเหมอนอยางนน. รวมความวา เอนใหญ ๖๐ ดงกลาวมาเหลานน กกาหนดวาเปนเครองชวยทรงสรระไว ชวยกาหนดสรระ กม กาหนดโดยโอกาส เอนผกลามกระดกขางในกระดกกบหนง และกระดก กบเนอตงอยทวสรระ. ในเอนนน กาหนดวา เอนยอมไมรวา กระดก ๓๐๐ ชนถกเราผก ไว แมกระดก ๓๐๐ ชน กไมรวา เราถกเอนผกไว เปรยบเหมอนไมคด ๆ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 62

ทถกเถาวลยพนลามไว เถาวลยยอมไมรวา ไมคดถกเราผกไว แมไมคดกไม รวาเราถกเถาวลยพนลามไว ฉะนน. ดวยวาเอนเหลานน เวนจากความคด คานงและการพจารณา เปนธรรม ฯลฯ ไมใชบคคล. ทานกลาวสรปไววา นวนหารสตา โหนต พยามมตเต กเฬวเร พนธนต อฏสงฆาฏ อคารมว วลลโย. เอน ๙๐๐ ยอมผกรางกระดก ในเรอนรางประ- มาณวาหนงไว เหมอนเถาวลยผกเรอน ฉะนน. กาหนดโดยปรเฉทวา เอนเบองลาง ตดตอนดวยกระดก ๓๐๐ ชน หรอพนทตงอยทกระดกนน เอนเบองบน ตดตอนดวยหนงและเนอ เบอง ขวางตดตอนเอนของกนและกนเอง นเปนการกาหนดเอนเหลานน โดยสภาค สวนการกาหนดโดยวสภาคกเชนเดยวกบผมนนแล. กาหนดเอนโดยวรรณะเปน ตน มประการดงกลาวมาฉะน.

อฏ กระดก ตอแตนนไป กกาหนดโดยวรรณะวา กระดกมประเภทททานกลาวไว โดยนยเปนตนอยางนวา เพราะทานถอเอากระดกฟน ๓๒ ซ แยกไวตางหาก กระดกทเหลอในสรระคอกระดกมอ ๖๔ กระดกเทา ๖๔ กระดกออนทตดเนอ ๖๔ กระดกสนเทา ๒ กระดกขอเทาเทาหนง ๆ เทาละ ๒ กระดกแขง ๒ กระดกเขา ๑ กระดกขา ๒ กระดกสะเอว ๒ กระดกสนหลง ๑๘ กระดก ซโครง ๒๔ กระดกอก ๑๔ กระดกใกลหวใจ ๑ กระดกไหปลารา ๒ กระดก หลงแขน ๒ กระดกแขน ๒ กระดกปลายแขน ๒ กระดกคอ ๗ กระดกคาง ๒ กระดกจมก ๑ [กระดกตา ๒ กระดกห ๒] กระดกหนาผาก ๑ [กระดก หว ๑] กระดกกระโหลกศรษะ ๙ กระดกทงหมดนนแหละ มสขาว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 63

กาหนดโดย สณฐาน วากระดกมสณฐานตาง ๆ กน . จรงอยางนน บรรดากระดกเหลานน กระดกปลายนวเทา มสณฐานเหมอนเมลดตมกา ตอ จากนน กระดกขอกลางของนวเทา มสณฐานเหมอนเมลดขนนทไมเตม กระดกขอตน มสณฐานเหมอนบณเฑาะว อาจารยพวกหนงกลาววา มสณ- ฐานเหมอนเกลดหางนกยงดงนกม กระดกหลงเทา มสณฐานเหมอนกองราก ตนกนทละตา กระดกสนเทา มสณฐานเหมอนเมลดผลตาลซงมเมลดเดยว กระดกขอเทา มสณฐานเหมอนลกกลมของเลนทผกรวมกน กระดกชนเลกใน กระดกแขง มสณฐานเหมอนคนธน กระดกชนใหญมสณฐานเหมอนเสนเอน แหงเพราะหวระหาย ทกระดกแขงตงอยในกระดกขอเทา มสณฐาน เหมอนหนอตนเปงลอกเปลอก ทกระดกแขงตงอยในกระดกเขา มสณฐาน เหมอนยอดตะโพน กระดกเขา มสณฐานเหมอนฟองนาตดขางหนง กระดก ขาสณฐานเหมอนดามมดและขวานทถกเครา ๆ ทกระดกขาตงอยในกระดก สะเอว มสณฐานเหมอนกน หลอดเปาไฟของชางทอง โอกาสทกระดกขาตง อยในกระดกสะเอวนน มสณฐานเหมอนผลบนนาคตดปลาย. กระดกสะเอว แมม ๒ กตดเปนอนเดยวกน มสณฐานเหมอนเตาไฟทชางหมอสรางไว อาจารยพวกหนงกลาววา มสณฐานเหมอนหมอนขางของดาบสดงนกม. กระดก ตะโพก มสณฐานเหมอนคราบงทเขาวางควาหนา กระดกสนหลง ๑๘ ชนม ชองเลกนอยในท ๗- ๘ แหง ภายในมสณฐานเหมอผนผาโพกศรษะทวาง ซอน ๆ กน ภายนอก มสณฐานเหมอนแลงกลม กระดกสนหลงเหลานน มหนา ๒ - ๓ อน เสมอนฟนเลอย. บรรดากระดกซโครง ๒๔ ชน สวน ทบรบรณ มสณฐานเหมอนเดยวชาวสงหลทบรบรณ สวนทไมบรบรณ ม สณฐานเหมอนเคยวชาวสงหลทไมบรบรณ อาจารยพวกหนงกลาววา ทงหมด

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 64

นนแล มสณฐานเหมอนปกสองขางของไกขาวทคลออก ดงนกม กระดกอก ๑๔ ชน มสณฐานเหมอนแถวแผนไมคานหามเกา ๆ กระดกหวใจ มสณฐาน เหมอนแผนทพพ กระดกไหปลารา มสณฐานเหมอนดามมดโลหะเลก ๆ บรรดากระดกไหปลาราเหลานน กระดกสวนลาง มสณฐานเหมอนอฒจนท [พระจนทรครงซก] กระดกหลงแขน มสณฐานเหมอนใบขวาน อาจารยพวก หนงกลาววา มสณฐานเหมอนจอบชาวสงหลตดครง ดงนกม กระดกแขน มสณฐานเหมอนดามกระจกเงา อาจารยพวกหนงกลาววา มสณฐานเหมอนดาม มดใหญ ดงนกม กระดกปลายแขน มสณฐานเหมอนเงาตาลค กระดกขอมอ มสณฐานเหมอนผนผาโพกศรษะ. ทเขาวางตดรวมกน กระดกหลงมอ ม สณฐานเหมอนกองเงาตนกนทละตา กระดกขอตนของนวมอ มสณฐานเหมอน บณเฑาะว กระดกขอกลาง มสณฐานเหมอนเมลดขนนทไมบรบรณ กระดก ขอปลาย. มสณฐานเหมอนเมลดตมกา กระดกคอ ๗ มสณฐานเหมอนชนหนอ ไมไผทเขาเจาะ วางเรยงไว กระดกคางลาง มสณฐานเหมอนเชอกผกคอน เหลกของชางทอง กระดกคางบน มสณฐานเหมอนไมชาระ ๗ อนกระดก เบาตาและโพรงจมก มสณฐานเหมอนลกตาลออนทยงไมลอกเยอ กระดก หนาผาก มสณฐานเหมอนกระโหลกสงขแตกทเขาวางควาหนา กระดกกกห มสณฐานเหมอนกลองมดโกนของชางแตงผม บรรดากระดกหนาผากและกกห กระดกในโอกาสทตดกนเปนแผนตอนบน มสณฐานเหมอนชนผาเกาปดหมอ เตมนาหนา ๆ กระดกหว มสณฐานเหมอนมะพราวคดตดปาก กระดกศรษะ มสณฐานเหมอนกะโหลกนาเตาเกาแกทเสยบวางไว. โดยทศ กระดกทงหลาย เกดในทศทงสอง. โดยโอกาส กระดกทงหลาย ตงอยทวสรระไมมสวนเหลอ แตวา โดยพเศษ กระดกศรษะตงอยบนกระดกคอ กระดกคอกตงอยบนกระดกสน-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 65

หลง กระดกสนหลง กตงอยบนกระดกสะเอว กระดกสะเอว กตงอยบนกระดก ขา กระดกขากตงบนกระดกเขา กระดกเขากตงอยบนกระดกแขง กระดกแขง กตงอยบนกระดกขอเทา กระดกขอเทากตงอยบนกระดกหลงเทา กระดกหลง เทา กยกกระดกขอเทาขนตง กระดกขอเทากยกกระดกแขงขนตง ฯลฯ กระดก คอกยกกระดกศรษะขนตง. พงทราบกระดกสวนทเหลอโดยทานองดงกลาวมา ฉะน. ในกระดกนน กาหนดวา กระดกศรษะ ยอมไมรวา เราตงอยบน กระดกคอ ฯลฯ กระดกขอเทา ยอมไมรวา เราตงอยบนกระดกหลงเทา แม กระดกหลงเทากไมรวา เรายกกระดกขอเทาขนตง เปรยบเหมอนบรรดา ทพพสมภาระ มอฐและไมกลอน อฐเปนตนตอนบนยอมไมรวา เราตงอยบน อฐเปนตนตอนลาง อฐเปนตนตอนลาง กไมรวาเรายกอฐเปนตนตอนบนตง ขน ฉะนน ดวยวา กระดกเหลานน เวนจากความคดคานงและการพจารณา เปนธรรม ฯลฯ ไมใชบคคล. กกระดก ๓๐๐ ชนทเปนโครงสรางเหลาน อน เอน ๙๐๐ และเนอ ๙00 ชนผกและฉาบไวหนมเปนตนเดยวกน ฉาบทาดวย ยางเหนยวไปตามประสาทรบรส ๗,๐๐๐ มหยดเหงอกรองดวยขมขน ๙๙,๐๐๐ มตระกลหนอน ๘๐ ตระกล นบไดวา กาย อยางเดยว ซงพระโยคาวจร เมอพจารณาโดยสภาวะเปนจรง ยอมจะไมเหนสงไร ๆ ทควรเขาไปยดถอ แต จะเหนรางกระดกอยางเดยว ทรดตรงดวยเอน คลาคลาดวยซากศพตาง ๆ ซง ครนเหนแลว ยอมเขาถงความเปนโอรสของพระทศพล เหมอนอยางทตรส ไววา ปฏปาฏยฏ น ตาน โกฏยา อเนกสนธยมโต น เกหจ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 66

พทโธ นหารห ชราย โจทโต อเจตโน กฏกลงครปโม กระดกทงหลายตงหลายเรยงกน ในทตอเปนอน มากจากกายน อนสงไร ๆ มไดผกไว กายนหากเอน ทงหลายผกรดไว อนชราเตอนแลว ไมมเจตนา [ ใจ ] อปมาดงทอนไม. กณป กณเป ชาต อสจมห จ ปตน ทคคนเธ จาป ทคคนธ เภทนมห จ วยธมม อฏ ปเฏ อฏ ปโฏฃ นพพตโต ปตน ปตกายมห ตมห จ วเนถ ฉนท เหสสถ ปตตา ทสพลสส. ซากศพเกดในซากศพ ของเนาเกดในของไม สะอาด ของเหมนเกดในของเหมน ของตองเสอม สภาพเกดในของตองสลายไป กองกระดกเกดในกอง กระดก ของเนาเกดในกายเนา เธอทงหลาย จง กาจดความพอใจในกายอนเนานนเสย กจกเปนบตร ของตถาคตทศพล. โดยปรเฉท กกาหนดวา ภายในกระดก ตดตอนดวยเยอในกระดก ภายนอก ตดตอนดวยเนอ ปลายและโคนตดตอนดวยกระดกของกนและกน เอง นเปนการกาหนดกระดกเหลานนโดยสภาค สวนการกาหนดโดยวสภาค กเชนเดยวกบผมนนแล. กาหนดกระดกโดยวรรณะเปนตน มประการดงกลาว มาฉะน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 67

อฏ มช เยอในกระดก

ตอแตนนไป กกาหนดวา เยอในกระดก ซงอยภายในกระดกทง หลาย มประเภทตามทกลาวแลวในสรระโดยวรรณะ มสขาว. โดยสณฐาน เหมอนโอกาสของตน คอ เยอกระดกทอยภายในกระดกทงหลายขนาดใหญ ๆ มสณฐานเหมอนหนอหวายขนาดใหญซงเขาสอดหมนใสในขอไมไผและออขนาด ใหญ เยอกระดกทอยภายในกระดกเลก ๆ มสณฐานเหมอนหนอหวายขนาด เลก ซงเขาสอดหมนใสในขอไมไผและออขนาดเลก โดยทศ เกดในทศทง สอง. โดยโอกาส ตงอยในภายในกระดกทงหลาย. ในเยอกระดกนนกกาหนดวา เยอกระดกยอมไมรวาเราอยภายใน กระดก แมกระดกกไมรวา เยอกระดกอยภายในเรา เปรยบเหมอนนมสมและ นาออย อยภายในไมไผและออเปนตน ยอมไมรวาเราอยภายในไมไผและออ เปนตน แมไมไผและออเปนตน กไมรวานมสม และนาออยอยภายในเรา ฉะนน จรงอย ธรรมเหลานนเวน ความคดคานงและการพจารณา ฯลฯ ไมใช บคคล. โดยปรเฉท เยอในกระดก ตดตอนดวยพนภายในกระดกทงหลาย และ ดวยสวนแหงเยอในกระดก. นเปนการกาหนดเยอในกระดกนน โดยสภาค สวน การกาหนดโดยวสภาค กเชนเดยวกบผมนนแล. กาหนดเยอกระดกโดย วรรณะเปนตน มประการดงกลาวมาฉะน.

วกก ไต ตอแตนนไป กกาหนดวา วกกะ ไต ตางโดยเปนดงลกกลม ๒ ลก ภายในสรระ. โดยวรรณะมสแดงออนมสเหมอนเมลดทองหลาง. โดยสณฐาน สณฐานเหมอนลกกลมเลนรอยดาย ของเดกชาวบาน อาจารยพวกหนงกลาว วา มสณฐานเหมอนมะมวง ๒ ผลขวเดยวกนดงนกม. โดยโอกาส ไตนน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 68

ถกเอนหยาบ ซงออกมาจากหลมคอมโคนเดยวกน ไปหนอยหนงแลวแตกออก เปนสองสวนรดตรงไวแลวลอมเนอหวใจตงอย. ในไตนน กกาหนดวา ไตยอมไมรวา เราถกเอนหยาบรดไว แม เอนหยาบกไมรวา เรารดไตไว เปรยบเหมอนมะมวง ๒ ผลตดขวเดยวกน ยอมไมรวา เขาถกขวรดไว แมขวกไมรวาเรารดมะมวง ๒ ผลไวฉะนน ดวย วา ธรรมเหลาน เวนจากความคดคานงและการพจารณา ฯลฯ ไมใชบคคล โดยปรเฉทวา ไต ตดตอนดวยสวนแหงไต นเปนการกาหนดไตนนโดยสภา8 สวนการกาหนดโดยวสภาค กเชนเดยวกบผมนนแล กาหนดไตโดยวรรณะ เปนตน มประการดงกลาวมาฉะน.

หทย หวใจ ตอแตนนไป กกาหนดวา หทยหวใจ ภายในสรระโดยวรรณะสแดง มสเหมอนสหลงกลบปทมแดง. โดยสณฐานมสณฐานเหมอนดอกปทมตม ลอก กลบนอกออกแลววางควาหนาลง. กหวใจนน ขางหนงเหมอนผลบนนาคตด ยอดขางนอกเกลยง ขางในกเหมอนขางในผลบวบขม. ของตนปญญามาก แยม นดหนอย ของคนปญญาออน ตมอยางเดยว มโนธาตและมโนวญญาณธาต อาศยรปใดเปนไป ถอดรปนนออกไปแลว เลอดขงอยประมาณครงฟายมอ ภายในหวใจกลาวคอชนเนอสวนทเหลอ เลอดนนของคนราคจรตสแดง ของ คนโทสจรต สดา ของคนโมหจต สเหมอนนาลางเนอ ของคนวตกจรต ส เหมอนนาเยอถวพ ของคนสทธาจรต สเหมอนดอกกรรณการ ของตนปญญา- จรต ผองใสไมขนมว ปรากฏวาโชตชวงเหมอนแกวมณโดยกาเนดทชาระแลว โดยทศเกดในทศเบองบน โดยโอกาสตงอยตรงกลางราวนมทงสอง ภายใน สรระ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 69

ในหวใจนน กกาหนดวา หวใจยอมไมรวาเราตงอยตรงกลางราวนม ทงสอง แมราวนมกไมรวาหวใจตงอยตรงกลางเรา เปรยบเหมอนกลอนสลก ตงอยกลางบานหนาตางและประตทงสอง ยอมไมรวาเราตงอยตรงกลางบาน หนาตางและประตทงสอง แมบานหนาตางและประตกไมรวากลอนสลกตงอย กลางเรา ฉะนน ดวยวาธรรมเหลานนเวนจากความคดคานงและการพจารณา ฯลฯ ไมใชบคคล โดยปรเฉท กกาหนดวา หวใจตดตอนดวยสวนแหงหวใจ นเปนการกาหนดหวใจนน โดยสภาค สวนการกาหนดโดยวสภาค กเชนเดยว กบผมนนแล กาหนดหวใจโดยวรรณะเปนตน มประการดงกลาวมาฉะน.

ยกน ตบ ตอแตนนไป กกาหนดวา ชนเนอค ทเรยกกนวายกนะ ตบ ภายใน สรระ โดยวรรณะสแดง มสเหมอนสหลงกลบนอกดอกกมทแดง โดยสณฐาน มโคนเดยวกน ปลายค มสณฐานเหมอนดอกทองหลาง กตบนนของคนปญญา ออน มแฉกเดยวแตใหญ ของตนมปญญามแฉก ๒-๓ แฉก แตเลก โดยทศ เกดในทศเบองบน โดยโอกาสอาศยสขางดานขวาตงอยภายในราวนมทงสอง. ในตบนน กกาหนดวา ตบยอมไมรวา เราอาศยสขางดานขวาตงอย ภายในราวนมทงของ แมสขางดานขวาภายในราวนมทงสองกไมรวาตบอาศยเรา ตงอย เปรยบเหมอนชนเนอซงแขวนอยทขางกระเบองหมอ ยอมไมรวาเรา แขวนอยทตงกระเบองหมอ แมขางกระเบองหมอกไมรวา ชนเนอแขวนอยท เรา ฉะนน ดวยวาธรรมเหลาน เวนจากความคดคานงและการพจารณา ฯลฯ ไมใชบคคล. แตโดยปรเฉท กาหนดวา ตบตดตอนดวยสวนแหงตบ นเปนการ กาหนดตบนนโดยสภาค สวนการกาหนดโดยวสภาคกเชนเดยวกนกบผมนนแล. กาหนดตบโดยวรรณะเปนตน มประการดงกลาวมาฉะน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 70

กโลมก พงผด ตอแตนนไป กกาหนดวาโดยวรรณะพงผดม ๒ อยาง คอ ชนดปด และชนดไมปด [เปด] มสขาวสเหมอนผาเกา. โดยสณฐาน มสณฐานเหมอน โอกาสของตน. โดยทศเกดในทศทงสอง. โดยโอกาสพงผดชนดปดลอมหวใจ และไตตงอย พงผดชนดไมปด [เปด] หมเนอไดหนงทวสรระตงอย ในพงผดนน กาหนดวา พงผดยอมไมรวาเราลอมหวใจและไต และ หมเนอใตหนงทวสรระ แมหวใจและไต และเนอทวสรระ กไมรวาเราถก พงผดหม เปรยบเหมอนทเนออนถกผาเกาหม ผาเกากไมรวาเราหมเนอ แม เนอกไมรวาเราถกผาเกาหม ฉะนน ดวยวาธรรมเหลาน เวนจากความคด คานงและการพจารณา ฯลฯ ไมใชบคคล. โดยปรเฉท กกาหนดวา พงผด เบองลางตดตอนดวยเนอ เบองบนตดตอนดวยหนง เบองขวางตดตอนดวย สวนแหงพงผด นเปนการกาหนดพงผดนนโดยสภาค. สวนการกาหนดโดย วสภาค กเชนเดยวกบผมนนแล. กาหนดพงผดโดยวรรณะเปนตน มประการ ดงกลาวมาฉะน

ปหก มาม ตอแตนนไป กกาหนดวา โดยวรรณะ มาม ภายในสรระมสเขยว มสเหมอนดอกคนทสอแหง. โดยสณฐาน โดยมากมสณฐานเหมอนลนลกโคคา ไมพนกน ประมาณ ๗ นว. โดยทศเกดในทศเบองบน โดยโอกาส ตงอยขาง ซายหวใจ อาศยขางบนพนทอง ซงเมอออกมาขางนอก เพราะถกประหาร ดวยเครองประหาร สตวกจะสนชวต. ในมามนน กกาหนดวา มามยอมไมรวาเราอาศยสวนขางบนของพน ทอง แมสวนขางบนของพนทองไมรวา มามอาศยเราตงอย เปรยบเหมอน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 71

กอนโคมย [มลโค] อาศยสวนขางบนของทองตงอย ยอมไมรวา เราอาศย สวนขางบนของทองตงอย แมสวนขางบนของทองกไมรวา กอนโคมยอาศย เราตงอย ฉะนน ดวยวาธรรมเหลาน เวนจากความคดคานงและการพจารณา ฯลฯ ไมใชบคคล. โดยปรเฉท กาหนดวา มามตดตอนดวยสวนแหงมาม นเปน การกาหนดมามนนโดยสภาค สวนการกาหนดโดยวสภาค กเชนเดยวกบผม นนแล. กาหนดมามโดยวรรณะเปนตน มประการดงกลาวมาฉะน. ปปผาส ปอด ตอแตนนไป กกาหนดวา โดยวรรณะ ปอดเปนประเภทชนเนอ ๓๒ ชน ภายในสรระ สแดงเหมอนผลมะเดอสกยงไมจด โดยสณฐาน ม สณฐานเหมอนขนมทตดไมเรยบ อาจารยพวกหนงกลาววามสณฐานเหมอน กองชนอฐกอกาแพงดงนกม ปอดนนไมมรส ไมมโอชะ เหมอนชนฟางท สตวเคยวแลว เพราะถกกระทบดวยไออนไฟทเกดแตกรรม ซงพลงขน เพราะ ไมมอาหารทเคยวทดม. โดยทศ เกดในทศเบองบน. โดยโอกาส ตงขางบน หอยคลมหวใจและตบระหวางราวนมทงสอง. ในปอดนน กกาหนดวา ปอดยอมไมรวาเราตงหอยอยระหวางราวนม ทงสองคายในสรระ แมระหวางราวนมทงสองภายในสรระ กไมรวา ปอดตง หอยอยในเรา เปรยบเหมอนรงนกหอยอยภายในยงเกา ยอมไมรวาเราตงหอย อยภายในยงเกา แมภายในยงเกากไมรวา รงนกตงหอยอยในเรา ฉะนน ดวยวาธรรมเหลานเวนจากความคดคานงและการพจารณา ฯลฯ ไมใชบคคล นเปนการกาหนดปอดนนโดยสภาค. สวนการกาหนดโดยวสภาค กเชนเดยวกบ ผมนนแล. กาหนดปอดโดยวรรณะเปนตน มประการดงกลาวมาฉะน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 72

อนต ไสใหญ ตอแตนนไป กกาหนดวา โดยวรรณะ ไสใหญขดอยในท ๒๑ ขด ของบรษขนาด ๓๒ ศอก ของสตรขนาด ๒๘ ศอก สขาว เหมอนสนาตาล กรวดและปนขาว. โดยสณฐาน มสณฐานเหมอนงเรอนทเขาตดหววางขดไว ในรางเลอด. โดยทศ เกดในทศทงสอง. โดยโอกาส ตงอยภายในสรระ ซง มหลมคอและทางเดนกรส [อจจาระ] เปนทสด เพราะโยงกบเบองบนทหลม คอ และเบองลางททางเดนกรส. ในไสใหญนน กกาหนดวา ไสใหญยอมไมรวาเราตงอยภายในสรระ แมภายในสรระ กไมรวาไสใหญตงอยในเรา เปรยบเหมอนเรอนรางงเรอน ศรษะขาด ทถกวางไวในรางเลอด ยอมไมรวา เราตงอยในรางเลอด แมราง เลอดกไมรวา เรอนรางงศรษะขาดตงอยในเราฉะนน ดวยวา ธรรมเหลานนเวน จากความคดคานงและการพจารณา ฯลฯ ไมใชบคคล. โดยปรเฉท กกาหนด วาไสใหญตดตอนดวยสวนแหงไสใหญ. นเปนการกาหนดไสใหญโดยสภาค สวนกาหนดโดยวสภาค กเชนเดยวกบผมนนแล.

อนตคณ ไสนอย ตอแตนน ไป กกาหนดวา โดยวรรณะ ไสนอยในระหวางไสใหญ ภายในสรระ สขาวเหมอนสรากจงกลน. โดยสณฐาน มสณฐานเหมอนราก จงกลนนนแหละ. อาจารยพวกหนงกลาววา มสณฐานเหมอนเยยวโค ดงน กน โดยทศ เกดในทศทงสอง. โดยโอกาสพนปลายปากขนดไสใหญรวมกน เหมอนแผนกระดานยนต พนเชอกเวลาทคนทา จอบและขวานเปนตนชกยนต ตงอยระหวางขนดไสใหญ ๒๑ ขด เหมอนเชอกทรอยขดเชอกเชดเทา ตงอย ในระหวางเชอกเชดเทานน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 73

ในไสนอยนน กกาหนดวา ไสนอยยอมไมรวา เราพนไสใหญภาย ในไสใหญ ๒๑ ขนดไว แมไสใหญกไมรวา ไสนอยพนเราไวเปรยบเหมอน เชอก [เลก] รอยขดเชอกเชดเทา [เชอกใหญ] ยอมไมรวา เรารอยขดเชอก เชดเทาไว แมขดเชอกเทากไมรวา เชอก [เลก] รอยเราไว ฉะนน. ดวยวาธรรมเหลานน เวนจากความคดคานงและพจารณา ฯลฯ ไมใชบคคล. โดยปรเฉท กกาหนดวา ไสนอย ตดตอนดวยสวนแหงไสนอย. นเปนการ กาหนดไสนอยนน โดยสภาคสวนการกาหนดโดยวสภาคกเชนเดยวกบผลนนแล. การกาหนดไสนอยโดยวรรณะเปนตน มประการดงกลาวมาฉะน.

อทรย อาหารใหม ตอแตนนไป กกาหนดวา โดยวรรณะ อาหารใหมมสเหมอนอาหาร ทกลนเขาไป โดยสณฐานทสณฐานเหมอนขาวสารทผกหยอนๆในผากรองนา โดยทศ เกดในทศเบองบน. โดยโอกาส ตงอยในทอง ธรรมดาวาทอง เปน พนของใสใหญ เสมอนโปงลมทเกดเองตรงกลางผาเบยก ซงถกบบทงสอง ขาง ภายนอกเกลยงเกลา ภายในพวพนดวยกองขยะเนอ เสมอนผาซบระด เขรอะคลาคลา อาจารยพวกหนงกลาววาเสมอนขางในของผลขนนตม ดงนกม. ในทองนน มหนอนตางดวยหนอน ๓๒ ตระกลอยางน คอ ตระกลตกโกลกะ [ขนาดผลกระวาน] กณฑปปาทกะ [ขนาดไสเดอน] ตาบหรกะ [ขนาด เสยนตาล] เปนตน คลาคลา ไตกนยวเยย อาศยอยประจา ซงเมอไมม อาหารมนาและขาวเปนตน กโลดแลนตองระงมชอนไชเนอหวใจ และเวลา คนกลนกนอาหารมนาและขาวเปนตนลงไป กเงยหนาตาลตาลานแยงอาหาร ๒ - ๓ คาทคนกลนลงไปครงแรก [ทอง] จงกลายเปนบานเกด เปนสวมเปน โรงพยาบาล และเปนปาชาของหนอนเหลานน เปนทเปรยบเหมอนในฤดสารท ฝนเมดหยาบ ๆ ตกลงมาในบอโสโครกใกลประตหมบานคนจนฑาล ซาก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 74

ตาง ๆ ตงแตปสสาวะ อจจาระ ชนหนง กระดก เอน นาลาย นามก และ เลอดเปนตน ถกนาพดพา รวมคลกเคลากบตมและนา กมหนอนตระกล นอยใหญเกดเอง ลวงไป ๒๓ วน กเดอดดวยแรงแสงแดดและความรอน พนฟองฟอดปดขนขางบน มสเขยวจด ไมสมควรทจะเขาใกลหรอมองด ไม ตองกลาวถงวาจะสดดมหรอลมรส ฉนใด นาและขาวเปนตน มประการตาง ๆ กฉนนนเหมอนกน อนสากคอฟนบดละเอยดแลว อนมอคอลนตวดกลบ ไปมาแลว คลกเคลาดวยนาลาย ปราศจากความพรอมดวยสกลนรสเปนตน ไปทนใด เสมอนรากสนขในรางสนข รวมกนคลกเคลาดวยดเสลด เดอด ดวยแรงไฟในทองและความรอน มหนอนตระกลใหญนอยปลอยฟองฟอดขน เบองบน จะกลายเปนกองขยะมกลนเหมนและนาเกลยดอยางยง ซงฟงมาแลว ทาใหไมอยากดมนากนขาวเปนตน อยาวาถงจะตรวจดดวยจกษคอปญญาเลย ซงเปนท ๆ นาและขาวเปนตนตกลงไปแลว จะแบงเฉลยเปน ๕ สวน คอ สวนหนง สตว [ในทอง] จะกนสวนหนง ไฟในตองจะเผาไหม สวนหนง จะกลายเปนปสสาวะ สวนหนงจะกลายเปนอจจาระ สวนหนงจะกลายเปน รส [โอชะ] บารงเพมเลอดและเนอ. ในอาหารใหมนน กกาหนดวา อาหารใหม ยอมไมรวา เราอยใน ทองทมกลนเหมนนาเกลยดอยางยงน แมตองกไมรวา อาหารใหมอยในเรา เปรยบเหมอนรากสนข ทอยในรางสนข แมรางสนขกไมรวารากสนขอยในเรา ฉะนน ดวยวาธรรมเหลาน เวนจากความคดคานงและการพจารณา ฯลฯ ไมใช บคคล. โดยปรเฉท กกาหนดรวาอาหารใหมตดตอนดวยสวนแหงอาหารใหม นเปนการกาหนดอาหารใหมนน โดยสภาค สวนการกาหนดโดยวสภาค กเชน เดยวกบผมนนแล. กาหนดอาหารใหม โดยวรรณะเปนตน มประการดงกลาว มาฉะน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 75

กรส อาหารเกา [อจจาระ]

ตอแตนนไป กกาหนดวา โดยวรรณะ อาหารเกา ภายในสรระ โดยมาก กมสเหมอนอาหารทกลนกนเขาไป โดยสณฐาน กมสณฐานเหมอน โอกาส. โดยทศ เกดในทศเบองลาง. โดยโอกาส ตงอยในทอาหารอนยอยแลว อยอาศย ธรรมดาประเทศทอาหารอนยอยแลวอยอาศย กเปนประเทศเสมอน ภายในปลองไมไผและออ สงประมาณ ๘ นว อยปลายลาไสใหญระหวาง โคนทองนอยและสนหลงเบองลาง เปรยบเหมอนนาฝนตกในทเบองบน [สง] กไหลลงทาทเบองลาง [ ตา] ใหเตมขงอย ฉนใด นาและขาวเปนตนอยางใด อยางหนง ทตกลงในทอยของอาหารสด [ใหม] อนไฟในทองเผาใหสกเดอด ปดเปนฟอง กลายเปนของละเอยดไปเหมอนแปง เพราะไฟธาตทาใหละเอยด แลวกไหลไปตามชองลาไสใหญ บบรดสะสมขงอยเหมอนดนเหลองทเขาใส ในปลองไมไผและตนออ กฉนนนเหมอนกน. ในอาหารเกานน กกาหนดวา อาหารเกายอมไมรวา เราอยในทอย ของอาหารทยอยแลว แมทอยตองอาหารทยอยแลว กไมรวา อาหารเกาอยใน เราเปรยบเหมอนดนเหลองทเขาขยาใสลงในปลองไมไผและไมออ ยอมไมร ดนเหลองอยในเรา แมปลองไมไผและไมออกไมรวา ดนเหลองอยในเรา ฉะนน ดวยวา ธรรมเหลานเวน จากความคดคานงและการพจารณา ฯลฯ ไมใช บคคล. โดยปรเฉท กาหนดวา อาหารเกา ตดตอนดวยสวนแหงอาหารเกา น เปนการกาหนดอาหารเกานนโดยสภาค สวนการกาหนดโดยวสภาคกเชนเดยว กบผมนนแล. กาหนดอาหารเกาโดยวรรณะเปนตนมประการดงกลาวมาฉะน.

มตถลงค มนในสมอง ตอแตนนไป กกาหนดวา โดยวรรณะ มนในสนองภายในกระโหลก ศรษะ ในสรระ มสขาวเหมอนสเหด. อาจารยพวกหนงกลาววา มส

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 76

เหมอนสนานมเดอด ดงนกม. โดยสณฐาน มสณฐานเหมอนโอกาส. โดยทศ เกดในทศเบองบน. โดยโอกาส เปนประเภทกอนมนสมอง ๔ กอน ทอาศย รอยเอน ๔ รอย ภายในกระโหลกศรษะในสรระ รวมกนตงอยเหมอนกอนแปง ๔ กอนทเขารวมกนตงไว. ในมนสมองนน กกาหนดวา มนในสมองยอมไมรวา เราอยในกระ- โหลกศรษะ แมกระโหลกศรษะกไมรวามนในสมองอยในเรา เปรยบเหมอน กอนแปงทเขา สไวในกระโหลกนาเตาเกา หรอนานมเดอด ยอมไมรวาเราอย ในกระโหลกนาเตาเกา แมกระโหลกนาเตาเกา กไมรวากอนแปง หรอนานน เดอด อยในเรา ฉะนน ดวยวา ธรรมเหลานน เวนจากความคานงและการ พจารณา ฯลฯ ไมใชบคคล. โดยปรเฉท กาหนดวา มน ในสมองตดตอนดวย สวนแหงมนในสมอง นเปนการกาหนดมนในสมองนนโดยสภาค สวนการ กาหนดโดยวสภาค กเชนเดยวกบผมนนแล. กาหนดมนในสมอง โดยวรรณะ เปนตน มประการดงกลาวมาฉะน.

ปตต ด ตอแตนไป กาหนดวา ด แมสองชนด คอดนอกถงและดในถง ม สเหมอนนามนมะซางน อาจารยพวกหนงกลาววา ดนอกถงมสเหมอนดอก พกลแหงดงนกม โดยสณฐาน มสณฐานเหมอนโอกาส. โดยทศ เกดในทศทง สอง. โดยโอกาส ดนอกถง เวนทของผมขนเลบและพนอนพนจากเนอ และ หนงทแขงและแหง เอบอาบสรระสวนทเหลออยเหมอนหยาดนามน เอบอาบ นา ซงเมอกาเรบแลว ดวงตาจะเหลองเวยนศรษะ ตวสนและคน ดในถง ตงอยในถงนาด ซงเสมอนรงบวบขมให อาศยเนอหวใจตงอยในระหวาง หวใจและปอด ซงเมอกาเรมแลว สตวทงหลายจะเปนบามจตวปลาส ทงหร- โอตตปปะ ทาการทไมควรทา พดคาทไมควรพด คดขอทไมควรคด.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 77

ในดนน กกาหนดวา ดนอกถง ยอมไมรวา เราเอบอาบตลอดสรระ อย แมสรระกไมรวา ดนอกถงเอบอาบเราอย. เปรยบเหมอนนามน เอบอาบ นาอย ยอมไมรวาเราเอบอาบนาอย แมนากไมรวา นามนเอบอาบเราอย ฉะนน ดในถงยอมไมรวา เราอยในถงนาด แมถงนาดกไมรวา ดในถงอย ในเรา เปรยบเหมอนนาฝน ทอยในรงบวบขม ยอมไมรวา เราอยในรงบวบ ขม แมรงบวบขมกไมรวานาฝนอยในเรา ฉะนน. ดวยวา ธรรมเหลาน เวน จากความคดคานงและการพจารณา ฯลฯ ไมใชบคคล. โดยปรเฉท กกาหนดวา ดตดตอนดวยสวนแหงด นเปนการกาหนดดนน โดยสภาค. สวนการกาหนด โดยวสภาค กเชนเดยวกบ ผมนนแล กาหนดดโดยวรรณะเปนตน มประการ ดงกลาวมาฉะน.

เสมห เสลด ตอแตนนไป กกาหนดวาโดยวรรณะ เสมหะมประมาณบาตรหนง ภายในสรระ มสขาว เหมอนสนาในมะเดอ โดยสณฐาน มสณฐานเหมอน โอกาส. โดยทศเกดในทศเบองบน. โดยโอกาส ตงอยในทอง ซงในเวลากลน กนอาหารมนาและโภชนะเปนตน เมอนาและโภชนะเปนตนตกลง กจะแตก ออกเปนสองสวนแลวจะกลบมาคลมอก ซงเมอมนอย พนทองจะมกลนเหมอน ซากศพนาเกลยดอยางยง. เหมอนหวฝสก เหมอนไขไกเนา เปรยบเหมอน สาหรายในนา เมอชนไมหรอกระเบองตกกจะขาดเปนสองสวนแลวกกลบมา คลมอก ฉะนน การเรอกด ปากกด จะมกลนเหมนเสมอนซากศพเนาดวย กลนทพงขนจากทองนน และคนผนน กจะถกเขาพดไลตะเพดวา ออก ไปเจาสงกลนเหมน และเสมหะพอกพนหนาแนนขน กชวยระงบกลนเหมน ตงอยภายในพนทองนนแหละ เหมอนแผนกระดานปดสวม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 78

ในเสมหะนน กกาหนดวา เสมหะยอมไมรวาเราอยทพนทอง แม พนทองกไมรวาเสมหะอยในเรา เปรยบเหมอนแผนฟองบนบอโสโครก ยอม ไมรวา เราอยในบอโสโครก แมบอโสโครกกไมรวา แผนฟองอยในเราฉะนน ดวยวา ธรรมเหลาน เวนจากความคดคานงและการพจารณา ฯลฯ ไมใช บคคล. โดยปรเฉท กกาหนดวา เสมหะตดตอนดวยสวนแหงเสมหะ. นเปน การกาหนดเสมหะนน โดยสภาค สวนการกาหนดโดยวสภาค กเชนเดยวกบผม นนแล. กาหนดเสมหะโดยวรรณะเปนตน มประการดงกลาวมาฉะน.

ปพโพ หนอง ตอแตนนไป กกาหนดวา โดยวรรณะ หนองมสเหมอนใบไมเหลอง โดยสณฐาน มสณฐานเหมอนโอกาส โดยทศเกดในทศทงสอง โดยโอกาส ธรรมดาโอกาสของนาเหลอง ตงอยประจาไมม จะดงอยในตาแหนงสรระทนา เหลองสะสมตงอย ทเมอถกตอหนามเครองประหารและเปลวไฟเปนตนกระทบ แลวหอเลอด หรอเกดฝและตอมเปนตน. ในหนองนน กกาหนดวา หนองยอมไมรวา เราตงอยในตาแหนง ทถกตอและหนามเปนตนกระทบ หรอในตาแหนงทเกดฝและตอมเปนตน ณ ทนน ๆ แหงสรระ แมตาแหนงสรระกไมรวา นาเหลองอยในเรา เปรยบ เหมอนยางไมทไหลออกตงอยในท ๆ ถกดมขวานเปนตนเฉพาะในทนน ๆ ของ ตนไม ยอมไมรวา เราตงอยในท ๆ ถกเฉพาะของตนไม แมท ๆ ถกเฉพาะ ของตนไมกไมรวา ยางไมตงอยในเราฉะนน ดวยวาธรรมเหลานน เวนจาก ความคดคานงและพจารณา ฯลฯ ไมใชบคคล. โดยปรเฉท กาหนดวา หนอง ตดตอนดวยสวนแหงนาเหลอง นเปนการกาหนดหนองนน โดยสภาค สวนการกาหนดโดยวสภาค กเชนเดยวกบผมนนแล. กาหนดหนองโดยวรรณะ เปนตน มประการดงกลาวมาฉะน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 79

โลหต เลอด ตอแตนนไป ในเลอด ๒ อยาง คอ เลอดขงและเลอดเดน กกาหนด เลอดขงกอน โดยวรรณะมสเหมอนนาครงเดอดขน เลอดเดนมสเหมอนนา ครงใส. โดยสณฐาน เลอดทกอยาง มสณฐานเหมอนโอกาสของตน. โดยทศ เลอดขงเกดในทศเบองบน เลอดเดนเกดในทศทงสอง โดยโอกาส เลอดเดน จะกระจายไปตลอดสรระทกสวนของสตวเปนๆ เวนท ๆ ผมขนเลบและฟนทพน จากเนอ และหนงทกระดางและแหง เลอดขงทาสวนลางของตบใหเตมแลว ทาหยดเลอดใหตกลงทละนอย ๆ บนมามหวใจตบและปอดประมาณเตมฟายมอ หนง ทามามหวใจตบและปอดใหชมอย ซงเมอไมทามามและหวใจเปนตน ใหชมอย สตวทงหลายกจะกระหายนา. ในเลอด กกาหนดวา เลอดยอมไมรวา เราทามามและหวใจเปนตน ใหชม ตงอยสวนลางของตบ แมทสวนลางของตบหรอมามและหวใจเปนตน กไมรวา เลอดตงอยในเรา หรอทาเราใหชมตงอย เปรยบเหมอนนาทอยใน ภาชนะเกา ๆ ทากอนดนเปนตนขางลางใหชมอย ยอมไมรวา เราตงอยใน ภาชนะเกา ๆ ทากอนดนเปนตนขางลางใหชมอย แมภาชนะเกา ๆ หรอกอน ดนเปนตนขางลาง กไมรวา นาตงอยในเรา หรอทาเราใหชมตงอย ฉะนน ดวยวา ธรรมเหลานเวนจากความคดคานงและการพจารณา ฯลฯ ไมใชบคคล. โดยปรเฉท กาหนดวา เลอดตดตอนดวยสวนแหงเลอด. นเปนการกาหนด เลอดนนโดยสภาค. สวนการกาหนดโดยวสภาค กเชนเดยวกบผมนนแล. กาหนดเลอดโดยวรรณะเปนตน มประการดงกลาวมาฉะน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 80

เสโท เหงอ ตอแตนนไป กกาหนดวา โดยวรรณะ เหงอ ในสรระมสเหมอนนา มนงาใส. โดยสณฐาน มสณฐานเหมอนโอกาส โดยทศเกดในทศทงสอง. โดยโอกาส ธรรมดาเหงอจะออกอยเปนนจ หามไม หากแตเหงอมอยทกเมอ หรอเพราะเหตะทเวลาใด สรระ เรารอน เพราะรอนไฟแสงแดดและฤดวปรต เปนตน เวลานน เหงอจะไหลออกจากทกรผมและขมขน เหมอนนาในกา เงาบวและกอนบวทตดไมเรยบพอยกขนพอนา ฉะนน พระโยคาวจรจงกาหนด เหงอนน โดยสณฐาน ดวยรผมและขมขนเหลานน ทานบรพาจารยทงหลาย กลาวไววา อนพระโยคาวจร ผกาหนดเอาเหงอเปนอารมณ พงมนสการใส ใจเหงอ โดยทเหงอทารผมและขมขนใหเตมแลวตงอย. ในเหงอนน กาหนดวา เหงอยอมไมรวา เราไหลออกจากรผมและ ขมขน แมรผมและขมขนกไมรวา เหงอไหลออกจากเรา เปรยบเหมอนนาท ไหลออกจากชองกาเหงาบวและกานบว ยอมไมรวา เราไหลออกจากชองเหงา บวและกานบว แมชองเหงาบวและกานบว กไมรวานาไหลออกจากเราฉะนน ดวยวาธรรมเหลานน เวนจากความคดคานงและการพจารณา ฯลฯ ไมใชบคคล. โดยปรเฉทกาหนดวา เหงอตดตอนดวยสวนแหงเหงอ นเปนกาหนดเหงอนน โดยสภาค. สวนการกาหนดโดยวสภาค กเชนเดยวกบผมนนแล. กาหนดเหงอ โดยวรรณะเปนตน มประการดงกลาวมาฉะน.

เมโท มนขน ตอแตนนไป กกาหนดวา โดยวรรณะนน มนขนระหวางหนงและเนอ ในสรระ มสเหมอนขมนผา โดยสณฐาน มสณฐานเหมอนโอกาส จรงอยาง นน สาหรบคนตวอวนมสข มนขนทแผไประหวางหนงและเนอ มสณฐาน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 81

เหมอนผาเปลอกไมเกายอมขมน สาหรบคนตวผอม มนขนอาศยเนอแขง เนอขา เนออาศยสนหลงและเนอหลงและเนอพนทองรวมไว มสณฐานเหมอนผา เปลอกไมเกายอมขมนทเขารวบวางไว. โดยทศ เกดในทศทงสอง โดยโอกาส มนขนสาหรบคนอวนแผไปทวสรระ สาหรบคนผอม อาศยเนอแขงเปนตน อย ซงกคอมนเหนยว มใชรวมไวเพอเปนนามนในสมอง มใชเพอเปนนามนใน คาขาว มใชเพอตามประทป [จดตะเกยง] เพราะเปนของนาเกลยดอยางยง. ในมนขนนน กาหนดวา มนขนยอมไมรวา เราอาศยทวสรระหรอ เนอทแขงเปนตนตงอย แมทวสรระหรอเนอทแขงเปนตน กไมรวา มนขน อาศยเราตงอย เปรยบเหมอนผาเปลอกไมเกายอมขมน ทวางพงกองเนอ ยอม ไมรวา เราวางพงกองเนอ แมกองเนอกไมรวา ผาเปลอกไมเกายอมขมนวาง พงเรา ฉะนน ดวยวา ธรรมเหลานน เวนจากความคดคานงและการพจารณา ฯลฯ ไมใชบคคล. โดยปรเฉท กาหนดวา มนขน เบองลางตดตอนดวยเนอ เบองบนตดตอนดวยหนง โดยรอบ ตดตอนดวยสวนแหงมนขน. นเปนการ กาหนดมนขนนนโดยสภาค. สวนการกาหนดโดยวสภาค กเชนเดยวกบผมนน แล. กาหนดมนขน โดยวรรณะเปนตน มประการดงกลาวมาฉะน.

อสส นาตา ตอแตนนไป กกาหนดวา โดยวรรณะ นาตา มสเหมอนนามนงา ใส. โดยสณฐาน มสณฐานเหมอนโอกาส. โดยทศ เกดในทศเบองบน โดย โอกาส ตงอยในเบาตา กนาตานน หาขงตงอยในเบาตาทกเมอเหมอนนาด ในถงนาดไม. มไดอยางไรเลา. เมอใด สตวทงหลายเกดโสมนสดใจ กหว- เราะดงลน เกดโทมนสเสยใจ กรองไหควาครวญหรอกลนกนอาหารเผดก เหมอนกน และเมอใด ตาทงสองขางของสตวเหลานน ถกควนละอองและ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 82

ฝนเปนตนกระทบ เมอนน นาตาเกดขนเพราะโสมนส โทมนสและอาหาร เผดเปนตน กจะขง เออออกเตมเบาตา ทานบรพาจารยทงหลายกลาววา อนพระโยคาวจร ผกาหนดเอานาตาเปนอารมณ พงมนสการใสใจนาตานน โดยทนาตาขงเตมเบาตานนแล. ในนาตานน กาหนดวา นาตายอมไมรวาเราขงอยในเบาตา แมเบา ตากไมรวา นาตาขงอยในเรา เปรยบเหมอนนาทขงอยในเมลดลกตาลรนท ตดปลายยอมไมรวาเราขงอยในเบาเมลดลกตาลรนทตดปลาย แมเบาเมลดลก ตาลรนตดปลาย กไมรวา นาขงอยในเรา ฉะนน ดวยวาธรรมเหลานน เวน จากควานคดคานงและพจารณา ฯลฯ ไมใชบคคล. โดยปรเฉท กาหนดวานา ตา ตดตอนดวยสวนแหงนาตา นเปนการกาหนดนาตานน โดยสภาค. สวน การกาหนดโดยวสภาค กเชนเดยวกบผมนนแล. กกาหนดนาตา โดยวรรณะ เปนตน มประการดงกลาวมาฉะน.

วสา มนเหลว ตอแตนนไป กกาหนดวา โดยวรรณะ มนเหลว คอมนทละลาย อยโนสรระ มสเหมอนนามนทราดในขาวตง. โดยสณฐาน มสณฐานเหมอน โอกาส โดยทศ เกดในทศทงสอง. โดยโอกาส ตงอยทฝามอหลงมอฝาเทาหลง เทา ดงจมก หนาผากและจงอยบา แตมนเหลวนน หาละลายตงอยในโอกาส เหลานน ทกเมอไม. อยางไรเลา. เมอใด ประเทศทเหลานน เกดไออน เพราะไมถกกนกบความรอนของไฟ แสงแดด ฤดและธาตทไมถกกน เมอ นนมนเหลว กจะละลายซานไปในประเทศทเหลานน เหมอนนาคางในบอนา ทมนาใส.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 83

ในมนเหลว กาหนดวา มนเหลวยอมไมรวาเราทวมอยตลอดฝามอ เปนตน แมฝามอเปนตนกไมรวามนเหลวทวมเราอย เปรยบเหมอนนาคาง ททวมบอนาอย ยอมไมรวา เราทวมบอนา แมบอนากไมรวา นาคางทวม เราอย ฉะนน ดวยวาธรรมเหลานน เวนจากความคดคานงและการพจารณา ฯลฯ ไมใชบคคล. โดยปรเฉท กาหนดวา มนเหลวตดตอนดวยสวนแหงมนเหลว นเปนการกาหนดมนเหลวนนโดยสภาค สวนการกาหนดโดยวสภาค กเชนเดยว กบผมนนแล กาหนดมนเหลว โดยวรรณะเปนตน มประการดงกลาวมาฉะน.

เขโฬ นาลาย ตอแตนนไป กกาหนดวา โดยวรรณะ นาลายภายในปากในสรระ สขาวสเหมอนฟองนา. โดยสณฐาน มสณฐานเหมอนโอกาส. อาจารยพวก หนงกลาววา มสณฐานเหมอนฟองนาทะเลดงนกม โดยทศ เกดในทศเบอง บน. โดยโอกาส ไหลลงจากแกมสองขาง ตงอยทลน แตนาลายนน หาสะสม ตงอยทแกมนน ทกเมอไปไม เปนอยางไรเลา. เมอใด สตวทงหลายเหน หรอ ระลกถงอาหารเชนนน หรอวางของรอนของรสขมเผดเคมและเปรยว บางอยางลงในปาก และเมอใด หวใจของสตวเหลานน ไมสบาย หรอเกด หวขนในบางครง เมอนนนาลายจะเกดไหลลงจากแกมทงสองขางตงอยทลน แตทปลายลนนาลายนนจะบาง ทโคนลนจะหนา กขาวเมา ขาวสาร หรอของ เคยวอน ๆ บางอยางทเขาใสลงในปาก จะยงไมละลายไปเหมอนนาในบอทขด บนทรายรมแมนา เมอนน นาลาย จะสามารถทาของเคยวใหเปยกชม. ในนาลายนน กาหนดวา นาลายยอมไมรวาเราไหลลงจากแกมทงสอง ขางตงอยทพนลน แมพนลนกไมรวานาลายไหลลงจากแกมทงสองขางตงอย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 84

ในเรา เปรยบเหมอนนาทตงอยทพนบอซงเขาขดบนทรายรมแมนา ยอมไมร วาเราตงอยทพนบอ แมพนบอกไมรวานาตงอยในเรา ฉะนน ดวยวา ธรรม เหลาน เวนจากความคดคานงและการพจารณา ฯลฯ ไมใชบคคล. โดยปรเฉท กาหนดวานาลายตดตอนดวยสวนแหงนาลาย. นเปนการกาหนดนาลายนน โดย สภาค. สวนการกาหนดโดยวสภาค กเชนเดยวกบผมนนแล. กาหนดนาลาย โดยวรรณะเปนตน มประการดงกลาวมาฉะน.

สงฆานกา นามก ตงแตนนไป กกาหนดวาโดยวรรณะ นามก สขาวเหมอนสเยอตาล รน. โดยสณฐาน มสณฐานเหมอนโอกาส. อาจารยพวกหนงกลาววา มสณฐาน เหมอนหนอหวายทเขาใสตดตอกน คบ ๆ เขาไปในโพรงจมก ดงนกม โดยทศ เกดในทศเบองบน. โดยโอกาส ขงอยเตมจมก แตวานามกนน หาสะสมขง อยในโพรงจมกนนทกเมอไปไม. เปนอยางไรเลา บรษหอนมสมไวในใบบว เอาหนามเจาะใบบวตอนลาง ทนน กอนนมสมกจะไหลออกจากชองนนตกลง ไปภายนอก ฉนใด เมอใดสตวทงหลายรองไหหรอเกดธาตกาเรบ โดยอาหาร และฤดทไมถกกน เมอนนมนในสมอง ทกลายเปนเสมหะเสย ไหลออกจาก ภายในศรษะ ลงทางชองบนเพดานปาก ขงอยเตมจมกฉนนน เหมอนกน ในนามกนน กาหนดวา นามกยอมไมรวาเราตงอยในโพรงจมก แม โพรงจมกกไมรวา นามกขงอยในเราเปรยบเหมอนนมสมเสยทเขาใสไวในหอย โขง ยอมไมรวาเราอยในหอยโขง แมหอยโขงกไมรวา นมสมเสยอยในเรา ฉะนน ดวยวาธรรมเหลานน เวนจากความคดคานงและการพจารณา ฯลฯ ไม ใชบคคล. โดยปรเฉท กาหนดวา นามก ตดตอนดวยสวนแหงนามก นเปน การกาหนดนามกนน. โดยสภาค สวนการกาหนดโดยวสภาค กเชนเดยวกบผม นนแล. กาหนดนามกโดยวรรณะเปนตน มประการดงกลาวมาฉะน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 85

ลสกา ไขขอ ตอแตนนไป กกาหนดวา ซากศพทลนเปนมนในภายในทตอแหง สรระ ภายในสรระ ชอไขขอ. โดยวรรณะ ไขขอนน มสเหมอนยางตน กรรณการ. โดยสณฐาน มสณฐานเหมอนโอกาส. โดยทศ เกดในทศทงสอง. โดยโอกาส ใหสาเรจกจคอหนาทหยอดนามนทตอแหงกระดกทงหลาย ตงอย. ภายในทตอ ๑๘๐ แหง ไขขอนน ของผใดมนอย ผนน ลกขน นงลงกาวไป ขางหนา ถอยมาขางหลง งอแขนเหยยดแขน กระดกทงหลายกจะลนกบกบ เดนไปกเหมอนทาเสยงดดนว เดนทางไกลไปไดแมเพยงโยชนหนงสองโยชน วาโยธาตกกาเรบ [เปนลม] ตวกลาบาก. สวนไขขอของผใดมมาก ผนน กระดกทงหลายกไมลนกบกบ ในขณะลกขนและนงลงเปนตน แมเดนทาง นาน ๆ วาโยธาตกไมกาเรบ ตวกไมลาบาก. ในไขขอนน กาหนดวา ไขขอยอมไมรวาเราหยอดนามนทตอ ๑๘๐ แหงอย แมทตอ ๑๘๐ แหงกไมรวาไขขอหยอดนามนเราอย เปรยบเหมอน นามน หยอดเพลารถยอมไมรวา เราหยอดนามนเพลารถอย แมเพลารถกไมร วา นามนหยอดนามนเราอย ฉะนน ดวยวาธรรมเหลานนเวนจากความคด คานงและการพจารณา ฯลฯ ไมใชบคคล. โดยปรเฉท กาหนดวา ไขขอตด ตอนดวยสวนแหงไขขอ นเปนการกาหนดไขขอนนโดยสภาค. สวนการกาหนด โดยวสภาค กเชนเดยวกบผมนนแล. กาหนดไขขอโดยวรรณะเปนตน มประการ ดงกลาวมาฉะน.

มตต มตร [ปสสาวะ] ตอแตนนไป กาหนดวา โดยวรรณะ มตรภายในสรระมสเหมอน นาดางถวทอง โดยสณฐาน มสณฐานเหมอนนาทอยภายในหมอนาทเตมนา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 86

ซงเขาวางควาปาก. โดยทศ เกดในทศเบองลาง โดยโอกาสตงอยในกะเพาะ ปสสาวะ. ถงปสสวะ ทานเรยกชอวากะเพาะปสสาวะ ซงเปรยบเหมอนรสนา โสโครก ยอมเขาไปในหมอซงทไมมปาก ซงเขาวางไวในบอโสโครก ทาง เขาไปของรสนาโสโครกนนไมปรากฏ ฉนใด มตรเขาไปทางสรระ แตทางเขา ไปของมตรนนไมปรากฏ สวนทางออกเทานนปรากฏอย. ในมตรนน กาหนดวา มตรยอมไมรวา เราตงอยในกะเพาะปสสาวะ แมกะเพาะปสสาวะกไมรวามตรตงอยในเรา เปรยบเหมอนรสนาโสโครก ใน หมอซง ทไมมปากซงเขาวางไวในบอนาโสโครก ยอมไมรวาเราอยในหมอซง ทไมมปาก แมหมอซงกไมรวารสนาโสโครกตงอยในเรา ฉะนน ดวยวา ธรรม เหลาน เวนจากความคดคานงและการพจารณา ฯสฯ ไมใชบคคล. โดยปรเฉท กาหนดวา มตรตดตอนดวยภายในกะเพาะปสสาวะ และดวยสวนแหงมตร น เปนการกาหนดมตรนนโดยสภาค สวนการกาหนดโดยวสภาค กเชนเดยวกบ ผมนนแล. กาหนดมตร โดยวรรณะเปนตน มประการดงกลาวมาฉะน. พระ- โยคาวจรกาหนดทวตตงสาการน โดยวรรณะเปนตน ดวยประการฉะน. เพราะอาศยการประกอบเนอง ๆ ซงภาวนาการเจรญทวตตงสาการนน ๆ ทวตตงสาการมผมเปนตน กยอมจะคลองแคลว ปรากฏชดโกฏฐาสเปนสวน ๆ แกพระโยคาวจรนน ผกาหนดทวตตงสาการน โดยวรรณะเปนตน ดวยประการ ฉะน ตงแตนนไปเมอบรษมดวงตา ตรวจพวงมาลยแหงดอกไมทงหลาย ซง ม ๓๒ ส อนรอยไวดวยดายเสนเดยวกน ดอกไมทกดอก กยอมเปนอน ปรากฏไมกอนไมหลง ฉนใด เมอพระโยคาวจร สารวจกายนดวยสตวา ใน กายนมเกสาผมเปนตน ธรรมเหลานนทงหมด ยอมเปนอนปรากฏไมกอนไม หลง ฉนนนเหมอนกน สตทตงขนในผมทงหลายทนกถง ยอมจะเปนไปจน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 87

ถงมตร ตงแตนนไป มนษยและเดยรฉานเปนตน ทเดนไปมา จะละอาการ วาสตว ปรากฏชดแตกองแหงโกฏฐาสเปนสวนๆ เทานน แกพระโยคาวจรนน และนาและโภชนะเปนตน ทสตวเหลานนกลนกน กจะปรากฏชดเหมอนใสลง ไปในกองโกฏฐาส. ในขอน ผทกทวงกลาววา เมอเปนเชนนน พระโยคาวจรผนจะพง ทาอะไร ตอแตนนไป. ขอกลาวชแจงดงน นมตนนนนแล อนพระโยคาวจร พงเสพ พงเจรญ พงทาใหมาก พงกาหนด ใหเปนอนกาหนดดวยด ถามวา กพระโยคาวจรน เสพเจรญนมตนน ทาใหมาก กาหนดใหเปนอนกาหนด ดวยดอยางไร. ตอบวา ความจรง พระโยคาวจรนเสพนมตททวตตงสาการม ผมเปนตน ปรากฏ เปนโกฏฐาสสวนๆ นน ยอมผก คบ เขาไปใกลดวยสต ใหใจยดหองคอสต หรอทาสตทไดในนมตนน ใหงอกงาม ทานเรยกวาเจรญ นมตนน. ขอวาทาใหมาก ไดแกทานมตนนบอย ๆ ใหประกอบดวยสต อนวตก และวจารเขากระทบแลว. ขอวากาหนดใหเปนอนกาหนดดวยด ไดแกนมต เปนอนกาหนดดวยด ไมหายไปอก โดยประการใด พระโยคาวจรยอมกาหนด เขาไปรองรบเขาไปผกนมตนนไวดวยสต โดยประการนน. อกอยางหนง มนสการโกศล ความฉลาดในมนสการอนใด ทกลาวไว แตกอน ๑๐ ขออยางนคอ โดย ๑. โดยลาดบ ๒. โดยไมเรงนก ๓. โดย ไมชานก ๔. โดยปองกนความฟงซาน ๕. โดยลวงบญญตเสย ๖. โดยปลอย ลาดบ ๗. โดยลกษณะ ๘. ๙. ๑๐. สตรทง ๓. ในมนสการโกศลนน พง ทราบวา พระโยคาวจรนมสการใสใจโดยลาดบ ชอวา เสพ. มนสการโดยไม เรงนก และโดยไมชานก ชอวา เจรญ มนสการโดยปองกนความฟงซาน ชอวาทาใหมาก มนสการโดยลวงบญญตเปนตน ชอวา กาหนดใหเปนอน กาหนดดวยด.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 88

ในขอนผทกทวงกลาววา พระโยคาวจรน มนสการธรรมเหลานน โดย มนสการโกศลมโดยลาดบเปนตนอยางไร. ขอกลาวชแจงดงน ความจรง พระโยคาวจรน ครนมนสการผมแลว ลาดบจากนน กมนสการขน ไมมนส- การเลบ. ในอาการทกอยางกนยน เพราะเหตไร. เพราะวาพระโยคาวจร เมอมนสการผดลาดบ กมจตลาบาก กไปจากทวตตงสาการภาวนา เจรญ ภาวนาไมสาเรจ เพราะไมไดอสสาทะความสดชนทควรไดโดยภาวนาสมบต เปรยบเหมอนบรษผไมฉลาดขนบนใด ๓๒ ขน ผดสาหรบ กลาบากกายยอม ตกบนไดนน ขนบนใดไมสาเรจ ฉะนน. อนง พระโยคาวจรแมมนสการโดยลาดบ กมนสการไมเรวเกนไปวา เกสา โลมา. เพราะวา พระโยคาวจรเมอมนสการเรวเกนไป กไมอาจกาหนด สและสณฐานเปนตน ทพนจากทวตตงสาการ แตนน กจะไมฉลาดในทวตตง- สาการ และกรรมฐานกจะเสอมเสยไป เปรยบเหมอนบรษ กาลงเดนทางไกล ไมอาจกาหนด ทางเรยบ ทางขรขระตนไม ทดอนทลม ทางสองแพรงเปนตน ทพนไปจากหนทาง แตนน กจะไมฉลาดในหนทาง การเดนทางไกล กจะ สนไป ฉะนน. อนง พระโยคาวจร มนสการโดยไมเรงนก ฉนใด กมนสการ แม โดยไมชกชานกฉนนน เพราะวา พระโยคาวจรเมอมนสการชกชานก กจะ ไมถงความสาเรจทวตตงสาการภาวนา แตจะถงความยอยยบดวยกามวตกเปน ตน ในระหวาง เพราะขาดภาวนา เปรยบเหมอนบรษเดนทางไกล ถกหนวง เหนยวอยทตนไม ภเขา และหนองนาเปนตน ในระหวางทาง กไมถงถนท ประสงค แตจะถงความยอยยบ ดวยสงหโตและเสอเปนตน ในระหวาง นนเอง ฉะนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 89

อนง พระโยคาวจรแมมนสการโดยไมชกชานก กมนสการแมโดย ปองกนความฟงซานเสย พระโยคาวจรยอมมนสการ โดยประการทจะไมฟง- ซาน เพราะงานอน ๆ มงานนวกรรม การกอสรางเปนตน พระโยคาวจร ผ มจตฟงซานไปภายนอก มความตรกแหงจตไมตงมนในทวตตงสาการมผม เปนตน กไมถงความสาเรจแหงภาวนา จะถงความยอยยบเสยในระหวางนน เองเหมอนสหายของพระโพตสตว ยอยยบเสยในการเดนทางไปกรงตกกสลา สวนพระโยคาวจรผมจตไมฟงซาน มความตรกแหงจตตงมนในทวตตงสาการ มผมเปนตน กถงความสาเรจแหงภาวนา เหมอนพระโพตสตวถงความสาเรจ แหงราชสมบตในกรงตกกสลา ธรรมเหลานน ยอมปรากฏโดยอสภะ โดยสหรอ โดยความวางเปลา ดวยอานาจบารม จรยาและความนอมใจเธอแกพระโยคาว- จรนน ผมนสการโดยปองกนความฟงซาน ดวยประการฉะน. อนง พระโยคาวจรนมสการธรรมเหลานน โดยลวงบญญต. ขอวา โดยลวงบญญต ไดแกมนสการลวงเลยสละเสยซงโวหารเปนตนอยางนวา เกสา โลมา โดยเปนอสภเปนตน ตามทปรากฏแลว. มนสการอยางไร. เปรยบ เหมอนมนษยทงหลาย ทเขาไปอาศยอยในนา ทาเครองหมายหกกงไมเปนตน เพอจาสถานทมนาไวเพราะเปนภมภาคทไมคนเคย ไปตามแนวเครองหมายนน ยอมบรโภคนาได แตเมอใด คนเคยภมภาคแลว กปลอยไมสนใจเครองหมาย นนเขาไปยงสถานทมนา บรโภคนาได ฉนใด พระโยคาวจรนกฉนนน เหมอนกน มนสการธรรมเหลานน โดยโวหารนน ๆ มเกสา โลมาเปนตนไป กอน เมอธรรมเหลานน ปรากฏชดโดยอารมณมอสภเปนตน อยางใดอยางหนง ลวงเลยปลอยโวหารนน มนสการโดยอารมณมอสภเปนตนแล. ในขอนน ผทกทวงกลาววา ธรรมเหลานน ปรากฏโดยความเปนอสภะ เปนตนแกพระโยคาวจรนนอยางไร โดยวรรณะอยางไร หรอโดยความเปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 90

ของวางเปลาอยางไร. อนง พระโยคาวจร มนสการธรรมเหลานโดยอสภะ อยางไร โดยวรรณะอยางไร หรอโดยความวางเปลาอยางไร. กอนอน ผม ทงหลายยอมปรากฏแกพระโยคาวจรนนโดยอสภะ เปน ๕ สวน คอ วรรณะ ส สณฐาน ทรวดทรง คนธะกลน อาสยะ ทอยและโอกาสทเกด พระโยคาวจรนก มนสการธรรมเหลาน เปน ๕ สวนนนแล โดยอสภะ อยางไรเลา. ธรรมดา ผมเหลานนโดยวรรณะ ไมงาม เปนของปฏกลนาเกลยดอยางยง. จรงอยางนน มนษยทงหลาย เหนเปลอกไมหรอเสนดาย มสเหมอนผม ซงตกลงไปในนา และขาวเวลากลางวน ยอมทงหรอเกลยดนาและขาว แมเปนของชอบใจ ดวย สาคญวาผม. แมโดยสณฐาน กไมงาม จรงอยางนน มนษยทงหลาย กระทบ เปลอกไมหรอเสนดาย ซงมสณฐานเหมอนผม ซงตกลงไปในนาขาว เวลา กลางคน ยอมทงหรอเกลยดนาขาวแมเปนของชอบใจ ดวยสาคญวาผม. แม โดยกลนกไมงาม. จรงอยางนน ผมทงหลายทเวนการตกแตงมทานามน ตด ดอกไม รมควนเปนตน กลนนารงเกยจอยางยง คนสดกลน ผมทโยนใสใน ไฟ ตองปดจมก เบอนหนาหน. แมโดยทอยกไมงาม. จรงอยางนน ผม เหลานน สะสมแลว กเพมพนไพบลยดวยการไหลมาคงกนของด เสมหะ นา- เหลองและเลอด เหมอนตนกะเพราเปนตนในกองขยะ ดวยการไหลมาคงกน ของสงไมสะอาดของมนษยนานาชนด. แมโดยโอกาส กไมงาม. จรงอยาง นน ผมเหลานน เกดในหนงออน ทคลมศรษะของมนษยทงหลาย เหนอ ยอดกองซากศพ ๓๑ มขนเปนตน ซงนาเกลยดอยางยงเหมอนตนกระเพราเปน ตนในกองขยะ. ในซากศพ ๓๑ มขนเปนตน กนยน. พระโยคาวจรน มน- การธรรมเหลาน ทปรากฏโดยอสภะ โดยความเปนของไมงาม ดวยประการ อยางนกอน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 91

ถาหากวา ธรรมเหลานปรากฏแกพระโยคาวจรนน โดยวรรณะเมอ เปนดงนน ผมทงหลายกปรากฏ โดยเปนนลกสณ. ขน ฟน กอยางนน ยอม ปรากฏ โดยเปนโอทาตกสณ. ในทวตตงสาการทกอยาง กนยน. พระโย- คาวจรน ยอมมนสการธรรมเหลาน โดยเปนกสณนน ๆ นนแล. ธรรมท ปรากฏโดยวรรณะอยางน พระโยคาวจรกมนสการโดยวรรณะ กถาหากวา ธรรมเหลานนปรากฏแกพระโยคาวจรนน โดยความเปนของวางเปลา เมอเปน ดงนน ผมทงหลายยอมปรากฏ โดยเปนการประชมวนพโภครปทมโดชะครบ ๘ ดวยการกาหนดแยกออกจากกลมกอน. ขนเปนตน กปรากฏเหมอนอยางทผม ปรากฏ. พระโยคาวจรน ยอมมนสการธรรมเหลานน อยางนนเหมอนกน. ธรรมทปรากฏโดยความเปนของวางเปลาอยางน กมนสการโดยความเปนของ วางเปลา. พระโยคาวจรน มนสการอยอยางน ชอวา มนสการธรรมเหลานน โดยลาดบ. ขอวาโดยปลอยลาดบ อธบายวา พระโยคาวจร ปลอยผมทปรากฏ โดยเปนอสภะเปนตน อยางใดอยางหนง และมนสการขน เปนผเพงเฉยอยใน ผมทงหลายแลวมนสการขนทงหลาย เมอตงมนสการในขนทงหลาย กชอวา ปลอยผม เปรยบเหมอนปลง เพงเฉยอยทประเทศอนจบไวดวยหาง ปลอย ประเทศอนทางจะงอยปาก เมอจบประเทศนนไว กชอวาปลอยประเทศนอกน ฉะนน. ในทวตตงสาการทกอยาง กนยน. กธรรมเหลานน เมอปรากฏ แกพระโยคาวจรนน ผมนสการ โดยปลอยลาดบอยางน ยอมปรากฏไมเหลอเลย ทงปรากฏวาปรากฏชดกวา. เนอเปนดงนน ธรรมเหลาใด ปรากฏโดยความเปนของไมงามแก พระโยคาวจรใด ทงปรากฏวาปรากฏชดกวา เปรยบเหมอนลงถกพรานไล ตะเพดไปในดงตาล ๓๒ น ไมหยดอยแมแตตนเดยว โลดโผไป เมอใด

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 92

กลบกลา เมอนน จงหยดองตาลออนอนสะอาด ทหมหอดวยใบตาลทบตน หนงเทานน ฉนใด ลงคอจตของพระโยคาวจรนน กฉนนนเหมอนกน อน พระโยคาวจรนนนนแหละไลตะเพดไปอยในกายน ทม ๓๒ โกฏฐาสคอสวน ไมหยดอยแมแตสวนหนง โลดไป เมอใดกลบ เพราะไมมความปรารถนาในอน แลนไปสอารมณเปนอนมาก กเหนดเหนอย [ลา] เมอนน ธรรมใดของพระ- โยคาวจรนน คลองแคลวหรอเหมาะแกจรตกวาในสวน ๓๒ มผมเปนตน หรอ เปนผบาเพญบารมไวกอนในธรรมใด กองธรรมนนหยดอยโดยอปจารสมาธ เมอเปนดงนน พระโยคาวจรทานมตนนนนแล ใหเปนอนถกความตรก จรด ถกวตกจรดบอย ๆ กจะทาปฐมฌานใหเกดขนตามลาดบ ตงอยในปฐมฌาน นนแลว เรมวปสสนา ยอมบรรลอรยภมได. อนง ธรรมเหลานน ยอมปรากฏโดยวรรณะแกพระโยคาวจรได เปรยบเหมอนลงถกพรานไลตะเพดไปในดงตาล ๓๒ ตน ไมหยดอยแมแตตน เดยว เมอใดกลบกเหนอยลา เมอนน จงหยดองตาลออนอนสะอาด ทหมหอ ดวยใบตาลทบตน หนงเทานน ฉนใดลงคอจตของพระโยคาวจรนน กฉนนน เหมอนกน อนพระโยคาวจรนนนนแหละ ไลตะเพดไปอยในกายนทม ๓๒ สวน ไมหยดอยแมแตสวนหนง โลดไป เมอใดกลบ เพราะไมมความปรารถนา แลนไปในอารมณเปนอนมาก กเหนอยลา เมอนน ธรรมใดของพระโยคาวจร นน คลองแคลวหรอเหมาะแกจรตกวา ใน ๓๒ สวนมผมเปนตน หรอเปน ผบาเพญบารมมาแตกอนในธรรมใด กองธรรมนน หยดอยโดยอปจารสมาธ เมอเปนดงนน พระโยคาวจรทานมตนนนนแล ใหเปนอนถกความตรกจรด ถกวตกจรดบอย ๆ กจะทาใหเกดรปาวจรฌานแมทง ๕ โดยนลกสน หรอโดย ปตกสณ ตามลาดบ และตงอยในรปาวจรฌานนน อยางใดอยางหนง เรม เจรญวปสสนา กจะบรรลอรยภมได.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 93

อนง ธรรมเหลานน ปรากฏโดยความเปนของวางเปลา แกพระ- โยคาวจรใด พระโยคาวจรนน ยอมมนสการโดยลกษณะ เมอมนสการโดย ลกษณะ ยอมบรรลอปจารฌาน โดยกาหนดธาต ในธรรมเหลานน เมอ เปนดงนน เมอมนสการ กมนสการธรรมเหลานน โดยสตรทง ๓ คอ ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา. นเปนวปสสนานยของพระโยคาวจรนน. พระโยคาวจร เรมเจรญวปสสนานและปฏบตไปตามลาดบ กยอมบรรลอรยภมแล. กคาใดขาพเจากลาวไววา กพระโยคาวจรน มนสการธรรมเหลาน อยางไร คานนกเปนอนขาพเจาพยากรณแลว ดวยกถามประมาณเพยงเทาน. อนงเลา คาใดขาพเจากลาวไววา พงทราบการพรรณนาปาฐะนนอยางน โดย ภาวนา. ความของคานน กเปนอนขาพเจาประกาศแลวแล.

ปกณณกนย นยเบดเตลด บดน พงทราบปกณณกนยน เพอความชานาญและความฉลาด ใน ทวตตงสาการนวา นมตตโต ลกขณโต ธาตโต สโตป จ ขนธาทโต จ วเยโย ทวตตสาการนจฉโย. พงทราบการวนจฉยทวตตงสาการ โดยนมต โดย ลกษณะ โดยธาต โดยความวางเปลา และโดยขนธ เปนตน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 94

บรรดาขอปกณณกะนน ขอวาโดยนมต ความวา ในทวตตงสาการ น มประการดงกลาวมาแลวน มนมต ๑๖๐ ซงพระโยคาวจร สามารถกาหนด ทวตตงสาการไดโดยโกฏฐาสคอเปนสวนๆ คอ ผมมนมต ๕ คอ วรรณะ ส สณฐาน ทรวดทรง ทสา ทศ โอกาส ทเกด ปรเฉท ตดตอนในขนเปนตนก อยางน. ขอวา โดยลกษณะ ความวา ในทวตตงสาการมลกษณะ ๑๒ ซง พระโยคาวจร สามารถทามนสการทวตตงสาการไดโดยลกษณะ คอ ผมม ๔ ลกษณะ คอ ลกษณะแขน ลกษณะเอบอาบ ลกษณะรอน ลกษณะพด ใน ขนเปนตน กอยางน. ขอวา โดยธาต ความวา ในทวตตงสาการ ในธาตทงหลายท พระผมพระภาคเจาตรสในบาลนวา ดกอนภกษทงหลาย บรษบคคลน มธาต ๖ ดงน ธาตม ๑๒๘ ซงพระโยคาวจร สามารถกาหนดทวตตงสาการไดโดย ธาตคอ ในผมมธาต ๔ คอ สวนทแขงเปนปรวธาต สวนทเอบอาบเปน อาโปธาต สวนทรอนเปนเตโชธาต สวนทพดเปนวาโยธาต. ในขนเปนตน กอยางน ขอวา โดยความวางเปลา ความวา ในทวตตงสาการมสญญตา ๑๒๘ ซงพระโยคาวจร สามารถพจารณาเหนทวตตงสาการ โดยความวางเปลา คอในผมกอน มสญญตา ๔ คอ ปฐวธาตวางจากอาโปธาตเปนตน อาโปธาต เปนตน กอยางนน วางจากปฐวธาตเปนตน. ในขนเปนตนกอยางน. ขอวา โดยขนธเปนตน ความวา ในทวตตงสาการเมอผมเปนตน ทานสงเคราะหโดยขนธเปนตน พงทราบวนจฉย โดยนยเปนตน อยางนวา ผมทงหลายมขนธเทาไร มอาตนะเทาไร มธาตเทาไร มสจจะเทาไร มสต- ปฏฐานเทาไร. กายยอมปรากฏประหนงกองหญาและไมแกพระโยคาวจรนน ผพจารณาเหนอยางน เหมอนอยางทานกลาวไววา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 95

นตถ สตโต นโร โปโส ปคคโล นปลพภต สภโต อย กาโย ตณกฏสมปโม. ไมม สตว นระ บรษ ไมไดบคคล กายนมสภาพวางเปลา เปรยบเสมอดวยหญาและไม. อนงเลา ความยนดนนใด อนมใชของมนษยททานกลาวไวอยางนวา สาคาร ปวฏสส สนตจตตสส ตาทโน อมานส รต โหต สมมา ธมม วปสสโต. ทานผเขาไปยงเรอนวาง มจตสงบ คงท พจาร- ณา เหนธรรมโดยชอบ ยอมมความยนด ทไมใชของ มนษย. ความยนดนน อยไมไกลเลย. ตอแตนน อมตะคอ ปตและปราโมช นนใด ทสาเรจมาแตวปสสนา ทพระผมพระภาคเจาตรสไวอยางนวา ยโต ยโต สมมสต ขนธาน อทยพพย ลภต ปตปาโมชช อมต ต วชานต. พจารณาเหนความเกดและดบแหงขนธทงหลาย โดยประการใด ๆ ปตและปราโมชอนอมตะยอมได แกผพจารณาเหนความเกดดบนน โดยประการนน ๆ. พระโยคาวจร เมอเสวยปตและปราโมชอนเปนอมตะนน ไมนานเลย กจะทาใหแจงอมตะคอพระนพพานทไมแกไมตาย อนอรยชนเสพแลวแล. จบกถาพรรณนาทวตตงสาการ แหง อรรถกถาขททกปาฐะ ชอปรมตถโชตกา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 96

สามเณรปญหาในขททกปาฐะ [๔] อะไรเอยชอวา ๑ สตวทงปวงตงอยไดดวย อาหาร. อะไรเอยชอวา ๒ นามและรป. อะไรเอยชอ วา ๓ เวทนา ๓. อะไรเอยชอวา ๔ อรยสจ ๔. อะไร เอยชอวา ๕ อปาทานขนธ ๕. อะไรเอยชอวา ๖ อายตนะภายใน ๖. อะไรเอยชอวา ๗ โพชฌงค ๗. อะไรเอยชอวา ๘ อรยมรรคมองค ๘. อะไรเอยชอวา ๙ สตตาวาส ๙. อะไรเอยชอวา ๑๐ ทานผประกอบ ดวยองค ๑๐ เรยกวาพระอรหนต. จบสามเณรปญหา

๔. กถาพรรณนากมารปญหา๑

อตถปปตต เหตเกดเรอง บดน ถงลาดบพรรณนาความของกมารปญหา [สามเณรปญหา] เปนตนอยางนวา อะไรเอย ชอวาหนง ขาพเจาจกกลาวเหตเกดเรองของ กมารปญหาเหลานน และประโยชนแหงการวางบทตงในทนแลวจงจกทาการ พรรณนาความ. จะกลาวเหตเกดเรองของกมารปญหาเหลานนกอน. ชอวาโสปากะ เปนพระมหาสาวกของพระผมพระภาคเจา. ทานโสปากะนน สาเรจพระอรหนต ๑. บาลเปนสามเณรปญหา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 97

เมออายได ๗ ขวบโดยกาเนด. พระผมพระภาคเจาพระพทธประสงคจะทรง อนญาตการอปสมบทดวยการพยากรณ [ตอบ] ปญหาแกทาน ทรงเหนวา ทานเปนผสามารถพยากรณปญหาทงหลาย ทมความอนพระองคทรงประสงค แลว จงตรสถามปญหา โดยนยเปนตนอยางนวา อะไรเอย ชอวาหนง. ทานกพยากรณ และทาจตของพระผมพระภาคเจาใหทรงยนดดวยการพยากรณ นน. อนนนนนแลไดเปนอปสมบทของทานพระโสปากะนน. นเปนเหตเกดเรองของสามเณรปญหาเหลานน. ประโยชนของการวางบทตง กเพราะเหตทประกาศจตตภาวนา โดยระลกถงพระพทธเจา พระ- ธรรมและพระสงฆดวยสรณคมน ประกาศศลภาวนาดวยสกขาบทและประกาศ กายภาวนาดวยทวตตงสาการ ฉะนน บดน จงวางการพยากรณปญหาเหลาน เปนบทตงในทน เพอแสดงมข คอ ปญญาภาวนา โดยประการตาง ๆ หรอ เพราะเหตทสมาธมศลเปนปทฏฐาน และปญญามสมาธเปนปทฏฐาน เหมอน อยางทพระผมพระภาคเจาตรสไววา สเล ปตฏาย นโร สปโ จตต ปจ ภาวย นรชน ผมปญญา ตงอยในศล เจรญจตและปญญา ดงน ฉะนน จงควรทราบแม วา ขาพเจาครนแสดงศลดวยสกขาบททงหลาย และสมาธทมศลนนเปนโคจร ดวยทวตตงสาการแลว จงวางปญหาพยากรณเปนบทตงไวในทน เพอแสดง ประเภทแหงปญญา อนเปนเครองตรวจตราธรรมตาง ๆ สาหรบผมจตตงมน แลว. นเปนประโยชนของการวางปญหาเหลานน เปนบทตงในทน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 98

พรรณนาปญหาวาอะไรเอย ชอวา ๑

บดน จะพรรณนาความของปญหาเหลานน. ภกษเมอหนายโดยชอบ ในธรรมอยางหนงอนใด ยอมทาทสดทกขไดโดยลาดบ อนง ทานพระโสปากะ น เมอหนายในธรรมอยางหนงอนใด ไดทาทสดทกขแลว พระผมพระภาค เจา ทรงหมายถงธรรมนน จงตรสถามปญหาวา อะไรเอย ชอวาหนง. พระเถระทลตอบดวยเทศนาเปนบคคลธษฐานวา สตวทงปวงทงอยไดดวย อาหาร. ในขอน พระสตรทงหลายเปนตนอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย สมมาสตเปนไฉน ภกษในธรรมวนยน พจารณาเหนกายในกายดงน เปน เครองสาธกในความเกดขอยตดวยการตอบอยางน. ในขอน สตวทงปวง ทานกลาววา ดงอยไดดวยอาหารโดยอาหารใด อาหารนน หรอความทสตว เหลานนตงอยไดดวยอาหาร พงทราบวา พระเถระผถกตรสถามวา อะไรเอย ชอวา ๑ ทลชแจงแลว. จรงอย ขอนน พระผมพระภาคเจาทรงประสงควา ชอวา ๑ ในทน แตมใชตรสเพอใหรวา ชอวา อยางอนในพระศาสนา หรอในโลก ไมม. ความจรง พระผมพระภาคเจาตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย ในธรรมอยางหนง ภกษ เมอหนายโดยชอบ เมอคลายโดยชอบ เมอหลดพน โดยชอบ เหนทสดโดยชอบ ตรสรความเปนธรรม โดยชอบ ยอมเปนผทาทสดทกขไดในทฏฐธรรม คอ ปจจบน ในธรรมอยางหนงเปนไฉน คอในธรรมอยาง หนงวา สตวทงปวงตงอยไดดวยอาหาร. ดกอนภกษทงหลาย ในธรรมอยางหนงนแล ภกษเมอหนายโดยชอบ เมอคลายโดยชอบ เมอหลดพน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 99

โดยชอบ เหนทสดโดยชอบ ตรสรความเปนธรรม โดยชอบ ยอมเปนผทาทสดทกขไดในทฏฐธรรม คอ ปจจบน คานนใดเรากลาววา ปญหา ๑ อทเทส ๑ ไวยากรณ ๑ ดงน คานเราอาศยขอนนกลาวแลว. ในคาวา อาหารฏ ตกา น พระเถระถอเอาปจจยดวย อาหาร ศพท เรยกสตวทงปวงทตงอยไดดวยปจจยวา ตงอยไดดวยอาหาร เหมอน ปจจยทานเรยกวาอาหาร ในพระบาลเปนตนอยางนวา "ดกอนภกษทง หลาย สภนมตมอย การทาใหมากดวยการมนสการโดยไมแยบคาย ในสภนมตนน นเปนอาหารเพอความเกดแหงกามฉนทะทยงไมเกด ฉะนน แตเมอทานหมายเอาอาหาร ๔ กลาววา ตงอยไดดวยอาหาร ดงน. คาวาทงปวง กนาจะไมถกตอง เพราะพระบาลวา เทพทเปน อสญญสตว ไมมเหต ไมมอาหาร ไมผสสะ ไมมเวทนา. ในขอนน พงมคาชแจงดงน แมเมอถกลาวอยางน ความทสตว ทงหลายเทานนตงอยไดดวยปจจย กถกแท เพราะพระบาลวา ธรรมเหลา ไหนมปจจย. ปญจขนธ คอรปขนธ ฯลฯ วญญาณขนธ แตความทสตว ทงหลายตงอยไดดวยปจจย คานเหนจะไมถกแนทเดยว ขอน ไมควรเหน อยางน. เพราะอะไร เพราะกลาวรวมไวเสรจถงขนธในสตวทงหลาย. จรงอย ทานกลาวรวมไวเสรจในสตวทงหลายแลว เพราะอะไร. เพราะทานอาศยขนธ- บญญต. อยางไร. เหมอนอปจารแหงบานในเรอน เหมอนอยางวา เมอ เรอนหลงเดยว หรอสองหลง แมสามหลงแหงบาน ถกไฟไหม กกลาวรวม ความไวเสรจถงบานในเรอนอยางนวา บานถกไฟไหมเพราะอาศยเรอนหลาย หลงบญญต ฉนใด กพงทราบวา กลาวรวมความไวเสรจถงวาสตวทงหลาย ตงอยไดดวยอาหาร ในสตวทงหลายทตงอยไดดวยอาหาร เพราะอรรถวาเปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 100

ปจจยในขนธทงหลาย กฉนนนเหมอนกน. แตเมอวาโดยปรมตถ พงทราบ วา เมอขนธทงหลาย เกดแกและตายอย. พระผมพระภาคเจาเมอตรสวา ดกอนภกษ เธอเกดแกและตายอยทกขณะ ดงน เปนอนทรงแสดงวา ตรสรวมความไวเสรจถงขนธในสตวเหลานน เมอใด สตวทงปวงตงอยได ดวยอาหารทเรยกวาปจจยอนใด อาหารอนนนหรอความทสตวตงอยไดดวย อาหาร พงทราบวา มหนง เพราะวาอาหารหรอความทสตวตงอยไดดวย อาหาร ยอมเปนฐานทตงแหงนพพทาความหนาย เพราะเปนเหตแหงอนจจตา ความเปนของไมเทยง. เมอนนภกษเมอหนาย เพราะเหนอนจจตาในสงขาร ทงหลายทเขาใจกน วาสตวทงปวงเหลานน ยอมจะเปนผทาทสดทกขไดโดย ลาดบ ยอมบรรลปรมตถวสทธ ความบรสทธโดยปรมตถ เหมอนอยางท ตรสไววา สพเพ สงขารา อนจจาต ยทา ปาย ปสสต อถ นพพนทต ทกเข เอส มคโค วสทธยา. เมอไดเหนดวยปญญาวา สงขารทงปวงไมเทยง เนอนน ยอมหนายในทกข นนเปนทางแหงวสทธ. กในปญหาขอแรกน มปาฐะอย ๒ อยางวา เอก นาม ก และ [เอก นาม] กห. ในปาระทง ๒ นน ปาฐะชาวสงหลวา กห. ดวยวา ชาว สงหลเหลานน แทนทจะกลาววา ก กกลาวเสยวา กห. อาจารยชาวสงหลบาง พวกกลาววา คาวา ห เปนนบาต ปาฐะแมของพวกทถอลทธฝายเถรวาท กอยางนเหมอนกน. แตทง ๒ ปาฐะ ความกอยางเดยวกน. ชอบใจอยางใด กพงสวดพงกลาวอยางนน. เหมอนอยางวา บางแหง กกลาววา ทข และ บางแหงกกลาววา ทกข ในบาลทงหลายเปนตนอยางนวา สเขน ผฏโ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 101

อถ วา ทเขน ทกข โทมนสส ปฏสเวเทต ฉนใด บางแหงกวา เอก บางแหงกวา เอกก กฉนนน . แตในทนมปาฐะนอยางเดยววา เอก นาม. พรรณนาปญหาวา อะไรเอย ชอวา ๒ พระศาสดา ผมจตอนพระเถระทาใหทรงยนดดวยการพยากรณนอยาง นแลว จงตรสถาม หายงในรป เหมอนนยแรกวา อะไรเอย ชอวา ๒ พระเถระกลาวซาวา เทว ๒ ทลตอบดวยเทศนาเปนบคลาธษฐานวา คอนาม และรป. บรรดานามและรปนน เรองทมใชรปทงหมด ทานเรยกวานาม เพราะ นอมมงหนาสอารมณอยางหนง เพราะเปนเหตนอมจตไปอยางหนง. แตในทน ทานประสงคเอาธรรมทมอาสวะเทานน เพราะเปนเหตแหงนพพทาความหนาย สวนมหาภตรป ๔ และรปทงหมดทอาศยมหาภตรปนนเปนไป ทานเรยกวา รป เพราะอรรถวา แตกสลาย. รปนนในทน ทานประสงคเอาทงหมด. แตพระเถระกลาวในทนวา ชอวา ๒ คอนามและรป กโดยความประสงคน แล มใชกลาวเพราะไมมธรรม ๒ อยางอน เหมอนอยางทตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย ในธรรม ๒ อยาง ภกษ เมอหนายโดยชอบ ฯลฯ ยอมเปนผทาทสดทกขไดใน ธรรม ๒ อยาง คอนานและรป ดกอนภกษทงหลาย ในธรรม ๒ อยางนแล ภกษเมอหนายโดยชอบ ฯลฯ ยอมเปนผทาทสดทกขได คานนใดวา ปญหา ๒ อทเทส ๒ ไวยากรณ ๒ ดงน คาน เราอาศยอนน กลาวแลว. กในปญหาขอน พงทราบวา ภกษละอตตทฏฐความเหนวาเปนตน ได ดวยการเหนเพยงนามรปแลว เมอหนายโดยมขคอการพจารณาเหนอนตตา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 102

ยอมจะเปนผทาทสดทกขได ยอมบรรลปรมตถวสทธได เหมอนอยางทตรส ไววา สพเพ ธมมา อนตตาต ยทา ปาย ปสสต อถ นพพนทต ทกเข เอส มคโค วสทธยา. เมอใด เหนดวยปญญาวา ธรรมทงปวงเปน อนตตา เมอนน ยอมหนายในทกข นเปนทางแหง วสทธ ดงน. พรรณนาปญหาวา อะไรเอย ชอวา ๓ บดน พระศาสดาผมจตอนพระเถระทาใหทรงยนดดวยการพยากรณ ปญหาแมนแลว จงตรสถามปญหายงขนไปเหมอนนยกอน ๆ วา อะไรเอย ชอวา ๓. พระเถระกลาวซาวา ตณ ๓ เมอแสดงสงขยาจานวนทเหมาะแกลงค เพศศพท แหงความทพงพยากรณอก จงทลตอบวา ตสโส เวทนา คอ เวทนา ๓. อกนยหนง พระเถระคดวา จาเราจะกลบคาวา ตณ ความของ เวทนาทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ตสโส เวทนา เมอแสดงจงทลตอบ. บณฑตพงทราบความในขอน ดงกลาวมาฉะน. ดวยวาเทศนาของเหลาทาน ผบรรลเทศนาอนวลาศ เพราะความแตกฉานแหงปฏสมภทา มกถามขเปนอน มาก แตอาจารยบางพวกกลาววา บทวา ตณ น เปนบทเกน. แตพระเถระ กลาวในทนวา ตสโส เวทนา คอ เวทนา ๓ กตามนยกอน ๆ นนแล มใชกลาวเพราะไมมธรรม ๓ อยางอน เหมอนอยางทตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย ในธรรม ๓ เหลาน ภกษ เมอหนายโดยชอบ ฯลฯ ยอมเปนผทาทสดทกขได ในธรรม ๓ คอเวทนา ๓ ดกอนภกษทงหลาย ในธรรม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 103

๓ เหลานแล ภกษเมอหนายโดยชอบ ฯลฯ ยอมเปน ผทาทสดทกขได คานใดวา ปญหา ๓ อทเทส ๓ ไวยากรณ ๓ ดงน คานเราอาศยขอนนกลาวแลว ดงน. ในปญหาขอน พงทราบวา ภกษละสขสญญา ความสาคญวาสข ดวยการเหนเวทนาทงสามเปนทกข แลวหนายโดยมขคอการพจารณาเหนทกข ตามแนวพระสตรทตรสไววา เวทนาความเสวยอารมณอยางใดอยางหนง ทง หมดนนเรากลาววาเปนทกข หรอตามแนวความเปนทกข เพราะทกขเปนทกข เพราะแปรปรวนและเปนทกขเพราะปจจยปรงแตงอยางนวา โย สข ทกขโต อทท ทกขมททกข สลลโต อทกขมสข สนต อททกข น อนจจโต. ผใดเหนสขเปนทกข เหนทกขเปนดงลกศร เหนอทกขมสขมอย ผนน ชอวาเหนเวทนานนเปน ของไมเทยง ดงน. ยอมจะเปนผทาทสดทกขได ยอมบรรลปรมตถวสทธไดเหมอนอยางทตรสไววา สพเพ สงขารา ทกขาต ยทา ปาย ปสสต อถ นพพนทต ทกเย เอส มคโค วสทธยา. เมอใดเหนดวยปญญาวา สงขารทงปวงไมเทยง เมอนน ยอมหนายในทกข นนเปนทางแหงวสทธ ดงน. พรรณนาปญหาวา อะไรเอย ชอวา ๔ พระศาสดา ผมจตอนพระเถระทาใหทรงยนดดวยการพยากรณปญหา แมนอยางนแลว จงตรสถามปญหายงขนไป เหมอนนยกอน ๆ วา อะไร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 104

เอย ชอวา ๔ ในปญหาขอน ในฝายพยากรณปญหาน บางแหง ทานประ- สงคเอาอาหาร ๔ ตามนยกอน ๆ เหมอนอยางตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย ในธรรม ๔ ภกษเมอหนาย ฯลฯ เปนผทาทสดทกขได ในธรรม ๔ คอ อาหาร ๔. ดกอนภกษทงหลาย ในธรรมเทานแลภกษเมอหนาย โดยชอบ ฯลฯ เปนผทาทสดทกขได. คานนใดวา ปญหา ๔ อทเทส ๔ ไวยากรณ ๔ ดงน คานเรา อาศยขอนนกลาวแลว ดงน. บางแหง ภกษผมจตอบรมดแลวในคณธรรมเหลาใด ยอมเปนผทา ทสดทกขไดโดยลาดบ คณธรรมเหลานน กคอสตปฏฐานส เหมอนอยาง พระกชงคลาภกษณกลาวไววา ผมอาย ในธรรม ๔ ภกษมจตอบรมดแลวโดย ชอบ เหนทสดโดยชอบ ตรสรความเปนธรรมโดยชอบ ยอมเปนผทาทสดทกขไดในปจจบน ในธรรม ๔ คอ สตปฏฐาน ๔ ผมอาย ในธรรม ๔ เหลานแล ภกษ มจตอบรมดแลวโดยชอบ ฯลฯ ยอมเปนผทาทสดทกข ได คานนใด พระผมพระภาคเจาตรสไววา ปญหา ๔ อทเทส ๔ ไวยากรณ ๔ คาน ดฉนอาศยขอนน กลาวแลว ดงน. แตในทน การตดภวตณหามได เพราะตรสรตามและแทงตลอด อรยสจ ๔ เหลาใด เพราะเหตทอรยสจ ๔ เหลานน ทานประสงคเอาแลว หรอเพราะเหตทปญหากรรมททานพยากรณดวยปรยายน เปนอนพยากรณด

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 105

แลวทงนน ฉะนน พระเถระกลาวซาวา จตตาร ๔ จงทลตอบวา อรสจจาน อรยสจทงหลาย. ในคานนศพทวา จตตาร ๔ เปนการกาหนดดวยจานวน. บทวา อรยสจจาน ไดแก สจจะทเปนอรยะ อธบายวา ไมผดไมคลาด เคลอน เหมอนอยางทตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย อรยสจ ๔ เหลานแล เปน ของแท ไมผด ไมแปรเปนอน เพราะฉะนน ทาน จงเรยกวา อรยสจ. อกอยางหนง เพราะเหตใดทานอธบายไววา เพราะเปนสจจะอนโลก ทงเทวโลกพงดาเนน พงบรรล. เพราะดาเนนไปในทางเจรญทเขาใจกนวา ฐานทควรพยายามบาง เพราะไมดาเนนไปในทางไมเจรญบาง พระพทธเจา พรปจเจกพทธเจาและพระพทธสาวกทงหลาย ทรบรกนวาเปนพระอรยะ เพราะประกอบพรอมดวยอรยธรรม คอโพธปกขยธรรม ๓๗ ประการ ยอม แทงตลอดอรยสจเหลาน แมเพราะเหตนน ทานจงเรยกวา อรยสจ เหมอน อยางทตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย อรยสจ ๔ เหลาน ฯลฯ อรยสจ ๔ เหลานแล พระอรยะทงหลาอยอมแทงตลอด อรยสจ ๔ เหลาน เพราะฉะนน จงเรยกวาอรยสจ. อกนยหนง ชอวาอรยสจ เพราะเปนสจจะของพระผมพระภาคเจา ผเปนอรยะ เหมอนอยางทตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย ตถาคตเปนอรยะในโลกทง เทวโลก ฯลฯ ทงเทวดาและมนษย เพราะฉะนน จง เรยกวาอรยสจ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 106

อกนยหนง ชอวาอรยสจ แมเพราะทาใหสาเรจความเปนอรยะ เพราะอรยสจเหลานน ทรงรยงดวยพระองคเองแลว เหมอนอยางทตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย เพราะอรยสจ ๔ เหลานแล ตถาคตตรสรยงเองตามเปนจรง ตถาคตจงถกเรยกวา พระอรหนตสมมาสมพทธเจา. ความแหงบทของอรยสจเหลานนมดงน ความตดขาดภวตณหา ยอม มได เพราะความตรสรตามและแทงตลอดอรยสจเหลานน เหลอนอยางทตรส ไววา ดกอนภกษทงหลาย ทกขอรยสจนนน อนเรา ตถาคตตรสรแลว แทงตลอดแลว ฯลฯ ทกขนโรธ คามนปฏปทาอรยสจ อนเราตถาคตตรสรแลว แทง ตลอดแลว ภวตณหาเราตถาคตกถอนไดแลว ตณหา ทนาไปในภพ กสนแลว บดน การเกดอกไมมกนละ ดงน.

พรรณนาปญหาวา อะไรเอย ชอวา ๕ พระศาสดา มจตอนพระเถระทาใหทรงยนดดวยการพยากรณปญหา แมนแลว จงตรสถามปญหายงขนไปตามนยกอน ๆ วา อะไรเอย ชอวา ๕. พระเถระกลาวซาวา ปจ ๕ จงทลตอบวา อปาทานขนธ ในคาเหลานน คาวา ปจ ๕ เปนการกาหนดจานวน. ขนธทงหลาย ทถกอปาทานให เกดมา หรอททาอปาทานใหเกด ชอวาอปาทานขนธ. รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ อยางใดอยางหนง มอาสวะ อนบคคลพงยดถอ คาน เปนชอของอปาทานขนธเหลานน กในทน พระเถระกลาววา อปาทานขนธ ๕

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 107

ตามนยกอนนนแล มใชกลาวเพราะไมมธรรม ๕ อยางอน. เหมอนอยางท ตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย ในธรรม ๕ ภกษเมอหนาย โดยชอบ ฯลฯ ยอมเปนผทาทสดทกขได. ในธรรม ๕ คออปาทานขนธ ๕ ดกอนภกษทงหลาย ในธรรม ๕ เหลานแล ภกษเมอหนายโดยชอบ ฯลฯ ยอเปนผ ทาทสดทกขได คานใดวา ปญหา ๕ อทเทส ๕ ไวยากรณ ๕ คานเราอาศยขอนนกลาวแลว ดงน. กในปญหาขอน ภกษเมอพจารณาโดยความเกดความดบเปนอารมณ ไดอมตะดวยวปสสนาแลว ยอมทาใหแจงอมตะคอพระนพพาน โดยลาดบ. เหมอนอยางทตรสไววา ยโต ยโต สมมสต ขนธาน อทยพพย ลภต ปตปาโมชช อมต ต วชานต พจารณาความเกดความดบแหงขนธทงหลาย โดยประการใด ๆ ปตและปราโมชอนเปนอมตะ ยอม ไดแกทานผเหนความเกดความดบนน โดยประการนน ๆ ดงน.

พรรณนาปญหาวา อะไรเอย ชอวา ๖ พระศาสดา ผมจตอนพระเถระทาใหทรงยนดดวยการพยากรณแมน อยางนแลว จงตรสถามปญหายงขนไปตามนยกอน ๆ วา อะไรเอย ชอวา ๖ พระเถระกลาวซาวา ฉ หก จงทลตอบวา อายตนะภายใน. ในคาเหลานน คาวา ฉ ๖ เปนการกาหนดจานวน. อายตนะทงหลายทประกอบในภายใน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 108

หรอกระทาตนใหเปนทอาศยเปนไป ชอวา อชฌตตก. ชอวา อายตนะ เพราะตอหรอเพราะกอความเจรญ หรอเพราะนาสงสารทกขมายดยาว คานเปน ชอของจกษ ตา, โสตะ ห, ฆานะ จมก, ชวหา ลน, กายะ กาย, มนะ ใจ. กในทน พระเถระกลาววา อาตนะภายใน ๖ ตามนยกอน มใชกลาวเพราะ ไมมธรรม หก อยางอน. เหมอนอยางทตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย ในธรรม ๖ ภกษเมอหนาย โดยชอบ ยอมเปนผทาทสดทกขได. ในธรรม ๖ คออายตนะภายใน ๖ ดกอนภกษทงหลาย ในธรรม ๖ เหลานแล ภกษเมอหนายโดยชอบ ฯลฯ ยอมเปนผ ทาทสดทกขได คานใดวา ปญหา ๖ อทเทศ ๖ ไวยากรณ ๖ คานเราอาศยขอนนกลาวแลว. กในปญหาขอน ภกษพจารณาอายตนะภายใน ๖ โดยความเปนของ วางตามพระบาล ดกอนภกษทงหลาย คาวา สโ คาโม บาน วาง นเปนชอของอายตนะภายใน ๖ ดงน โดยความเปนของเปลาและ โดยความเปนของลวง เพราะตงอยไดไมนานเหมอนฟองนาและพยบแดดฉะนน กหนาย. ทาทสดทกขโดยลาดบ ยอมเขาถงทซงมจจราชมองไมเหน เหมอน อยางทตรสไววา ยถา ปพพฬก ปสเส ยถา ปสเส มรจก เอว โลก อเวกขนต มจจราชา น ปสสต. มจจราชยอมมองไมเหนผทมองเหนโลกเหมอน เหนฟองนา เหมอนเหนพยบแดดฉะนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 109

พรรณนาปญหาวา อะไรเอย ชอวา ๗

พระศาสดาผมจตอนพระเถระทาใหทรงยนดดวยการพยากรณปญหาน แลว จงตรสถามปญหายงขนไป ตามนยกอน ๆ วา อะไรเอย ชอวา ๗. วญญาณฐต ๗ พระเถระกลาวในการพยากรณปญหาใหญกจรง ถงอยางนน ภกษผมจตอบรมดแลวในธรรมเหลาใด ยอมเปนผทาทสดทกขได พระเถระ- เมอแสดงธรรมเหลานน จงทลตอบวา โพชฌงค ๗. อนงเลาความขอน พระผมพระภาคเจากทรงอนมตแลว เหมอนอยางทตรสไววา ดกอนคฤหบดทงหลาย กชงคลาภกษณเปน บณฑต ดกอนคฤหบดทงหลาย กชงคลาภกษณ ม ปญญามาก พวกทานเขาไปหาคฤหบดแมทเตยง สอบ ถามขอความน แมเรากพงพยากรณความขอนนเหมอน อยางท กชงคลาภกษณ พยากรณฉะนน. กชงคลาภกษณ นนพยากรณไวอยางนวา ผมอาย ในธรรม ๗ ภกษมจตอบรมดแลว โดย ชอบ ฯลฯ ยอมเปนผทาทสดทกขได. ในธรรม ๗ คอโพชฌงค ๗ ผมอาย ในธรรม ๗ เหลานแล ภกษ ผมจตอบรมดแลว โดยชอบ ฯลฯ ยอมเปนผทาทสด ทกขได. คานนใดวาปญหา ๗ อทเทส ๗ ไวยากรณ ๗ คานเราอาศยขอนนกลาวแลว. ดงน. ความขอน พงทราบวา พระผมพระภาคเจาทรงอนมตแลวดวยประ- การฉะน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 110

ในคาเหลานน คาวา สตต ๗ เปนการกาหนดจานวนเดดขาดไม ขาดไมเกน. คาวา โพชฌงค นเปนชอของธรรมมสตเปนตน. ความของบท ในโพชฌงค ๗ นมดงน ชอวา โพธ เพราะวเคราะหวา พระอรยสาวกยอม ตรสร ดวยธรรมสามคค กลาวคอ สต ธมมวจยะ วรยะ ปต ปสสทธ สมาธและอเบกขา อนเปนปฏปกษตออปทวะเปนอนมาก มความหดหความ ฟงซาน ความหยดเพยร ความพยายาม กามสขลลกานโยค อตตกลมถามโยค และความยดถอดวยอจเฉททฏฐและสสสตทฏฐเปนตน อนเกดขนในขณะแหง มรรคจต สวนโลกยะและโลกตระนน ทานอธบายวา ลกขนจากความหลบ คอสนดานทมกเลส หรอแทงตลอดอรยสจ ๔ หรอทาใหแจงซงพระนพพาน นนแล เหมอนอยางททานกลาวไววา ทรงเจรญโพชฌงค ๗ ตรสรยงเองซง พระอนตรสมมาสมโพธ. อกอยางหนงแมพระอรยสาวก ชอวาโพธ เพราะวเคราะหวา ตรสร ดวยธรรมสามคคนน มประการตามทกลาวมาแลว. ดงนน ชอวาโพชฌงค เพราะเปนองคคอสวนแหงโพธ กลาวคอธรรมสามคคนน เหมอนอยางองคแหง . ฌานเเละองคแหงมรรค อกอยางหนง ชอวาโพชฌงค แมเพราะเปนองคของ พระอรยสาวกทไดโวหารวาโพธนน เหมอนอยางองคคอสวนของกองทพและ องคคอสวนของรถเปนตนฉะนน. อกประการหนง พงทราบอรรถวาโพชฌงคแหงโพชฌงคทงหลาย โดยวธททานกลาวไวในคมภรปฏสมภทาอยางนวา ในบทวา โพชฌงค ชอวา โพชฌงค เพราะอรรถวาอะไร ชอวา โพชฌงค เพราะเปนไปเพอความตรสร ชอวาโพชฌงค เพราะตรสร ชอวาโพชฌงคเพราะตรสรตาม ชอวาโพชฌงค เพราะแทงตลอด ชอวา โพชฌงค เพราะตรสรพรอม. พระโยคาวจร เมอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 111

เจรญทาใหมากซงโพชฌงค ๗ เหลานอยางนไมนานนก กจะเปนผไดคณม ความหนายโดยสวนเดยวเปนตน ดวยเหตนน จงตรสวา ยอมเปนผทาทสดทกข ไดในปจจบน สมดงทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย โพชฌงค ๗ เหลาน อน บคคลเจรญแลว ทาใหมากแลว ยอมเปนไป เพอความ หนายโดยสวนเดยว เพอความคลายกาหนด เพอ ความดบ เพอควานระงบ เพอความรยง เพอความ รพรอม เพอความดบ ดงน.

พรรณนาปญหาวาอะไรเอย ชอวา ๘ พระศาสดา ผมจตอนพระเถระทาใหทรงยนดดวยการพยากรณปญหา แมนอยางนแลว จงตรสถามปญหายงขนไปวาอะไรเอยชอวา ๘. พระเถระ กลาวโลกธรรม ๘ ไวในการพยากรณมากปญหา กจรงอย ถงอยางนน ภกษ ผมจตอบรมดแลวในธรรมเหลาใด ยอมเปนผทาทสดทกขได พระเถระเนอ แสดงธรรมเหลานน ไมกลาววา องคอรยะแหงมรรค ๗ เพราะเหตท ธรรมดา มรรคอนพนจากองค ๘ หามไม แตวามรรคมเพยงองค ๘ เทานน ฉะนน เมอจะใหสาเรจความขอนนจงทลตอบ โดยวลาสแหงเทศนาวา อรยมรรคม องค ๘ ความและเทศนานยขอน แมพระผมพระภาคเจากทรงอนมตแลวทงนน เหมอนอยางทตรสไววา ดกอนคฤหบดทงหลาย กชงคลาภกษณ เปน บณฑต ฯลฯ แมเรากพงพยากรณเหมอนกชงคลาภกษณ พยากรณ นนแล.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 112

กพระกชงคลาภกษณนน พยากรณไวอยางนวา ผมอาย ในธรรม ๘ ภกษผมจตอบรมดแลวโดย ชอบ ฯลฯ ยอมเปนผทาทสดทกขได คานนใด พระผมพระภาคเจาตรสไววา ปญหา ๘ อทเทส ๘ ไวยากรณ ๘ คาน ดฉนอาศยขอนนกลาวแลว ดงน. ความและเทศนานน พงทราบวา พระผมพระภาคเจาทรงอนมตแลว ดวยประการฉะน. บรรดาบทเหลานน บทวา อรโย แปลวา อนผตองการพระนพพาน พงบรรล. อนงมรรคพงทราบวา อรยะ เพราะเปนไปหางไกลจากกเลสทง- หลาย. เพราะกระทาใหเปนพระอรยะ และแมเพราะไดอรยผล. องคของ มรรคนนม ๘ เพราะเหตนน มรรคนน จงชอวาทองค ๘. มรรคนนนพงทราบ วาเปนเพยงองคเทานน เพราะมรรคมสภาพทบคคลจะไมพงได โดยแยก ออกจากองค เหมอนกองทพมองค ๔ และดนตรมองค ๕. บคคลยอมคนหา พระนพพานดวยทางนหรอแสวงหาเอง หรอฆากเลสไป เหตนน ทางนจงชอวา มรรค. ภกษเมอเจรญมรรคมประเภท ๘ และมองค ๘ นอยางน ยอมทาลาย อวชชา ทาวชชาใหเกด ทาใหแจงพระนพพานดวยเหตนน ทานจงกลาววา เปนผทาทสดทกขไดในปจจบน สมดงตรสไวอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย หางเมลดขาวสาล หรอหาง เมลดขาวเหนยว ทเขาตงไวชอบ เอามอหรอเทา เหยยบ จกตาเอามอหรอเทาได หรอจกทาใหหอเลอด ได ขอนเปนไปได. เพราะอะไร. เพราะหางเมลด

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 113

เขาตงไวชอบ ฉนใด. ดกอนภกษทงหลาย ภกษนน หนอกฉนนนเหมอนกน จกทาลายอวชชา ทาวชชาให เกด จกทาใหแจงพระนพพานได กดวยทฏฐทตงไว ชอบ ดวยมรรคภาวนาทตงไวชอบ ขอนเปนไปได ดงน.

พรรณนาปญหาวา อะไรเอยชอวา ๙ พระศาสดา ผมจตอนพระเกระทาใหทรงยนดดวยการพยากรณปญหา น จงตรสถามปญหายงขนไปวา อะไรเอยชอวา ๙. พระเถระกลาวซาวา นว ๙ จงทลตอบวา สตตาวาส. ในคานน คาวา นว ๙ เปนการกาหนดจานวน. คาวา สตว ไดแก สตวมชวต ททานบญญตทอาศยขนธอนนบเนองในชวตนทรย. คาวา อาวาส ไดแกชอวาอาวาส เพราะเปนทอยอาศย. ทอยอาศยของสตวทงหลาย ชอวา สตตาวาส นบเปนทางแหงเทศนา. แตเมอวาโดยอรรถใจความ คานเปนชอ ของสตว ๙ ประเภท เหมอนอยางททาน๑ กลาวไววา ผมอาย เหลาสตวมกายตางกนมสญญาตางกน มอย เหมอนมนษยบางพวก เทพบางพวก และวน- ปาตกะทางพวก นเปนสตตาวาสท ๑. เหลาสตวมกาย ตางกน มสญญาอยางเดยวกน มอย เหมอนทวยเทพ ทอยในหมพรหมผเกดเปนพวกแรก นเปนสตตาวาสท ๒. เหลาสตวผมกายอยางเดยวกน มสญญาตางกน มอย เหมอนทวยเทพเหลาอาภสสระ นเปนสตตาวาส ๓. เหลาสตวผมกายอยางเดยวกน มสญญาอยาง เดยวกน มอย เหมอนทวยเทพเหลาสภกณหะ นเปน ๑. ท.ปาฏ. ๓/ขอ ๔๕๗.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 114

สตตาวาสท ๔. เหลาสตวทไมมสญญา ไมเสวยอารมณ มอย เหมอนทวยเทพเหลาอสญญสตวนเปนสตตาวาส ท ๕. เหลาสตว ฯลฯ ทเขาถงอากาสานญจายตนะ น เปนสตตวาสท ๖. เหลาสตว ฯลฯ ทเขาถงวญญาณญ- จายตนะ นเปนสตตาวาสท ๗. เหลาสตว ฯลฯ ทเขาถง อากญจญญายตนะ นเปนสตตาวาสท ๘. เหลาสตว ฯลฯ ทเขาถงเนวสญญานาสญญายตนะ นเปนสตตาวาสน ๙. กในทน พระเถระ กลาววา สตตาวาส ๙ กตามนยกอน ๆ นน- แหละ มใชกลาวเพราะไมมธรรม ๙ อยางอน เหมอนอยางทตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย ในธรรม ๙ ภกษเมอหนาย โดยชอบ ฯลฯ ยอมเปนผทาทสดทกขได ในธรรม ๙ คอ สตตาวาส. ดกอนภกษทงหลาย ในธรรม ๙ เหลานแล ภกษเมอหนายโดยชอบ ฯลฯ ยอมเปนผทา ทสดทกขได คานนใด เรากลาววา ปญหา ๙ อทเทส ๙ ไวยากรณ ๙ คานเราอาศยขอนนกลาวแลว. กในปญหาน ภกษละความเหนวายงยนงามความเปนคนสขเสยดวยญาต ปรญญา ในสตตาวาส เพราะบาลวา ธรรม ๙ ความกาหนดร คอ สตตวาส ๙. หนายดวยการเหนเปนเพยงกองสงขารลวน ๆ คลายกาหนดดวยการเหน อนจจลกษณะดวยตรณปรญญา หลดพนดวยการเหนทกขลกษณะ เหนทสดโดย ชอบดวยการเหนอนตตลกษณะ ตรสรความเปนธรรมชอบดวยปหานปรญญา ยอมเปนผทาทสดทกขได ดวยเหตนนพระผมพระภาคเจาจงมพทธดารสวา ดกอนภกษทงหลาย ในธรรม ๙ ภกษเมอหนาย โดยชอบ ยอมเปนผทาทสดทกขได. ในธรรม ๙ คอ สตตาวาส ๙ ดงน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 115

พรรณนาปญหาวา อะไรเอยชอวา ๑๐ พระศาสดา ผมจตอนพระเถระทาใหทรงยนดดวยการพยากรณแมน อยางน จงตรสถามปญหายงขนไปวา อะไรเอยชอวา ๑๐ ในปญหานน พระผมพระภาคเจาตรสอกศลกรรมบถ ๑๐ ไวในการพยากรณทงหลาย นอก จากการพยากรณปญหาน เหมอนอยางทตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย ในธรรม ๑๐ ภกษเมอหนาย โดยชอบ ฯลฯ ยอมเปนผทาทสดทกขได. ในธรรม ๑๐ คอ อกศลกรรมบถ ๑๐ ดกอนภกษทงหลาย ใน ธรรม ๑๐ ภกษเมอหนาย โดยชอบ ฯลฯ ยอมเปนผ ทาทสดทกขได คานนใดเรากลาววา ปญหา ๑๐ อทเทส ๑๐ ไวยากรณ ๑๐ คานเราอาศยขอนนกลาว แลว ดงน. กจรงอย ถงอยางนน ในทน เพราะเหตทพระเถระไมนาตวเองเขาไป ประ- สงคแตจะพยากรณพระอรหต หรอเพราะเหตทปญหากรรม ทพระเถระพยา- กรณโดยปรยายน เปนอนพยากรณดแลว ฉะนน ทานทประกอบองค ๑๐ เหลาใดทานเรยกวาพระอรหนต พระเถระเมอแสดงการบรรลองค ๑๐ เหลานน จงทลตอบดวยเทศนาเปนบคลาธษฐานวา ทานผประกอบพรอมดวยองค ๑๐ ทานเรยกวา พระอรหนต. เพราะในขอน ทานผประกอบพรอมดวยองค ๑๐ เหลาใด ทานเรยกวา พระอรหนต พงทราบวาองค ๑๐. เหลานน พระเถระ ถกตรสถามวา อะไรเอยชอวา ๑๐ จงทลชแจง. กองค ๑๐ เหลานน พง ทราบโดยนยทตรสไวในพระสตรทงหลายเปนตน อยางนวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 116

ภกษทลถามวา ขาแตพระองคผเจรญ เรยกกน วา อเสขะ อเสขะ ภกษเปนอเสขะ ดวยเหตเทาไร พระเจาขา. ตรสตอบวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษ ในธรรมวนยน ประกอบดวยสมมาทฏฐ เปนอเสขะ สมมาสงกปปะ เปนอเสขะ สมมาวาจา เปนอเสขะ สมมากมมนตะ เปนอเสขะ สมมาอาชวะ เปนอเสขะ สมมาวายามะเปนอเสขะ สมมาสตเปนอเสขะ สมมา สมาธเปนอเสขะ สมมาญาณะเปนอเสขะ และสมมา วมตตเปนอเสขะ ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล ภกษ ชอวา เปนอเสขะแล. จบพรรณนากมารปญหา แหง อรรถกถาขททกปาฐะ ปรมตถโชตกา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 117

มงคลสตรในขททกปาฐะ

[๕] ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน. สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระเชตวนวหาร อารามของทานอนาถปณฑกะ กรงสาวตถ. ครงนน เมอลวงปฐมยามไปแลว เทวดาองคหนงมวรรณะงด งามเปลงรศมสวางตวพระเชตวน เขาไปเฝาพระผม พระภาคเจา ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว ยน ณ ทสมควรสวนหนง ไดกราบทลพระผมพระภาคเจา ดวยพระคาถาวา [๖] เทวดาและมนษยเปนอนมาก ปรารถนาความ สวสด พากนคดมงคลทงหลาย ขอพระองคโปรดตรส บอกมงคลอนอดมดวยเถด พระเจาขา. พระผมพระภาคเจาตรสตอบดวยคาถาเหลานนวา การไมคบพาล การคบแตบณฑต และการบชา ผทควรบชา นกเปนมงคลอดม การอยในประเทศอนเหมาะ ความเปนผทาบญ ไวแตกอน การตงตนไวชอบ นกเปนมงคลอดม. ความเปนพหสต ความเปนผมศลปะ มวนยท ศกษามาด มวาจาเปนสภาษต นกเปนมงคลอดม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 118

การบารงมารดาบดา การสงเคราะหบตรภรยา การงานอนไมอากล นกเปนมงคลอดม. ทาน ธรรมจรยา การสงเคราะหญาต การงาน อนไมมโทษ นกเปนมงคลอดม. การงดเวนจากบาป งดเวนการดมนาเมา ความ ไมประมาทในธรรมทงหลาย นกเปนมงคลอดม. ความเคารพ ความยอมตน ความสนโดษความ กตญ การฟงธรรมตามกาล นกเปนมงคลอดม. ความอดทน ความวางาย การเหนสมณะ การ สนทนาธรรมตามกาล นกเปนมงคลอดม. ตบะ พรหมจรรย การเหนอรยสจ การทาพระ- นพพานใหแจง นกเปนมงคลอดม. จตของผทถกโลกธรรมกระทบแลว ไมหวนไหว ไมเศราโศก ไมเศราหมองดวยละอองกเลส เกษม ปลอดโปรง นกเปนมงคลอดม. เทวดาและมนษยทงหลาย ทามงคลดงนแลว ไมพายแพในขาศกทงปวง ยอมถงความสวสดในททก สถาน นแลมงคลอดม ของเทวดาและมนษยเหลานน. จบมงคลสตร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 119

๕. อรรถกถามงคลสตร

ประโยชนแหงบทตง บดน ถงลาดบการพรรณนาความแหงมงคลสตรทยกเปนบทตง ตอ ลาดบจากกมารปญหา. ในทนขาพเจาจะกลาวประโยชนแหงบทตงแลวจงจก พรรณนาความแหงมงคลสตรนน. อยางไรเลา. ความจรง พระสตรน พระ- ผมพระภาคเจาแมมไดตรสถามลาดบน แตขาพเจากลาวเพอแสดงวาการนบ ถอพระศาสนาดวยการถงสรณะ และนยตามประเภทศลสมาธปญญา ทรงแสดง ไวดวยสกขาบท ทวตตงสาการและกมารปญหา นใด แมทงหมดนน กเปน มงคลอยางยง เพราะผตองการมงคล จาตองทาพากเพยรอยางยงในมงคลนน นนแล. สวนความทการนบถอพระศาสนาเปนตนนน เปนมงคลนนบณฑตพง ทราบตามแนวพระสตรน. นเปนประโยชนแหงบทตงในมงคลสตรนน ในทน กถาพรรณนาปฐมมหาสงคายนา กเพอพรรณนาความแหงมงคลสตรนน ซงยกเปนบทตงไวอยางน ม มาตกาหวขอ ดงน. ขาพเจาจะกลาววธนอยางนวา คานผใดกลาว กลาวเมอใด กลาวเพราะเหตไร เนอจะพรรณนาความ แหงปาฐะม เอว เปนตน กจะกลาวสมฏฐานทเกด มงคลกาหนดมงคลนนแลว จะชแจงความมงคลแหง มงคลสตรนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 120

ในมาตกานน กอนอน กงคาถานวา วตต เยน ยทา ยสมา เจต วตวา อม วธ. ทานกลาวหมายถงคาคอ เอวมเม สต ฯปฯ ภควนต คาถาย อชฌภาส. จรงอย. พระสตรน ทานกลาวโดยฟงตอ ๆ กนมา กพระผมพระภาคเจานน เปนสยมภคอเปนพระพทธเจาเองไมมอาจารย เพราะ ฉะนน คาน [นทานวจนะ] จงไมใชพระดารสของพระผมพระภาคอรหนต- สมมาสมพทธเจาพระองคนน. เพราะเหตทมคากลาววา คาน ใครกลาว กลาวเมอใด และกลาวเพราะเหตใด. ฉะนน จงขอกลาวชแจง. ดงน คานทานพระอานนทกลาว และกลาวในเวลาทามหาสงคายนาครงแรก ความจรง การทามหาสงคายนาครงแรกน ควรทราบมาตงแตตน เพอความฉลาดในนทานวจนะคาตนของสตรทงปวง ดงตอไปน. เมอพระผมพระภาคเจา ผเปนนาถะทพงของโลก ทรงบาเพญพทธ- กจ เรมตนแตทรงประกาศพระธรรมจกรจนถงทรงโปรดสภททปรพาชก แลว เสดจปรนพพานดวยอนปาทเสสนพพานธาต เวลาใกลรงวนวสาขบรณมระหวาง ตนสาละค ในสาลวโนทยานอนเปนทแวะพกของมลลกษตรยใกลกรงกสนารา ทานพระมหากสสปะผเปนสงฆเถระของภกษประมาณเจดแสนรปทประชมกนใน วนแบงพระบรมสารรกธาตของพระผมพระภาคเจามาระลกถงคาของ ขรวตา สภตทะ กลาวเมอพระผมพระภาคเจาเสดจปรนพพานได ๗ วนวา "พอท เถด ผมอายะ ทานทงหลาย อยางเศราโศกไปเลย อยาราไรไปเลย พวกเราพนดแลวจากพระมหาสมณะนน แตกอนพวกเราถกพระ- มหาสมณะผนน บงคบจจวา 'สงนควรแกพวกเธอบางละ สงนไม ควรแกพวกเธอบางละ' มาบดน พวกเราปรารถนาสงใด กจกทาสง นน ไมปรารถนาสงใด กจกไมทาสงนน" ทานดารวา "พวกภกษชว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 121

เขาใจวา" ปาพจน คอ ธรรมวนย มศาสดาลวงไปแลว ไดสมครพรรคพวก กจะพากนยายพระสทธรรมใหอนตรธานไปไมนานเลย ขอนยอมเปนไปได. ตราบใด ธรรมวนยยงดารงอย ตราบนน ปาพจน คอ ธรรมวนยกหาชอวา มศาสดาลวงไปแลวไม สมจรง ดงทพระผมพระภาคเจาตรส๑ไววา ดกอนอานนท ธรรมเเละวนยอนใด อนเราตถา- คตแสดงแลว บญญตแลวแกเธอทงหลาย ธรรมและ วนยอนนน จกเปนศาสดาของเธอทงหลาย เมอเรา ลวงลบไป ดงน. อยากระนนเลย จาเราจะชวยกนสงคายนาธรรมและวนย โดยวธทพระศาสนา นจะพงดารงอยยงยนยาวนาน. อนงเลา เรากสสปะอนพระผมพระภาคเจาทรงอนเคราะหดวยสาธารณ- บรโภคในจวร ตรสวา ดกอนกสสปะเธอจกครองผาปานบงสกลทใชแลว ของเราไหวหรอ และทรงอนเคราะหดวยทรงสถาปนา เราไวเสมอ ๆ กบพระองคในอตตรมนสสธรรม ธรรม อน ยงยวดของมนษย ตางโดยอนปพพวหาร ๙ และ อภญญา ๖ โดยนยเปนตนอยางนวา ดกอนภกษทง หลาย เราตถาคตตองการสงดจากกามทงหลาย สงด จากอกศลธรรมทงหลาย เขาถงปฐมฌานอยเพยงใด แมกสสปะกตองการสงดจากกามทงหลาย สงดจาก อกศลธรรมทงหลาย ฯลฯ เขาถงปฐมฌานอยเพยงนน. ดงน. ๑. ท. มหา. ๑๐/ขอ ๑๔๑.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 122

เรานนจะมหนอนอะไรเลา พระผมพระภาคเจาทรงทราบวา กสสปะผนจกเปน ผดารงวงศพระสทธรรมของเรา จงทรงอนเคราะหเรา ดวยการอนเคราะหท ไมทวไปน เหมอนพระราชาทรงอนเคราะหพระราชโอรส ผดารงวงศตระกล ดวยทรงมอบเกราะและพระราชอสรยยศ มใชหรอ จงทาความอตสาหะใหเกด แกภกษทงหลาย เพอชวยกนสงคายนาธรรมและวนย เหมอนอยางททาน พระอานนทกลาวไววา ครงนนแล ทานพระมหากสสปเลากะภกษทง หลายวา ผมอายทงหลาย ครงหนง เราเดนทางไกล จากนครปาวามาสนครกสนารา พรอมกบภกษหม ใหญประมาณ ๕๐๐ รป ดงน. สภททกณฑ ควรกลาวใหพศดารทงหมด. ตอจากนน ทานพระมหากสสป กลาววา ผมอายทงหลายเอาเถด เรามาชวยกนสงคายนา ธรรมและวนย ตอไปเมอหนาอธรรมรงเรอง ธรรมก จะรวงโรย. อวนยรงเรอง วนยกจะรวงโรย เมอหนา อธรรมวาทมกาลง ธรรมวาทกจะออนกาลง อวนยวาท มกาลง วนยวาทกจะออนกาลง. ภกษทงหลายกลาววา ขาแตทานผเจรญ ถาอยางนน ขอพระเถระ โปรดเลอกภกษทงหลายเถด. พระเถระละเวน ภกษทเปนปถชน โสดาบน สกทา- คาม อนาคามและพระขณาสพสกขวปสสก ผทรงพระปรยตคอนวงคสตถศาสน ทรงสน เปนจานวนหลายรอยหลายพนรป เลอกเอาเฉพาะภกษผเปนพระอรหนต ประเภทเตวชชาเปนตน ผทรงปรยตคอพระไตรปฎกทงหมด บรรลปฏสมภ- ทา มอานภาพยงใหญโดยมาก พระผมพระภาคเจาทรงยกยองเปนเอตทคคะท

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 123

พระสงคตกาจารยมงหมายกลาวไววา ครงนนแล ทานพระมหากสสป คดเลอกพระอรหนต ๕๐๐ รปหยอนอยรปหนง ดงน. ถามวา ทาไม พระเถระจงทาใหหยอนอยรปหนง. ตอบวา เพอไว ชองโอกาสแกทานพระอานนทเถระเพราะวา ทงรวมกบทานพระอานนท ทง เวนทานพระอานนทเสยไมอาจทาสงคายนาธรรมได ดวยวาพระอานนทนน เปน พระเสขะยงมกจทตองทาอย ฉะนน จงไมอาจรวมได แตเพราะเหตทนวงคสตถ- ศาสนมสตตะและเคยยะเปนตน ขอใดขอหนง ซงพระทศพลทรงแสดง แลว ทชอวา ทานพระอานนทไมไดรบตอพระพกตรของพระผมพระภาคเจา ไมมฉะนน จงไมอาจเวนเสยได. ผวา ทานพระอานนทแมเปนเสขะอย กนา ทพระเถระจะพงเลอก เพราะเปนผมอปการะมาก ตอการทาสงคายนาธรรม แตเพราะเหตไร พระเถระจงไมเลอกเลา. เพราะจะหลกเลยงการตาหนตเตยน เสย. ความจรง พระเถระมความสนทสนมอยางเหลอเกนในทานพระอานนท. จรงอยางนน ถงทานพระอานนทจะมศรษะหงอกแลว. พระเถระกยงสงสอน ทานดวยวาทะวา เดก วา "เดกคนน ไมรจกประมาณเสยเลย". อนง ทานพระอานนทนเกดในตระกลศากยะ เปนพระอนชาของพระตถาคต เปน โอรสของพระเจาอา. ในการคดเลอกทานพระอานนท ภกษทงหลายจะสาคญ ประหนงทานลาเอยงเพราะรก จะพงตาหนตเตยนวาพระเถระละเวนเหลาภกษ ผบรรลอเสขปฏสมภทาเสยไปเลอกพระอานนท ผบรรลเสขปฏสมภทา. พระ- เถระเมอจะหลกเลยงตาหนตเตยนนน คดวา "เวนพระอานนทเสย กไม อาจทาสงคายนากนได เราจะเลอก กตอเมอภกษทงหลายอนมตเทานน" ดงน จงไมเลอกเอง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 124

ครงนน ภกษทงหลายพากนรองขอพระเถระ เพอเลอกทานพระ- อานนทเสยเองเลย เหมอนอยางทพระอานนทกลาวไววา ภกษทงหลาย ไดกรายเรยนทานพระมหากสสป อยางนวา ขาแตทานผเจรญ ทานพระอานนทน ถง แมจะเปนพระเสขะ แตกไมควรจะลาเอยงเพราะรก เพราะเกลยด เพราะหลง เพราะกลว กทานพระ- อานนทน ไดราเรยนธรรมและวนยมาในสานกพระ- มพระภาคเจาเปนอนมา ถาอยางนน ขอพระเถระ โปรดเลอกทานพระอานนทดวยเถดเจาขา. ครงนนแล ทานพระมหากสสป จงไดเลอกทานพระอานนทดวย ดงน. พระเถระจงไดมจานวนครบ ๕๐๐ รป รวมทงทานพระอานนท ท พระเถระเลอกโดยอนมตของภกษทงหลาย ดวยประการฉะน. ลาดบนน ภกษผเถระทงหลายปรกษากนวา เราจะชวยกนสงคายนา ธรรมและวนย ทไหนเลาหนอ. ไดตกลงกนวา กรงราชคฤห มโคจรทหาอาหาร มาก มเสนาสนะมาก ถากระไร เราจะอยจาพรรษา ชวยกนทาสงคายนา ณ กรงราชคฤห ภกษเหลาอน [ทไมไดรบคดเลอก] ไมพงเขาจาพรรษา กรงราชคฤห. กเหตไร ภกษผเถระเหลานน จงไดตกลงกนดงนน. เพราะทาน ดารวา การทาสงคายนาน เปนถาวรกรรมของเรา บคคลผเปนวสภาคไมถก กน จะพงเขามาทามกลางสงฆ แลวรอถาวรกรรมนนเสย. ครงนน ทาน พระมหากสสปจงประกาศดวยญตตทตยกรรม. คาประกาศนน พงทราบตาม นยททานกลาวไวแลวในสงคตขนธกะนนแล.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 125

ครงนน นบแตพระตถาคตเสดจปรนพพาน เมอการเลนสาธกฬา ลวงไป ๗ วน การบชาพระธาตลวงไปอก ๗ วน พระมหากสสปเถระรวา เวลาลวงไปครงเดอนแลว ยงเหลอเวลาเดอนครง กกระชนชดดถเขาจาพรรษา จงกลาววา ผมอายทงหลาย เราจะพากนไปกรงราชคฤห กพาหมภกษครง หนงเดนทางแยกไปทางหนง แมพระอนรทธเถระ กพาหมภกษครงหนงแยก ไปอกทางหนง. สวนพระอานนทเถระถอบาตรจวรของพระผมพระภาคเจา อน หมภกษแวดลอม ประสงคจะไปกรงสาวตถ [กอน] แลว จงจะไปกรงราชคฤห กแยกทางจารกไปทางกรงสาวตถ. ในสถานทพระอานนทเถระไปถง ๆ กไดม เสยงครวญคราราพนขนานใหญวา ทานอานนทเจา ทานอานนทเกบ พระศาสดาไวเสยทไหนมาแลว. เมอพระเถระถงกรงสาวตถตามลาดบ ไดมเสยงครวญคราราพนขนานใหญ เหมอนในสมยทพระผมพระภาคเจาเสดจ ปรนพพาน. ขาววา สมยนน ทานพระอานนท ตองปลอบมหาชนนน ดวย ธรรมกถาทประกอบดวยอนจจตาความไมเทยงเปนตน แลวจงเขาไปยงพระ- เชตวนวหาร เปดพระทวารแหงพระคนธกฎทพระทศพลประทบแลวนาเตยง ตงออกเคาะปดกวาดพระคนธกฎ ทงขยะคอดอกไมแหง นาเตยงตงเขาไปตง ไวตามเดมอก ไดกระทาวตรปฏบตทกอยางทควรทา เหมอนในครงพระผม- พระภาคเจายงทรงพระชนมอย. พระเถระแขงใจดมยาระบายเจอนานมในวนท ๒ เพอทากายทมธาต หนกใหเบา เพราะตงแตพระผมพระภาคเจาเสดจปรนพพาน ทานตองยนมาก. นงมาก จงนงอยแตในวหารเทานน ซงทานอางถง จงกลาวกะเดกหนม ท สภมาณพใชไปดงนวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 126

ดกอนพอหนม วนนยงไมเหมาะ เพราะเราดม ยาถาย ตอพรงนเราจงจะเขาไป. วนท ๒ พระเถระ มพระเจตกเถระ เปนปจฉาสมณะผตดตาม จงเขาไป ถกสภมาณพถามปญหาแลวไดกลาวสตรท ๑๐ ชอ สภสตร๑ ใน ทฆนกาย. คราวนนพระเถระขอใหสภมาณพ ชวยปฎสงขรณสงสลกหกพงใน พระเชตวนวหาร ครนจวนจะเขาพรรษาจงไปยงกรงราชคฤห. พระมหากสสป- เถระและพระอนรทธเถระกอยางนน พาหมภกษทงหมดไปยงกรงราชคฤห เหมอนกน. สมยนน ในกรงราชคฤหมวดใหญอย ๑๘ วด ทกวดมหยากเยอทเขา ทงตกเรยราดไปทงนน. เพราะในเวลาทพระผมพระภาคเจาเสดจปรนพพาน ภกษทงหลายถอบาตรจวรของตนทอดทงวดและบรเวณไปกนหมด ครงนน พระเถระทงหลาย คดกนวา เราจะชวยกนปฏสงขรณวหารทชารดทรดโทรม ตลอดเดอนแรกแหงพรรษา เพอบชาพระพทธดารสและปลดเปลองคาตาหน ตเตยนของพวกเดยรถย. ดวยวา พวกเดยรถยพากนตเตยนวา พวกสาวก ของพระสมณโคดม เมอศาสดายงมชวตอย กชวยกนทะนบารง ครนศาสดา ปรนพพานแลว กพากนทอดทงไป. ทานอธบายวา พระเถระทงหลายคดกน ดงนน กเพอปลดเปลองคาตาหนตเตยนของเดยรถยพวกนน. สมจรงดงททาน กลาวไววา ภกษผเปนเถระทงหลาย ปรกษากนดงนวา ผม อายทงหลาย การปฏสงขรณวหารทชารดทรดโทรม พระผมพระภาคเจาทรงสรรเสรญไว เอาเถดผมอาย ทงหลาย จาเราจะชวยกนปฏสงขรณวหารทชารดทรด- ๑. ท.ส. ๙/ขอ ๓๑๔ เปนตน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 127

โทรม ตลอดเดอนแรก เดอนกลางเราจงจกประชม ชวยกนสงคายนาธรรมและวนย. วนทสอง พระเถระเหลานน พากนไปยนอยใกลประตพระราชนเวศน พระเจาอชาตศตรเสดจมาทรงไหวแลวปวารณาวา ทานเจาขา โยมจะชวยอะไร ไดบาง พระคณเจาตองการอะไร. พระเถระทงหลาย ถวายพระพรขอหตถ- กรรมงานฝมอ เพอตองการปฏสงขรณวดใหญ ๑๘ วด. พระราชาทรงรบวา สาธ ดละ เจาขา แลวพระราชทานผคนทเปนชางฝมอ. พระเถระทงหลาย ใหปฏสงขรณวหารทงหมด ตลอดเดอนแรก. ตอมา จงกราบทลพระราชาวา ขอถวายพระพร งานปฏสงขรณวหารเสรจแลว บดน อาตมาภาพทงหลาย จะชวยกนสงคายนาธรรมและวนย. พระราชามพระดารสวา ดละ เจาขา ขอ พระคณเจาโปรดทาอยางสบายใจเถด การอาณาจกรไวเปนพระของโยม ฝายการ ธรรมจกรเปนธระของพระคณเจา โปรดสงมาเถดเจาขา จะใหโยมชวยอะไร. พระเถระทงหลาย ถวายพระพรทลวา ถวายพระพร โปรดใหสรางสถานทนง ประชมสาหรบภกษทงหลาย ผจะชวยกนทาสงคายนาธรรม. ตรสถามวา จะ ทาทตรงไหนเลา เจาขา. ทลวา ถวายพระพร ทาใกลประตถาสตตบรรณ ขางภเขาเวภาระนาจะเหมาะมหาบพตร. พระเจาอชาตศตรรบสงวา ดละ เจาขา แตโปรดใหสรางมณฑปใหญ มฝา เสาและบนไดอนจดไวอยางด วจตรดวย ลายดอกไมและลายเครอเถานานาชนด เสมอนวสสกรรมเทพบตรเนรมตไว แตมณฑปใหญนน ใหมเพดานทองกลมกลนกบพวงดอกไมชนดตาง ๆ อน หอยยอยอย งานภาคพนดนกปรบเสรจเปนอนด งดงามดวยดอกไมบชานานา พนธ ประหนงพนทางเดนอนปรบดวยลกรงดงมณรตนวจตร เสมอนวมาน พรหม โปรดใหปลาดอาสนะอนเปนกปปยะ ๕๐๐ ท มคานบมได ในมณฑป

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 128

ใหนน สาหรบภกษ ๕๐๐ รป ใหปลาดอาสนะพระเถระ หนหนาทางทศ เหนอ หนหลงทางทศให ใหปลาดธรรมาสน ทนงแสดงธรรม อนควรเปน อาสนะสาหรบ พระผมพระภาคเจา หนหนาทางทศตะวนออก ทามกลางมณฑป วางพดทาดวยงาชางไวบนธรรมาสนนน แลวมรบสงใหเผดยงแจงแกภกษสงฆ วา กจกรรมเสรจแลว เจาขา. ภกษทงหลายกลาวกะทานพระอานนทวา ทานอานนท พรงนเปน วนประชมสงฆ สวนตวทานเปนเสขะ ยงมกจทจะตองทา ดวยเหตนน ทาน จงไมควรไปประชม ขอทานจงอยาประมาทนะ. ครงนน ทานพระอานนท ดารวา พรงนเปนวนประชม การทเรายงเปนเสขะไปประชม ไมสมควรเลย ดงน. จงยบยงอยดวยกายคตาสต ตลอดราตรเปนอนมาก เวลาใกลรงจงลง จากทจงกรมเขาไปยงวหาร นกถงกาย หมายจะนอนพก. เทาทงสองพนพน และศรษะยงไมทนถงหนอน ในระหวางนน จตไมยดมน กหลดพนจาก อาสวะทงหลาย. ความจรง ทานพระอานนทน ยบยงอยภายนอก ดวยการจงกรม ไมอาจทาคณวเศษใหเกดได จงดารวา พระผมพระภาคเจาไดตรสกะเราไว มใชหรอวา อานนท เธอมบญททาไวแลว จงประกอบความเพยรเนอง ๆ กจกเปนผไมมอาสวะไดฉบพลน กธรรมดาวา พระพทธเจาทงหลายตรสไว ไมผด เราคงปรารภความเพยรเกนไป ดวยเหตนน จตของเราจงเปนไปทาง ฟงซาน เอาเถด จาเราจะประกอบความเพยรแตพอด จงลงจากทจงกรม ยน ณ ทขางเทา ลางเทาแลวกเขาวหาร นงบนเตยง คดจะพกเสยหนอยหนง กเอนกายลงบนเตยง เทาทงสองพนพน และศรษะยงไมทน ถงหมอน ใน ระหวางนน จตไมยดมน กหลดพนจากอาสวะทงหลาย. พระอรหตของพระ-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 129

เถระ. เวนจากอรยาบถ ๔ ดวยเหตนน เมอถามกนวา ในพระศาสนาน ภกษรปไร ไมนง ไมนอน ไมยน ไมเดน บรรลพระอรหต กควรจะ ตอบวา พระอานนทเถระ. ในวนทสอง พระภกษเถระทงหลาย ฉนภตตาหาร เกบงาบาตรจวร แลว กประชมกน ณ ธรรมสภา. สวนพระอานนทเถระประสงคจะใหสงฆร การบรรลพระอรหตของตน จงไมไปพรอมกบภกษทงหลาย. ภกษทงหลาย เมอนงเหนออาสนะทถงแกตน ๆ ตามอาวโส กนงเวน อาสนะของพระอานนท- เถระไว. ในทนน เมอมพระเถระบางเหลาถามวา นนอาสนะของใคร กม เสยงตอบวา ของพระอานนท. ถามวา กพระอานนทไปไหนเสยเลา. สมย นน พระเถระดารวา บดน เปนเวลาทเราไปไดละ ดงนน เมอสาแดง อานภาพของตน จงดาดนไปแสดงตวเหนออาสนะของคนเลย. อาจารยบาง พวกกลาววา เหาะมานงกม. เมอพระอานนทนงเรยบรอยแลว ทานพระมหากสสปเถระจงปรกษา กภกษทงหลายวา ดกอนผมอายทงหลาย เราจะสงคายนาอะไรกอน ธรรม หรอวนย ภกษทงหลายจงเรยนวา ขาแตทานมหากสสปะ ธรรมดาวาวนยเปน อายของพระพทธศาสนา เมอวนยยงดารงอย พระศาสนากชอวาดารงอยดวย เพราะฉะนน เราจะสงคายนาวนยกอน. พระเถระถามวา จะมอบใหใครเปน สงคายนาวนยเลา. ภกษทงหลายเรยนวา ทานพระอบาล เจาขา. พระเถระ ถามแยงวา พระอานนทไมสามารถหรอ. ภกษทงหลายเรยนวา ไมใชไม สามารถดอกเจาขา แตทวา พระสมมาสมพทธเจา เมอยงดารงพระชนมอย ทรงอาศยการเลาเรยนพระปรยต [ของทาน] จงทรงสถาปนาทานพระอบาลไว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 130

ในตาแหนงเอตทคคะวา ดกอนภกษทงหลาย อบาลเปนเลศกวาภกษ สาวกของเราผทรงพระวนย ดงน เพราะฉะนน เราจะถามพระอบาลเถระ ชวยกนสงคายนาวนย. แตนน พระเถระจงสมมตตนดวยตนเอง เพอถามวนย ฝายพระอบาลเถระกสมมตคน เพอตอบวนย. ในขอนน มบาลดงน ครงนน ทานพระมหากสสปะ เผดยงสงฆวา สณาต เม อาวโส สงโฆ, ยท สงฆสส ปตตกลล อห อปาล วนย ปจเฉยย. ดกอนทานทงหลาย ขอสงฆโปรดฟงขาพเจา ผวา สงฆพรก- พรอมแลว ขาพเจาจะถามวนยกะทานอบาล. แมทานพระอบาล กเผดยงสงฆวา สณาต เม ภนเต สงโฆ, ยท สงฆสส ปตตกลล อห อายสมตา มหากสสเปน วนย ปฏโฐ วสสชเชยย. ขาแตทานทงหลาย ขอสงฆโปรดฟงขาพเจา ผวา สงฆพรก- พรอมแลว ขาพเจาอนทานพระมหากสสปะ ถามแลว จะตอบวนย. ทานพระอบาล ครนสมมตตนดวยตนเองอยางนแลว กลกจากอาสนะ หมจวรเฉวยงบา ไหวพระภกษชนเถระแลว นงเหนอธรรมาสนจบพดทาดวย งา ตอนน ทานพระมหากสสปเถระจงถามวนยทงหมดตงแตปฐมปาราชกเปน ตนไป กะทานพระอบาลเถระ. ทานพระอบาลเถระกตอบ พระภกษหมดทง ๕๐๐ รป กสวดเปนหมพรอม ๆ กน ตงแตปฐมปาราชกสกขาบท พรอมทง นทานไป แมสกขาบทนอกนน กสวดอยางนน เพราะเหตนน พงถอเรอง ทงหมดตามอรรถกถาวนย. ทานพระอบาลเถระครน สงคายนาวนยปฎกทงสน พรอมทงวภงคทงสอง [ภกขวภงค ภกขนวภงค] พรอมดวยคมภรขนธกะ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 131

และปรวารโดยนยนแลว กวางพดงา ลงจากธรรมาสน ไหวภกษผเฒาแลว กนงเหนออาสนะทถงแกตน. ทานพระมหากสสปเถระ ครนสงคายนาวนยแลวประสงคจะสงคายนา ธรรม จงถามภกษทงหลายวา ทานทงหลายเมอจะสงคายนาธรรม จะมอบ บคคลไรเปนธระสงคายนาธรรม. ภกษทงหลาย จงเรยนวา มอบทานพระ- อานนทเถระใหเปนธระ. ครงนน ทานพระมหากสสป. จงเผดยงสงฆวา สณาต เม อาวโส สงโฆ, ยท สงฆสส ปตตกลล อห อานนท ธมม ปจเฉยย. ดกอนทานทงหลาย ขอสงฆโปรดฟงขาพเจา ผวา สงฆ พรกพรอมแลว ขาพเจาจะถามธรรมกะทานอานนท. ครงนน ทานพระอานนท กเผดยงสงฆวา สณาต เม ภนเต สงโฆ, ยท สงฆสส ปตตกลล อห อายสมตา มหากสสเปน ธมน ปฏโ วสสชเชยย. ขาแตทานทงหลาย ขอสงฆโปรดฟงขาพเจา ผวา สงฆ พรกพรอมแลว ขาพเจาอนทานพระมหากสสปะถามแลว จะตอบ ธรรม ดงน. ครงนน ทานพระอานนทลกจากอาสนะ. หมจวร เฉวยงบา ไหว พระภกษชนเถระแลว กนงเหนอธรรมาสนถอพดงา. ลาดบนน ทานพระมหา- กสสปเถระ ถามธรรมกะทานพระอานนทวา ทานอานนท พรหมชาลสตร พระผมพระภาคเจาตรส ณ ทไหน. ตอบวา ตรสทพระตาหนกในพระราช- อทยานชออมพลฏฐกา ซงอยระหวางกรงราชคฤหกบเมองนาลนทา. ถามวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 132

ทรงปรารภใคร. ตอบวา ทรงปรารภสปปยปรพาชกกบ พรหมทตตมาณพ. ลาดบนน ทานพระมหากสสปถามทานพระอานนทถงนทานแหงพรหมชาลสตร ถามทงบคคล. ถามวา ทานอานนท กสามญญผลสตรเลาตรสทไหน. ตอบวา ทสวนมะมวงของหมอชวก กรงราชคฤห เจาขา. ถามวา ตรสกบใคร. ตอบ วา กบพระเจาอชาตศตร เวเทหบตร โอรสพระนางเวเทห เจาขา. ลาดบนน ทานพระมหากสสปะจงถามทานพระอานนท ถงนทานแหงสามญญผลสตร ถาม ทงบคคล. ทานพระมหากสสปถามแมทง ๕ นกาย โดยอบายนนแลทานพระ- อานนท ถกถามแลวถามเลากตอบไดหมด. ปฐมมหาสงคตสงคายนาใหญครง แรกน พระเถระ. ๕๐๐ รปชวยกนทา สเตห ปจห กตา เตน ปจสตาต จ เถเรเหว กตตตา ๗ เกรกาต ปวจจต. ปฐมมหาสงคต การทาสงคายนาใหญครงแรก อนพระเถระ ๕๐๐ รป ชวยกนทา ดวยเหตนน ทานจงเรยกวา ปญจสตา และ เพราะภกษเหลานนลวนเปนพระเถระทงนน จงเรยกวา เถรกา ลทธ- เถระวาท. เมอปฐมมหาสงคตน กาลงดาเนนไป เมอทานพระอานนท อนทาน พระมหากสสปะ ครนถามคมภรทฆนกายและคมภรมชฌมนกายเปนตนหมด แลว เมอจะถามคมภรขททกนกาย ตามลาดบ ในทายคาททานถามเปนตน อยางนวา ทานอานนท มงคลสตร พระผมพระภาคเจาตรส ณ ทไหน ดงน จงถามถงนทานในคานวา ถามทงนทาน ถามทงบคคล. ทานพระอานนท ประสงคจะกลาวนทานนนใหพศดารวา ตรสอยางใด ผใดฟงมา ฟงเมอใด และผใดกลาว กลาวทใด กลาวแกผโด จะกลาวขอความนนใหหมด เมอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 133

จะแสดงความนนวา ตรสไวอยางน, ขาพเจาฟงมา, ฟงมาสมยหนง, พระ- ผมพระภาคเจาตรส, ตรสทกรงสาวตถ, ตรสแกเทวดา ดงนจงกลาววา เอวมเม สต เอก สมย ภควา สาวตถย วหรต เชตวเน อนาถ- ปณฑกสส อาราเม ฯปฯ ภควนต คาถาย อชฌภาส. คาน ทาน พระอานนทกลาวไวอยางน. กแลคานนพงทราบวา ทานกลาวไวในเวลาทา ปฐมมหาสงคต. บดน จะอธบายในขอนวา ตรสเพราะเหตไร. เพราะเหตททาน พระมหากสสปะถามถงนทาน ฉะนน ทานจงกลาวนทานนนไวพศดารตงแต ตน อกอยางหนง เพราะเหตทเทวดาบางเหลาเหนทานพระอานนทนงเหนอ ธรรมาสน หอมลอดวยคณะผเชยวชาญ จงเกดจตคดวา "ทานพระอานนท นเปนเวเทหมน แมโดยปกตนบเพยงอยในศากยตระกล เปนทายาทของพระ- ผมพระภาคเจา แมแตพระผมพระภาคเจา กทรงยกยองไวในตาแหนง เอตทคคะถง ๕ สถาน เปนผประกอบดวยอจฉรยอพภตธรรม ๔ ประการ เปน ทรกทตองใจของบรษท ๔ บดน เหนทจะเปนรชทายาทโดยธรรมของพระผม พระภาคเจา เกดเปนพทธะ ผร". ฉะนน ทานพระอานนท รทวถงความปรวตกทางใจของเทวดาเหลา นนดวยใจตนเอง ทนการยกยองคณทไมเปนจรงนนไมไดเพอแสดงภาวะทตน เปนเพยงสาวก จงกลาววา เอวมเม สต เอก สนย ภควา ฯปฯ อชฌภาส. ในระหวางนพระอรหนต ๕๐๐ รปและเทวดาหลายพน กชอชม ทานพระอานนทวา สาธ สาธ. แผนพนมหาปฐพกไหว ฝนดอกไมนานา ชนดกหลนลงจากอากาศ ความอศจรรยอยางอนกปรากฏมากมาย และเทวดา มากหลายกเกดความสงเวชวา คาใด เราฟงมาตอพระพกตรของพระผ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 134

มพระภาคเจา คานน แมเหตการณผานพนสายตามาแลว กมาเกดได. คาน ทานพระอานนท แมจะกลาวในเวลาทาปฐมมหาสงคต กพงทราบวาทาน กลาวเพราะเหตน ดวยประการฉะน. ดวยการพรรณนามาเพยงเทาน กเปน อนประกาศความแหงกงคาถานวา วตต เยน ยทา ยส มา เจต วตวา อม วธ กลาววธนวา ผใดกลาว กลาวเมอใด กลาวเพราะเหตใด.

พรรณนาปาฐะวา เอว เปนตน เพอประกาศความทรวบรดไวดวยหวขอเปนตน อยางนวา เอวมจจา- ทปาสส อตถ นานปปการโต ความแหงปาฐะวา เอว เปนตน โดย ประการตาง ๆ บดน ขออธบายดงน ศพทวา เอว น พงเหนวา ใชในอรรถทงหลายมเปนตนวา ความเปรยบเทยบ ความแนะนา ความยกยอง ความตเตยน การรบคา อาการ การชแจง การหามความอน. จรงอยางนน เอว ศพทน ใชในความเปรยบเทยบ ไดในประโยคเปนตนอยางนวา เอว ชาเตน มจเจน กตตพพ กสล พห สตว เกดมาแลว ควรบาเพญกศลใหมาก ฉนนน ใชในความแนะนา ไดในประโยคเปนตน เอว เต อภกกมตพพ เอว เต ปฏกกมตพพ เธอพงกาวไปอยางน พงถอยกลบ อยางน. ใชในความยกยอง ไดในประโยคเปนตน เอวเมต ภควา เอว- เมต สคต ขอนนเปน อยางน พระผมพระภาคเจา ขอนนเปน อยางน พระสคต. ใชในความตเตยน ไดในประโยคเปนตนวา เอวเมว ปนาย วสล ยสม วา ตสส มณฑกสส สมณกสส วณณ ภกสต กหญง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 135

ถอยคนนกลาวสรรเสรญสมณะหวโลนนน อยางน อยางน ทกหน ทกแหง. ใชในการรบคา ไดในประโยคเปนตนอยางน วา เอว ภนเตต โข เต ภกข ภควโต ปจจสโสส ภกษเหลานน ทลรบพระดารส ของพระผมพระภาคเจาวา อยางนน พระเจาขา. ใชในอาการ ไดในประโยคเปนตนอยางนวา เอว พยา โข อห ภนเต ภควตา ธมม เทสต อาชานาม ขาแตทานผเจรญ ขาพเจา ยอมรทวถงธรรมทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงแลว อยางน จรง. ใชในการชแจง ไดในประโยคเปนตนวา เอห ตว มาณวก เยน สมโณ อานนโท เตน- ปสงกม. อปสงกมตวา มม วจเนน สมณ อานนท อปปาพาธ อปปาตงก ลหฏาน พล ผาสวหาร ปจฉ สโภ มาณโว โตเทยยปตโต ภวนต อานนท อปปาพาธ อปปาตงก ลหฏาน พล ผาสวหาร ปจฉตต เอวจ วเทห สาธ กร ภว อานนโท เยน สภสส มาณวสส โตเทยยปตตสส นเวสน เตน- ปสงกมต อนกมป อปาทาย มานแนะ พอหนม เจาจงเขาไปทาทานพระ- อานนท แลวเรยนถามทานพระอานนท ถงความไม มอาพาธ ความไมมโรค ความคลองแคลว ความม กาลง ความอยสาราญ และจงพดอยางนวา สภมาณพ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 136

โตเทยยบตร เรยนถามทานพระอานนทถงความไมม อาพาธ ความไมมโรค ความคลองแคลว ความม กาลง ความอยสาราญ และจงกลาวอยางนวา สาธ ขอทานพระอานนท โปรดอนเคราะหเขาไปยงนเวศน ของสภมาณพโตเทยยบตรดดวยเถด. ใชในการหามความอน ไดในประโยคเปนตนอยางนวา ต ก มถ กาลามา อเม ธมมา กสลา วา อกสลา วาต. อกสลา ภนเตต. สาวชชา วา อน- วชชา วาต. สาวชชา ภนเตต. วครหตา วา วปปสตถา วาต. วครหตา ภนเตต. สมตตา สมาทนนา อหตาย ทกขาย สวตตนต โน วา กถ โว เอตถ โหตต. สมตตา ภนเต สมาทนนา ปห ตาย ทกขาย สวตตนต เอว โน เอตถ โหตต. ตรสถามวา ดกอนชาวกาลามะทงหลาย ทาน จะสาคญความขอนนอยางไร ธรรมเหลานเปนกศล หรออกศล. ทลตอบวา เปนอกศล พระเจาขา ตรส ถามวา มโทษหรอไมมโทษ. ทลตอบวา มโทษ พระเจาขา. ตรสถามวา วญชนตเตยนหรอสรรเสรญ เลา. ทลตอบวา ตเตยน พระเจาขา. ตรสถามวา บคคลสมาทานบรบรณแลว เปนไปเพอสงมใชประ- โยชน เพอทกขหรอมใช ในขอนทานมความเหน อยางไร. ทลตอบวา บคคลสมาทานบรบรณแลว เปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 137

ไปเพอสงมใชประโยชน เพอทกข ขอพระองคม ความเหนในขอน อยางน พระเจาขา. แตในทน พงเหนวา เอวศพท ใชในอรรถ คออาการ การชแจง และการหามความอน. ในอรรถทง ๓ นน พระเถระแสดงอรรถนดวย เอว ศพท ทมอรรถ เปนอาการวา พระดารสของพระผมพระภาคเจาพระองคนน ละเอยดโดยนย ตาง ๆ เกดขนโดยมากอธยาศย สมบรณดวยอรรถและพยญชนะ. มปาฏหารย ตาง ๆ อยาง ลมลกโดยธรรม อรรถ เทศนาและปฏเวธ มากระทบโสต พอ เหมาะแกภาษาของตน ๆ ของสรรพสตวทงหลาย ใครจะสามารถรไดโดย ประการทงปวง แตขาพเจาแมใชเรยวแรงทงหมดใหเกดความอยากจะฟง ก ไดฟงมาอยางน คอแมขาพเจากไดฟงมาแลวโดยอาการอยางหนง. ดวยเอวศพท ทมอรรถเปนการชแจง พระเถระเมอจะเปลองตนวา ขาพเจามใชพระสยมภ พระสตรน ขาพเจามไดทาใหแจง จงแสดงพระสตร ทงสนทควรกลาวในบดนวา เอวมเม สต คอแมขาพเจากไดยนมาอยางน. ดวยเอวศพท ทมศพทเปนการหามความอน พระเถระเมอแสดง พลงความทรงจาของตน อนควรแกภาวะทพระผมพระภาคเจาทรงสรรเสรญ ไวอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย อานนทเปนยอดของภกษสาวกของเรา ซง เปนพหสต มคต มสต มธต เปนพทธอปฏฐาก ดงน ยอมใหเกดความ อยากฟงแกสตวทงหลาย ดวยกลาววา ขาพเจาฟงมาแลวอยางน คานน ไม ขาดไมเกน ไมวาโดยอรรถหรอพยญชนะ บณฑตพงเหนอยางนเทานน ไม พงเหนเปนอยางอน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 138

แกบท เม เมศพท พบกนอยในความ ๓ ความ. จรงอยางนน เมศพท ม ความวา มยา อนเรา ไดในประโยคเปนตนวา ภาถาภคต เม อโภชเนยย โภชนะทไดมาดวยการขบกลอม อนเราไมควรบรโภค. มความวา มยห แกเรา ไดในพระโยคเปนตนวา สาธ เม ภนเต ภควา สงขตเตน ธมม เทเสต ดละ พระเจาขา ขอพระผมพระภาค- เจา โปรดทรงแสดงธรรมโดยยอแกขาพระองคดวยเถด. มความวา มม ของเรา ไดในประโยคเปนตนวา ธมมทายาทา เม ภกขเว ภวถ ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายจงเปนธรรม ทายาทของเราเถด. แตในทน เมศพท ยอมถกตองในความทงสองคอ เม สต อน ขาพเจาฟงมา มม สต การฟงของขาพเจา.

แกบท สต สตศพทน มอปสรรคและไมมอปสรรค ตางกนโดยความหลายความ เชนมความวา ไป ปรากฏ กาหนด สงสม ขวนขวาย เสยงทรทางโลตะ และรตามแนวโสตทวารเปนตน. จรงอยางนน สตศพทนน มความวาไป ไดในประโยคเปนตนวา เสนาย ปสโต เคลอนทพ ไป. มความวา ปรากฏ ไดในประโยคเปนตนวา สตธมมสส ปสสโต ผมธรรมปรากฏแลว เหนอย. มความวา กาหนด ไดในประโยคเปนตนวา อวสสตา อวสสตสส ภกษณมความกาหนด ยนดการทชายผมความกาหนดมาลบคลาจบตองกาย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 139

มความวา สงสม ไดในประโยคเปนตนวา ตมเหห ป ปสต อนปปก ทานทงหลายสงสมบญเปนอนมาก. มความวา ขวนขวาย ไดในประโยคเปนตนวา เย ฌานปปสตา ธรา ปราชญเหลาใดขวนขวายในฌาน. มความวา เสยงทรทางโสตะ ไดในประโยคเปนตนวา ทฏ สต มต รปทเหน เสยงทไดยน อารมณททราบ. มความวา รตามแนวโสตทวาร ไดในประโยคเปนตนวา สตธโร สตสนนจโย ทรงสตะ สงสมสตะ. แตในทน ศพทวา สตะ มความวา เขาไปทรงไวหรอการทรงจา ไวดวยวถวญญาณ ซงมโสตวญญาณเปนหวหนา. ในคานน เมอใด เมศพท มความวา มยา อนขาพเจา เมอนนกประกอบความวา อนขาพเจาฟงมา แลว คอทรงจาไวแลวดวยวถวญญาณ อนมโสตวญญาณเปนหวหนา อยางน. เมอใด เมศพท มความวา มม ของขาพเจา เมอนน กประกอบความวาการ ฟงของขาพเจาคอการทรงจาไว ดวยวถวญญาณอนมโสตวญญาณเปนหวหนา. บรรดาบททง ๓ เหลานน ดงพรรณนามาน บทวา เอว เปนบท ชถงกจคอหนาทของโสตวญญาณ. บทวา มยา เปนบทชถงบคคลผประกอบ ดวยโสตวญญาณทกลาวแลว. บทวา สต เปนบทชถงการถอเอาไมขาดไม เกนและไมวปรต เพราะปฏเสธภาวะคอการไมไดฟง. นยหนง บทวา เอว เปนบทแสดงถงภาวะทมจตคดจะฟงเปนตน เปนไปในอารมณ โดยประการตาง ๆ. บ ทวา เม เปนบทแสดงถงตว. บทวา สต เปนบทแสดงถงธรรม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 140

อกนยหนง บทวา เอว เปนบทชแจงธรรมทควรชแจง. บทวา เม เปนบทชแจงตวบคคล. บทวา สต เปนบทชแจงกจคอหนาทของตว บคคล. อกนยหนง ศพทวา เอว อธบายถงประการตาง ๆ ของวถจตทง หลาย เปนอาการบญญต ศพทวา เม อธบายถงตวผทา. ศพทวา สต อธบายถงวสย. อกนยหนง ศพทวา เอว อธบายถงกจหนาทของบคคล. ศพทวา สต อธบายถงกจหนาทของวญญาณ. ศพทวา เม อธบายถงบคคลผกอปร ดวยกจทงสอง. อกนยหนง ศพทวา เอว แสดงถงภาวะ. ศพทวา เม แสดงถง บคคล. ศพทวา สต แสดงถงกจของบคคลนน. ในคาเหลานน คาวา เอว และวา เม เปนวชชมานบญญต โดย เปนสจฉกตถปรมตถ. คาวา สต เปนวชชมานบญญต. อกนยหนง คาวา เอว และ เม ชอวา อปาทาบญญต เพราะกลาว อาศยอารมณนน ๆ. คาวา สต ชอวา อปนธาบญญต เพราะกลาวอางอารมณ มอารมณทเหนแลวเปนตน. กในคาทง ๓ นน พระเถระแสดงไมหลงเลอนดวยคาวา เอว. ความ ไมหลงลมเรองทฟงมาดวยคาวา สต อนง พระเถระแสดงการใสใจโดยแยบคาย ดวยคาวา เอว เพราะไมมการแทงตลอดโดยประการตาง ๆ สาหรบผใสใจ โดยไมแยบคาย. แสดงความไมฟงซานดวยคาวา สต เพราะไมมการฟง สาหรบผมจตฟงซาน. จรงอยางนน บคคลผมจตฟงซาน แมทานจะกลาว ครบถวนทกอยาง กจะกลาววา ขาพเจาไมไดยน โปรดพดซาส. กในขอน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 141

บคคลจะใหสาเรจการยงตนไวชอบและความเปนผทาบญไวกอน กดวยการใส ใจโดยแยบคาย จะใหสาเรจการฟงธรรมของสตบรษ และการฟงพาอาศย สตบรษ กดวยความไมฟงซาน กพระเถระแสดงความถงพรอมดวยจกรธรรม ๒ ขอหลงของดวยอาการอนงาม ดวยบทวา เอว น แสดงความถงพรอม ดวยจกรธรรม ๒ ขอตน ดวยความเพยรฟง ดวยบทวา สต อนง พระเถระ แสดงความบรสทธแหงอธยาศย และความบรสทธแหงความเพยรอยางนน คอ แสดงความฉลาดในอธคมดวยความบรสทธแหงอธยาศย ทงแสดงความ ฉลาดในปรยต ดวยความบรสทธแหงความเพยร. อนง พระเถระแสดงความถงพรอมดวยอรรถปฏสมภทาและปฏภาณ ปฏสมภทาของตน ดวยถอยคาอนแสดงปฏเวธมประการตางๆ ดวยคาวา เอว น แสดงความถงพรอมดวยธรรมปฏสมภทาและนรกตปฏสมภทา ดวยถอยคา อนแสดงปฏเวธอนตางดวยขอทควรฟง ดวยคาวา สต น อนงพระเถระ เมอกลาวคาทแสดงถงความใสใจโดยแยบคายน กประกาศใหเขารวา ธรรม เหลาน ขาพเจาเพงดวยใจแลวรทะลปรโปรงแลวดวยทฏฐ ดวยคาวา เอว เมอกลาวคาอนแสดงถงความเพยรฟงน กประกาศใหเขารวา ธรรมเปนอนมาก ขาพเจาฟงแลวทรงจาแลว คลองปากแลว ดวยคาวา สต เมอแสดงความ บรบรณแหงอรรถะและพยญชนะใหเกดความเออเฟอทจะฟง แมดวยคาทง สองน. อนง ทานพระอานนทไมตงธรรมทพระตถาคตทรงประกาศแลว เพอ ตน ลวงเสยซงภมของอสตบรษ เมอปฏญาณความเปนพระสาวก จงกาวลงส ภมของสตบรษ ดวยคาแมทงสน วา เอว เม สต น. อนง พระเถระ ชอวา ยกจตขนจากสทธรรม ทงจตไวในพระสทธรรม. อนงเมอแสดงวา พระดารสของพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน ขาพเจา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 142

ฟงมาแลวอยางสนเชง ชอวา เปลองตน อางพระศาสดา แนบสนทพระพทธ- ดารส ตงแบบแผนธรรมไว. อนงเลา พระเถระไมยอมรบความทคาวา เอว เม สต คนทาให เกดขน เมอเปดการฟงมากอนใคร จงควรทราบวา ทานชอวาทาลายความ ไมเธอ ทาใหเกดสทธาสมปทา ความถงพรอมดวยความเชอในพระธรรมน แกมวลเทวดาและมนษยวา พระดารสน ขาพเจารบมาตอพระพกตรของพระผ- มพระภาคเจาพระองคนน ผแกลวกลาดวยจตเวสารชชญาณ ผทรงทศพล ผ ดารงอยในตาแหนงสงสด ผบนลอสหนาท ผทรงเปนยอดของสรรพสตว ทรงเปนใหญในธรรม ทรงเปนราชาแหงธรรม อธบดแหงธรรม ทรงมธรรม เปนทพงอาศย ทรงหมนจกรอนประเสรฐ คอ สทธรรม ทรงเปนพระสมมา- สมพทธะตรสรชอบลาพงพระองค ในบทดารสนน ไมควรทาความสงสยเคลอบ แคลงในอรรถหรอธรรม บทหรอพยญชนะเลย. กในขอนมคากลาววา วนาสยต อสทธย สทธ วฑเฒต สาสเน เอวมเม สตมจเจว วท โคตมสาวโก. ทานพระอานนท สาวกของพระโคดมพทธเจา เมอกลาวคาวา เอวมเม สต ชอวาทาลายอสทธยะ ความไมเชอ เพมพนศรทธาความเชอในพระศาสนา.

แกอรรถ เอก และ สมย ศพทวา เอก แสดงการกาหนดจานวน. ศพทวา สมย แสดงกาล ทกาหนด. สองคาวา เอก สมย แสดงกาลไมแนนอน ในคานน สมย ศพท มความวา พรอมเพรยง ขณะ กาล ประชม เหตลทธ ไดเฉพาะ ละ และแทงตลอด.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 143

จรงอยางนน สมยศพทนน มความวาพรอมเพรยงไดในประโยคม เปนตนวา อปเปว นาม เสวป อปสงกเมยยาม กาลจ สมยจ อปาทาย ถากระไร เราทงหลายกาหนดกาลและความพรอมเพรยง พงเขา ไปหาแมในวนพรงน มความวา ขณะ ไดในประโยคเปนตนวา เอโก ว โข ภกขเว ขโณ จ สมโย จ พรหมจรยวาสาย ดกอน ภกษทงหลาย โอกาสและ ขณะ เพอกาลอยประพฤตพรหมจรรย มอยางเดยวแล. มความวา กาล ไดในประโยคเปนตนวา อณหสมโย ปรฬาหสมโย กาลรอน กาลกระวนกระวาย. มความวา ประชม ไดในประโยคเปนตนวา มหาสมโย ปวนสม การประชมใหญในปาใหญ. มความวา เหต ไดในประโยคเปนตนวา สมโยป โข เต ภททาล อปปฏวทโธ อโหส, ภควา โข สาวตถย วหรต, โสป ม ชานสสต ภททาล นาม ภกข สตถสาสเน สกขาย อปรปร- การต อยมป โข เต ภททาล สมโย อปปฏวทโธ อโหส. ดกอน ภตทาล เธอกไมรตลอดถงเหตวา พระผมพระภาคเจาประทบอยกรงสาวตถ แมพระองคกจกทรงทราบตวเราวา ภกษชอภตทาลไมทาสกขาใหบรบรณใน คาสอนของของพระศาสดา ดกอนภตทาล เธอไมรตลอดถงเหตแมนแล. มความวาลทธ ไดในประโยคเปนตนวา เตน โข ปน สมเยน อคคหมาโน ปรพพาชโก สมณมณฑกาปตโต สมยปปวาทเก ตน- ทกาจเร เอกสาลเก มลลกาย อาราเม ปฏวสต. สมยนน ปรพาชก ชอ อคคาหมานะ บตรของ นางสมณนณฑกา อาศยอยในอารามของพระ- นางมลลกา ซงมศาลาหลงเดยว มตนมะพลบเรยงรายอยรอบ เปนสถานท สอนลทธ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 144

มความวา ไดเฉพาะ ไดในประโยคเปนตนวา ทฏเ ธมเม จ โย อตโถ โย จตโถ สมปรายโก อตถาภสมยา ธโร ปณฑโตต ปวจจต. ผมปญญา ทานเรยกวา บณฑต เพราะไดเฉพาะ ประโยชนในปจจบน และประโยชนในภายภาคหนา. มความวา ละ ไดในประโยคเปนตนวา สมมา มานาภสมยา อนตมกาส ทกขสส ทาทสดแหงทกข เพราะ ละ มานะไดโดยชอบ. มความวา แทงตลอด ไดในประโยคเปนตนวา ทกขสส ปฬนฏ- โ สงขตฏโ สนตาปฏโ วปรณามฏโ อภสมายฏโ มความ บบคนปรงแตง เรารอน แปรปรวน แทงตลอด. แตในทน สมยศพทนน มความวา กาล. ดวยเหตนน พระเถระจง แสดงวา เอก สมย สมยหนง บรรดาสมยทงหลาย ทเรยกวากาล เปนตน วา ป ฤด เดอน ครงเดอน คน วน เชา กลางวน เยน ยามตน ยามกลาง ยามทาย และคร. ทานอธบายวา สมยของพระผมพระภาคเจานใด ทเรยกวากาลมมาก ซงปรากฏอยางยงในหมเทวดาและมนษย เปนตนอยางนคอ สมยเสดจลงส พระครรภ สมยประสต สมยทรงสงเวช สมยเสดจออกทรงผนวช สมยทรง ทาทกกรกรยา สมยทรงชนะมาร สมยตรสร สมยประทบอยเปนสขในปจจบน สมยเทศนา สมยปรนพพาน บรรดาสมยเหลานน พระเถระแสดงสมยหนง กลาวคอสมยเทศนา. ทานอธบายวา บรรดาสมยทรงทากจดวยพระญาณ และทรงทากจดวย พระกรณา สมยทรงทากจดวยพระกรณานใด บรรดาสมยทรงปฏบตเพอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 145

เพอประโยชนสวนผอนนใด บรรดาสมยทรงปฏบตกรณยกจทงสอง แกบรษท ทประชมกน สมยทรงกลาวธรรมกถานใด บรรดาสมยเทศนาและปฏบต สมย เทศนานใด บรรดาสมยแมเหลานน พระเถระแสดงวา เอก สมย สมยหนง หมายเอาสมยใดสมยหนง. ในขอน ผทกทวงกลาววา กเพราะเหตไร ในพระสตรน ทานจงทา นเทศเปนทตยาวภต ไมทาเหมอนในอภธรรม ททานเทศเปนสตตมวภตตวา ยสม สหเย กามาวจร และในสตตบทอนนอกจากอภธรรมนวา ยสม สมเย ภกขเว ภกข ววจเจว กาเมห และเหมอนในวนย ททานเทศเปนตต- ยาวภตตวา เตน สมเยน พทโธ ภควา. ขอกลาวชแจงดงน เพราะใน พระอภธรรมและพระวนยนน สมยศพทมอรรถเปนอยางนน สวนในพระสตร นมอรรถเปนอยางอน. ความจรงบรรดาปฎกทงสามนน ในอภธรรมปฎก สมยศพทมอรรถวากาหนดภาวะ. จรงอย อธกรณะ กคอสมยศพททมความวา กาล และมความวาประชม และภาวะแหงธรรมมผสสะเปนตนนนกาหนดได ดวยภาวะแหงสมยคอขณะ ความพรอมเพรยงและเหตแหงธรรมทงหลายม ผสสะเปนตน ทกลาวแลวในอภธรรมปฎกและสตตบทอนนน เพราะฉะนน ทานจงทานเทศเปนสตตมวภตต ในอภธรรมปฎกนน เพอสองความนน. สวนในวนยปฎก สมยศพท มความวาเหตและมความวา กรณะ. จรง อย สมยทรงบญญตสกขาบทนนใด แมพระเถระมพระสารบตรเปนตน ยงร ไดโดยยาก โดยสมยนนอนเปนเหต และเปนกรณะ พระผมพระภาคเจาเนอ ทรงบญญตสกขาบททงหลาย กทรงเพงถงเหตแหงการบญญตสกขาบทจงประทบ อย ณ สถานทนน ๆ เพราะฉะนน ทานจงทานเทศเปนตตยาวภตตไวใน วนยปฎกนน เพอสองความนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 146

สวนในสตรน และในปาฐะแหงสตตนตปฎก ซงมกาเนดอยางนอน ๆ สมยศพทมอรรถวา อจจนตสงโยค คอทตยาวภตต ทแปลวาตลอด. จรงอย พระผมพระภาคเจาทรงแสดงสตรนหรอสตรอน ตลอดสมยใด กประทบอยดวย พระกรณาวหารตลอดไปคอตลอดสมยนน เพราะฉะนน สมย ศพทจงควร ทราบวา ทานทานเทศเปนทตยาวภตตไวในสตรน กเพอสองความนน. ใน ขอน มคากลาววา ต ต อตถมเปกขตวา ภมเมน กรเณน จ อตร สมโย วตโต อปโยเคน โส อธ. ทานพจารณาอรรถนน ๆ กลาวสมยศพทในปฎก อนดวยสตตมวภตตและดวยตตยาวภตต แตในสต- ตนตปฎกน สมยศพทนน ทานกลาวดวยทตยาวภตต.

แกอรรถบท ภควา คาวา ภควา นเปนคาเรยกพระผมพระภาคเจานน ผวเศษโดยพระ- คณเปนยอดของสตว เปนครและควรเคารพเหมอนอยางททานกลาวไววา ภควาต วจน เสฏ ภควาต จนนมตตม ครคารวยตโต โส ภควา เตน วจจต. คาวา ภควา เปนคาประเสรฐสด คาวา ภควา เปน คาสงสด พระองคทรงเปนคร และควรแกความเคารพ ดวยเหตนน บณฑตจงเรยกวา ภควา. ความจรง นามคอชอม ๔ คอ อาวตถกะ ชอตามรน ลงคกะชอตามเพศ เนมตตกะ. ชอตามคณ อธจจสมปนนะ ชอตงลอย ๆ. ชอวาอธจจสมปปนนนาม ทานอธบายวา เปนนามทตงตามความพอใจ. ในนามทง ๔ นน นามเปนตน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 147

อยางนวา โคลก โคฝก โคงาน ชอวา อาวตถกนาม. นามเปนตนอยางนวา คนมไมเทา [คนแก] คนมฉตร [พระราชา] สตวมหงอน [นกยง] สตวม งวง [ชาง] ชอวาลงคกนาม. นามเปนตนอยางนวา ผมวชชา ๓ ผมอภญญา ๖ ชอวา เนมคกนาม. นามเปนตนอยางนวา ผเจรญดวยสร ผเจรญดวย ทรพย ซงเปนไปไมเพงความของคา ชอวา อธจจสมปปนนนาม. สวนนาม วาภควาน เปนเนมตตกนามโดยพระคณ ไมใชพระนางเจามหามายา พทธ- มารดาตง ไมใชพระเจาสทโธนมหาราช พทธบดาตง ไมใชพระประยรญาต ๘๔,๐๐๐ พระองคตง ไมใชเทวดาพเศษมทาวสกกะ ทาวสนดสตเปนตนตง เหมอนอยางททานพระสารบตรกลาวไววา พระนามวา ภควา นพระพทธมารดา มไดตง ฯลฯ. พระนามคอภควา เปนสจฉกาบญญต. เพอประกาศพระคณ ทงหลาย ทเปนคณเนมตตกนาม พระสงคตกาจารยทงหลายจงกลาวคาถานวา ภค ภช ภาค วภตตวา อต อกาส ภคคนต ครต ภาคยวา พหห าเยห สภาวตตตโน ภวนตโค โส ภควาต วจจต. พระผมพระภาคเจานน ทรงพระนามวา ภควา เพราะทรงเปนผมภคะคอโชค เพราะทรงเปนผเสพ [ทสงด] เพราะทรงมภาค [สวนทควรไดรบจตปจจย หรอมสวนแหงธรรม] เพราะทรงเปนผจาแนกธรรม เพราะไดทรงทาการหกบาปธรรม เพราะทรงเปนคร เพราะทรงมภาคยะคอบญ เพราะทรงอบรมพระองคด แลวดวยญายธรรมเปนอนมาก เพราะเปนผถงทสดภพ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 148

กความแหงพระคณบทวา ภควา นน พงเหนตามนยทกลาวไวแลว ในนเทศเปนตนนนแล. อนง ปรยายอนอก มดงน ภาคยวา ภคควา ยตโต ภเคห จ วภตตวา ภตตวา วนตคมโน ภเวส ภควา ตโต. พระองคทรงมบญ ทรงหกกเลส ทรงประกอบ ดวยภคธรรม ทรงจาแนกธรรม ทรงเสพธรรม ทรง คายกเลสเปนเหตไปในภพทงหลายไดแลว เพราะ ฉะนน จงทรงพระนามวา ภควา. ในบทเหลานน พงทราบวา ทานถอลกษณะแหงนรตตศาสตรอยาง นวา ลงอกษรใหม ยายอกษร เปนตน หรอถอลกษณะการรวมเขาในขด ศพทม ปโสทรศพท เปนตน ตามนยแหงศพทศาสตร เมอนาจะเรยกวา พระภาคยวา เพราะพระองคมภาคยะคอบญบารมมทานและศลเปนตน อยาง เยยม อนใหเกดความสขทงโลกยะและโลกตระ แตกเรยกเสยวา ภควา. อนง เพราะเหตทพระองคทรงหกรานกเลส อนทาความกระวน กระวายเรารอนนบแสนประเภท คอประเภทโลภะ โทสะ โมหะ ประเภทวปรต. มนสการ ประเภทอหรกะ อโนตตปปะ ประเภทโกธะ อปนาหะ ประเภทมกขะ ปลาสะ ประเภทอสสา มจฉรยะ ประเภทมายาสาเถยยะ ประเภทถมภะ สารมภะ ประเภทมานะ อตนานะ ประเภทมทะ ปมาทะ ประเภท ตณหา อวชชา. ประเภท อกศลมล ๓ ทจจรต ๓ สงกเลส ๓ มละ ๓ วสมะ ๓ สญญา ๓ วตก ๓ ปปญจธรรม ๓. ประเภทวปรเยสะ ๔ อาสวะ ๔ คนถะ ๔ โอฆะ ๔ โยคะ ๔ อคต ๔ ตณหปปาทะ๔. ประเภทเจโตขละ ๕ วนพนธ ๕ นวรณะ ๕

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 149

อภนนทนะ ๕ ประเภทววาทมล ๖ ตณหากายะ ๖ ประเภทอนสย ๗ ประเภท มจฉตตะ ๘ ประเภทตณหามลกะ ๙ ประเภทอกศลกรรมบถ ๑๐ ประเภท ทฏฐคตะ ๖๒ ประเภทตณหาวจรต ๑๐๘ หรอวาโดยสงเขป คอมาร ๕ คอ กเลสมาร ขนธมาร อภสงขารมาร มจจมาร และเทวปตตมาร ฉะนน เมอ นาจะเรยกวา ภคควา กเรยกเสยวา ภควา เพราะทรงหกรานอนตรายเหลานน เสยได ในขอน ทานกลาวไววา ภคคราโค ภคคโทโส ภคคโมโห อนาสโว ภคคาสส ปาปกา ธมมา ภควา เตน วจจต. ทรงหกราคะ หกโทสะ หกโมทะ ไมมอาสวะ ทรงทก บาปธรรมไดแลว ดวยเหตนน ทานจงเรยกวาภควา. กแลความถงพรอมแหงพระรปกายของพระองค ผทรงไวซงพระบญ- ลกษณะนบรอย เปนอนทานแสดงดวยความททรงมภาคยะคอบญ ความถง พรอมแหงพระธรรมกาย เปนอนทานแสดงดวยความททรงหกโทสะไดแลว. ความเปนผทชาวโลกและคนใกลเคยงนบถอมากกด ความเปนผทคฤหสถและ บรรพชตทงหลายไปมาหาสกด ความเปนผสามารถในอนชวย จดทกขกายและ ทกขใจ แกผไปมาหาสกด ความเปนผทาอปการะเขาดวยอามสทานและธรรม ทานกด ความเปนผสามารถในอนประกอบเขาไวดวยโลกยสขและโลกตตรสข กดเปนอนทานแสดงดวยพระคณสองอยางนน. อนง เพราะเหตท ภค ศพทในโลก เปนไปในธรรม ๖ คอ อสรยะ ธรรมะ ยสะ สร กามะ ปยตตะ กพระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงม อสรยะความเปนใหในจตของพระองคเองอยางเยยม หรอทรงมอสรยะ บรบรณโดยอาการทกอยางทสมมตวาเปนโลกยะ มอณมา ทาตวใหเลก [ยอสวน] ลงฆมาทาตวใหเบา [เหาะ] ทรงมโลกตรธรรมกเหมอนกน ทรงม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 150

ยศบรสทธอยางยง ททรงไดโดยพระคณตามเปนจรง ปรากฏทวสามโลก ทรง มพระสรสงางามทวสรรพางค บรบรณดวยอาการทกอยาง ทรงสามารถใหเกด ขวญตาขวญใจแกผขวนขวายเขาชมพระรปพระโฉมไดทรงมพระกามะ อนหมาย ถงความสาเรจแหงประโยชนททรงประสงค เพราะประโยชนใด ๆ ททรงประ- สงคแลว ปรารถนาแลวจะเปนประโยชน นกตามประโยชนผอนกตามประโยชน นน ๆ กสาเรจสมพระประสงคทงนน และทรงมพระปยตตะ กลาวคอ สมมาวา- ยามะ อนเปนเหตเกดความเปนครของโลกทงปวง ฉะนน ทานจงเรยกวา ภควา โดยอรรถนวาทรงมภคธรรม เพราะความททรงประกอบดวยภคธรรมเหลานน.

แกบทวภตตวา อนง เพราะเหตทพระผมพระภาคเจาทรงเปน วภตตวา ทานอธบาย วา ทรงจาแนก เปดเผย แสดง ซงธรรมทงปวงโดยประเภทมประเภทกศล เปนตน หรอซงธรรมมกศลธรรมเปนตน โดยประเภทมขนธ อายตนะ ธาต สจจะ อนทรยและปฏจจสมปบาทเปนตน หรอซงทกขอรยสจ โดยอรรถคอ ปฬนะบบคน สงขตะอนปจจยปรงแตง สนตาปะแผดเผา วปรณามะแปรปรวน หรอซงสมทยอรยสจ โดยอรรถคอ อายหนะ ประมวลทกขมา นทานะเหต แหงทกข สงโยคะผกไวกบทกข ปลโพธะหนวงไวมใหถงมรรค ซงนโรธ- อรยสจโดยอรรถคอ นสสรณะออกไปจากทกข วเวกะสงดจากทกข อสง- ขตะอนปจจยมไดปรงแตง อมตะเปนสภาพไมตาย ซงมรรคอรยสจโดยอรรถ คอ นยยานกะ นาออกจากทกข เหต เหตแหงนโรธ ทสสนะเหนพระนพพาน อธปไตย ใหญในการเหนพระนพพาน ฉะนน เมอนาจะเรยก วภตตวา แต กเรยกเสยวา ภควา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 151

แกบท ภตตวา

อนง เพราะเหตทพระผมพระภาคเจานน ทรงคบ ทรงเสพ ทรงทา ใหมาก ซงธรรมอนเปนทพพวหาร พรหมวหารและอรยวหาร ซงกายวเวก จตทวเวก และอปธวเวก ซงสญญตวโมกข อปปณหตวโมกข และ อนมตตะ วโมกข และซงอตตรมนสสธรรมทงทเปนโลกยะและโลกตระอนๆ ฉะนน เมอนาทจะเรยกวา ภตตวา แตกเรยกเสยวา ภควา

แกบท ภเวส วนตคมน อนงเลา เพราะเหตทการไป กลาวคอ ตณหาในภพทง ๓ อนพระ- องคทรงคายเสยแลว ฉะนน เมอนาทจะเรยกวา ภเวส วนตคมน แตทาน ถอภอกษรจากภวศพท คอกษรจากคมนศพท และวอกษรจากวนตศพท แลวทาใหเปนทฆะเสยงยาว เรยกเสยวา ภควา เหมอนในทางโลก เนอนา จะเรยกเตม ๆ วา เมหนสส ขสส มาลา แตปราชญทาน [ถอเอา เม จาก เมหนสส ข จาก ขสส ลา จากมาลา] กเรยกเสยวา เมขลา ฉะนนแล. กทานพระอานนทเถระเมอแสดงธรรมตามทไดฟงมา เลาเรยนมา จง ประกาศพระสรรธรรม [ตวธรรม] ของพระผมพระภาคเจาใหประจกษ ดวย คาวา เอวมเม สต ในพระสตรน ดวยคาเพยงเทาน ดวยเหตนน พระ- เถระจงปลอบชนผมใจพลงพลาน เพราะไมพบพระผมพระภาคเจาวา ปาพจน [คอธรรมวนย] น ชอวามศาสดาลวงแลว หามได ธรรมวนยนเปนศาสดา ของทานทงหลาย. ดวยคาวา เอก สมย ภควา พระเถระเมอแสดงความทพระผม- พระภาคเจาไมมอยในสมยนน ชอวาแสดงปรนพพานแหงพระรปกาย. ดวย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 152

คานน พระเถระยอมยงชนผมวเมา เพราะมวเมาในชวตใหสลดใจ และยง อตสาหะในธรรมใหเกดแกชนนนวา พระผมพระภาคเจาแมพระองคนน ผ ทรงแสดงอรยธรรมนอยางนน ทรงทศพล มพระกายดจรางเพชร กยงเสดจ ปรนพพาน ในขอนน คนอนใครเลาจะพงไหเกดความหวงในชวตได. กพระเถระเมอกลาววา เอว ชอวาแสดงเทศนาสมบต ความถง พรอมแหงเทศนา เมอกลาวคาวา เม สต ชอวาแสดงสาวกสมบต ความถง พรอมแหงสาวก. เมอกลาวคาวา เอก สมย ชอวาแสดงกาลสมบต ความ ถงพรอมแหงกาล เมอกลาวคาวา ภควา ชอวาเทสกสมบต ความถอพรอม แหงผแสดง.

แกบท สาวตภย วหรต คาวา สาวตถ ในคาวา สาวตถย วหรต น ไดแกนครอนเปน สถานทอยประจาของฤษชอสวตถะ เหมอนคาวา กากนท มากนนท ฉะนน ดงนน ทานจงเรยกวา สาวตถ เปนศพทอตถลงค [เพศหญง] ปราชญทาง อกษรศาสตรกลาวกนอยางน. สวนพระอรรถกถาจารยทงหลายกลาววา เครอง อปโภคบรโภคสาหรบมนษยมอยทกสงทกอยางในนครนน เหตนน นครนน จงชอวา สาวตถ. แตในการประกอบศพท เมอถกถามวา มสงของอะไร จงอาศยคาวามทกอยาง ประกอบวา สาวตถ มของทกอยาง. เครองอปกรณทกอยาง มพรอมในกรงสาวตถ ทกเมอ เพราะฉะนน หมายถงของทกอยางจงเรยกวา สาวตถ. ราชธานแหงแควนโกศล นารนรมย นาชม นา ชนใจ ไมเงยบจากเสยงทง ๑๐ พรงพรอมดวยขาวนา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 153

กรงสาวตถราชธาน ถงความเจรญไพบลยมงคง รงเรอง นาระรนใจ ดงกรงอาฬกมนทาเทพธานของ เหลาทวยเทพ ฉะนน. ใกลกรงสาวตถนน คานเปนสตตมวภตต ลงในอรรถวาใกล. คาวา วหรต น เปนคาแสดงความพรอมดวยวหารการอย บรรดา อรยาบถวหาร ทพวหาร พรหมวหาร และอรยวหาร แบบใดแบบทนง โดยไมแปลกกน แตในพระสตรน แสดงความประกอบพรอมดวยอรยาบถ. วหาร ในบรรดาอรยาบถตางโดยยน เดน นง นอน อรยาบถหนง. ดวย เหตนน พระผมพระภาคเจาประทบยนกด ทรงดาเนนกด ประทบนงกด บรรทมกด กพงทราบวา วหรต อยทงนน. จรงอย พระผมพระภาคเจา นน ทรงตดความลาบากแหงอรยาบถอยางหนงดวยอรยาบถอกอยางหนง [เปลยนอรยาบถ] ทรงบรหารอตภาพใหเปนไปไมลาบาก เพราะฉะนน จง เรยกวา วหรต ประทบอย.

แกอรรถบท เชตวเน พงทราบวนจฉยในบทวา เชตวเน น ดงน. พระราชกมารชอวา เชตะ เพราะชนะชนผเปนศตรของตน หรอวา เชตะ เพราะประสต เมอ พระราชาทรงชนะชนผเปนศตร หรอวา ชอวา เชตะ แมเพราะพระราชา ทรงขนานพระนามอยางนแกพระราชกมาร เพราะมพระราชประสงคจะใหเปน มงคล. ทชอวา วนะ เพราะใหคบหา อธบายวา ใหทาความภกดแกตน เพราะความถงพรอมแหงตน คอใหเกดความรกในตน. อกอยางหนง ชอวา วนะ เพราะเรยกรอง อธบายวา ประหนงวา วอนขอสตวทงหลายวา เชญ มาใชสอยเราเถด. วนะของเชตราชกมาร ชอวา เชตวน. จรงอย เชตวน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 154

นน อนพระราชกมารพระนามวา เชตะ ปลกสรางบารงรกษา. เชตราชกมาร นนเปนเจาของเชตวนนน เพราะฉะนน จงเรยกกนวาเชตวน. ในพระเชตวน นน.

แกอรรถบท อนาถปณฑกสส อาราเม พงทราบวนจฉยในบทวา อนาถปณฑกสส อาราเม น ดงน. คฤหบดนน ชอสทตตะ โดยบดามารดาตงชอให อนงทานไดใหกอนขาวเปน ทานแกคนอนาถาเปนประจา เพราะทานเปนคนปราศจากมลทนคอความตระหน และเพราะเปนผพรงพรอมดวยคณ มกรณาเปนตน เหตทานเปนผมงคงดวย สมบตทนาปรารถนาทกอยาง ดวยเหตนน ทานจงไดรบขนานนามวา อนาถ- ปณฑกะ. ประเทศทชอวา อาราม เพราะเปนทสตวทงหลาย หรอโดย เฉพาะอยางยงบรรพชตทงหลายพากนมาอภรมย อธบายวา บรรพชตทงหลาย พากนมาจากทนน ๆ ยนดอภรมย อยอยางไมเบอหนาย เพราะพระเชตวนนน งดงามดวยดอกไม ผลไม ใบไมออนเปนตน และเพราะถงพรอมดวยองคของ เสนาสนะ ๕ ประการ มไมไกลเกนไปไมใกลเกนไปเปนตน. อกประการหนง ชอวาอาราม เพราะนาทานทไปในทนน ๆ มาภายในของตนแลวยนด เพราะ สมบตดงกลาวมาแลว . จรงอย อารามนน อนทานอนาถปณฑกคฤหบด ชอจากพระหตถของเขตพระราชกมาร ดวยปเงน ๑๘ โกฏ ใหสรางเสนาสนะ เปนเงน ๑๘ โกฏ เสรจแลวฉลองวหารเปนเงน ๑๘ โกฏ มอบถวายพระภกษ สงฆ มพระพทธเจาเปนประธาน ดวยบรจาคเงน ๕๔ โกฏ อยางน เพราะ ฉะนน จงเรยกกนวา อารามของทานอนาถปณฑกะ. ในอารามของ อนาถปณฑกะนน. กในคาเหลานน คาวา เชตวเน ระบถงเจาของตนกอน คาวา อนาถปณฑกสส อาราเม ระบถงเจาของตนหลง. มคาทกทวงวา ในการ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 155

ระบถงพระเชตวนและอารามเหลานน มประโยชนอะไร. ขอชแจงดงน. กลาว โดยอธการกอน ประโยชนกคอเปนการทาการกาหนด [ตอบ] คาถามทวาตรส ไว ณ ทไหนอยางหนง เปนการประกอบผทตองการบญอน ๆ ไวในการถง [ถอเอา] แบบอยาง อยางหนง. จรงอย ในประโยชนสองอยางนน ทรพย ๑๘ โกฏ ทไดจากการขายทดน ในการปลกสรางปราสาททมประตและซมและตน ไมทงหลายทมคาหลายโกฏ เปนการบรจาคของพระเชตราชกมาร. ทรพย ๕๔ โกฏ เปนการบรจาคของทานอนาถปณฑกคฤหบด. ดวยการระบถงพระเชตวน และอารามนน ทานพระอานนท เมอแสดงวาผตองการบญยอมทาบญทงหลาย อยางน กยอมประกอบผตองการบญอน ๆ ไวในการถอเอาเปนแบบอยาง โดยประการใด. การประกอบผตองการบญไวในการถอเอาแบบอยาง กพง ทราบวาเปนประโยชนในขอนโดยประการนน. ในขอนผทกทวงกลาววา ผวา พระผมพระภาคเจาประทบอยใกล กรงสาวตถกอน ทานพระอานนทกไมควรกลาววา ในพระเชตวน อาราม ของทานอนาถปณฑกะ แตถาประทบอยในพระเชตวนนน กไมควรกลาววา ใกลกรงสาวตถ. ดวยวาพระผมพระภาคเจาไมอาจประทบ อยในสถานทสองแหง ในเวลาเดยวกนได. ขอชแจงดงน ขาพเจากลาวมาแลวมใชหรอวา คาวา สาวตถย เปนสตตมวภตตลงในอรรถ วาใกล เพราะวา เปรยบเหมอนฝงโค เทยวไปอยใกลแมนาคงคาและยมนาเปนตน เขากเรยกวา เทยวไปใกลแมนา คงคา เทยวไปใกลแมนายมนา ฉนใด พระผมพระภาคเจาเมอประทบ อย ณ พระเขตวนอารามของทานอนาถปณฑกะใกลกรงสาวตถ กพงทราบวา ประทบ อย ณ พระเชตวน อารามของทานอนาถปณฑกะใกลกรงสาวตถ แมในพระ- สตรน กฉนนน. จรงอย คาวา สาวตถ ของพระเถระ กเพอแสดงโคจร- ตาม คาทเหลอ กเพอแสดงสถานทอยประจาอนเหมาะแกบรรพชต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 156

ในคาทงสองนน พระเถระแสดงการอนเคราะหคฤหสถของพระผม- พระภาคเจาดวยการระบกรงสาวตถ แสดงการอนเคราะหบรรพชตดวยการ ระบพระเชตวนเปนตน . อกนยหนง แสดงการงดเวน อตตกลมถานโยค เพราะ ถอเอาปจจย ดวยคาตน แสดงอบายงดเวน กามสขลลกานโยค เพราะ ละวตถกามดวยคาหลง. อนง แสดงความพากเพยรในเทศนาดวยคาตน แสดง ความนอมไปในวเวก ดวยคาหลง แสดงการเขาไปดวยกรณา ดวยคาตน และ แสดงการเขาไปดวยปญญา ดวยคาหลง. แสดงความทพระผมพระภาคเจาทรง นอมไปในอนจะใหสาเรจหตสขแกสตวทงหลาย ดวยคาตน แสดงความททรง ไมตดอยในการบาเพญหตสขแกผอน ดวยคาหลง. แสดงความอยผาสก อน มการทรงสละสขทประกอบดวยธรรมเปนนมต ดวยคาตน แสดงการอยผาสก อนมการประกอบเนอง ๆ ซงอตตรมนสสธรรมเปนนมต ดวยคาหลงทแสดง ความททรงมอปการะมากแกมนษยทงหลาย ดวยคาตน . แสดงความททรงม อปการะมากแกเทวดาทงหลาย ดวยคาหลง. แสดงความทพระผมพระภาคเจา เสดจอบตในโลก เจรญเตบใหญในโลก ดวยคาตน แสดงความทโลกฉาบทา พระองคไมได ดวยคาหลง มอยางดงกลาวมานเปนตน. คาวา อถ ใชในอรรถวาไมขาดสาย ศพทวา โข เปนนบาต ใชในอรรถวา แสดงเรองอน ๆ ดวยสองคานน พระเถระแสดงวา เรองอน ๆ นเกดขนในพระวหารของพระผมพระภาคเจาไมขาดสายเลย. เรองนนคออะไร คอเรองเทวดาองคหนงเปนตน . ศพทวา อตรา องคหนง ในคาวา อตรา เทวดาองคหนงนน แสดงความไมแนนอน. จรงอย เทวดานน ไมปรากฏนามและโคตร เพราะฉะนน ทานจงกลาววา อตรา. เทวดาก คอเทพนนแล คาวา อตรา น สาธารณะทวไปแกหญงและชาย แต ในทนผชายเทานน คอเทพบตร. กคาอะไรเลา เทพบตรทานกลาววา เทวดา โดยเปนสาธารณนาม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 157

แก อภกกนตศพท ในคาวา อภกกนตาย รตตยา น อภกกนตศพทใชในความ ทงหลาย ม สนไป ด งาม ยนดยง เปนตน. ในความเหลานน ใชในความวา สนไป ไดในประโยคเปนตนอยางน วา อภกกนตา ภนเต รตต, นกขนโต ปโม ยาโม จรนสนโน ภกขสงโฆ อททสต ภนเต ภควา ภกขน ปาฏโมกข ขาแตพระ- องคผเจรญ ราตรสนไปแลว ปฐมยานลวงไปแลว ภกษสงฆนงนานแลว ขอ พระผมพระภาคเจา โปรดทรงแสดงปาฏโมกขแกภกษทงหลายเถดพระเจาขา. ใชในความวา ด ไดในประโยคเปนตนอยางนวา อย อเมส จตนน ปคคาลาน อภกกนตตโต จ ปณตตโร จ นดกวา ประณตกวา บคคล ๔ จาพวกน. ใชในความวา งาม ไดในประโยคเปนตนอยางนวา โก เม วนทต ปาทาน อทธยา ยสสา ชล อภกนเตน วณเณน สพพา โอภาสย ทสา. ใครหนอ รงเรองดวยฤทธดวยยศ มวรรณะงาม สองรศมสวางทวทศ มาไหวเทาเรา. ใชในความวา ยนดยง ไดในประโยคเปนตนอยางนวา อภกกนต โภ โคตม อภกกนต โภ โคตม ไพเราะจรง ทานพระโคดม ไพเราะจรง ทานพระโคดม. แตในพระสตรน ใชในความวา สนไป. ทานอธบายวา บทวา อภกกนตาย รตตยา แปลวา เมอราตรสนไปแลว. ในคาวา อภกนตวณณา น อภกกนตศพทในความวา งาม. วณณศพท ใชในความวา ผว สรรเสรญ พวกตระกล เหต ทรวดทรง ขนาด รปายตนะ เปนตน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 158

ใชในความวา ผว ไดในประโยคเปนตนอยางนวา สวณณวณโณ ภควา พระผมพระภาคเจาม พระฉว ดงทอง. ใชในความวา สรรเสรญ ไดในประโยคเปนตนอยางนวา ดกอน คฤหบด คาสรรเสรญพระสมณโคดมเหลานน ทานรวบรวมไวเมอไร. ใชในความวาพวกตระกล ไดในประโยคเปนตนอยางนวา ทานพระ- โคดม วรรณะ ๔ เหลานน. ใชในความวาเหต ไดในประโยคเปนตนอยางนวา เกน นะ วณเณน คนะเถโนต วจจต เพราะเหตอะไรเลาหนอ จงมาวาเราเปนผขโมยกลน. ใชในความวา ทรวดทรง ไดในประโยคเปนตนอยางนวา มหนต หตถราชวณณ อภนมมตวา เนรมตวรวดทรงเปนพระยาชาง. ใชในความวา ขนาด ไดในประโยคเปนตนอยางนวา ตโย ปตตสส วณณา ขนาดของบาตรสามขนาด. ใชในความวา รปายตนะ ไดในประโยคเปนตนอยางนวา วณโณ คนโธ รโส โอชา รป กลน รส โอชา. วณณศพทนน ในสตรน พงเหนวาใชในความวา ผว ดวยเหตนน ทานจงอธบายวา บทวา อภกกนตวณณา แปลวา มวรรณะนารก.

แกอรรถบท เกวลกปป เกวลศพทในบทวา เกวลกปปน มความหมายเปนอเนก เชน ไม มสวนเหลอ โดยมาก ไมปน [ลวน ๆ ] ไมมากเกน มนคง ไมเกาะ เกยว จรงอยางนน เกวลศพทนนมความวาไมมสวนเหลอ ไดในประโยค เปนตนอยางนวา เกวลปรปณณ ปรสทธ พรหมจรย พรหมจรรยบร- สทธบรบรณ ไมมสวนเหลอ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 159

มความวา โดยมาก ไดในประโยคเปนตนอยางนวา เกวลกปปา จ องคมคธา ปหต ขาทนย โภชนย อาทาย อปสงกมสสนต ชาวองคะและชาวมคธะ สวนมาก ถอของเคยว ของกน เขาไปเฝา. มความวาไมปน [ลวน ๆ] ไดในประโยคเปนตนอยางนวา เกวลสส ทกขกขนธสส สมทโย โหต ความเกดแหงทกขขนธ ลวน ๆ มอย. มความวา ไมมากเกนไดในประโยคเปนตนอยางนวา เกวล สทธา- มตตก นน อยมายสมา ทานผนมเพยงศรทธาอยางเดยว แนแท. มความวา มนคง ไดในประโยคเปนตนอยางนวา อายสมโต ภนเต อนรทธสส พาหโย นาม สทธวหารโก เกวลกปป สงฆเภทาย โต ขาแตพระองคผเจรญ สทธวหารก ของทานพระอนรทธะ ชอวาพาหยะ ตงอยในสงฆเภท การทาสงฆใหแตกกน ตลอดกป มนคง. มความวาไมเกาะเกยว ไดในประโยคเปนตนอยางนวา เกวล วสตวา อตตมปรโสต วจจต ผไมเกาะเกยวอยจบพรหมจรรยแลว ทานเรยกวา บรษสงสด. แตในสตรน เกวลศพทนน ทานประสงคเอาความวา ไมมสวน เหลอ. สวนกปปศพท มความหมายมากเปนตนวา ความเชอมน โวหาร กาล บญญต ตดแตง วกปป เลศ และโดยรอบ. จรงอยางนน กปปศพทนน มความวาเชอมน ไดในประโยคเปนตน อยางนวา โอกปปนยเมต โภโต โคตมสส ยถา ต อรหโต สมมาสมพทธสส นนเปนความเชอมนตอทานพระโคดม เหมอนอยาง เชอมน ตอพระอรหนตสมมาสมพทธเจา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 160

มความวา โวหาร ไดในประโยคเปนตนอยางนวา อนชานาม ภกขเว ปจห สมณกปเปห ผล ปรภชต ดกอนภกษทงหลายเรา อนญาต ฉนผลไมดวยสมณโวหาร ๔ ประการ. มความวา กาล ไดในประโยคเปนตนอยางนวา เยน สท นจจ กปป วหราม ไดยนวา เราจะอยตลอดกาล เปนนตย ดวยธรรมใด. มความวา บญญต ไดในประโยคเปนตนอยางนวา อ จจายสมา กปโป ทาน กปปะ อยางน. มความวา ตดแตง ไดในประโยคเปนตนอยางนวา อลงกโต กปปต- เกสมสส แตงตว แตงผมและหนวด. มความวาควร ไดในประโยคเปนตนอยางนวา กปปต ทวงคลกปโป ภกษไวผมสององคลยอมควร. มความวา เลศ ไดในประโยคเปนตนอยางนวา อตถ กปโป นปชชต ทาเลศเพอจะนอนมอย. มความวา โดยรอบ ไดในประโยคเปนตนอยางนวา เกวลกปป เวฬวน โอภาเสตวา สองรศม รอบ ๆ พระเวฬวน. แตในสตรน กปปศพทนน ทานประสงคเอาความวา โดยรอบ โดยประการทในคาวา เกวลกปป เชตวกน น ควรจะทราบความอยางนวา สองรศมตลอดพระเชตวน โดยรอบไมเหลอเลย. บทวา โอภาเสตวา ไดแก แผดวยรศม. อธบายวา ทารศมเปน อนเดยวกน รงโรจนอยางเดยวกน เหมอนพระจนทรและเหมอนพระอาทตย คาวา เยน ภควา เตนปสงกม เปนตตยาวภตตลงในอรรถแหง สตตมวภต โดยประการทพงเหนความในคาน อยางนวา พระผมพระภาคเจา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 161

ประทบ อย ณ ทใด เทพบตรกเขาไปเฝา ณ ทนน. หรอพงเหนความในคาน อยางนวา พระผมพระภาคเจา ขนเทวดาและมนษยพงเขาไปเฝา โดยเหตใด เทพบตรกเขาไปเฝาโดยเหตนนนนแหละ. กพระผมพระภาคเจา อนเทวดา และมนษยพากนเขาไปเฝา ดวยเหตอะไร. ดวยประสงคจะบรรลคณวเศษม ประการตาง ๆ เหมอนตนไมใหญทออกผลอยเปนนจ อนฝงนกพากนเขาไป กดวยประสงคจะบรโภคผลไมซงมรสอรอย ฉะนน. ทานอธบายวา บทวา อปสงกม แปลวาไปแลว . คาวา อปสงกมตวา เปนคากลาวถงสดทายแหง การเขาไปเฝา. อกอยางหนง ทานอธบายวา เทวดาไปอยางนนแลว ตอนน กไปยงสถานทตอจากอาสนะ กลาวคอทใกลพระผมพระภาคเจา. บทวา ภควนต อภวาเทตวา ไดแก ถวายบงคม นอมนมสการพระผมพระภาค เจา. ศพทวา เอกมนต เปนศพทนเทศทาเปน ภาวนปสกลงค. ทาน อธบายวา โอกาสหนง สวนขางหนง. อกนยหนง คานเปนทตยาวภตต ลง ในอรรถสตตมวภตต. ศพทวา อฏาส ปฎเสธอรยาบถนงเปนตน อธบาย วา สาเรจการยน คอไดยนแลว. ถามวา กเทวดานนยนอยางไร จงชอวาไดเปนผยนอย สวนขาง หนง. ตอบวา ทานโปราณาจารยกลาววา น ปจฉโต น ปรโต นาป อาสนนทรโต น กจเฉ โนป ปฏวาเต น จาป โอณตณณเต อเม โทเส ววชเชตวา เอกมนต ตา อห.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 162

ไมยนขางหลง ไมยนขางหนา ไมยนใกลและ ไกล ไมยนทชนแฉะ ไมยนเหนอลม ไมยนทตาและ ทสง ยนเวนโทษเหลาน ชอวายน ณ สวนขางหนง ดงน. ถามวา เพราะเหตไร เทวดาองคน จงยนอยางเดยวไมนง. ตอบวา เพราะเทวดาประสงคจะกลบเรว. จรงอย เทวดาทงหลาย อาศยอานาจประโยชนบางอยาง จงมาสมนษยโลก เหมอนบรษผสะอาด มา เขาสวม. กโดยปกต มนษยโลก ยอมเปนของปฏกล เพราะเปนของเหมน สาหรบเทวดาเหลานน นบแตรอยโยชน เทวดาทงหลาย ไมอภรมยในมนษย- โลกนนเลย ดวยเหตนน เทวดาองคนน จงไมนง เพราะประสงคจะทากจทมา แลวรบกลบไป. กมนษยทงหลาย ยอมนงกเพอบรรเทาความลาบากแหงอรยา- บถมเดนเปนตนอนใด ความลาบากอนนนสาหรบเทวดาไมม เพราะฉะนน เทวดาจงไมนง. อนง พระมหาสาวกเหลาใด ยนแวดลอมพระผมพระภาคเจา พระ- ผมพระภาคเจากทรงนบถอตอบพระมหาสาวกเหลานน [คอประทบยน] แม เพราะเหตนน เทวดาจงไมนง. อนง เทวดาไมนงกเพราะเคารพในพระผมพระภาคเจา. จรงอยทนง ยอมบงเกดแกเทวดาทงหลายผประสงคจะนง เทวดาองคนไมปรารถนาทนงนน ไมคดแมแตจะนง จงไดยน ณ สวนขางหนง. บทวา เอกมนต ตา โข สา เทวตา ความวา เทวดาองค นน ยน ณ สวนขางหนง ดวยเหตเหลานนอยางนแลว. บทวา ภควนต คาถาย อขฌภาส ความวา ไดทลพระผมพระภาคเจา ดวยคารอยกรอง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 163

อนกาหนดดวยอกขระบท. วาอยางไร. วาอยางนวา พห เทวา มนสสา จ ฯปฯ พรห มงคลมตตม.

เรองมลเหตเกดมงคลปญหา ในการพรรณนามงคลสตรนน เพราะเหตทขาพเจาตงมาตกาหวขอไว วา เนอจะพรรณนาความแหงปาฐะมอาทวา เอว โดยประการตางๆ จะกลาว ถงสมฏฐานมลเหต ดงน นเปนโอกาสทจะกลาวถงสมฏฐานมลเหตนน ฉะนน จะกลาวถงสมฏฐานมลเหตเกดมงคลปญหาเสยกอนแลวภายหลง จงจกพรรณนา ความแหงบทคาถาเหลาน. เลากนมาวา ในชมพทวป มหาชนชมนมกนในทนน ๆ เชนใกลประต เมอง สภาแหงสถานราชการเปนตน มอบทรพยสนเงนทอง ใหเขาเลาเรอง ตาง ๆ เชน เรองนานางสดามาเปนตน. เรองหนง ๆ เลาอยถง ๔ เดอนจงจบ ในสถานทนน . วนหนง เรองมงคลปญหากเกดขนวา อะไรเลาหนอ เปน มงคล. สงทเหนหรอเปนมงคล เรองทไดยนหรอเปนมงคล หรอเรองททราบ เปนมงคล ใครหนอรจกมงคล ดงน. ครงนน บรษผหนง ชอทฏฐมงคลกะ [นบถอสงทเหนเปนมงคล] กลาววา ขาพเจารจกมงคล. สงทเหนเปนมงคลในโลก รปทสมมตกนวา เปนมงคลยง ชอวาทฏฐะ. รปอยางไรเลา. คนบางคนในโลกน ตนแตเชาเหน นกกระเตนบาง เหนตนมะตมรนบาง เหนหญงมครรภบาง เหนเดกรน หนม ตกแตงประดบกาย เทนหมอเตมนาบาง ปลาตะเพยนแดงสดบาง มา อาชาไนยบาง รถเทยมมาบาง. โคผบาง โคเมยบาง โคแดงบาง กหรอวาเหน รปแมอนใด เหนปานนน ทสมมตกนวาเปนมงคลยง รปทเหนน เรยกวา ทฏฐมงคล. คนบางพวกกยอมรบคาของเขา บางพวกกไมยอมรบ พวกทไม ยอมรบ กขดแยงกบเขา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 164

ครงนน บรษผหนง ชอสตมงคลกะ กกลาววา ทานเอย ขนชอวา ตายอมเหนของสะอาดบาง ของไมสะอาดบาง ของดบางของไมดบาง ของ ชอบใจบาง ของไมชอบใจบาง ผวา รปทผนน เหนพงเปนมงคลไซร กจะพง เปนมงคลทงหมดนะส เพราะฉะนน รปทเหนไมเปนมงคล. กแตวาเสยงท ไดยนตางหากเปนมงคล. เสยงทสมมตวาเปนมงคลยง. ชอวาสตะ อยางไรเลา. คนบางตนในโลกน ลกขนแตเชา ไดยนเสยงเชนนวา เจรญแลว เจรญอย เตม ขาว ใจด สร เจรญดวยสร วนน ฤกษด ยามด วนด มงคลด หรอเสยงทสมมตวามงคลยงอยางใดอยางหนง. เสยงทไดยนน เรยกวาสตมงคล. บางพวกกยอมรบคาของเขา บางพวกกไมยอมรบ พวกทไมยอมรบ กขดแยง กบเขา. ครงนน บรษผหนง ชอ มตมงคลกะ กลาววา ทานเอย แทจรง ขนชอวาห ยอมไดยนเสยงดบางไมดบาง ชอบใจบาง ไมชอบใจบาง ผวา เสยงทผนนไดยน พงเปนมงคลไซร กจะเปนมงคลทงหมดนะส. เพราะฉะนน เสยงทไดยนจงไมเปนมงคล. กแตวาสงททราบแลวตางหากเปนมงคล. กลนรส และโผฏฐพพะสงทพงถกตอง ชอวามตะ. อยางไรเลา. คนบางคนลกแตเชา สดกลนดอกไมมกลนดอกปทมเปนตนบาง เคยวไมสฟนขาวบาง จบตองแผน ดนบาง จบตองขาวกลาเขยวบาง มลโคสดบาง เตาบาง งาบาง ดอกไม บาง ผลไมบาง ฉาบทาดวยดนขาวโดยชอบบาง นงผาขาวบาง โพกผาโพกขาว บาง กหรอวาสดกลน ลมรส หรอถกตองโผฏฐพพะ ทสมมตวาเปนมงคลยง อยางอนใด เหนปานนน สงดงกลาวมาน เรยกวามตมงคล. บางพวกกยอม รบคาแมของเขา บางพวกกไมยอมรบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 165

ในสามพวกนน ทฏฐมงคลกบรษ กไมอาจทาใหสตมงคลกบรษและ มตมงคลกบรษยนยอมได ทงสามฝายนน ฝายหนง กทาอกสองฝายใหยนยอม ไมได บรรดามนษยเหลานน พวกใดยอมรบคาของทฏฐมงคลกบรษ พวกนน กถอวารปทเหนแลว เทานนเปนมงคล. พวกใด ยอมรบคาของสตมงคลกบรษ และมตมงคลกบรษ พวกนนกถอวาเสยงทไดยนเทานนเปนมงคล สงทได ทราบเทานน เปนมงคล. เรองมงคลปญหาน ปรากฏไปทวชมพทวป ดวย ประการฉะน. ครงนน มนษยทวชมพทวปถอกนเปนพวกๆ พากนคดมงคลทงหลาย วา อะไรกนหนอเปนมงคล. อารกขเทวดาของมนษยพวกนน ฟงเรองนน แลว กพากนคดมงคลทงหลายเหมอนกน. เหลาภมมเทวดา เปนมตรของ เทวดาเหลานน ฟงเรองจากอารกขเทวดานนแลว กพากนคดมงคลอยางนน เหมอนกน. อากาสฏฐกเทวดาเปนมตรของเทวดาเหลานน จตมหาราชกเทวดา เปนมตรของอากาสฏฐกเทวดาเหลานน โดยอบายน ตราบถงอกนฏฐเทวดา เปนมตรของสทสสเทวดา ฟงเรองจากสทสสเทวดานนแลว กถอกนเปนพวก ๆ พากนคดมงคลทงหลาย ดวยอบายอยางน การคดมงคลไดเกดไปในททกแหง จนถงหมนจกรวาล. กการคดมงคลเกดขนแลว แมวนจฉยวานเปนมงคล น เปนมงคลแตกยงไมเดดขาด จงตงอยถง ๑๒ ป. ทงมนษยทงเทวดาทงพรหม หมดดวยกนเวน พระอรยสาวกแตกเปน ๓ พวก คอทฏฐมงคสกะ สตมงคลกะ และมตมงคลกะ แมแตพวกหนง กตกลงตามเปนจรงไมไดวา นเทานนเปน มงคล มงคลโลกาหล การแตกตนเรองมงคลเกดขนแลวในโลก. ขนชอวา โกลาหลม ๕ คอ กปปโลาหล จกกวตตโกลาหล พทธโกลาหล มงคลโกลาหล โมเนยยโกลาหล. บรรดาโกลาหลทง ๕

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 166

นน เหลาเทวดาชนกามาวจร ปลอยศรษะ สยายผม รองไห เอาหตถเชด นาตา นงผาสแดง ทรงเพศแปลก ๆ อยางยง เทยวไปในถนมนษยรองบอก กลาววา ลวงไปแสนป กปจกปรากฏ โลกนจกพนาศ มหาสมทรจกแหง มหาปฐพนและขนเขาสเนร จกถกไฟไหมจกพนาศ โลกพนาศจกมจนถง พรหมโลก. ดกอนทานผนรทกข ขอทานทงหลายจงพากนเจรญเมตตาไวเถด จงพากนเจรญกรณา มทตา อเบกขา ไวเถด ทานผนรทกขจงบารงมารดาบดา จงยาเกรงทานผเปนผใหญในตระกล ตนกนเถด อยาไดประมาทกนเลย. น ชอวา กปปโกลาหล. เทวดาชนกามาวจรนนแล เทยวไปในถนมนษยบอกกลาววา ลวงไป รอยป พระเจาจกรพรรดจกเกดขนในโลก. นชอวา จกกวตตโกลาหล. สวนเทวดาชนสทธาวาส ประดบองคดวยอาภรณพรหม โพกผาของ พรหมทพระเศยรเกดปตปราโมทย กลาวพระพทธคณ เทยวไปในถนมนษย บอกกลาววาลวงไปพนป พระพทธเจาจกอบตในโลก. มชอวา พทธโกลาหล. เทวดาชนสทธาวาสนนแหละ รจตของพวกมนษย เทยวไปในถน มนษยบอกกลาววา ลวงไปสบสองป พระสมมาสมพทธเจา จกตรสมงคล. น ชอวา มงคลโกลาหล. เทวดาชนสทธาวาสนนแหละ เทยวไปในถนมนษย บอกกลาววา ลวง ไปเจดป ภกษรปหนงสมาคมกบพระผมพระภาคเจา จกทลถามโมเนยยปฏปทา นชอวา โมเนยยโกลาหล. บรรดาโกลาหลทง ๕ น มงคลโกลาหลของเทวดา และมนษยทงหลายเกดขนแลวในโลก. ครงนน เมอเทวดาและมนษยทงหลาย พากนเลอกเฟนกยงไมได มงคลทงหลาย ลวงไป ๑๒ ป เทวดาชนดาวดงสคบหาสมาคมกน กชวยกน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 167

คดอยางนวา เจาของเรอนกเปนหวหนาของตนภายในเรอน เจาของหมบาน กเปนหวหนาของชาวหมบาน พระราชากเปนหวหนาของมนษยทงหลาย ทาว สกกะจอมทวยเทพพระองคน กเปนผเลศประเสรฐสดของพวกเรา คอเปน อธบดของเทวโลกทงสอง [ชนจาตมหาราชและดาวดงส] ดวยบญ เดช อสรยะ ปญญา. ถากระไร เราจะพงพากนไปทลถามความขอนกะทาวสกกะ จอมทวย เทพเถด. เทวดาเหลานน กพากนไปยงสานกทาวสกกะ ถวายบงคมจอม ทวยเทพ ซงมพระสรระมสรดวยอาภรณประจาพระองค อนเหมาะแกขณะนน มหมอปสร ๒๕๐ โกฏหอมลอม ประทบนงเหนอบณฑกมพลสลาอาสนอน ประเสรฐ ภายใตตนปารฉตตกะ แลวยน ณ ทควรสวนหนง ทลวา ขอ ประทานพระวโรกาส พระองคผนรทกข โปรดทรงทราบเถด. บดน มงคล ปญหาตงขนแลว พวกหนงกลาววา รปทเหนเปนมงคล พวกหนงกลาววา เสยงทไดยนเปนมงคล พวกหนงกลาววาสงททราบแลวเปนมงคล บรรดาทาน เหลานน พวกขาพระบาทและพวกอนยงไมไดขอยต สาธ ขอพระองคโปรด ทรงพยากรณตามเปนจรง แกพวกขาพระบาทดวยเถด. ทาวสกกะเทวราชแม โดยปกต ทรงมปญหา จงตรสวาเรองมงคลนเถดขนทไหนกอนเลา. ทลวา ขาแตเทวราช พวกขาพระบาทฟงคาของพวกเทวดาชนจาตมมหาราช ตอจาก นน พวกเทวดาจาตมมหาราชกฟงคาของพวกอากาสฏฐเทวดา พวกอากาสฏฐ- เทวดาฟงคาของพวกภมมเทวดา พวกภมมเทวดาฟงคาของเทวดาผรกษามนษย พวกเทวดาผรกษามนษยกลาววา เรองมงคลเกดขนในมนษยโลก. ลาดบนน ทาวสกกะจอมทวยเทพตรสถามจอมเทวดาเหลานนวา พระสมมาสมพทธเจา ประทบอยทไหน. เทวดาทงหลายทลวา ประทบอยใน มนษยโลก พระเจาขา. ตรสถามวา ใครไดทลถามพระผมพระภาคเจา พระองคนนแลหรอ. ทลวา ไมมใคร พระเจาขา. ตรสวา ดกอนทานผนรทกข

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 168

ทาไมหนอ ทานทงหลาย จงมาทงดวงไฟเสยแลวมาตามไฟตอจากแสงหงหอย ดวยเหตไร ทานทงหลายจงมาลวงเลยพระผมพระภาคเจา ผทรงแสดงมงคลไว ไมเหลอเสยเลา ยงเขาใจวาควรจะไดถามเรา มาเถดทานผนรทกขทงหลาย เรา จะทลถามพระผมพระภาคเจาพระองคนน พวกเราคงจกไดการพยากรณปญหา อน มสรแนแท จงมเทวโองการใชเทพบตรองคหนงวา ทานจงไปทลถามพระ- ผมพระภาคเจาเถด. เทพบตรองคนนแตงองคดวยเครองอลงการ อนเหมาะ แกขณะนน รงโรจนดจสายฟาแลบ มหมเทพแวดลอม ไปยงพระเชตวน มหาวหาร ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวยน ณ ทสมควรสวนหนง เมอ ทลถามมงคลปญหา จงกลาวเปนคาถาวา พห เทวา มนสสา จ เปนตน. นเปนมลเหตเกดมงคลปญหา

พรรณนาคาถาวา พห เทวา บดน จะพรรณนาความแหงบทคาถา. ศพทวา พห แสดงจานวน ไมแนนอน ดวยเหตนน ทานจงอธบายวา หลายรอย หลายพน หลายแสน ชอวา เทวะ เพราะเลน อธบายวา เลนกบ กามคณ ๕ หรอโชตชวงดวย สรของตน. อกนยหนง บทวา เทวา ไดแก เทพทง ๓ คอสมมตเทพ อปปตตเทพ และวสทธเทพ เหมอนอยางททานกลาวไววา บทวา เทวา ไดแก เทพ ๓ คอ สมมตเทพ อป- ปตตเทพ วสทธเทพ บรรดาเทพทง ๓ นน พระราชา พระราชเทว พระราชกมาร ชอวาสมมตเทพ. เทพ ตงแตชนจาตมมหาราชกาและสงขนไปกวานน ชอวา อปปตตเทพ ทานทเรยกกนวาพระอรหนต ชอวา วสทธเทพ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 169

ในเทพทง ๓ นน ในสตรน ทานประสงคเอาอปปตตเทพ. ชอวา มนษย เพราะเปนเหลากอของพระมน. แตโบราณาจารยกลาววา ชอวา มนษย เพราะเปนผมใจสง. มนษยเหลานน ม ๔ คอชาวชมพทวป ชาว อปรโคยานทวป ชาวอตตรกรทวป ชาวปพพวเทหทวป ในสตรนทานประสงค เอามนษยชาวชมพทวป. ชอวามงคล เพราะสตวเจรญรงเรองดวยคณเหลานน อธบายวา สตวถงความสาเรจและความเจรญ. บทวา อจนตย แปลวา คดกนแลว. บทวา อากงขมานา ไดแก ประสงค ปรารถนา กระหยม. บทวา โสตถาน แปลวา ความสวสด ทานอธบายวา ความทธรรมทงหลาย อนเปนไปในปจจบน และภายภาคหนาทกอยาง สวยดงาม. บทวา พรห ไดแกแสดง ประกาศ บอก เปดเผย จาแนก ทาใหงาย. บทวา มงคล ไดแก เหตแหงความสาเรจ เหตแหงความเจรญ เหตแหงสมบตทกอยาง. บทวา อตตม ไดแก วเศษประเสรฐ นาประโยชนสขมาใหโลกทงปวง ดงกลาวมาน เปนการพรรณนาตามลาดบบทแหงคาถาทงหลาย. สวนความรวมมดงน เทพบตรนนแลเหนเทวดาในหมน จกรวาล ชมนมกนในจกรวาลน เพราะอยากจะฟงมงคลปญหา พากนเนรมตอตภาพ อนละเอยด ๑๐ บาง ๒๐ บาง ๓๐ บาง ๔๐ บาง ๕๐ บาง ๖๐ บาง ๗๐ บาง ๘๐ บาง ขนาดโอกาสปลายขนทรายขนหนง ยนหอมลอมพระผมพระ- ภาคเจา ซงประทบนงเหนอพทธอาสนอนประเสรฐทจดไว เปลงพระรศม ครอบงาเทวดามารพรหมทงหมด ดวยพระสรและพระเดช และหยงรปรวตก แหงใจของเหลามนษยชาวชมพ ทไมไดมาประชมในสมยนน ดวยใจตนเอง กลาวคาถา เพอถอนลกศรคอความสงสยของเทวดาและมนษยทงปวงวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 170

เทวดาและมนษยเปนอนมาก ปรารถนาความ สวสด จงพากนคดมงคลทงหลาย ขอพระองคโปรด ตรสบอกมงคลดวยเถด พระเจาขา. ขาแตพระผมพระภาคเจา พระองคเปนผซงขาพระองคทลถามแลว โดยอนมตของเทวดาเหลานน และโดยอนเคราะหมนษยทงหลาย มงคลอนใด เปนอดมสงสด เพราะนามาซงประโยชนสขแกขาพระองคหมดดวยกน โปรด อาศยพระกรณาตรสบอกมงคลอนนน แกขาพระองคทงหลายแล.

พรรณนาคาถาวา อเสวนา จ พระผมพระภาคเจา ทรงสดบคาของเทพบตรนน อยางนแลว จงตรส พระคาถาวา อเสวนา จ พาลาน เปนตน. ในพระคาถานน บทวา อเสวนา ไดแก การไมคบ ไมเขาไปใกล. บทวา พาลาน ความวา ชอวาพาล เพราะเปนอย หายใจได อธบายวา เปนอยโดยเพยงหายใจเขาหายใจออก ไมเปนอยโดยความเปนอย ดวยปญญา. ซงพาลเหลานน. บทวา ปณฑตาน ความวา ชอวาบณฑต เพราะดาเนนไป อธบาย วา ดาเนนไปดวยคต คอความรในประโยชนทเปนปจจบนและภายภาคหนา ซงบณฑตเหลานน. บทวา เสวนา ไดแก การคบ การเขาใกล ความมบณฑตนน เปนสหาย มบณฑตนน เปนเพอน ความพรกพรอมดวยบณฑตนน. บทวา ปชา ไดแก การสกการะ เคารพนบถอ กราบไหว. บทวา ปชเนยยาน แปลวา ผควรบชา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 171

บทวา เอตมมงคลมตตม ความวา พระผมพระภาคเจา ทรง ประมวลการไมคบพาล ๑ การคบบณฑต ๑ การบชาผทควรบชา ๑ ทงหมด จงตรสวา เอตมมงคลมตตม. ทานอธบายวา คาใดทานถามวา โปรด ตรสบอกมงคลอนอดมเถด ทานจงถอคานนวา มงคลอนอดม ในขอนนกอน นเปนการพรรณนาบทแหงคาถาน. สวนการพรรณนาความแหงบทนน พงทราบดงน พระผมพระภาค เจา ทรงสดบคาของเทพบตรนนอยางนแลว จงตรสพระคาถานวา อเสวนา จ พาลาน เปนตน. ในคาถานน คาถาม ๔ คอ ปจฉตคาถา อปจฉตคาถา สาน- สนธกคาถา อนนสนธกคาถา. บรรดาคาถาทง ๔ นน คาถาททรงถกผถามถามแลว จงตรสชอวา ปจฉตคาถา ไดในประโยคเปนตนอยางนวา ปจฉาม ต โคตม ภรป กถกโร สาวโกสาธ โหต ทานพระโคดม ผมปญญากวางขวางดงแผนดน ขาพเจาขอถามทาน สาวกทาอยางไรจงเปนคนด และประโยควา กถ น ตว มารส โอฆมตร ทานผนรทกข ทานขามโอฆะอยางไรเลาหนอ. คาถาทพระองคไมไดถกถามแตตรสโดยพระอธยาศยของพระองคเอง ชอวา อปจฉตคาถา ไดในประโยคเปนตนอยางนวา ย ปเร สขโต อาห ตทรยา อาห ทกขโต คนอน ๆ กลาวสงใดวาเปนสข พระอรยะทงหลาย กลาวสงนนวาเปนทกข. คาถาของพระพทธะทงหลายแมทงหมด ชอวา สานสนธกคาถา เพราะบาลวา สนทานาห ภกขเว ธมม เทเสสสาม ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงธรรมมนทานคอเหต ดงน. ทชอวาอนส- สนธคาถา คาถาไมมเหต ไมมในศาสนาน กบรรดาคาถาเหลานดงกลาวมา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 172

น คาถามชอวา ปจฉตคาถา เพราะเปนคาถาทพระผมพระภาคเจาถก เทพบตรทลถามแลวจงตรสตอบ. กคาถาน บอกคนทไมควรคบ ในคนท ควรคบและไมควรคบ แลวจงบอกคนทควรคบ เปรยบเหมอนบรษผฉลาด รจกทาง รจกทงทมใชทาง ถกถามถงทาง จงบอกทางทควรละเวนเสยกอน แลว ภายหลงจงบอกทางทควรยดถอไววา ในทตรงโนนมทางสองแพรง. ในทางสองแพรงนน พวกทานจงละเวนทางซายเสยแลว ยดถอเอาทางขวา ฉะนน. กพระผมพระภาคเจา เปนเสมอนบรษผฉลาดในทางอยางทตรสไววา ดกอนตสสะ คาวาบรษผฉลาดในทางนเปนชอ ของตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา. จรงอยตถาคต อรหนตสมมาสมพทธเจานน ฉลาดรโลกน ฉลาดร โลกอน ฉลาดรถนมจจ ฉลาดรทงมใชถนมจจ ฉลาด รบวงมาร ฉลาดรทงมใชบวงมาร. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาเมอตรสบอกถงบคคลทไมควรคบ กอน จงตรสวา การไมคบพาล การคบบณฑต ความจรงคนพาลทงหลาย ไมควรคบ ไมควรเขาใกลเหมอนทางทควรละเวน แตนน กควรคบ ควร เขาใกลแตบณฑตเหมอนทางทควรยดถอไว. ผทกทวงกลาววา กเพราะเหตไร พระผมพระภาคเจาเมอตรสมงคล จงตรสการไมคบพาลและการคบบณฑตกอน ขอชแจงดงน เพราะเหตทพวกเทวดาและมนษยยดความเหนวามงคลในสงท เหนแลวเปนตนน ดวยการคบพาล ทงการคบพาลนน กไมเปนมงคล ฉะนน พระผมพระภาคเจาเมอทรงตเตยนการสมคบกบคนทมใชกลยาณมตร ซงหก รานประโยชนทงโลกนและโลกหนาและทรงสรรเสรญการสมาคมกบกลยาณมตร ซงใหสาเรจประโยชนในโลกทงสอง จงตรสการไมคบพาลและการคบบณฑต กอน แกเทวดาและมนษยเหลานน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 173

สตวทงหลายทกประเภท ผประกอบดวยอกศลกรรมบถมปาณาตบาต เปนตน ชอวา พาล ในจานวนพาลและบณฑตนน. พาลเหลานน จะร ไดกดวยอาการทงสาม เหมอนอยางทพระผมพระภาคเจาตรสไว. พระสตรวา ดกอนภกษทงหลาย พาลลกษณะของพาล ๓ เหลาน. อนง ครทง ๖ ม ปรณกสสปเปนตน และสตวอน ๆ เหนปานนนเหลานน คอ เทวทต โกกาลกะ กฏโมทกะ ตสสขณฑาเทวบตร สมทททตตะ นางจญจมาณวกา เปนตน และพชายของทฆวทะ ครงอดตพงทราบวา พาล. พาลเหลานน ยอมยงตนเองและเหลาคนททาตามคาของตนใหพนาศ ดวยทฏฐคตะความเหนทคนถอไวไมด ดงเรอนทถกไฟไหม เหมอนพชาย ของทฆวทะ ลมลงนอนหงาย ดวยอตภาพประมาณ ๖๐ โยชน หมกไหมอย ในมหานรก อยถง พทธนดร และเหมอนตระกล ๕๐๐ ตระกล ทชอบ ใจทฏฐความเหนของพชายของทฆวทะนน เขาอยรวมเปนสหายของพชายของ ทฆวทะนนแหละ หมกไหมอยในมหานรกฉะนน. สมจรงดงทพระผมพระภาค เจาตรสไวดงนวา ดกอนภกษทงหลาย ไฟลามจากเรอนไมออหรอ เรอนหนา ยอมไหมแมเรอนยอด ซงฉาบไวทงขาง นอกขางใน กนลมได ลงกลอนสนท ปดหนาตางไว เปรยบฉนใด ดกอนภกษทงหลาย ภยทกชนด ยอม เกดเปรยบฉนนนเหมอนกน ภยเหลานน ทงหมดเกด จากพาล ไมเกดจากบณฑต. อปทวะทกอยางยอม เกด ฯลฯ อปสรรคทกอยางยอมเกด ฯลฯ ไมเกดจาก บณฑต. ดกอนภกษทงหลาย ดงนนแลพาลเปนภย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 174

บณฑตไมเปนภย พาลอบาทว บณฑตไมอบาทว พาลเปนอปสรรค บณฑตไมเปนอปสรรค ดงน. อนง พาลเสมอนปลาเนา ผคบพาลนน กเสมอนหอดวยใบไมทหอ ปลาเนา ยอมประสบภาวะทวญชนทอดทง และรงเกยจ. สมจรงดงทพระผม พระภาคเจาตรสไววา ปตมจฉ กสคเคน โย นโร อปนยต กสาป ปต วายนต เอว พาลปเสวนา. นรชนผใดผกปลาเนาดวยปลายหญาคา แมหญา คาของของนรชนผนน กมกลนเนาฟงไปดวย การคบ พาลกเปนอยางนน. อนงเลา เมอทาวสกกะจอมทวยเทพประทานพร แกกตตบณฑต ก กลาวอยางนวา พาล น ปสเส น สเณ น จ พาเลน สวเส พาเลนลลาปสลลาป น กเร น จ โรจเย. ไมควรพบพาล ไมควรพง ไมควรอยรวมกบพาล ไมพงทาการเจรจาปราศรยกบพาล และไมควรชอบใจ. ทาวสกกะ ตรสถามวา กนน เต อกร พาโล วท กสสป การณ เกน กสสป พาลสส ทสสน นาภกงขส. ทานกสสปะ ทาไมหนอ พาลจงไมเชอทาน โปรดบอกเหตมาส เพราะเหตไร ทานจงไมอยากเหน พาลนะทานกสสปะ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 175

อกตตบณฑตตอบ อนย นยต ทมเมโธ อธราย นยชต ทนนโย เสยยโส โหต สมมา วตโต ปกปปต วนย โส น ชานาต สาธ ตสส อทสสน. คนปญญาทราม ยอมแนะนาขอทไมควรแนะนา ยอมประกอบคนไวในกจทมใชธระ การแนะนาเขาก แสนยาก เพราะเขาถกวากลาวโดยด กโกรธ พาลนน ไมรจกวนย การไมเหนเขาเสยไดกเปนการด. พระผมพระภาคเจา เมอทรงตเตยนการคบพาลโดยอาการทงปวงอยาง น จงตรสวาการไมคบพาลเปนมงคล บดนเมอทรงสรรเสรญการคบบณฑต จงตรสวา การคบบณฑตเปนมงคล. สตวทกประเภท ผประกอบดวยกศลกรรมบถ ๑๐ มเจตนางดเวนปาณาตบาตเปนตน ชอวา บณฑต ใน จาพวกพาลและบณฑตนน. บณฑตเหลานน จะพงรไดกดวยอาการทง ๓ เหมอนอยางทพระผม พระภาคเจาตรสไว พระสตรวา ดกอนภกษทงหลาย บณฑตลกษณะของ บณฑต เหลานน. อนง พระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา พระอสตมหา- สาวก พระสาวกอนของพระตถาคต และบณฑตมสเนตตศาสดา มหาโควนท- ศาสดา พระวธรบณฑต สรภงคดาบส พระมโหสธ สตโสมบณฑต พระเจานมราช อโยฆรกมาร และ อกตตบณฑต เปนตน พงทราบวาบณฑต. บณฑตเหลานน เปนผสามารถกาจดภยอปทวะและอปสรรคไดทก อยาง แกพวกททาตามคาของตน ประหนงปองกนไดในเวลามภย ประหนง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 176

ดวงประทปในเวลามด ประหนงไดขาวนาเปนตน ในเวลาถกทกขมหวระหาย เปนตนครอบงา. จรงอยางนน อาศยพระตถาคต พวกเทวดาและมนษยนบ ไมถวน ประมาณไมไดพากนบรรลธรรมเปนทสนอาสวะ ดารงอยในพรหม. โลก ดารงอยในเทวโลก เกดในสคตโลก ตระกลแปดหมนตระกล ทาจต ใหเลอมใสในพระสารบตรเถระ และบารงพระเถระดวยปจจย กบงเกดใน สวรรค. ตระกลทงหลายทาจตใหเลอมใส ในพระมหาสาวกทงปวง นบตงแต พระมหาโมคคลลานะ พระมหากสสปเปนตนไป กอยางนนเหมอนกน สาวก ทงหลายของสเนตตศาสดา บางพวกกเกดในพรหมโลก บางพวก กเขาเปน สหายของเหลาเทพชน ปรนมมตวสวตด ฯลฯ บางพวกกเขาเปนสหายของ คฤหบดมหาศาล. แมพระผมพระภาคเจากไดตรสไวดงนวา ดกอนภกษทง หลาย ไมมภยแตบณฑต ไมมอปททวะแตบณฑต ไมมอปสรรคแตบณฑต. อนง บณฑตเสมอนของหอมมกฤษณา และดอกไมเปนตน คนผคบ บณฑตกเสมอนหอดวยใบไมทหอของหอมมกฤษณาและดอกไมเปนตน ยงประ- สบภาวะทวญชนชมเชยและพอใจ. แมพระผมพระภาคเจากไดตรสไวดงนวา ตครจ ปลาเสน โย นโร อปนยหต ปตตาป สรภ วายนต เอว ธรปเสวนา. นรชนผใดหอกฤษณาไวดวยใบไมแมใบไมของ นรชนผนนกสงกลนหอมฟง การคบบณฑต กเหมอน อยางนน. อนงเลา เมอทาวสกกะจอมทวยเทพประทานพรแก อกตตบณฑตก กลาววา ธร ปสเส สเณ ธร ธเรน สห สวเร ธเรนลลาปสลลาป ต กเร ตจ โรจเย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 177

ควรพลบณฑต ควรฟงบณฑต ควรอยรวมกบ บณฑต ควรทาการเสทนาปราศรยกบบณฑต และ ควรชอบใจบณฑตนน. ทาวสกกะจอมทวยเทพตรสถามวา กนน เต อกร ธโร วท กสสป การณ เกน กสสป ธรสส ทสสน อภกงขส. ทานกสสปะ ทาไมหนอ บณฑตจงไมทาตอ ทาน โปรดบอกเหตมาส เพราะเหตไรหนอ ทานจง อยากพบบณฑต นะทานกสสปะ. อกตตบณฑตตอบวา นย นยต เมธาว อธราย น ยญชต สนโย เสยยโส โหต สมมา วตโต น กปปต วนย โส ปชานาต สาธ เตน สมาคโม. บณฑตยอมแนะนาเรองทควรแนะนา ไมจงคน ไปในกจมใชธระ แนะนาเขากงายด เพราะเขาถกวา กลาวโดยด กไมโกรธ บณฑตนนรวนย สมาคมกบ บณฑตนนได เปนการด. พระผมพระภาคเจา เมอทรงสรรเสรญการคบบณฑต โดยธรรมทง ปวงอยางน จงตรสวา การคบบณฑตเปนมงคล. บดน เมอจะทรงสรรเสรญ การบชาบคคลผเขาถงความเปนผควรบชาโดยลาดบ ดวยการไมคบพาลและ การคบบณฑตนน จงตรสวา ปชา จ ปชเนยยาน มงคล การบชาผท ควรบชาเปนมงคล. พระผมพระภาคพทธเจาขา ชอวา ปชเนยยะ เพราะทรง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 178

เวนจากโทษทกอยาง และเพราะทรงประกอบดวยคณทกอยาง และภายหลง จากนน กพระปจเจกพทธเจา พระอรยสาวกทงหลาย ชอวาปชเนยยะ. จรงอย การบชาปชเนยยบคคลเหลานน แมเลกนอย กเปนประโยชนสขตลอดกาลยาว นาน. ในขอน มเรองนายสมนมาลาการและนางมลสกาเปนตน เปนตวอยาง. ใน ๒ เรองนน จะกลาวแตเรองเดยว พอเปนตวอยาง. ความวา เชาวนหนง พระผมพระภาคเจาทรงอนตรวาสกแลวทรงถอ บาตรจวร เสดจเขาไปบณฑบาตยงกรงราชคฤห ขณะนน นายชางดอกไมชอ สมนมาลาการ กาลงเดนถอดอกไมสาหรบพระเจาพมพสาร จอมทพมคธ ไดเหน พระผมพระภาคเจาเสดจถงประตกรงผองใสนาเลอมใสประดบดวยพระมหาปร- สลกษณะ ๓๒ ประการและพระอนพยญชนะ ๘๐ ประการรงเรองดวยพระพทธสร ครนเหนแลว เขากคดวา พระราชาทรงรบดอกไมแลวกจะพงประทานทรพย รอยหนงหรอพนหนง กอนนนกจะพงเปนความสขเพยงโลกนเทานน. แตการ บชาพระผมพระภาคเจา ยอมจะมผลประมาณไมได นบไมถวนนาประโยชน สขมาใหตลอดกาลยาวนาน. เอาเถดจาเราจะบชาพระผมพระภาคเจาดวยดอกไม เหลานน ดงนเขามจตเลอมใส จบดอกไมกาหนงเหวยงไปเฉพาะพระพกตร พระผมพระภาคเจา. ดอกไมทงหลายไปทางอากาศประดษฐานเปนเพดานดอก ไมอยเหนอพระผมพระภาคเจา. นายมาลาการเหนอานภาพนน กมจตเลอมใส ยงขน จงเหวยงดอกไมไปอกกาหนง แมดอกไมเหลานน กไปประดษฐาน เปนเกราะดอกไม. นายมาลาการเหวยงดอกไมไป ๘ กา อยางน ดอกไมเหลา นน กไปประดษฐานเปนเรอนยอดดอกไม. พระผมพระภาคเจา ประทบอยในเรอนยอด มหาชนกชมนมกน. พระผมพระภาคเจาทอดพระเนตรเหนนายมาลาการ กทรงทาอาการแยมให ปรากฏ พระอานนทเถระกทลถามถงเหตททรงแยมดวยคดวา พระพทธเจา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 179

ทงหลาย ไมมเหต ไมมปจจย จะไมทรงแยมใหปรากฏ. พระผมพระภาคเจา ตรสวา อานนท นายมาลาการผนจกทองเทยวไปในเทวดาและมนษยแสนกป ดวยอานภาพของการบชานแลวในทสดกจกเปนพระปจเจกพระพทธเจา นามวา สมนสสระ. ตรสจบกไดตรสพระคาถาม เพอทรงแสดงธรรมวา ตจ กมม กต สาธ ย กตวา นานตปปต ยสส ปตโต สมโน วปาก ปฏเสต. บคคลทาธรรมใดแลวไมเดอดรอนกายหลง บค- คลใจดเอบอมแลวเสวยผลของกรรมใด กรรมนน ทา แลวด. จบคาถา สตว ๘๔,๐๐๐ ไดบรรลธรรม การบชาปชเนยยบคคลเหลา นน แมเลกนอยพงทราบวา มประโยชนสขตลอดกยาวนาน ดวยประการ ฉะน. กการบชานนเปนอามสบชา จะปวยกลาวไปไยในปฏบตบชา เพราะ กลบตรเหลาใด บชาพระผมพระภาคเจา ดวยการรบสรณคมนและสกขาบท ดวยการสมาทานองคอโบสถ และดวยคณทงหลายของตน มปารสทธศล ๔ เปนตน ใครเลาจกพรรณนาผลแหงการบชาของกลบตรเหลานนได. ดวยวา กลบตรเหลานน ทานกลาววา บชาพระตถาคตดวยการบชาอยางยอดเยยม เหมอนอยางทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ดกอนอานนท ผใดแล ไมวาเปนภกษ ภกษณ อบาสก หรออบาสกา เปนผปฏบตธรรมสมควรแก ธรรม ปฏบตชอบยง ประพฤตตามธรรม ผนน ชอวา สกการะเคารพนบถอ บชายาเกรงนอบนอมตถาคต ดวยการบชาอยางยอดเยยม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 180

ความทการบชาแมพระปจเจกพทธเจาและพระอรยสาวกนามาซงประ- โยชนสข พงทราบตามแนวน. อนง สาหรบ คฤหสถ พงทราบปชเนยยบคคลในขอนอยางน คอ ผเจรญทสด ทงพชาย ทงพสาว ชอวาปชเนยยบคคลของนอง มารดาบดา เปนปชเนยยบคคลของบตร สามพอผวแมผวเปนปชเนยยบคคลของกลสตร ทงหลาย ดวยวา การบชาปชเนยยบคคลแมเหลานน เปนมงคลทงนน เพราะนบวาเปนกศลธรรม และเพราะเปนเหตเจรญอายเปนตน. พระผมพระ- ภาคเจามพระพทธดารสไวดงนวา ชนเหลานน จกเปนผเกอกลมารดาเกอกล บดา เกอกลสมณะ. เกอกลพราหมณ เปนผนอบนอมผใหญในสกล ยงจก ยดถอกศลธรรมนปฏบต กจกเจรญทงอาย จกเจรญทงวรรณะ เพราะเหต สมาทานกศลธรรมเหลานนเปนตน. บดน เพราะเหตทขาพเจาตงมาตกาหวขอไววา กลาวสมฏฐานเปนท เกดมงคล แลวกาหนดมงคลนน จะชแจงความของมงคลนน ฉะนน จงขอ ชแจงดงน พระผพระภาคเจาตรสมงคลแหงคาถานไว ๓ มงคลคอ การไม คนพาล, การคบบณฑต, และการบชาผทควรบชา, ดวยประการฉะน. ใน มงคลทง ๓ นน พงทราบวาการไมคบพาลชอวาเปนมงคล เพราะเปนเหตแหง ประโยชนของโลกทงสอง เหตปองกน ภยมภยเกดแตคบพาลเปนปจจยเปนตน การคบบณฑตและการบชาผทควรบชา ชอวาเปนมงคล เพราะเปนเหตแหง นพพานและสคต โดยนยทกลาวไวแลวในการพรรณนาความเพมพนแหงผล ของการคบบณฑตและการบชาผทควรบชานนนนแล. แตขาพเจาจกยงไม แสดงหวขอตอจากนไป จกกาหนดขอทเปนมงคลอยางน จงจกชแจงความท ขอนน เปนมงคล. จบพรรณนาความแหงคาถานวา อเสวนา จ พาลาน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 181

พรรณนาคาถาวา ปฏรปเทสวาโส จ พระผมพระภาคเจา แมถกเทพบตรขอมงคลอยางเดยววา พรห มงคลมตตน ขอไดโปรดตรสบอกมงคลอนอดม แตกตรสถง ๓ มงคล ดวย คาถาเดยว เปรยบเหมอนบรษใจกวาง ถกขอแตนอยแตกใหมาก ยงไปกวา นน ยงทรงเรมทจะตรสมงคลอกเปนอนมาก ดวยคาถาทงหลายมวา ปฏรป- เทสวาโส จ เปนตน กเพราะเทวดาทงหลายอยากฟง เพราะมงคลทงหลาย มอย และเพราะมงคลใด ๆ อนกลแกสตวใด ๆ ทรงมพทธประสงคจะทรง ประกอบสตวนน ๆ ไว ในมงคลนน ๆ. บรรดาคาถาเหลานน จะกลาวใน คาถาแรกกอน. บทวา ปฏรโป แปลวา สมควร. โอกาสเปนทอยอาศย ของสตวทงหลาย ทกแหง ไมวาเปนตามกด นคมกด นครกด ชนบทกด ชอวา เทสะ. การอยอาศยในเทสะนน ชอวา วาสะ. บทวา ปพเพ แปลวา แตกอน คอในชาตทลวงมาแลว. ความเปนผมกศลอนสงสมแลว ชอวา ความเปนผมบญอนทาไวแลว. จตหรออตภาพทงสน เรยกวา อตตะ. การประกอบไว คอการตงความปรารถนาของตนไวชอบ. ทานอธบายวา การตง ตนโดยชอบ ชอวา สมมาปณธ การตงไวชอบ. คานอกนน มนยทกลาวไว แลวทงนน. นเปนการพรรณนาบทในคาถาแรกนน. สวนการพรรณนาความ พงทราบดงน. ในประเทศใดบรษท ๔ ยง จารกอย ยงบาเพญบญกรยาวตถมทานเปนตนอย นวงสตถศาสนยงรงเรอง อย. ประเทศนน ชอวาปฏรปเทส การอยอาศยในปฏรปเทสนน ตรสวาเปน มงคล เพราะเปนปจจยแกการทาบญของสตวทงหลาย. ในขอน มชาวประมง ทเขาไปยงเกาะสงหลเปนตน เปนตวอย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 182

อกนยหนง ประเทศเปนทตรสรพระโพธญาณ [ทตรสรเปนพระ- พทธเจา เรยกโพธมณฑสถาน] ประเทศททรงประกาศพระธรรมจกร. ประเทศ คอโคนตนมะมวงของนายตณฑะททรงแสดงยมกปาฏหารย ทาลายความเมาของ พวกเดยรถยทงปวง ทามกลางบรษทประมาณ ๑๒ โยชน ประเทศทเสดจลง จากเทวโลก กหรอประเทศอนใดอนเปนทประทบอยของพระพทธเจา มกรง- สาวตถ กรงราชคฤหเปนตน ประเทศนน ชอวา ปฏรปเทส การอยอาศย ในปฏรปเทสนน ตรสวาเปนมงคล เพราะเปนปจจยแกการไดอนตตรยะ ๖ ของสตวทงหลาย. อกนยหนง ทศบรพา ตงแตกชงคลนคมลงมาถงมหาสาลา รอบนอก เปนปจจนตมชนบท รอบใน เปนมชฌมชนบท. ทศอาคเนย ตงแตแมนา สลลวตลงมา รอบนอก เปนปจจนตมชนบท รอบใน เปนมชฌมชนบท. ทศทกษณ ตงแตเสตกณณกนคมลงมา รอบนอก เปนปจจนตมชนบท รอบใน เปนมชฌมชนบท. ทศตะวน กตงแตถณะตาบลบานพราหมณลงมา รอบนอก เปนปจจนตมชนบท รอบใน เปนมชฌมชนบท. ทศอดร ตงแต ภเขาอสรธชะลงมา รอบนอก เปนปจจนตมชนบท รอบใน เปนมชฌม- ชนบท. นเปนมชฌมประเทศ ยาว ๓๐๐ โยชน กวาง ๒๕๐ โยชน โดยรอบ ๙๐๐ โยชน. มชฌมประเทศน ชอวาปฏรปเทส. พระเจาจกรพรรดทงหลาย ผครองอสรยาธปตยแหงทวปใหญทง ๔ ทวป ทวปนอย ๒,๐๐๐ ทวป ยอมเกดในปฏรปเทสนน พระมหาสาวกทงหลาย มพระสารบตร และพระโมคคลลานะเปนตน บาเพญบารมมาหนงอสงไขย กบแสนกป กเกดในปฏรปเทสนน พระปจเจกพทธเจาทงหลาย บาเพญ บารมมาสองอสงไขยกบแสนกป กเกดในปฏรปเทสนน พระสมมาสมพทธเจา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 183

ทงหลาย บาเพญบารมมาสอสงไขยกบแสนกปบาง แปดอสงไขยกบแสนกปบาง สบหกอสงไขยกบแสนกปบาง กเสดจอบตในปฏรปเทสนน. บรรดาทานเหลานน สตวทงหลายรบโอวาทของพระเจาจกรพรรดตงอยในศล ๕ แลวกมสวรรคเปน เบองหนา, ตงอยในโอวาทของพระปจเจกพทธเจา กเหมอนกน สวนสตวทง- หลายตงอยในโอวาทของพระพทธเจา ของสาวกของพระพทธเจา ยอมมสวรรค เปนเบองหนา มพระนพพานเปนเบองหนา เพราะฉะนน การอยในปฏรปเทส นน จงตรสวา เปนมงคล เพราะเปนปจจยแหงสมบตเหลานน. ความเปนผปรารภพระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา และพระขณาสพ สรางสมกศลไวในชาตทลวงมาแลว ชอวา ความเปนผทาบญไวในกอน. แมความเปนผทาบญไวในกอนนนกเปนมงคล. เพราะเหตไร เพราะทาอธบาย วาความเปนผทาบญไวในกอน ยอมใหบรรลพระอรหต เมอจบคาถาแม ๔ บท ทแสดงตอพระพกตรของพระพทธเจาและพระปจเจกพทธเจา หรอทฟงเฉพาะ พระพกตรของพระพทธเจา หรอสาวกของพระพทธเจา. กมนษยผใด สราง บารมไว มกศลมลอนแนนหนามากอน มนษยผนน ทาวปสสนาใหเกดแลว ยอมบรรลธรรมทสนอาสวะ ดวยกศลมลนนนนแล เหมอนพระเจามหากปปนะ และอครมเหส ดวยเหตนน พระผพระภาคเจาจงตรสวา ความเปนผทาบญ ไวในกอนเปนมงคล. คนบางตนในโลกน ยอมทาตนททศลใหตงอยในสศล ตนทไมม ศรทธาใหตงอยในสทธาสมปทา ตนทตระหนใหตงอยในจาคสมปทา การตง ตนดงกลาว ชอวา ตงตนไวชอบ. การตงตนไวชอบน เรยกวา อตต- สมนาปณธ. อตตสมมาปณธนแลเปนมงคล. เพราะเหตไร. เพราะเปนเหต ละเวรทเปนไปในปจจบนและภายภาคหนาและประสบอานสงสตาง ๆ อยาง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 184

พระผมพระภาคเจาตรสมงคลแหงคาถานไว ๓ มงคล คอการอยใน ปฏรปเทส ๑ ความเปนผทาบญไวในกอน ๑ และการตงตนไวชอบ ๑ ดวยประการฉะน. กความทมงคลเหลานนเปนมงคล กไดชแจงไวในมงคล นน ๆ แลวทงนน. จบพรรณนาความแหงคาถานวา ปฏรปเทสวาโส จ พรรณนาคาถาวา พาหสจจจ บดน ความเปนพหสต ชอวาพาหสจจะ ในบทนวา พาหสจจยจ. ความฉลาดในงานฝมอทกอยาง ชอวา ศลปะ. การฝกกายวาจาจต ชอวา วนย. บทวา สสกขโต แปลวา อนเขาศกษาดวยดแลว. บทวา สภาสตา แปลวา อนเขากลาวดวยดแลว. ศพทวา ยา แสดงความไมแนนอน. คา เปลงทางคาพด ชอวา วาจา. คาทเหลอ มนยทกลาวมาแลวทงนนแล. นเปน การพรรณนาบทในคาถาวา พาหสจจจ น. สวนการพรรณนาความ พงทราบดงน. ความเปนผทรงไวซงวตถ- ศาสน ททรงพรรณนาไว โดยนยเปนตนอยางนวา เปนผทรงสตตะ สงสม สตตะ และวาภกษบางรปในพระธรรมวนยน มสตตะมาก คอ สตตะ เคยยะ เวยยากรณะ เปนตน ชอวาความเปนพหสต. ความเปนพหสตนน ตรสวา เปนมงคล เพราะเปนเหตละอกศลและประสบกศลและเพราะเปนเหตทาใหแจง ปรมตถสจจะตามลาดบ สมจรงดงทพระผมพระภาคเจาตรสไวดงนวา ดกอนภกษทงหลาย อรยสาวก ผสดบแลว ยอมละอกศล เจรญกศล ยอมละสงมโทษ เจรญสง ทไมมโทษ บรหารตนใหบรสทธ ดงน. อกพระดารสหนงตรสวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 185

ยอมพจารณาความของธรรมทงหลาย ททรงจาไว ธรรมทงหลายยอมทนการเพงพนจของเธอ ผพจารณา ความอยเมอธรรมทนการเพงพนจอย ฉนทะยอมเกด เกดฉนทะแลว กอตสาหะ เมออตสาหะ ดใชดลย- พนจ เมอใชดลยพนจ กตงความเพยร เมอตงความ เพยร ยอมทาใหแจงปรมตถสจจะ ดวยกาย [นามกาย] และยอมเหนทะลปรโปรง ดวยปญญา ดงน. อนง แมพาหสจจะความเปนพหสตของคฤหสถอนใดไมมโทษ อนนน กพงทราบวาเปนมงคล เพราะนามาซงประโยชนสขในโลกทงสอง. ศลปะของคฤหสถ และศลปะของบรรพชต ชอวา ศลปะ. บรรดา ศลปะทงสองนน กจกรรมมงานของชางมณ ชางทองเปนตน ทเวนจากการ ทารายชวตสตวอน เวนจากอกศล ชอวา อคารกสปปะ ศลปะของ คฤหสถ. อคารกสปปะนน ชอวา เปนมงคล เพราะนามาซงประโยชนใน โลกน. การจดทาสมณบรขารมการกและเยบจวรเปนตน ซงพระผมพระ ภาคเจาทรงสรรเสรญไวในทนน ๆ โดยนยเปนตนวา ดกอนภกษทงหลาย กจ ทควรทาไรๆ ของสพรหมจาร ไมวาสงตาเหลานนใด ภกษเปนผขยนในกจท ควรทาไร ๆ นน และทตรสวา เปนนาถกรณธรรม ธรรมทาทพง ชอวา อนาคารกสปปะ ศลปะของบรรพชต. ศลปะของบรรพชตนน พงทราบวา เปนมงคล เพราะนามาซงประโยชนสขในโลกทงสองแกตนเองและแกคนอน ๆ. วนยของคฤหสถและวนยของบรรพชต ชอวาวนย. บรรดาวนยทงสอง นน การงดเวนอกศลกรรมบถ ๑๐ ชอวาวนยของคฤหสถ. วนยของคฤหสถ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 186

นน คฤหสถศกษาดแลวในวนยนน ชอวาเปนมงคล เพราะนามาซงประโยชน สขในโลกทงสอง ดวยการไมตองสงกเลสความเศราหมอง และดวยการกาหนด คณ คออาจาระ. การไมตองอาบต ๗ กอง ชอวาวนยของบรรพชต. แมวนยของ บรรพชตนน อนบรรพชตศกษาดแลว โดยนยทกลาวมาแลว. หรอปารสทธ. ศล ๔ ชอวาวนยของบรรพชต. วนยของบรรพชตนน อนบรรพชตศกษาด แลว ดวยการศกษาโดยประการทตงอยในปารสทธศล ๔ นน แลวจะบรรล พระอรหตได พงทราบวาเปนมงคลเพราะเปนเหตประสบสขทงโลกยะทง โลกตระ. วาจาทเวนจากโทษมมสาวาทเปนตน ชอวาวาจาสภาษต เหมอนอยาง ทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย วาจาประกอบดวยองค ๔ เปนวาจาสภาษต. หรอวา วาจาทเจรจาไมเพอเจอ กชอวาวาจาสภาษต. เหมอน อยางทพระผมพระภาคเจาตรสไววา๑

สภาสต อตตมมาห สนโต ธมม ภเณ นาธมม ต ทตย ปย ภเณ นาปปย ล ตตย สจจ ภเณ นาลก จตตถ. สตบรษทงหลายกลาววา วาจาสภาษตเปนวาจา สงสดเปนขอท ๑. บคคลพงกลาวแตธรรม ไมกลาวไม เปนธรรมเปนขอท ๒. พงกลาวแตคานนารก ไมกลาว คาไมนารก เปนขอท ๓. กลาวแตคาสตย ไมกลาว คาเหลาะแหละเปนขอท ๔. ๑. ข.ส. ๒๕/ขอ ๓๕๖

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 187

แมวาจาสภาษตน กพงทราบวาเปนมงคล เพราะนามาซงประโยชน สขในโลกทงสอง แตเพราะเหตทวาจาสภาษตนนบเนองในวนย ฉะนน. ถง ไมสงเคราะหวาจาสภาษตนไวดวยวนยศพท กพงทราบวาเปนวนย. เมอเปน เชนนน วาจามการแสดงธรรมแกคนเหลาอนเปนตน พงทราบวาเปนวาจา สภาษต ในทน ดวยความกระอกกระอวนนหรอ. ความจรงวาจาสภาษตตรสวา เปนมงคล กเพราะเปนเหตประสบสขในโลกทงสองและพระนพพานของสตว ทงหลาย กเหมอนการอยในปฏรปเทศ. พระวงคสเถระกลาวไววา๑

ย พทโธ ภาสต วาจ เขม นพพานปตตยา ทกขสสนตกรยาย สา เว วาจานมตตมา. พระพทธเจาตรสพระวาจาใด อนเกษม เพอบรรล พระนพพาน เพอทาทสดทกข พระวาจานนแลเปน ยอดของวาจาทงหลาย. พระพทธเจาตรสมงคลแหงคาถามไว ๔ มงคล คอ พาหสจจะ ๑ สปปะ ๑ วนยทศกษาดแลว ๑ และ วาจาสภาษต ๑ ดวยประการฉะน. กความทมงคลนนเปนมงคล กไดชแจงไวในมงคลนน ๆ แลวทงนนแล. จบพรรณนาความแหงคาถานวา พาหสจจ เปนตน พรรณนาคาถาวา มาตาปตอปฏาน บดน จะพรรณนาในคาถานวา มาตาปตอปฏาน. มารดาและ บดา เหตนน ชอวา มารดาและบดา. บทวา อปฏาน แปลวา การบารง. บตรทงหลายดวย ภรรยาทงหลายดวย ชอวาบตรและภรรยา การสงเคราะห ชอวา สงคหะ. การงานคอกจกรรมอากลหามได ชอวาไมอากล. คาทเหลอ มนยทกลาวมาแลวทงนนแล. นเปนการพรรณนาบท. ๑. ข.ส. ๒๔/ขอ ๓๕๗

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 188

สวนการพรรณนาความ พงทราบดงน . สตรผยงบตรใหเกด เรยก ชอวา มารดา บดากเหมอนกน. การทาอปการะดวยการลางเทานวดฟนขดส ใหอาบนา และดวยการมอบใหปจจย ๔ ชอวา การบารง. ในการบารงนน เพราะเหตทมารดาบดา มอปการะมาก หวงประโยชนอนเคราะหบตรทงหลาย มารดาบดาเหลาใด แลเหนบตรทงหลายเลนอยขางนอก เดนมามเนอตวเปอน ฝน กเชดฝนให จบจอมถนอมเกลา เกดความรกเอนด บตรทงหลายใช ศรษะทนมารดาบดาไวถงรอยป กไมสามารถจะทาปฏการะสนองคณของมารดา บดานนได และเพราะเหตทมารดาบดานน เปนผดแลบารงเลยง แสดงโลก น สมมตวาเปนพรหม สมมตวาเปนบรพาจารย ฉะนน การบารงมารดา บดานน ยอมนามาซงการสรรเสรญในโลกนและละโลกไปแลวกจะนามาซงสข ในสวรรค ดวยเหตนนจงตรสวาเปนมงคล สมจรงดงทพระผมพระภาคเจา ตรสไววา๑

มารดาบดา ทานเรยกวาพรหม วาบรพาจารย เปน อาทเนยยบคคลของบตร เปนผอนเคราะห บตรเพราะ ฉะนน บณฑตพงนอบนอม และพงสกการะมารดา บดานน ดวยขาว นา ผา ทนอน การขดส การ ใหอาบนาและลางเทา. เพราะการปรนนบตมารดาบดา นน บณฑตทงหลายจงสรรเสรญเขาในโลกน เขาละ โลกไปแลว ยงบรรเทงในสวรรค. อกนยหนง กจกรรม ๕ อยาง มการเลยงดทาน ทากจของทานและ การดารงวงศสกลเปนตน ชอวา การบารง. การบารงนน พงทราบวาเปน มงคล เพราะเปนเหตแหงประโยชนสขในปจจบน ๕ อยางม การหามมใหทา บาปเปนตน. สมจรงดงทพระผมพระภาคเจาตรสไวดงนวา๒

๑. ข.อ. ๒๕/ขอ ๒๘๖. ๒. ท.ปา. ๑๑/ขอ ๑๙๙

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 189

ดกอนบตรคฤหบด ทศเบองหนา คอมารดาบดา อนบตรพงบารงดวยสถาน คอ เราทานเลยงมาแลว จกเลยงดทาน จกทากจของทาน จกดารงวงศสกล จกปฏบตตวเหมาะทจะเปนทายาท เมอทานลวงลบดบ ขนธแลวจกทาบญอทศไปใหทาน. ดกอนบตรคฤหบด ทศเบองหนาคอมารดาบดา อนบตรถงบารงดวยสถาน ๕ เหลานแลวยอมอนเคราะหบตร ดวยสถาน คอ หามบตรจากความชว ใหบตรตงอยในความด ใหศก ษาศลปะจดหาภรรยาทสมควรให มอบทรพยมรดกให ในเวลาสมควร. อนง ผใดบารงมารดาบดา ดวยใหเกดความเลอมใสในวตถ[รตนะ] ทงสาม ดวยใหถงพรอมดวยศลดวยการบรรพชา ผนเปนยอดของ ผบารงมารดา บดา. การบารงมารดาบดาของผนนเปนการตอบแทนอปการคณทมารดาบดา ทามาแลว ตรสวา เปนมงคล เพราะเปนปทฏฐานแหงประโยชนทงหลาย ทงปจจบน ทงภายภาคหนา เปนอนมาก. ทงบตรทงธดา ทเกดจากตน กนบวาบตรทงนน ในคาวา ปตต- ทารสสน. บทวา ทารา ไดแกภรรยา ๒๐ จาพวก จาพวกใดจาพวกหนง. บตรและภรรยา ชอวา ปตตทาระ. ซงบตรและภรรยานน . บทวา สงคโห ไดแก การทาอปการะตวดวยการยกยองเปนตน. การอปการะนน พงทราบวา เปนมงคล เพราะเปนเหตแหงประโยชนสขในปจจบน มความเปนผจดการ งานดเปนตน. ความจรง พระผมพระภาคเจาทรงสงเคราะหบตรภรรยาททรง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 190

ยกขนแสดงวา ทศเบองหลง พงทราบวาคอบตรภรรยาไวดวย ภรยา ศพท จงตรสไวดงนวา๑

ดกอนบตรคฤหบด ทศเบองหลงคอภรรยา อน สามพงบารงดวยสถาน ๕ คอ ดวยการยกยอง ดวย การไมดหมน ดวยการไมนอกใจ ดวยการมอบความ เปนใหญให ดวยการมอบเครองประดบให. ดกอน บตรคฤหบด ทศเบองหลงคอภรรยา อนสามบารงดวย สถาน ๕ เหลานแลว ยอมอนเคราะหทสามดวยสถาน ๕ คอ จดการงานด สงเคราะหคนขางเคยง ไมนอกใจ รกษาทรพยทสามทามา ขยนไมเกยจครานในกจทก อยาง. หรอ มอกนยหนงดงน บทวา สงคโห ไดแก การสงเคราะหดวย ทานการให ปยวาจาพดนารก อรรถจรยาการบาเพญประโยชนอนเปนธรรม. คออะไร. การใหเสบยงอาหารในวนอโบสถ การใหดงานนกขตฤกษ กระทา มงคลในวนมงคล การโอวาทสงสอน ในประโยชนทงหลายทเปนไปในปจจบน และเปนไปภายหนา การสงเคราะหนน พงทราบวาเปนมงคล เพราะเปนเหต แหงประโยชนในปจจบน เพราะเปนเหตแหงประโยชนในภายหนา และเพราะ เปนเหตแหงความเปนผทแมเทวดาทงหลายพงนอบนอม. เหมอนอยางททาว สกกะจอมทวยเทพตรสไววา เย คหฏา ปกรา สลวนโต อปาสกา ธมเมน ทาร โปเสนต เต นมสสาม มาตล. ๑. ท.ปา. ๑๑/ขอ ๒๐, ๒. ส, สคาก. ๑๕/ขอ ๙๓๐

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 191

ดกอนมาตล คฤหสถเหลาใด ทาบญ มศล เปนอบาสก เลยงดภรรยาโดยธรรม เรายอมนอบนอม คฤหสถเหลานน. การงานทงหลาย มกสกรรมทาไรนา โครกขกรรมเลยงโคและวณช- กรรม คาขายเปนตน เวนจากภาวะอากล มการลวงเลยเวลา การทาไมเหมาะ และการทายอหยอนเปนตน เพราะเปนผรจกกาล เพราะเปนผทาเหมาะ เพราะ เปนผไมเกยจคราน และเพราะไมควรพนาศ เหตถงพรอมดวยความขยน หมนเพยร ชอวาการงานไมอากล. การงานไมอากลเหลานน อนบคคลประกอบ ไดอยางน กเพราะตน บตรภรรยา หรอทาสและกรรมกร เปนผฉลาด ตรสวาเปนมงคล เพราะเปนเหตใหไดทรพย ขาวเปลอกและความเจรญใน ปจจบน. สมจรงดงทพระผมพระภาคเจาตรสไวดงนวา ผมธระ ทาเหมาะ หมน ยอมไดทรพย. แลวา ผชอบนอนหลบกลางวน เกลยดการขยนกลาง คน เมาประจา เปนนกเลงครองเรอนไมได. ประโยชน ทงหลายยอมลวงเลย พวกคนหนมททอดทงการงาน ดวยอางวา หนาวนก รอนนก เยนแลว. ผใดไมสาคญ ความเยนและควานรอนยงไปกวาหญา ทากจของลก ชาย ผนนยอมไมเสอมจากสข. และวา เมอคนรวบรวมโภคทรพย เหมอนแมลงผงรวบ รวมนาหวาน โภคทรพยยอมสะสมเปนกอง เหมอน จอมปลวกทปลวกทงหลายกอขนฉะนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 192

อยางนเปนตน พระผมพระภาคเจาตรสมงคลแหงคาถานไว ๔ มงคล คอการบารง มารดา ๑ การบารงบดา ๑ การสงเคราะหบตรภรรยา ๑ และการงาน ไมอากล ๑ หรอ ๕ มงคล เพราะแยกการสงเคราะหบตรและภรรยาออกเปน ๒ หรอ ๓ มงคล เพราะรวมการบารงมารดาและบดาเปนขอเดยวกน . ก ความทมงคลเหลานน เปนมงคล ไดชแจงไวในมงคลนน ๆ แลว ทงนนแล. จบพรรณนาความแหงคาถานวา มาตาปตอปฏาน พรรณนาคาถาวา ทานจ บดน จะพรรณนาในคาถานวา ทานจ. ชอวา ทาน เพราะเขาให ดวยวตถน ทานอธบายวา เขามอบทรพยทมอยของตนใหแกผอน. การประพฤต ธรรมหรอความประพฤตทไมปราศจากธรรม ชอวา ธรรนจรยา. ชอวา ญาต เพราะใคร ๆ กรวา ผนพวกของเรา. ไมมโทษ ชอวา อนวชชะ ทาน อธบายวา ใคร ๆ นนทาไมได ตเตยนไมได. คาทเหลอมนยทกลาวมาแลว ทงนนแล. นเปนการพรรณนาบท . สวนการพรรณนาความ พงทราบดงน. เจตนาเปนเหตบรจาคทาน. วตถ ๑๐ มขาวเปนตน ซงมความรดเปนหวหนา เฉพาะผอน หรอความ ไมโลภ ทประกอบดวยจาคเจตนานน ชอวา ทาน. จรงอย บคคลยอมมอบ ใหวตถนน แกผอน ดวยความไมโลภ. ดวยเหตนน ขาพเจาจงกลาววา ชอวา ทาน เพราะเขาใหทานดวยวตถน ตรสวาเปนมงคล เพราะเปนเหตประสบผลว- เศษทเปนไปในปจจบน และเปนไปภายหนา มความเปนผทชนเปนอนมากรก และพอใจเปนตน. ในเรองทานน พงระลกถงสตรทงหลาย เปนตน อยางนวา ดกอนสหะ ทานบดผทายกยอมเปนทรกทพอใจของชนเปนอนมาก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 193

อกนยหนง ชอวา ทานม ๒ คอ อามสทานและธรรมทาน ในทาน ทงสองนน อามสทาน ไดกลาวมาแลวทงนน . สวนการแสดงธรรม ทพระ- สมมาสมพทธเจาประกาศแลว อนนามาซงความสนทกขและสขในโลกนและ โลกหนา เพราะหมายจะใหเปนประโยชนแกคนอน ๆ ชอวา ธรรมทาน. อนง บรรดาทานทงสองน ธรรมทานนอยางเดยวเปนเลศ เหมอนอยางท พระผมพระภาคเจาตรสไววา๑

สพพทาน ธมมทาน ชนาต สพพรส ธมมรโส ชนาต สพพรต ธมมรต ชนาต ตณหกขโย สพพทกข ชนาต. การใหธรรมชนะการใหทงปวง รสแหงธรรม ชนะรสทงปวง ความยนดในธรรมชนะความยนดทง ปวง ความสนตณหาชนะทกขทงปวง. ในพระสตรและคาถานนกตรสความทอามสทานเปนมงคลเทานน สวน ธรรมทานตรสวา เปนมงคล เพราะเปนปทฏฐานแหงคณทงหลาย มความ เปนผซาบซงอรรถเปนตน สมจรงดงทพระผมพระภาคเจาตรสไวดงนวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษแสดงธรรม ตามท ฟงมา ตามทเรยนมา โดยพศดารแกคนอน ๆ โดย ประการใด ๆ ภกษนนยอมเปนผซาบซงอรรถ และ ซาบซงธรรม ในธรรมนน โดยประการนน ๆ อยางน เปนตน. การประพฤตกศลกรรมบถ ๑๐ ชอวา ธรรมจรยา เหมอนอยางท พระผมพระภาคเจาตรสไวเปนตนอยางนวา ดกอนคฤหบดทงหลาย การ ๑. ข. ธ. ๒๕/ขอ ๓๔

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 194

ประพฤตธรรม การประพฤตสมาเสมอ ม ๓ อยาง. กการประพฤตธรรมนน พงทราบวาเปนมงคล เพราะเปนเหตเขาถงโลกสวรรค. สมจรงดงทพระผม- พระภาคเจาตรสไวดงนวา ดกอนคฤหบดทงหลาย เพราะเหตทประพฤต ธรรม ประพฤตสมาเสมอ สตวบางเหลาในโลกน เบองหนาแต ตายเพราะกายแตก ยอมเขาถงสคตโลกสวรรค ดงน. ชนผเกยวของขางมารดาหรอขางบดา จนถง ๗ ชวปยา ชอวา ญาต. การสงเคราะหญาตเหลานน ผถกความเสอมโภคะถกความเสอมเพราะเจบปวย ครอบงาแลวมาหาตน ดวยอาหารเครองนงหมและขาวเปลอกเปนตน ตาม กาลง ตรสวาเปนมงคล เพราะเปนเหตประสบผลวเศษ ทเปนปจจบนมการ สรรเสรญเปนตน และทเปนภายหนามไปสคตเปนตน. กจกรรมทเปนสจรต ทางกายวาจาใจมการสมาทานองคอโบสถ การทาความขวนขวาย การปลกสวน และปา และสรางสะพานเปนตน ชอวา การงานไมมโทษ. การงานไมม โทษเหลานน ตรสวาเปนมงคล เพราะเปนเหตใหประสบประโยชนสขนานา ประการ. พงระลกถงพระสตรทงหลายมเปนตน อยางนวา ดกอนวสาขา สตร หรอบรษบางตนในศาสนาน ถออโบสถประกอบดวยองค ๘ ประการ เบองหนาแตตายเพราะกายแตก พงเขาถงความเปนสหายของทวย- เทพ ชนจาตมหาราชกาอนใด อนนนกเปนฐานะเปนไปได. พระผมพระภาคเจาตรสมงคลแหงคาถานไว ๔ มงคล คอ ทาน ๑ ธรรมจรยา ๑ การสงเคราะหญาต ๑ การงานไมมโทษ ๑ ดวยประการ ฉะน. กความทมงคลเหลานน เปนมงคล กไดชแจงไวในมงคลนน ๆ แลว ทงนนแล. จบพรรณนาความแหงคาถานวา ทานจ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 195

พรรณนาคาถาวา อารต บดน จะพรรณนาในคาถาวา อารต วรต น. ชอวา อารมณะ เพราะงด. ชอวา วรมณะ เพราะเวน. อกนยหนง เจตนาชอวา วรต เพราะเปนเครองทสตวงดเวน. บทวา ปาปา ไดแกจากอกศล. ชอวา มชชะ เพราะอรรถวาเปนทตงแหงความเมา. การดมมชชะ ชอวา มชชปานะ. สารวมจากมชชปานะนน. ความระวงชอวา สยมะ. ความไมประมาทชอวา อปปมาทะ. บทวา ธมเมส ไดแก ในกศลทงหลาย. คาทเหลอมนยท กลาวมาแลวทงนนแล นเปนการพรรณนาบท. สวนการพรรณาความ พงทราบดงน. ความไมยนดยงทางใจอยาง เดยวของบคคลผเหนโทษในบาป ชอวา อารต. ความเวนทางกายวาจา โดย กรรมและทวาร ชอวา วรต. กธรรมดาวรตนนนนม ๓ คอ สมปตตวรต ๑ สมาทานวรต ๑ สมจเฉทวรต ๑. บรรดาวรตทง ๓ นน วรตเจตนางดเวนจากวตถทประสบ เขาอนใดของกลบตร โดยนยเปนตนอยางนวา ขอทเราจะฆาสตวน จะลก- ทรพยเปนตน เมอนกถงชาตตระกล หรอโคตรของตน กไมสมควรแกเรา เลย วรตเจตนางดเวนอนนชอวา สมปตตวรต. กลบตรไมทาบาปมปาณาตบาต เปนตน ตงแตประพฤตวรตอนใด วรตอนนน เปนไปโดยสมาทานสกขาบท ชอวา สมาทานวรต. ภยเวร ๕ ของพระอรยสาวกระงบไป ตงแตประพฤต วรตใด วรตนนประกอบดวยอรยมรรค ชอวา สมจเฉทวรต. บาปอกศล นนใด ม ๔ อยาง กลาวคอกรรมกเลส ทพระผมพระภาคเจาตรสไวพษดาร อยางนวา ดกอนบตรคฤหบด กรรมกเลส คอ ปาณาตบาต กรรมกเลสคอ อทนนาทาน ฯลฯ กรรมกเลส คอ มสาวาส ดงนแลวทรงสงเขปไวดวยคาถา อยางนวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 196

ปาณาตปาโต อทนนาทาน มสาวาโท จ วจจต ปรทารคมนเจว นปปสสนต ปณฑตา ทานกลาวกรรมกเลส ๔ คอ ปาณาตบาต, อทนนาทาน, มสาวาท และการละเมดภรรยาของผ อน. บณฑตทงหลายไมสรรเสรญเลย. การงดเวนจากบาปอกศลนน การงดการเวนแมทงหมดนน ตรสวา เปนมงคล เพราะเปนเหตประสบผลวเศษนานาประการ มการละภยเวรทเปน ปจจบนและเปนไปภายหนาเปนตน . กในขอน พงระลกถงพระสตรทงหลาย โดยนยเปนตนวา ดกอนบตรคฤหบด อรยสาวกเวนขาดจากปาณาตบาตแล. จะกลาวพรรณนาการสารวมจากการดมของเมา. คานเปนชอของเจตนา งดเวนจากทตงแหงความประมาท คอการดมของเมา คอสราและเมรย ท กลาวไวกอนแลว. กเพราะเหตทผดมของเมายอมไมรอรรถ ไมรธรรม ยอม ทาอนตรายแกมารดา ทาอนตรายแกบดา แมแกพระพทธเจา พระปจเจก- พระพทธเจา และพระสาวกของพระตถาคต ยอมประสบการตเตยนในภพ ปจจบน ประสบทคตในภพเบองหนา และประสพความเปนบาในภพตอ ๆ ไป. สวนการสารวมจากการดมของเมา ยอมบรรลการระงบโทษเหลานน และการ ถงพรอมดวยคณตรงกนขามกบโทษนน. ฉะนน การสารวมจากการดมของ เมาน พงทราบวาเปนมงคล. ความอยไมปราศจากสตในกศลธรรมทงหลาย โดยอรรถพงทราบ โดยเปนปฏปกษตอความประมาท ททานกลาวไวในบาลน ความกระทาโดย ไมเคารพ ความการทาโดยไมตอเนอง ความกระทาไมมนคง ความประพฤต

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 197

ยอหยอน ความทอดฉนทะ ความทอดธระ. การไมเสพ การไมเจรญ การ ไมทาใหมาก การไมตงใจ การไมประกอบเนอง ๆ ความเลนเลอในการอบรม กศลธรรมทงหลาย ความประมาท ความเลนเลอ ความเปนผเลนเลอ เหน ปานนใด อนนเรยกวา ประมาท. ชอวาความไมประมาทในกศลธรรมทง หลาย. ความไมประมาทในกศลธรรมนน ตรสวาเปนมงคล เพราะเปนเหต ประสบกศลนานาประการ และเพราะเปนเหตบรรลอมตธรรม. ในขอนน พงระลกถงคาสงสอนของพระศาสดา เปนตนอยางนวา ผไมประมาท ผม ความเพยร และวา ความไมประมาทเปนอมตบท ดงน. พระผมพระภาคเจาตรสมงคลแหงคาถานไว ๓ มงคล คอ การงด- เวนจากบาป ๑ การสารวมจากการดมของเมา ๑ ความไมประมาท ในกศลธรรมทงหลาย ๑ ดวยประการฉะน. กความทมงคลเหลานนเปน มงคล กไดชแจงไวในมงคลนน ๆ แลวทงนนแล. จบพรรณนาความแหงคาถาวา อารต พรรณนาคาถาวา คารโว จ บดน จะพรรณนาในคาถาวา คารโว จ น. บทวา คารโว ไดแก ความเปนผหนก [การณ]. บทวา นวาโต ไดแก ความประพฤตถอมตน. บทวา สนตฏ แปลวา ความสนโดษ. ความรอปการะคณททานทาไว ชอวา กต ตา. บทวา กาเลน แปลวา ขณะสมย. การฟงธรรม ชอวา ธมมสสวนะ. คาทเหลอมนยทกลาวมาแลวทงนนแล นเปนการ พรรณนาบท.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 198

สวนการพรรณนาความ พงทราบดงน. ความเคารพ การทาความ เคารพความเปนผมความเคารพตามสมควรในพระพทธเขาพระปจเจกพทธเจา พระสาวกของพระตถาคต อาจารย อปชฌาย มารดาบดา พชาย พสาว เปนตน เปนผควรประกอบความเคารพ ชอวา คารวะ. คารวะนนน เพราะเหตทเปนเหตแหงการไปสคตเปนตน เหมอนอยางทตรสไววา บคคลกระทาความเคารพผทควรเคารพ สกการะ ผทควรสกการะ นบถอผทควรนบถอ บชาผทควร บชา. เพราะธรรมนน ทยดถอไวบรบรณอยางน เบองหนาแตตาย เพราะกายแตก เขายอมเขาลงสคต โลกสวรรค . ถาเขาไมเขาถงสคตโลกสวรรค หากเขา มาเกดเปนมนษย กจะเปนผมตระกลสงในประเทศท กลบมาเกด ดงน. และเหมอนอยางทตรสไวอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย ธรรมเปนทตงแหงความ ไมเสอม ๗ ประการเหลาน. ๗ ประการเปนไฉน ๗ ประการม ความเปนผมความเคารพในพระศาสดา ดงนเปน ตนฉะนน จงตรสวาเปนมงคล. ความเปนผมใจลดตา ความเปนผมความประพฤตไมลาพอง ชอวา ความถอมตน. บคคลประกอบดวยความเปนผถอมตนอนใด กาจดมานะได กาจด ความกระดางได เปนเสมอนผาเชดเทา เสมอดวยโคอสภะเขาขาด และเสมอ ดวยงทถกถอนเขยวแลว ยอมเปนผละเอยดออนละมนละไม ผองแผวดวยสข ความเปนผถอมตนอนน เปนนวาตะ นวาตะนนน ตรสวาเปนมงคล เพราะ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 199

เปนเหตไดคณ มยศเปนตน. อนง ตรสไววา ผมความถอมตน ไม กระดาง คนเชนนน ยอมไดยศ ดงน เปนตน. ความสนโดษดวยปจจยตามมตามได ชอวา สนตฏฐ. สนโดษนน ม ๑๒ อยาง คอ ในจวร ๓ อยาง คอยถาลาภสนโดษ สนโดษตามทได. ยถาพลสนโดษ สนโดษตามกาลง ยถาสารปปสนโดษ สนโดษตามสมควร. ในบณฑบาตเปนตนกอยางน. จะพรรณนาประเภทแหงสนโดษนน ดงน. ภกษในธรรมวนยน ได จวรดหรอไมด ภกษนน กยงอตภาพใหเปนไปดวยจวรนนเทานน ไมประสงค จวรอน เมอไดกไมรบ นชอวา ยถาลาภสนโดษในจวรของภกษนน. อนงเลา ภกษอาพาธเมอหมจวรหนกยอมตองคอมตวลง หรอลาบาก เธอจงเปลยนจวรนนกบภกษทชอบกน ยงอตภาพใหเปนไปดวยจวรนน ก ยงเปนผสนโดษอย นชอวา ยถาพลสนโดษในจวรของภกษนน. ภกษอกรปหนง เปนผไดปจจยอนประณต เธอไดจวรบรรดาจวร ชนดเปนตน อยางใดอยางหนง ซงมคามาก คดวาจวรน เหมาะแกพระเถระ พระผบวชมานานและพระพหสตจงถวายแกพระภกษเหลานน ตนเองกเลอก เอาเศษผาจากกองขยะ หรอจากทไร ๆ อน ทาสงฆาฎครอง กยงเปนผสนโดษ อยนนเอง นชอวา ยถาสารปปสนโดษในจวรของภกษนน. อนง ภกษในธรรมวนยน ไดบณฑบาต ปอนหรอประณตยงอตภาพ ใหเปนไปดวยบณฑบาตนน ไมประสงคบณฑบาตอน. แมเมอไดกไมรบ นชอวา ยถาลาภสนโดษในบณบาตของภกษนน. อนงเลา ภกษอาพาธฉนบณฑบาตเศราหมองโรคจะกาเรบหนก เธอจง ถวายบณฑบาตนน แกภกษทชอบกน ฉนเนยใส นาผง และนนสดเปนตน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 200

จากมอของภกษนน แมทาสมณธรรมอย กยงเปนผสนโดษ นเปน ยถาพล- สนโดษในบณฑบาตของภกษนน. ภกษอกรปหนง ไดบณฑบาตอนประณต เธอคดวา บณฑบาตน เหมาะแกพระเถระ พระผบวชมานาน และแมเเกสพรหมจารอน ผเวน บณฑ- บาตอนประณตเสย กยงอตภาพใหเปนไปไมได จงไดถวายแกภกษเหลานน ตนเองเทยวบณฑบาต แมฉนอาหารทปนกนกยงเปนผสนโดษอย นชอวา ยถาสารปปสนโดษในบณฑบาตของภกษนน. อนง เสนาสนะมาถงภกษในธรรมวนยน เธอกสนโดษดวยเสนาสนะ นนนนแหละ ไมยอมรบเสนาสนะอน แมดกวาทมาถงอก นชอวา ยถา- ลาภสนโดษในเสนาสนะของภกษนน. อนงเลา ภกษอาพาธอยในเสนาสนะทอบลม ยอมจะทรนทรายอยาง เหลอเกน ดวยโรคดเปนตน เธอจงถวายเสนาสนะแกภกษทชอบกน แลวอย เสยในเสนาสนะอนเยน มลม ทถงแกภกษนน แมกระทาสมณธรรม กยง เปนผสนโดษอย นชอวา ยถาพลสน โดษในเสนาสนะของภกษนน. ภกษอกรปหนง ไมยอมรบเสนาสนะทดแมมาถง คดวาเสนาสนะด เปนทตงแหงความประมาท เมอภกษนงในเสนาสนะนน ถนมทธะยอมครอบ งา เมอหลบแลวตนขนมาอก กามวตกยอมฟงขน เธอจงปฏเสธเสนาสนะ นนเสย อยแตในทแจง โคนไมและกฏมงบงดวยใบไม แหงใดแหงหนง กยงเปนผสนโดษอย นชอวา ยถาสารปปสนโดษในเสนาสนะของภกษ อนง ภกษในธรรมวนยน ไดเภสชไมวาผลสมอหรอมะขามปอม เธอ กยงอตภาพใหเปนไปดวยเภสชนน. ไมประสงคเภสชอยางอน มเนยใส นาผง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 201

นาออยเปนตนทไดแลว แมเมอไดกไมรบ นชอวา ยถาลาภสนโดษใน คลานปจจยของภกษนน. อนง ภกษอาพาธ ตองการนามน แตไดนาออย เธอกถวายนาออย นนแกภกษทชอบกน แตทายาดวยนามนจากมอของภกษนน แมกระทา สมณธรรม กยงเปนผสนโดษอย นชอวา ยถาพลสนโดษในดานปจจย ของภกษนน. ภกษอกรปหนง ใสสมอดองกบมตรเนาลงในภาชนะใบหนง ใส ของมรสอรอย ๔ อยางลงในภาชนะใบหนง เมอถกเพอนภกษบอกวา ทาน ตองการสงใด กถอเอาเถดทาน ถาวา อาพาธของภกษนน ระงบไปดวย สมอดองนามตรเนาและของรสอรอยทงสองนน อยางใดอยางหนงไซร เมอเปน ดงนนเธอคดวา ธรรมดาวาสมอดองดวยมตรเนา พระพทธเจาเปนตนทรง สรรเสรญแลว และพระพทธเจาตรสวา บรรพชาอาศยมตรเนาเปนเภสช พง ทาความอตสาหะในมตรเนาเปนเภสชนน จนตลอดชวต ปฏเสธของมรสอรอย เปนเภสช แมกระทาเภสชดวยสมอดองดวยมตรเนา กเปนผสนโดษอยางยง นชอวา ยถาสารปปสนโดษในคลานปจจยของภกษนน. สนโดษแมทงหมดนน มประเภทอยางน กเรยกวา สนตฏฐ สนตฏฐ นน พงทราบวาเปนมงคล เพราะเปนเหตประสบการละบาปธรรมทงหลาย มความปรารถนาเกนสวน ความมกมาก และความปรารถนาลามกเปนตน เพราะเปนเหตแหงสคต เพราะเปนเครองอบรมอรยมรรค และเพราะเปน เหตแหงความเปนผอยไดสบายในทศทง ๘ ดงทพระผมพระภาคเจาตรสไววา จาตททโส อปปฏโฆ จ โหต สนตสสมาดน อตรตเรน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 202

ผสนโดษดวยปจจยตามมความได ยอมเปนผ อยสบายในทศทง ๔ และไมมปฏฆะเลย ดงนเปนตน ความรจกอปการคณทผใดผหนงทามาแลว ไมวามากหรอนอย โดย การระลกถงเนอง ๆ ชอวา กตญตา. อนง บญทงหลายนนแล มอปการะ มากแกสตวทงหลายเพราะปองกนทกขมทกขในนรกเปนตนได. ดงนน การ ระลกถงอปการะของบญแมเหลานน กพงทราบวาเปน กตญตา. กตญตา นนตรสวาเปนมงคล เพราะเปนเหตประสบผลวเศษมประการตางๆ มเปนผ อนสตบรษทงหลายพงสรรเสรญเปนตน . ทงพระผมพระภาคเจากตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๒ จาพวกเหลาน หาไดยากในโลก คอ บพพการ ๑ กตญกตเวท ๑. การฟงธรรม เพอบรรเทาความวตกในกาลทจตประกอบดวยอทธจจะ หรอจตถกวตกทงหลายมกามวตกเปนตนอยางใดอยางหนงครอบงา ชอวาการ ฟงธรรมตามกาล. อาจารยอกพวกหนงกลาววา การฟงธรรมทก ๆ ๕ วน ชอ วาการฟงธรรมตามกาล เหมอนอยางททานกลาววา ทานพระอนรทธะ กราบทล วา ขาแตพระองคผเจรญพวกขาพระองคนงประชมกนดวยธรรมมกถาคนยงรง ทก ๕ วนแล. อนง ในกาลใด ภกษเขาไปหากลยาณมตรแลวอาจฟงธรรมบรรเทา ความสงสยของตนเสยได การฟงธรรมแมในกาลนน กพงทราบวาการฟงธรรม ตามกาล เหมอนอยางทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ภกษเขาไปหากลยาณ- มตรเหลานน สอบถามไลเลยงตลอดกาล ตามกาล. การฟงธรรมตามกาลนน นน พงทราบวาเปนมงคล เพราะเปนเหตประสบผลวเศษนานาประการมการ ละนวรณไดอานสงส ๔ และบรรลธรรมเปนทสนอาสวะเปนตน. สมจรงดงท พระผมพระภาคเจาตรสไวดงนวา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 203

ดกอนภกษทงหลาย ในสมยใด พระอรยสาวก ใสใจทาใหเปนประโยชน รวบรวมทกอยางไวดวยใจ เงยโสตฟงธรรม ในสมยนน นวรณ ของพระ อรยสาวกนน ยอมไมม. และวา ดกอนภกษทงหลาย พงหวงอานสงส ๔ ประการ แหงธรรมทงหลายทคนโสต ฯลฯ ทแทงตลอดดวย ดแลว. และวา ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๔ เหลาน อนภกษ อบรมโดยชอบ หมนเวยนไปโดยชอบ ตลอดกาล ตามกาล ยอมใหถงธรรมเปนทสนอาสวะโดยลาดบ ธรรม ๔ ประการ คอ การฟงธรรมตามกาล. อยางนเปนตน พระผมพระภาคเจาตรสมงคลแหงคาถานไว ๕ มงคล คอ ความ เคารพ ๑ การถอมตน ๑ สนโดษ ๑ กตญตา ๑ และการฟงธรรมตามกาล ๑ ดวยประการฉะน. ความทมงคลเหลานนเปนมงคล ทไดชแจงไวในมงคลนน ๆ แลวทงนนแล. จบพรรณนาความแหงคาถานวา คารโว จ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 204

พรรณนาคาถาวา ขนต จ บดน จะพรรณนาในคาถาวา ขนต จ น. ความอดทนชอวาขนต ชอวาสวจะ เพราะมความวางาย เพราะเปนผถอเอาโดยเบองขวา กรรมของ ผวางาย ชอวา โสวจสสะ. ความเปนแหงกรรมของผวางาย ชอวา โสว- จสสตา. ชอวาสมณะ เพราะระงบกเลสทงหลายได. บทวา ทสสน ไดแก การเพงด. การสนทนาธรรม ชอวา ธรรมสากจฉา. คาทเหลอมนยทกลาว มาแลวทงนนแล. นเปนการพรรณนาบท. สวนการพรรณนาความ พงทราบดงน. อธวาสนขนต ชอวา ขนต ทภกษผประกอบดวยขนตนน แลวยอม ไมมอาการผดปกตเปนผเหมอนไมไดยนบคคลทดาดวยอกโกสวตถ ๑๐ และ เหมอนไมเหนบคคลผเบยดเบยนดวยการฆาและการจองจาเปนตน เหมอนขนต- วาทดาบสฉะนน. เหมอนอยางทพระผมพระภาคเจาตรสวา อห อตตมทธาน สมโณ ขนตทปโน ต ขนตยาเยว ต กาสราชา อเฉทย. สมณะผแสดงขนต ไดมมาแลวในอดตกาล พระเจากาสไดทรงทาลายสมณะผตงอยในขนตนนแล. หรอยอมใสใจวาเขาทาดแลว เพราะไมมความผดยงไปกวานน เหมอน ทาน ปณณเถระ ฉะนน อยางททานกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ถาผคนชาวสนาปรนตกะ จกดาจกบรภาษขาพระองคไซร ในขอนน ขาพระองค จกใสใจวา. ผคนชาวสนาปรนตกะเหลาน เปนผ เจรญหนอ ผคนชาวสนาปรนตกะเหลาน เปนผเจรญ ดหนอ ผคนเหลานไมตขาพระองคดวยมอดงน เปนตน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 205

และทภกษประกอบดวยขนตนนแลว ยอมเปนผทแมแตฤษทงหลายกพงสรร- เสรญ. อยาง ทานสรภงคฤษ กลาวไววา โกธ วธตวา น กทาจ โสจต มกขปปทาน อสโข วณณยนต สพเพส วตต ผรส ขเมถ เอต ขนต อตตมมาห สนโต. คนฆาความโกรธไดแลวยอมไมเศราโศกในกาล ไหน ๆ ฤษทงหลายยอมสรรเสรญการละความลบหล คนควรอดทนคาหยาบทคนทงปวงกลาวแลว สตบรษ ทงหลายสรรเสรญขนตนนวาสงสด. ยอมเปนผทแมแตเทวดาทงหลายกพงสรรเสรญ อยางททาวสกกะจอมทวยเทพ ตรสไววา โย หเว พลวา สนโต ทพพลสส ตตกขต ตนาห ปรม ขนต นจจ ขมต ทพพโล. ผใดเปนคนแขงแรง อดทนตอคนออนแอ สตบรษทงหลายสรรเสรญขนตนนของผนนวาเปน เยยมคนออนแอยอมตองอดทนอยเปนประจา. ยอมเปนผทแมแตพระพทธะทงหลายกพงสรรเสรญ. อยางทพระผมพระภาค- เจาตรสไววา อกโกส วธพนธจ อทฏโ โย ตตกขต ขนตพล พลาณก ตมห พรม พราหมณ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 206

ผใดไมโกรธ อดกลนการดาการฆาและการจอง จาได เราเรยกผนน ซงมขนตเปนกาลงมกองกาลงวา พราหมณ. กขนตนนนน พงทราบวาเปนมงคล เพราะเปนเหตประสบคณเหลา นน และคณอน ๆ ททรงสรรเสรญในทน. เมอถกเพอนสพรหมจารวากลาวโดยธรรม กไมถงความฟงซาน ความ นงงนหรอคดถงคณและโทษ วางความเออเฟอ ความเคารพ และความมใจ ตกลงตาเปนเบองหนาอยางยงแลว เปลงถอยคาวา ดละขอรบ ดงน ชอวา โสวจสสตา ความวางาย. โสวจสสสตานน ตรสวา เปนมงคล เพราะเปน เหตไดโอวาทและอนศาสน จากสานกเพอนสพรหมจารทงหลาย และเพราะ เปนเหตละโทษและบรรลคณ. การเขาไปหาการบารงการระลก การฟงและการเหนนกบวชทงหลาย ผระงบกเลสแลว อบรมกายวาจาจตและปญญาแลว ประกอบดวยความสงบ อยางสง ชอวา การเหนสมณะทงหลาย. การเหนสมณะแมทงหมด ทาน กลาววาทสสนะ โดยเทศนาอยางตา. การเหนสมณะนน พงทราบวาเปนมงคล. เพราะเหตไร. เพราะมอปการะมาก จรงอย พระผมพระภาคเจาตรสไวเปนตน วา ดกอนภกษทงหลายเรากลาววาการเหนภกษเหลานน มอปการะมาก เพราะ บญอนใด กลบตรผตองการประโยชน เหนภกษทงหลายผมศลมาถงประตเรอน ผวาไทยธรรมมอย กพงนบถอดวยไทยธรรมตามกาลง ผวาไมม กพงไหว อยางเบญจางคประดษฐ เมอการไหวอยางเบญจางคประดษฐยงไมพรอม กพง ประคองอญชลนมสการ เมอการนอบนอม ยงไมพรอม กมจตผองใส แลด ดวยจกษทนารก ดวยบญทมการแลดเปนมลอยางน โรคหรอโทษ ฝาหรอ ตอมจะไมมในจกษ ตลอดหลายพนชาต จกษทงสองกจะผองใส มสร ม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 207

วรรณะ ๕ เสมอนบานประตแกวมณทเปดในรตนวมาน เขาจะไดสมบตใน เทวดาเเละมนษย ประมาณแสนกป ขอทเขาเกดเปนมนษยเปนคนมปญญา พงเสวยวปากสมบตเหนปานน กดวยบญทสาเรจมาแตการเหนสมณะ ซงเขา ประพฤตมาโดยชอบ ไมนาอศจรรยเลย แมสาหรบสตวเดยรฐฉาน บณฑต ทงหลาย กพรรณนาวบากสมบตของการเหนสมณะ ทเพยงทาศรทธาใหเกดแลว อยางเดยวไวอยางน ในบาลประเทศใด บาลประเทศนนมวา นกฮก ตากลม อาศยอยทเวทยกบรรพตมาตลอด กาลยาวนาน นกฮกตวนสขแทหนอ เหนพระพทธเจา ผประเสรญ ซงลกขนแตเชา. มนทาจตใหเลอมใสในตวเรา และภกษสงฆผ ยอดเยยม ไมตองไปทคตถงแสนกป มนจตจากเทวโลก อนกศลกรรมตกเตอนแลวจกเปนพระพทธะ ผมอนน- ตยาณ ปรากฏพระนามวา โสมนสสะ ดงน. ในเวลาพลบคา หรอในเวลายารง ภกษฝายพระสตร ๒ รป ยอม สนทนาพระสตรกน ฝายพระวนยกสนทนาพระวนยกน ฝายพระอภธรรมก สนทนาพระอภธรรมกน ฝายชาดกกสนทนาชาดกกน ฝายอรรถกถากสนทนา อรรถกถากนหรอสนทนากนในกาลนนๆ เพอชาระจตทถกความหดห ความ ฟงซานและความสงสยชกนาไป การสนทนาตามกาลน ชอวา การสนทนาธรรม ตามกาล การสนทนาธรรมตามกาลนน ตรสวาเปนมงคล เพราะเปนเหตแหง คณทงหลายมความฉลาดในอาคมคอนกายทง ๕ เปนตนแล. พระผมพระภาคเจาตรสมงคลแหงคาถานไว มงคล คอ ความอดทน ๑ ความเปนผวางาย ๑ การเหนสมณะ ๑ และการสนทนาธรรมตามกาล ๑ ดวยประการฉะน. กความทมงคลเหลานนเปนมงคส ไดชแจงไวในมงคล นน ๆ แลวทงนนแล. จบพรรณนาความแหงคาถาวา ขนต จ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 208

พรรณนาคาถาวา ตโป จ บดน จะพรรณนาในคาถาวา ตโป จ น. ชอวา ตปะ เพราะเผา นาปธรรม. ความประพฤตอยางพรหม หรอความประพฤตของพรหม ชอวา พรหมจรรย ทานอธบายวา ความประพฤตอยางประเสรฐ. การเหนอรยสจ ทงหลาย ชอวา อรยสจจาน ทสสน. อาจารยบางพวกกลาววา อรยสจจาน ทสสน ดงนกม. ชอวา นพพาน เพราะออกจากวานะตณหาเครองรอยรด การทาใหแจงชอวา สจฉกรยา. การทาใหแจงซงพระนพพาน ชอวานพพาน- สจฉกรยา. คาทเหลอ มนยทกลาวมาแลวทงนนแล นเปนการพรรณนาบท สวนการพรรณนาความ พงทราบดงน อนทรยสงวรชอวา ตปะ เพราะเผาอภชฌาและโทมนสเปนตน หรอความเพยรชอวา ตปะ เพราะเผา ความเกยจคราน บคคลผประกอบดวยตปะเหลานน ทานเรยกวา อาตาป ตปะนนน พงทราบวาเปนมงคล เพราะเปนเหตละอภชฌาเปนตน และไดฌาน เปนอาท. ชอวาพรหมจรรยเปนชอของ เมถนวรต สมณธรรม ศาสนาและ มรรค. จรงอยางนน เมถนวรต ทานเรยกวา พรหมจรรย ไดในประโยค เปนตนวา พรหมจรย ปหาย พรหมจาร โหต ละเมถนวรต เปนพรหม. จาร. สมณธรรม เรยกวาพรหมจรรย ไดในประโยค เปนตน อยางนวา ภควต โน อาวใส พรหมจรย วสสต ผมอาย เราอยประพฤตสมณ- ธรรม ในพระผมพระภาคเจา. ศาสนา เรยกวาพรหมจรรย ไดในประโยคเปนตน อยางนวา น ตาวาห ปาปม ปรนพพายสสาม ยาว เม อท พรหมจรย น อทธเจว ภวสสต ผตจ วตถารก พาหช ดกอนมาร ตราบ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 209

ใดศาสนานของเรา จกยงไมมนคงเจรญแพรหลายรกนมากคน เรากจกยง ไมปรนพพานตราบนน. มรรคเรยกวา พรหมจรรย ไดในประโยคเปนตนอยางนวา อยเมว โข ภกข อรโย อฏงคโก มคโค พรหมจรย เสยยถท สมมา- ทฏ ดกอนภกษ อรยมรรคมองค ๘ คอ สมมาทฏฐเปนตน เปนพรหม จรรย. แตในทน พรหมจรรยแมทกอยางไมเหลอ ยอมควร เพราะมรรค ทานสงเคราะหดวยอรยสจจานทสสนะขางหนาแลว. กพรหมจรรยนนนน พง ทราบวาเปนมงคล เพราะเปนเหตประสบผลวเศษนานาประการ นนสง ๆ. การเหนมรรค โดยตรสรอรยสจ ๔ ทกลาวไวแลวกมาร ปญหา ชอวา อรยสจจานทสสนะ. อรยสจจานทสสนะนน ตรสวาเปน มงคล เพราะเปนเหตลวงทกขในสงสารวฎ. อรหตผล ทานประสงคเอาวา นพพาน ในทน. ชอวา นพพาน- สจฉกรยา กระทาใหแจงในพระนพพาน. จรงอยอรหตผลแมนน ทาน กลาววานพพาน เพราะออกจากตณหา ทเขาใจกนวา วานะ เพราะรอยไวใน คต ๕. การถงหรอการพจารณาพระนพพานนน เรยกวา สจฉกรยา แตการ ทาใหแจงพระนพพานนอกนสาเรจไดดวยการเหนอรสจ ๔ นนเเล ดวยเหต นน การเหนอรยสจนน ทานจงไมประสงคในทน. การทาใหแจงพระนพพาน นน พงทราบวาเปนมงคล เพราะเปนเหตอยเปนสขในปจจบนเปนตน ดวย ประการฉะน. พระผมพระภาคเจาตรสมงคลแหงคาถานไว มงคล คอ ตปะ ๑ พรหมจรรย ๑ อรยสจจานทสสนะ ๑ และนพพานสจฉกรยา ๑ ดวยประการ ฉะน. กความทมงคลเหลานนเปนมงคล ไดชแจงไวในมงคลนน ๆ แลวทง นนแล. จบพรรณนาความแหงคาถานวา ตโป จ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 210

พรรณนาคาถาวา ผฏสส โลกธมเมห บดน จะพรรณนาในคาถาวา ผฏสส โลกธมเมห บทวา ผฏสส ไดแก ถกแลว ตองแลว ประสบแลว. ธรรมทงหลายในโลก ชอวา โลกธรรม. ทานอธบายวา ธรรมทงหลาย จะไมหวนกลบตราบเทาท โลกยงดาเนนไป. บทวา จตต ไดแก มโน มานส. บท วา ยสส ไดแก ของภกษใหม ภกษปนกลาง หรอภกษผเถระ. บทวา น กมปต ไดแก ไมหวน ไมไหว. บทวา อโสก ไดแก ไรความโศก ถอนโศกศลยเสย แลว. บทวา วรช ไดแก ปราศจากละอองกเลส กาจดละอองกเลสแลว. บทวา เขม ไดแก ไมมภย ไรอปทวะ. คาทเหลอมนยทกลาวไวแลวแล นเปนการพรรณนาบท. สวนการพรรณนาความ พงทราบดงน จตของผใด อนโลกธรรม ๘ ม มลาภ ไมมลาภ เปนตน ถกตองครอบงาแลว ยอมไมหวน ไมไหว ไม กระเทอน ชอวา จตของผใดอนโลกธรรมกระทบแลวไมหวนไหว จตนนของ ผนนพงทราบวาเปนมงคล เพราะนามาซงความเปนผสงสดเหนอโลก ซง ธรรมไรๆ ใหหวนไหวไมได. ถามวา กจตของใคร ถกโลกธรรมเหลานนกระทบแลวไมหวนไหว. ตอบวา จตของพระอรหนตขณาสพ ไมใชจตของใครอน. จรงอย พระผ มพระภาคเจาตรสไวดงนวา เสโล ยถา เอกกฆโน เวเตน น สมรต เอว รปา รสา สททา คนธา ผสสา จ เกวลา อฏา ธมมา อนฏา จ นปปเวเธนต ตาทโน ต จตต วปปมตต วยจสสานปสสต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 211

ภเขาหน ทบแทงเดยว ยอมไมไหวดวยลม ฉน ใด รป เสยง กลน รส ผสสะ และธรรมทงสน ทง สวนอฏฐารมณ ทงสวนอนฏฐารมณ ยอมทาจตของ ทานผคงทใหหวนไหวไมได ฉนนน ดวยวาจต ของทานทมนคง หลดพนแลว ยอมเหนความเสอม อยเนอง ๆ. จตของพระขณาสพเทานน ชอวา อโสกะ ไมเศราโศก. จรงอย จตของพระขณาสพนน ชอวา อโสกะ เพราะไมมความเศราโศก ททาน กลาวโดยนยเปนตนวา ความโศก ความเศรา ความเปนผเศราโศก ความ แหงใจ ความแหงผากภายใน ความทใจถกความเศราโศกแผดเผา. อาจารย บางพวกกลาวถงพระนพพานคานน เชอมความไมไดกบบทตน ๆ. จตของพระ ขณาสพเทานน ชอวา อโสกะ ฉนใด กชอวา วรชะ เขมะ ฉนนน จรง อย จตของพระขณาสพนน ชอวา วรชะ เพราะปราศจากละอองกเลสมราคะ โทสะ โมหะ เปนตน และชอวา เขมะ เพราะปลอดจากโยคะทง ๔. เพราะ วา จตทง ๓ อยางนน โดยททานถอเอาแลวในขณะจตเปนไปในอารมณนน ๆ โดยอาการนน ๆ พงทราบวาเปนมงคล เพราะนามาซงความเปนผสงสดเหนอ โลกมความเปนผมขนธอนไมเปนไปแลว [ไมเกดอก] และเพราะนามาซง ความเปนอาหไนยบคคลเปนตน. พระผมพระภาคเจาตรสมงคลแหงคาถานไว ๔ มงคล คอ จตทไม หวนไหวดวยโลกธรรมแปด ๑ จตไมเศราโศก ๑ จตปราศจากละอองกเลส ๑ จตเกษม ๑ ดวยประการฉะน. กความทมงคลเหลานนเปนมงคล กไดชแจงไว ในมงคลนน ๆ แลวทงนนแล. จบพรรณนาความแหงคาถานวา ผฏสส โลกธมเมห

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 212

พรรณนาคาถาวา เอตาทสาน พระผมพระภาคเจา ครนตรส มหามงคล ๓๘ ประการ ดวยคาถา ๑๐ คาถา มวา อเสวนา จ พาลาน การไมคบพาลเปนอาท อยางนแลว บดน เมอจะทรงชมเชยมงคลทพระองคตรสเหลานนแล จงไดตรสคาถาสดทาย วา เอตาทสาน กตวาน เปนตน. พรรณนาความแหงคาถาสดทายนนดงน บทวา เอตาทสาน แปลวา เชนน เหลานน คอมการไมคบพาล เปนตน มประการทเรากลาวมาแลว. บทวา กตวาน แปลวา กระทา. ความจรงคานไมนอกเหนอไปจากความวา กตวาน กตวา กรตวา [ซงแปลวาการทาเหมอนกน]. บทวา สพพต- ถมปราชตา ความวา สตวทงหลาย กระทามงคลเชนนเหลานน อนขาศก ๔ ประเภท คอ ขนธมาร กเลสมาร อภสงขารมารและเทวปตตมาร แมแต ประเภทเดยวทาใหพายแพไมได ในททงปวง ทานอธบายวา ยงมารทง ๔ นนใหพายแพดวยตนเอง. ก ม อกษรในคาวา สพพตถมปราชตา น พง ทราบวา เพยงทาการตอบท. บทวา สพพตถ โสตถ คจฉนต ความวา สตวทงหลายกระทา มงคลเชนทกลาวมาน เปนผอนมารทง ๔ ทาใหพายแพไมไดแลว ยอมถง ความสวสดในททงปวง คอ ในโลกน และโลกหนา และทยนและทเดนเปนตน อาสวะเหลาใดททาความคบแคนและเรารอน พงเกดขนเพราะการคบพาลเปน ตน เหตไมมอาสวะเหลานน จงถงความสวสด ทานอธบายวา เปนผอน อปทวะไมขดขวาง อนอปสรรคไมขดของ เกษมปลอดโปรง ไมมภยเฉพาะ หนาไป. กนคคหต ในคาวา สพพต โสตถ คจฉนต นพงทราบวา ตรสเพอสะดวกแกการผกคาถา. พระผมพระภาคเจา ทรงจบเทศนาดวยบทแหงคาถาวา ต เตส มงคลมตตม. ทรงจบอยางไร. ทรงจบวา ดกอนเทพบตร เพราะเหตทชน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 213

ผกระทามงคลเชนทกลาวนยอมถงความสวสดในททงปวงอยางน ฉะนน ทาน จงถอวา มงคลทง ๓๘ ประการ มการไมคบพาลเปนตนนนสงสด ประเสรฐ สด ดทสด สาหรบชนเหลานน ผกระทามงคลเชนทกลาวมาน. ตอนสดทาย เทศนาทพระผมพระภาคเจาทรงจบอยางน เทวดา แสน โกฎบรรลพระอรหต. จานวนผบรรลโสดาปตตผล สกทาคามผล อนาคามผล นบไมได. ครงนน วนรงขน พระผมพระภาคเจาตรสเรยก พระอานนทเถระ มาตรสวา ดกอนอานนท เมอคนน เทวดาองคหนงเขามาถามมงคลปญหา ครงนนเราไดกลาวมงคล ๓๘ ประการแกเทวดาองคนน ดกอนอานนท เธอ จงเรยนมงคลปรยายน ครนเรยนแลวจงสอนภกษทงหลาย. พระเถระเรยน แลวกสอนภกษทงหลาย. มงคลสตรนนน อาจารยนาสบ ๆ กนมาเปนไปอยจน ทกวนน พงทราบวา ศาสนพรหมจรรยนมนคงเจรญแพรหลาย รกนมากคน พาแนน ตราบเทาทเทวดาและมนษยประกาศดแลว. เพอความฉลาดในการสะสมความรในมงคลเหลานนเอง บดน จะ ประกอบความตงแตตนดงน. สตวทงหลายผปรารถนาสขในโลกนโลกหนาและโลกตรสขเหลานน ละ การคบคนพาลเสย อาศยแตบณฑต, บชาผทควรบชา. อนการอยในปฏรป- เทส, และความเปนผทาบญไวในกอนตกเตอนในการบาเพญกศล. ตงตนไว ชอบ มอตภาพอนประดบดวยพาหสจจะ ศลปะ และวนย, กลาวสภาษตอน เหมาะแกวนย. ยงไมละเพศคฤหสถตราบใด, กชาระมลหนเกาดวยการบารง มารดาบดา, ประกอบมลหนใหมดวยการสงเคราะหบตรและภรรยา ถงความ มงคงดวยทรพยและขาวเปลอก ดวยความเปนผมการงานไมอากล, ยดสาระ แหงโภคะดวยทาน และสาระแหงชวตดวยการประพฤตธรรม, กระทาประโยชน เกอกลแกชนของตน ดวยการสงเคราะหญาต และประโยชนเกอกลแกชนอน ๆ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 214

ดวยความเปนผมการงานอนไมมโทษ. งดเวนการทารายผอนดวยการเวนบาป การทารายตนเอง ดวยการระวงในการดมกนของเมา, เพมพนฝายกศลดวย ความไมประมาทในธรรมทงหลาย, ละเพศคฤหสถดวยความเปนผเพมพนกศล แมคงอยในภาวะบรรพชต กยงวตรสมปทาไหสาเรจดวยความเคารพในพระ- พทธเจา สาวกของพระพทธเจาและอปชฌายาจารยเปนตน และดวยความ ถอมตน, ละความละโมภในปจจยดวยสนโดษ, ตงอยในสปปรสภมดวยความ เปนผกตญ, ละความเปนผมจตหดหดวยการฟงธรรม, ครอบงาอนตรายทก อยางดวยขนต, ทาคนใหมทพง ดวยความเปนผวางาย, ดการประกอบขอ ปฏบตดวยการเหนสมณะ บรรเทาความสงสยในธรรมทงหลายอนเปนทตง แหงความสงสย ดวยการสนทนาธรรม, ถงศลวสทธ ดวยตปะคออนทรย- สงวร ถงจตตวสทธ ดวยพรหมจรรยคอสมณธรรม และยงวสทธ ๔ นอกนน ใหถงพรอม, ถงญาณทสสนวสทธอนเปนปรยายแหงการเหนอรยสจดวยปฏปทา น กระทาใหแจงพระนพพานทนบไดวาอรหตผล, ซงครน กระทาใหแจงแลว เปนผมจตไมหวนไหวดวยโลกธรรม ๘ เหมอนสเนรบรรพต ไมหวนไหวดวย ลมและฝน ยอมเปนผไมเศราโศก ปราศจากละอองกเลส มความเกษมปลอด โปรง และความเกษมปลอดโปรงยอมเปนผแมแตศตรผหนงใหพายแพไมได ในททงปวง ทงจะถงความสวสดในททกสถาน. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา สตวทงหลายกระทามงคลเชนทกลาวมานแลว เปนผอนมารใหพายแพไมไดในททงปวง ยอมถงความ สวสดในททกสถาน นนเปนมงคลอดมของสตวเหลา นน. จบพรรณนามงคลสตร แหง ปรมตถโชตกา อรรถกถาขททกปาฐะ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 215

รตนสตร

วาดวยรตนอนประณต พระผมพระภาคเจาตรสรตนสตรเปนคาถาวาดงน [๗] หมภตเหลาใด อยภาคพนดน หรอเหลา ใดอยภาคพนอากาศ มาประชมกนแลวในทน ขอหม ภตทงหมด จงมใจด และจงฟงสภาษตโดยเคารพ เพราะฉะนน ขอทานฟงหมดจงตงใจฟง จงแผเมตตา ในหมประชาทเปนมนษย มนษยเหลาใด ยอมนาพล กรรมไปทงกลางวนและกลางคน เพราะฉะนน ทาน ทงหลาย จงไมประมาท ชวยรกษามนษยเหลานน. ทรพยเครองปลมใจอยางใดอยางหนงในในทน หรอในโลกอน หรอรตนะใดอนประณตในสวรรค ทรพยเครองปลมใจและรตนะนนทเสมอดวยพระตถา- คตไมมเลย แมอนนเปนรตนะอนประณตในพระพทธ เจา. ดวยคาสตยน ขอความสวสดจงม. พระศากยมน พระหฤทยตงมนทรงบรรลธรรม ใด เปนทสนกเลส ปราศจากราคะ เปนอมตธรรม ประณต สงไร ๆ ทเสมอดวยธรรมนนไมม แมอนน เปนรตนะอนประณตในพระธรรม. ดวยคาสตยน ขอ ความสวสดจงม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 216

พระพทธเจาผประเสรฐสด ทรงสรรเสรญสมาธ อนใดวาเปนธรรมอนสะอาด ปราชญทงหลายกลาว สมาธอนใดวาใหผลโดยลาดบ สมาธอนทเสมอดวย สมาธอนนนไมม แมอนน เปนรตนะอนประณต ในพระธรรม. ดวยคาสตยน ขอความสวสดจงม. บคคลเหลาใด ๘ จาพวก ๔ ค อนสตบรษทง หลายสรรเสรญแลว บคคลเหลานนเปนสาวกของ พระสคต ควรแกทกษณาทาน ทานทงหลาย ทเขา ถวายในบคคลเหลานนยอมมผลมาก แมอนน เปน รตนะอนประณตในพระสงฆ ดวยคาสตยน ขอความ สวสดจงม. พระอรยบคคลเหลาใด ในศาสนาของพระพทธ- โคดม ประกอบดแลว มใจมนคง ปราศจากความ อาลย พระอรยบคคลเหลานน ถงพระอรหตทควรถง หยงเขาสพระนพพาน ไดความดบกเลสเปลา ๆ เสวย ผลอย แมอนน เปนรตนะอนประณตในพระสงฆ ดวยคาสตยน ขอความสวสดจงม. พระโสดาบนจาพวกใด ทาใหแจงอรยสจ ท พระศาสดาผมปญญาลกซงทรงแสดงดแลว ถงแมวา พระใสดาบนจาพวกนน จะเปนผประมาทอยางแรง กลา ทานกไมถอเอาภพท ๘ แมอนน เปนรตนะอน ประณตในพระสงฆดวยคาสตยน ขอความสวสดจงม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 217

สกกาายทฏฐ วจกจฉา และสลพพตปรามาส อยางใดอยางหนงมอย สงโยชนธรรมเหลานนยอมเปน อนพระโสดาบนละไดแลว พรอมกบทสสนสมปทา [คอโสดาปตตมรรค] ทเดยว อนง พระโสดาบน เปนผพนแลวจากอบายทง ๔ ไมอาจทจะทาอภฐาน ๖ [คออนนตรยธรรม ๕ กบการเขารต] แนอนนเปน รตนะอนประณตในพระสงฆ ดวยคาสตยน ขอความ สวสด จงม. ถงแมวาพระโสดาบนนน ยงทาบาปกรรมทาง กายวาจาหรอใจไปบาง [เพราะความประมาท] ทาน ไมอาจจะปกปดบาปกรรมนนได พระผมพระภาคเจา กตรสความทพระโสดาบน ผเหนบทคอพระนพพาน แลว ไมอาจปกปดบาปกรรมนนไวแลว แมอนน เปน รตนะอน ประณตในพระสงฆดวยคาสตยน ขอความ สวสด จงม. พมไมงามในปา ยอดมดอกบานสะพรงในตน เดอนคมหะ แหงฤดคมหนตฉนใด พระผมพระภาคเจา ไดทรงแสดงธรรมอนประเสรฐ อนใหถงพระนพพาน เพอประโยชนอยางยงแกสตวทงหลาย กอปมาฉนนน แมอนนเปนรตนะอนประณตในพระพทธเจา. ดวยคา สตยน ขอความสวสด จงม. พระพทธเจาผประเสรญ ทรงรธรรมอนประเสรฐ ประทานธรรมอนประเสรญ ทรงนามาซงธรรมอน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 218

ประเสรฐ เปนผยอดเยยม ไดทรงแสดงธรรมอนประ- เสรฐ. แมอนน เปนรตนะอนประณตในพระพทธเจา. ดวยคาสตยน ขอความสวสด จงม. กรรมเกาของพระอรยบคคลเหลาใดสนแลวกรรม สมภพใหม ยอมไมม พระอรยบคคลเหลาใด มจต อนหนายแลวในภพตอไป พระอรยบคคลเหลานน ม พชสนไปแลว มความพอใจงอกไมไดแลว เปนผม ปญญา ยอมปรนพพานดบสนท เหมอนประทปดวงน ฉะนน. แมอนน เปนรตนะอนประณตในพระสงฆ ดวยคาสตยน ขอความสวสด จงม. ทาวสกกเทวราชตรสเสรมเปนคาถาวาดงน หมภตเหลาใดอยภาคพนดน หรอเหลาใดอย ภาคพนอากาศมาประชมกนในทน พวกเรานอบนอม พระตถาคตพทธะ ผอนเทวดาและมนษยบชาแลว ขอ ความสวสด จงม. หมภตเหลาใดอยภาคพนดน หรอเหลาใดอยภาค พนอากาศมาประชมกน แลวในทนพวกเรานอบนอม พระตถาคตธรรม อนเทวดาและมนษยบชาแลว ขอ ความสวสด จงม. หมภตเหลาใด อยภาคพนดน หรอเหลาใดอย ภาคพนอากาศ มาประชมกนแลวในทน พวกเรานอบ นอมพระตถาคตสงฆ อนเทวดาและมนษยบชาแลว ขอความสวสด จงม. จบรตนสตร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 219

พรรณนารตนสตร ประโยชนแหงบทตง บดน ถงลาดบการพรรณนาความแหงรตนสตรทยกขนตงในลาดบตอ จากมงคลสตรนน โดยนยเปนตนวา ยานธ ภตาน. ขาพเจาจกกลาวประ- โยชนแหงการตงรตนสตรนน ไวในทน ตอจากนน เมอแสดงการหยงลงส ความแหงสตรน ทางนทานวจนะอนบรสทธด เหมอนการลงสนาในแมนา และหนองเปนตน ทางทานาทหมดจดด ประกาศนยนวา สตรนผใดกลาว กลาวเมอใด กลาวทไหน กลาวเพราะเหตใด แลวจงทาการพรรณนาความ แหงรตนสตรน. ในสองสตรนน เพราะเหตทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงการรกษา ตวเอง และการกาจดอาสวะทงหลายทมการทาไมด และการไมทาดเปนปจจย ดวยมงคลสตร สวนสตรน ใหสาเรจการรกษาผอน และการกาจดอาสวะ ทงหลายทมอมนษยเปนตนเปนปจจย ฉะนน สตรนจงเปนอนตงไวในลาดบ ตอจากมงคลสตรนนแล. ประโยชนแหงการตงรตนสตรนนไวในทนเทานกอน เรองกรงเวสาล บดน ในขอวา เยน วตต ยทา ยตถ ยสมา เจต น ผทกทวง กลาววา กสตรนผใดกลาว กลาวเมอใด กลาวทใด และกลาวเพราะเหตใด. ขอชแจงดงน ความจรง สตรน พระผมพระภาคเจาพระองคเดยวตรส พระสาวก เปนตนหากลาวไม. ตรสเมอใด. ตรสเมอกรงเวสาลถกอปทวะทงหลาย มทพภกข-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 220

ภยเปนตนเขาขดขวาง พระผมพระภาคเจาอนพวกเจาลจฉวทลรองขอนาเสดจ มาแตกรงราชคฤห เมอนน รตนสตรนน พระองคกตรสเพอบาบด อปทวะ เหลานน ในกรงเวสาล. การวสชนาปญหาเหลานน โดยสงเขปมเทาน. สวน พศดาร พระโบราณาจารยทงหลาย พรรณนาไวนบแตเรองๆ กรงเวสาลเปนตน ไป. ดงไดสดบมา พระอครมเหสของพระเจากรงพาราณสทรงพระครรภ พระนางทรงทราบแลวกไดกราบทลพระราชาใหทรงทราบ. พระราชากพระ ราชทานเครองบรหารพระครรภ. พระนางไดรบบรหารพระครรภมาเปนอยางด กเสดจเขาสเรอนประสต ในเวลาพระครรภแก. เหลาทานผมบญยอมออกจาก ครรภในเวลาใกลรง. กในบรรดาทานผมบญเหลานน พระอครมเหสพระองค นน กเปนผมบญพระองคหนง ดวยเหตนน เวลาใกลรง พระนางกประสต ชนเนอเสมอนดอกชะบามพนกลบสแดงดงครง ตอจากนน พระเทวพระองค อน ๆ กประสตพระโอรสเสมอนรปทอง. พระอครมเหสประสตชนเนอ ดงนน พระนางทรงดารวา "เสยงตเตยนจะพงเกดแกเรา ตอเบองพระพกตรของ พระราชา" เพราะทรงกลวการตเตยนนน จงทรงสงใหใสชนเนอนนลงใน ภาชนะใบหนง เอาภาชนะอกใบหนงครอบปดไว ประทบตราพระราชลญจกร แลว ใหลอยไปตามกระแสแมนาคงคา พอเจาหนาททงหลายทงลงไป เทวดา ทงหลายกจดการอารกขา ทงเอายางมหาหงคจารกแผนทองผกตดไวทภาชนะ นนวา พระราชโอรสธดาของพระอครมเหสแหงพระเจากรงพาราณส. ตอนน ภาชนะนน มไดถกภยคอคลนรบกวน กลอยไปตามกระแสแนนาคงคา. สมยนน ดาบสรปหนงอาศยครอบครวของคนเลยงโค อยใกลฝงแมนา คงคา. เชาตร ดาบสรปนนกลงสแมนาคงคา แลเหนภาชนะนนลอยมา ก ถอเอาดวยบงสกลสญญา ดวยเขาใจวาเปนของทเขาทงแลว. ตอนน กแล

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 221

เหนแผนจารกอกษรและตราพระราชลญจกร กแกออกเหนชนเนอนน ครน เหนแลว ดาบสรปนนกคดวา เหนทจะเปนสตวเกดในครรภ ดงนน จงไม เนาเหมน กนาชนเนอนน ไปยงอาศรม วางไวในทสะอาด. ลวงไปครงเดอน ชนเนอกแยกเปน ๒ ชน ดาบสเหนแลว กวางไวอยางด. ตอจากนน ลวง ไปอกครงเดอน ชนเนอแตละชนกเกดปมชนละ ๕ สาขา เพอเปนมอ เทา และศรษะ ดาบสกบรรจงวางไวเปนอยางดอก. ตอนน อกครงเดอน ชนเนอ ชนหนงกเปนทารก เสมอนรปทอง อกชนหนงกเปนทารกา ดาบสเกดความ รกดงบตรในทารกทงสองนน. นานมกบงเกดจากหวนวแนมอของดาบสนน ตงแตนนมา ดาบสไดนานมและอาหารมากบรโภคอาหาร หยอดนานมในปาก ของทารกทงสอง. สงใด ๆ เขาไปในทองของทารกนน สงนน ๆ ทงหมด กจะแลเหนเหมอนเขาไปในภาชนะทาดวยแกวมณ. ทารกทงสอง ไมมผวอยาง น. แตอาจารยพวกอน ๆ กลาววา ผวของทารกทงของนน ใสถงกนและกน เหมอนถกรอยดวยวางไว. ทารกเหลานน จงปรากฏชอวา ลจฉว เพราะไม มผว หรอเพราะมผวใส ดวยประการฉะน. ดาบสเลยงทารก พอตะวนขนกเขาบานแสวงหาอาหาร ตอนสาย ๆ ก กลบ. คนเลยงโคทงหลาย รถงการขวนขวายนนของดาบสนน กกลาววา ทานเจาขา การเลยงทารกเปนกงวลหวงใยของเหลานกบวช ขอทานโปรดให ทารกแกพวกเราเถด พวกเราจะชวยกนเลยง ขอทานโปรดทากจกรรมของ ทานเถด. ดาบสกยอมรบ. วนรงขน พวกคนเลยงโคกชวยกนทาหนทางให เรยบแลวโรยทราย ยกธง มดนตรบรรเลงพากนมายงอาศรม. ดาบสกลาววา ทารกทงสองมบญมาก พวกทานจงชวยกนเลยงใหเจรญวย ดวยความไมประ- มาท ครนใหเจรญวยแลว จงจดการอาวาหววาหกนและกน ใหพระราชา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 222

ทรงยนดดวยปญจโครส จงเลอกหาภมประเทศชวยกนสรางพระนครขน จง อภเษกพระกมารเสย ณ ทนน แลวมอบทารกให. พวกคนเลยงโครบคาแลว กนาทารกไปเลยงด. ทารกทงสอง เจรญเตบโตกเลนการเลน ใชมอบาง เทาบาง ทบ ถบพวกเดกลกของคนเลยงโคอน ๆ ในททะเลาะกน เดกลกคนเลยงโคเหลานน กรองไห ถกมารดาบดาถามวารองไหทาไม กบอกวา เจาเดกไมมพอแมท ดาบสเลยงเหลานน ขมเหงเรา. แตนน มารดาบดาของเดกเหลานน กกลาววา ทารกสองคนนชอบขมเหงใหเดกอน ๆ. เดอดรอน จะไมสงเคราะหมน ละเวน มนเสย. เขาวาตงแตนนมา ประเทศทนน จงถกเรยกวา วชช ขนาด ๓๐๐ โยชน. ครงนน พวกคนเลยงโคทาพระราชาใหยนดแลว เลอกเอาประเทศทนน สรางพระนครลงในประเทศนน แลวอภเษกพระกมาร ซงพระชนมได ๑๖ พรรษา ตงเปนพระราชา ไดทาการววาหมงคลกบทารกาของพระองค ไดวาง กตกากฎเกณฑไววา จะไมนาทารกามาจากภายนอก และไมใหทารกาจากทน แกใคร ๆ โดยการอยรวมกนครงแรกของพระกมารกมารนน กเกดทารกค หนง เปนธดา ๑ โอรส ๑ โดยอาการอยางน กเกดเปนค ๆ ถง ๑๖ ครง. แตนน เมอทารกเหลานน เจรญวยโดยลาดบ นครนนกไมพอทจะบรรจอาราม อทยาน สถานทอย บรวารและสมบต จงลอมรอบดวยประการ ๓ ชน ระหวาง คาวต หนงๆ เพราะนครนน ถกขยายกวางออกบอย ๆ จงเกดนามวาเวสาลนแล. นเรองกรงเวสาล การนมนตพระผมพระภาคเจา กกรงเวสาลน ครงพระผมพระภาคเจาเสดจอบตกมนคงไพบลย ดวยวา ในกรงเวสาลนนมเจาอยถง ๗ ,๗๐๗ พระองค. พระยพราชเสนาบด และภณฑาคารกเปนตนกเหมอนกน เหมอนอยางททานกลาวไววา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 223

สมยนนแล กรงเวสาลมนคงเจรญ มคนมาก มคนเกลอนกลน มอาหารหาไดงาย มปราสาท ๗,๗๐๗ หลง มเรอนยอด ๗,๗๐๗ หลง มอาราม ๗,๗๐๗ อาราม มสระโบกขรณ ๗,๗๐๗ สระ. สมยตอมา กรงเวสาลนนเกดทพภกขภย ฝนแลงขาวกลาตายนง. คนยากคนจนตายกอน เขาทงคนเหลานนไปนอกนคร. พวกอมนษยไดกลน คนตายกพากนเขาพระนคร. แตนน ผคนกตายเพมมากขน. เพราะความ ปฏกลนน อหวาตกโรคกเกดแกสตวทงหลาย. ชาวกรงเวสาลถกภย ๓ อยาง คอ ทพภกขภย อมนสสภย และโรคภยเบยดเบยน กเขาไปเฝาพระราชา กราบทลวา ขอเดชะ เกดภย ๓ อยางในพระนครนแลว พระเจาขา แต กอนน นบได ๗ ชวราชสกล ไมเคยเกดภยเชนนเลย ชรอยพระองคไมทรง ตงอยในธรรม บดน ภยนนจงเกดขน. พระราชาทรงประชมเจาลจฉวทก พระองคในทวาราชการตรสวา ขอไดโปรดพจารณาทบทวนขอทเราไมตงอย ในธรรมเถด เจาลจฉวเหลานน พจารณาทบทวนถงประเพณทกอยาง กไม ทรงเหนขอบกพรองไร ๆ แตนน กไมเหนโทษขององคพระราชา จงพากน คดวา ภยนของเรา จะระงบไปไดอยางไร. ในทประชมนน เจาลจฉวบาง พวก อางถงศาสดาทง ๖ วา พอศาสดาเหลานนยางเทาลงเทานน ภยกจะระงบ ไป บางพวกตรสวา ไดยนวา พระพทธเจาเสดจอบตแลวในโลก, พระผ- มพระภาคเจานน ทรงแสดงธรรมเพอประโยชนเกอกลแกปวงสตว ทรงม ฤทธมาก มอานภาพมาก พอพระองคยางพระบาทลงเทานน ภยทกอยาง ก จะระงบไป ดวยเหตนน เจาลจฉวเหลานน จงดพระทยตรสวา กพระผม- พระภาคเจาพระองคนน บดน ประทบอยทไหนเลา พวกเราสงคนไปเชญ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 224

จะไมเสดจมานะส. เจาลจฉวอกพวกหนงตรสวา ธรรมดาพระพทธเจา ทรง เอนดสตว เหตไร จะไมเสดจมาเลา. กพระผมพระภาคเจาพระองคนน บดน ประทบอยกรงราชคฤห พระเจาพมพสารทรงอปฐากอย เกรงทาวเธอจะไมให เสดจมา. ตรสวา ถาอยางนนเราจะทลพระเจาพมพสารใหทรงเขาพระทยแลว นาพระผมพระภาคเจาเสดจมา แลวทรงมอบเครองบรรณาการเปนอนมากสง เจาลจฉวสองพระองค พรอมดวยกองกาลงขนาดใหญไปยงราชสานกพระเจา- พมพสาร โดยสงวา ขอทานทลพระเจาพมพสารใหเขาพระทยแลว นาพระ- ผมพระภาคเจาเสดจมา เจาลจฉวทงสองพะระองคเสดจไปถวายเครองบรรณาการ แดพระเจาพมพสาร แลวแจงใหทรงทราบเรองราวแลวทลวา ขาแตพระมหา- ราชเจา ขอพระองคทรงพระกรณาโปรดสงพระผมพระภาคเจาเสดจมายงนคร ของขาพระองคดวยเถด. พระราชาไมทรงรบรองตรสวา พวกทานทรงรเอาเอง เถด. เจาลจฉวกทลรบวา ดละ พระเจาขา แลวเขาไปเฝาพระผมพระภาค- เจา ถวายบงคมแลวกราบทลอยางนวา ขาแตพระองคผเจรญ ภย ๓ อยาง เกดขนในนครของขาพระองค ถาพระผมพระภาคเจาฟงเสดจมาไซร ความ สวสดกจะพงมแกพวกขาพระองค พระเจาขา. พระผมพระภาคเจาทรงพจารณา วาเมอตรสรตนสตรในกรงเวสาลการอารกขาจกแผไปแสนโกฏจกรวาส จบสตร สตว ๘๔,๐๐๐ จกตรสรรธรรม แลวจงทรงรบนมนต. ครงนน พระเจา- พมพสารทรงสดบขาววา พระผมพระภาคเจาทรงรบนมนตแลว โปรดให โฆษณาไปในพระนครวา พระผมพระภาคเจาทรงรบนมนตเสดจไปกรงเวสาล แลว เสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาทลถามวา ขาแตพระองคผเจรญ พระองคทรงรบ จะเสดจไปกรงเวสาลหรอพระเจาขา. พระผมพระภาคเจาตรสวา ถวายพระพร มหาบพตร. ทาวเธอทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ถาอยางนน โปรดทรงรอจนกวาจะจดแจงหนทางถวายนะ พระเจาขา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 225

ครงนน พระเจาพมพสาร ทรงทาพนท ๕ โยชน ระหวางกรง- ราชคฤหและแมนาคงคาใหราบเรยบแลว ใหกราบทลพระผมพระภาคเจาถง เวลาทจะเสดจไป พระผมพระภาคเจา อนภกษ ๕๐๐ รป แวดลอมแลวเสดจ ไป พระราชาทรงเอาดอกไม ๕ สโปรยหนทาง ๕ โยชนเพยงหวเขา ใหยกธง ผา หมอนาและตนกลวยเปนตน ใหกนเศวตฉตร ๒ ชนสาหรบพระผมพระภาค- เจา ฉตรชนเดยวสาหรบพระภกษแตละรป ทรงทาการบชาดวยดอกไมและ ของหอมเปน นพรอมดวยราชบรพารของพระองค ใหพระผมพระภาคเจา ประทบอยใน วหารหลงหนง ๆ ถวายมหาทาน ทรงนาเสดจสฝงแมนาคงคา ๕ วน . ณ ทน ทรงประดบเรอดวยเครองประดบทกอยาง แลวทรงสงสาสนไป ถวายเจาลจฉวกรงเวสาลวา พระผมพระภาคเจาเสดจมาแลว ขอเจาลจฉวทก พระองค ตกแตงหนทางถวายการรบเสดจพระผมพระภาคเจาเถด. เจาลจฉว เหลานน ตกลงกนวา จะทาการบชาเปนสองเทา ทาพนท ๓ โยชนระหวาง กรงเวสาล และแมนาคงคาใหเรยบรอย จดเศวตฉตร ๔ ชน สาหรบพระผ มพระภาคเจา สาหรบพระภกษแตละรป ๆ ละ ๒ ชน ทาการบชา เสดจมา คอยอย. ครงนน พระเจาพมพสาร ทรงทาเรอขนาน ๒ ลาแลวสรางมณฑป ประดบดวยพวงดอกไม ปลาดพทธอาสนทาดวยรตนะลวน ณ มณฑปนน. ทนนพระผมพระภาคเจาประทบนงเหนอพทธอาสนนน. แมภกษ ๕๐๐ รปกลง เรอนงกนตามสมควร พระราชาสงเสดจพระผมพระภาคเจา ลงนาประมาณ แตพระศอกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคจกอยกนรมฝงแมนา คงคานนแหละ จนกวาพระผมพระภาคเจาจะเสดจกลบมา แลวกเสดจกลบ. เทวดาเบองบนจนถงอกนษฐภพ ไดพากนทาการบชา. นาคราชทงหลาย ม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 226

กมพลนาคและอสสตรนาคเปนตน ซงอาศยอยใตแมนาคงคา กพากนทาการ บชา. ดวยการบชาใหญอยางน พระผมพระภาคเจาเสดจไปทางแมนาคงคา สนระยะทางไกลประมาณโยชนหนง กเขาเขตแดนของพวกเจาลจฉวกรงเวสาล. ตอนน พวกเจาลจฉวกทาการบชาเปน ๒ เทาทพระเจาพมพสารทรง ทาการบชา ออกไปรบเสดจพระผมพระภาคเจาถงในนาประมาณแคพระศอ. ขณะนนเอง ครนนเอง มหาเมฆมยอดคลมดวยความมดมแสงฟาแลบเคลอน ตวไปสงเสยงคารามครนครนกดงขนทงสทศ. ลาดบนน พอพระผมพระภาค เจายกพระบาทแรกวางลงรมฝงแมนาคงคา ฝนโบกขรพรรษกโปรยเมดลงมา ชนเหลาใดตองการจะเปยก ชนเหลานน เทานนยอมเปยก ผไมตองการเปยก กไมเปยก ในททกแหง นายอมไหลไปเพยงแคเขา แคขา แคสะเอว แคคอ ซากศพทงปวงถกนาพดสงลงสแมนาคงคา พนดนกสะอาดสะอาน. พวกเจาลจฉวใหพระผมพระเจาประทบอยทก ๆ หนงโยชนในระหวาง ทางถวายมหาทาน ทรงทาการบชาเปนทวคณ ๓ วน จงนาเสดจสกรงเวสาล. เมอพระผมพระภาคเจาเสดจถงกรงเวสาล ทาวสกกะจอมทวยเทพ อนหมเทพ หอมลอมกเสดจมาถง. พระผมพระภาคเจา ประทบ ยนใกลประตพระนครทรง เรยกทานพระอานนทมาสงวา ดกอนอานนท เธอจงเรยนรตนสตรน ถอเครอง ประกอบพลกรรม เทยวเดนไประหวางปราการ ๓ ชนแหงกรงเวสาลกบพวก เจาลจฉวราชกมาร ทาพระปรตร แลวไดตรสรตนสตร. การวสชนาปญหาเหลานนวา กพระสตรนผใดกลาว กลาวเมอใด กลาว ทใดและกลาวเพราะเหตใด ทานโบราณาจารยทงหลาย พรรณนาไวพสดาร ทงแตเรองกรงเวสาลเปนตนไป ดวยประการฉะน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 227

ดงนน ในวนทพระผมพระภาคเจาเสดจถงกรงเวสาลนนเอง รตนสตร นทพระผมพระภาคเจาตรสใกล ประตกรงเวสาล เพอกาจดอปทวะเหลานนทาน พระอานนทกเรยนเอา เมอจะกลาวเพอเปนปรตร [ปองกนอปทวะ] จง เอาบาตรของพระผมพระภาคเจาตกนามา เดนประพรมไปทวพระนคร. พอ พระเถระกลาววา ยงกจ เทานน พวกอมนษยทอาศยกองขยะและทฝาเรอน เปนตน ซงยงไมหนไปในตอนแรก กพากนหนไปทางประตทง ๔. ประต ทงหลาย กไมมทวาง อมนษยบางพวก เมอไมไดทวางทประตทงหลาย ก หลายกาแพงเมองหนไป. พอพวกอมนษยพากนไปแลว ทเนอตวของพวก มนษยทงหลาย โรคกสงบไป พวกมนษยทงหลาย กพากนออกมาบชาพระ เถระ ดวยดอกไมของหอมเปนตนทกอยาง มหาชนเอาของหอมทกอยางฉาบทา สณฐาคารทประชม ทามกลางพระนคร ทาเพดานขจตดวยรตนะ ประดบ ดวยเครองประดบทงปวง ปพทธอาสนลง ณ ทนนแลวนาเสดจพระผมพระ- ภาคเจามา. พระผมพระภาคเจา เสดจเขาสสณฐาคาร ประทบนงเหนออาสนะทเขา ปไว. ทงภกษสงฆ คณะเจา และมนษยทงหลายกนง ณ อาสนะทเหมาะท ควร. แมทาวสกกะ จอมทวยเทพกประทบนงใกลกบเทวบรษท ในเทวโลก ทงสอง ทงเทวดาอน ๆ ดวย. แมทานพระอานนทเถระ กเทยวเดนไปทวกรง เวสาล ทาอารกขาแลว กมาพรอมกบชาวกรงเวสาล นง ณ ทควรสวนหนง. ณ ทนน พระผมพระภาคเจากไดตรสรตนสตรนนนนแหละแกทกคนแล. กมาตกา หวขอใด ขาพเจาตงไววา ขาพเจาจกประกาศนยนวา รตนสตรนผใดกลาว กลาวเมอใด กลาวทใด และกลาวเพราะเหตใด มาตกา นน เปนอนขาพเจากลาวไวพสดารแลวโดยประการทงปวง ดวยถอยคามประ- มาณเทาน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 228

พรรณนาคาถาวา ยานธ บดน จะเรมพรรณนาความ เพราะขาพเจาไดกลาวไววาจกพรรณนา ความแหงรตนสตรนน แตอาจารยอกพวกหนงกลาววา พระผพระภาคเจาตรส ๕ คาถา น ทเหลอทานพระอานนทเถระกลาวจะอยางไรกตาม ประโยชนอะไร ของเราดวยคาถาเลกนอย ทยงไมไดตรวจตราน ขาพเจาจกพรรณนาความแหง รตนสตรน แมโดยประการทงปวง. จะพรรณนาคาถาแรกวา ยานธ ภตาน เปนตน. ในคาถาแรกนน บทวา ยาน ไดแก เชนใด ไมวาจะมศกดนอยหรอศกดมาก. บทวา อธ แปลวา ในประเทศน พระผมพระภาคเจาตรสหมายถงสถานทประชมในขณะ นน . ในบทวา ภตาน ภตศทพ ใชหมายถงสงทมอย ไดในประโยคเปน ตนอยางวา ภตสม ปาจตตย เปนอาบตปาจตตย เพราะภตคาม. ใช หมายถง ขนธปญจก ไดในประโยคเปนตนอยางนวา ภตมท ภกขเว สมนปสสถ ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอจงพจารณาเหนขนธปญจกน. ใช หมายถงรป มปฐวธาตเปนตน ๔ อยาง ไดในประโยคเปนตนอยางนวา จตตาโร โข ภกข มหาภตา เหต ดกอนภกษ มหาภตรป ๔ แลเปน เหต. ใชหมายถงพระขณาสพ ไดในประโยคเปนตนอยางนวา โย จ กาลฆโส ภโต กพระขณาสพใดแล กนกาลเวลา. ใชหมายถงสรรพสตว ไดในประ- โยคเปนตนอยางนวา สพเพว นกขปสสนต ภตา โลเก สมสสย สรรพสตวจกทอดทงเรอนรางไวในโลก. ใชหมายถงตนไมเปนตนไดในประโยค เปนตนอยางนวา ภตคามปาตพยตาย ในเพราะพรากภตคาม. ใชหมาย ถงหมสตวภายใตเทพชนจาตมมหาราช ไดในประโยคเปนตนอยางนวา ภต ภตโต สชานาต จาไดซงหมสตวโดยเปนหมสตวกจรง ถงกระนน ภต ศพท พงทราบวาใชในอรรถวา อมนษย โดยไมตางกน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 229

บทวา สมาคตาน แปลวา ประชมแลว. บทวา ภมมาน ไดแก อนบงเกดทพนดน. ศพทวา วา ใชในความวา ไมแนนอน. ดวย วา ศพท นน พระผมพระภาคเจาทรงทาวกปอนหนงนวา ยานธ ภมมาน วา ภตาน สมาคตาน แลวตรสวา ยาน ว อนตสกเข เพอทรงทาวกปทสอง อก. ความวา หรอสตวเหลาใด เปนแลวเกดแลวในอากาศสตวเหลานนทงหมด มาประชมแลวในทน. กในขอนสตวทงหลายทบงเกดแลว เปนแลว ตงแตเทพ ชนยามา จนถงชนอกนษฐะ พงทราบวา เปนแลว [เกดแลว] ในอากาศ เพราะเปนสตวทบงเกดในวมานอนปรากฏในอากาศ. สตวทงหลายภายใตแตนน ตงแตขนเขาสเนร จนถงจาพวกทสงอยในตนไมและเถาวลยเปนตน และจาพวก ทบงเกดแลวเปนแลวทแผนดน สตวเหลานนทงหมด พงทราบวาสตวเกดทพน ดน เพราะเปนสตวทบงเกด ณ พนดน และ ณ ตนไมเถาวลยและภเขาเปน ตน ทเกยวเนองกบพนดน. พระผมพระภาคเจาครนทรงกาหนดหมสตวอมนษยทกหมเหลา ดวย สองบทวา ภมมาน วา ยาน ว อนตลกเข ทรงกากบ ดวยอกบทหนง จงตรสวา สพเพว ภตา สมนา ภวนต. บทวา สพเพ ไดแก ไม เหลอเลย. ศพทวา เอว ลงในอรรถวาอวธารณะ หามความอน อธบายวา ไมละเวน แมแตผเดยว. บทวา ภตา ไดแก พวกอมนษย. บทวา สมนา ภวนต ไดแก จงเปนผเกดปดโสมนส. คาวา อโถป เปนนบาตทงสอง คา ลงในอรรถคอ การยดพากย [ประโยค] เพอประกอบไวในกจคอหนาท อน. บทวา สกกจจ สณนต ภาสต ไดแก ทาใหประโยชน ทา ไวในใจ รวบรวมโดยใจทงหมดแลวจงพงเทศนาของเรา อนจะนามาซงทพย สมบตและโลกตรสข.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 230

ในพระสตรนพระผมพระภาคเจา ทรงระบพวกภตดวยพระดารสทไม แนนอนวา ยานธ ภตาน สมาคตาน แลวจงทรงกาหนดเปนสองสวนอก วา ภมมาน วา ยาน ว อนตลกเข ตอจากนน กตรสรวมอกวา สพเพว ภตา ทรงประกอบสตวไวในอาสยสมบต ดวยพระดารสนวา สมนา ภวนต ทรงประกอบสตวในประโยคสมบตดวยพระดารสวา สกกจจ สณนต ภาสต ทรงประกอบสตวไวในสมบตคอโยนโสมนสการ และใน สมบต คอการโฆษณาจากผอน กเหมอนกน ทรงประกอบสตวไวในสมบต คอการตงตนไวชอบและการเขาหาสตบรษ และในสมบต คอเหตแหงสมาธ และปญญา กเหมอนกน จงทรงจบพระคาถา. พรรณนาคาถาวา ตสมา ห จะกลาวคาถาท ๒ วา ตสมา ห เปนตน . ในคาถานน บทวา ตสมา เปนคากลาวเหต. บทวา ภตา เปนคาเรยกเชญ. บทวา นสาเมถ ไดแก จงฟง. บทวา สพเพ ไดแก ไมเหลอเลย. ทานอธบายไวอยางไร. ทานอธบายวา เพราะเหตททานทงหลาย ละทพยสถานและความพรงพรอม แหงเครองอปโภคบรโภคในทพยสถานนน มาประชมในทน กเพอฟงธรรม ไมใชเพอดการราการฟอนเปนตน ฉะนนแล ขอทานทงหลายทเปนภตทงหมด โปรดตงใจฟง. อกอยางหนง ดวยพระดารสวา สมนา ภวนต สกกจจ สณน- ต พระผมพระภาคเจาทรงเหนวา ภตเหลานนมใจด และอยากฟง โดย เคารพจงตรสวา เพราะเหตททานทงหลาย ประกอบดวยความเปนผมใจด ดวยอตตสมมาปณธ โยนโสมนสการ และอาสยสทธ ดวยความเปนผอยาก ฟงโดยเคารพ และดวยปโยคสทธ โดยเปนปทฏฐานแหงการเขาหาสตบรษ และการโฆษณาจากผอน ฉะนนแล ขอภตทงหลายทงหมดโปรดตงใจฟงเถด.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 231

อกอยางหนง คาใด ตรสวา ภาสต ทายคาถาตน ทรงอางคานน เปนตวเหต จงตรสวา เพราะเหตทธรรมดาภาษตของเรา หาไดยากยง เพราะ ขณะทเวนจากอขณะทงปวง หาไดยาก และมอานสงสมาก เพราะปฏบตดวย พระคณมปญญาคณและกรณาคณเปน ทงเรากประสงคจะกลาวภาสตนน จงไดกลาววา สณนต ภาสต ฉะนนแล ขอทานภตทงหลายทกทานโปรด จงใจฟงเถด. พระดารสนเปนอนทรงอธบายดวยบทแหงคาถาน. พระผมพระภาคเจา เมอทรงยกเหตนอยางน ทรงประกอบภตทง หลายไวในการตงใจฟงภาษตของพระองค จงทรงเรมตรสภาษต ทพงตงใจฟง วา เมตต กโรถ มานสยา ปชาย. ภาษตนนมความวา ประชาชน ชาวมนษยนใดถกอปทวะทง ๓ ขดขวางแลวขอทานทงหลายจงเขาไปตงเมตตา ความเปนมตร ความมอธยาศย เออประโยชนแกประชาชนคนมนษยนนเถด. แตอาจารยบางพวกกลาววา มานสก คานน ไมถก เพราะภตทอยพนดนไม เกด อาจารยพวกอนพรรณนาความแมอนใด ความแมอนนนกไมถก. สวน ในทนมอธบายวา เราไมกลาวดวยกาลงความเปนใหญวาเปนพทธะ. กแตวา สงไรเปนประโยชนเกอกลแกพวกทาน และแกประชาชนคนมนษยน เราจะ กลาวสงนน วา เมตต กโรถ มานสยา ปชาย ขอพวกทานจงทาเมตตา แกประชาชนคนมนษยเถด. อนงในขอน เมตตาพงทราบวาเปนประโยชนเกอกลแกผทาเมตตา โดยพระสตรทงหลายเปนตนอยางนวา ราชฤษเหลาใด ชนะแผนดน ๗ ทวป ทอง เทยวบชายญ อสสเมธะ ปรสเมธะ สมมาปาสะ วาชเปยยะและนรคคฬะ ราชฤษเหลานน ไมไดเสวย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 232

แมแตเสยวท ๑๖ แหงเมตตาจต ทอบรมดแลว. ถา บคคลมจตไมคดรายสตว แมแตตวเดยว ประพฤต เมตตา ยอมเปนผฉลาดดวยจตนน อรยชนมใจเอนด สตวมชวตทกหมเหลา ชอวาประกอบบญเปนอนมาก. ดงน. และโดยอานสงส ๑๑ ประการ. เมตตา พงทราบวาเปนประโยชนเกอกล แมแกสตวทงหลายทเขาทา เมตตา โดยพระสตรเปนตนอยางนวา เทวตานกมปโต โปโส สทา ภทราน ปสสต บคคลอนเทวดาอนเคราะหแลว ยอมเหนความเจรญ ทกเมอ. พระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงวาเมตตามประโยชนเกอกลแกคน แมทงสองฝายอยางน จงตรสวา เมตต กโรถ มานสยา ปชาย บดน เมอจะทรงแสดงแมอปการะจงตรสวา ทวา จ รตโต จ หรนต เย พล ตสมา ห เน รกขถ อปปมตตา. เพราะฉะนนแล ขอทานทงหลายเปนผไมประ- มาท ชวยปกปกรกษาพวกคนทนาพลมาบชา ทง กลางวนทงกลางคนดวยเถด. ภาษตนน มความวา มนษยเหลาใดสรางเทวดาแมดวยภาพเปนและแกะดวย ไมเปนตนแลวเขาไปยงรกขเจดยเปนตน ทาพลกรรมเชนสรวงในเวลากลางวน และทาพลกรรมในเวลากลางคน วนขางแรมเปนตน อทศเทวดาทงหลาย หรอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 233

ถวายสลากภตตทานเปนอาท ทาพลกรรมมงถงอารก เทวดาจนถงดวยการมอบ ปตตทานใหสวนบญแกพรหมและเทวดาทงหลายและทาพลกรรมในเวลากลาง คน ดวยการยกฉตรตามประทปประดบมาลย และดวยจดใหมการฟงธรรม ตลอดคนยงรงเปนตน มนษยเหลานน พวกทานจะไมพงอารกขาไดอยางไร. เพราะเหตทมนษยพวกใดทาพลกรรมอทศพวกทานทงกลางวน ทงกลางคนอยาง น ฉะนน พวกทานโปรดรกษามนษยพวกนนเถด. อธบายวา ฉะนน พวก ทานจงคมครองรกษามนษยพวกนน คอเปนผไมประมาท ทาความเปนผ กตญนน ไวในดวงใจ ระลกถงอยเปนนตย จงนาสงทไมเปนประโยชนเกอกล แกพวกเขาออกไป จงนาเขาไปแตสงทเปนประโยชนเกอกล.

พรรณนาคาถาวา ยงกญจ พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงวามนษยมอปการะในเทวดาทง หลายอยางนแลว จงทรงเรมประกอบสจจวจนะ. โดยนยวา ยงกจ วตต ดงนเปนตน เพอทรงระงบอปทวะของมนษยเหลานน และเพอการฟงธรรม ของเทวดาและมนษยทงหลายดวยการประกาศคณของพระรตนตรยมพระพทธ- เจาเปนตน . ในสจจวจนะนน บทวา ยงกจ ความวา ทานยดถอไมเหลอ เลยโดยไมกาหนดไว คอสงใดสงหนงทควรทาการแลกเปลยนไดในถนนน ๆ. บทวา วตต ไดแกทรพย. จรงอยทรพยนน ชอวา วตตะ เพราะใหเกด ความปลมใจ. ทรงแสดงมนษยโลกดวยบทวา อธ วา. ทรงแสดงโลกทเหลอ นอกจากมนษยโลกนน ดวยบทวา หร วา. ดวยสองบทนน พงทราบวากน ความถงนาคและสบรรณ เปนตน ทเหลอ เวนมนษยและเทวดาทงหลายเพราะ เมอพรอมทจะถอเอาโลกทงปวง เวนมนษยทงหลาย กไดตรสไวขางหนา วา สคเคส วา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 234

ทรพยเครองปลมใจอนใด สาหรบมนษย ทเปนทรพยใชแลกเปลยน และทใชเปนเครองประดบเครองบรโภคและเครองอปโภค ม ทอง เงน แกว มกดา แกวมณ แกวไพฑรย แกวประพาฬ แกวทบทมและแกวลายเปนตน และทรพยเครองปลมใจอนใด สาหรบนาคและครฑเปนตน ทอบตในภพ ทงหลาย อนกวางหลายรอยโยชนในวมานรตนะ ณ ภาคพนดนทลาดดวยทราย แกวมกดาและแกวมณ ทรพยเครองปลมใจอนนน กเปนอนแสดงแลวดวย บททงสองนดวยประการฉะน. บทวา สคเคส วา ไดแก เทวโลกทเปนกามาวจรและรปาวจร. เทวโลกเหลานน ชอวา สตตะ สวรรค เพราะดาเนนไป คอถงได ดวย กรรมอนงาม. อกอยางหนง ชอวา สคคะ เพราะมอารมณดเลศ. บทวา ย ไดแกทมเจาของหรอไมมเจาของอนใด. บทวา รตน ไดแก ชอวา รตนะ เพราะนาพาใหเกด เพมพนความยนด. คาวา รตนะ น เปนชอของทกสง ททาใหงดงาม มคามาก ชงไมได เหนยาก และเปนของบรโภคใชสอยของ สตวผไมตาทราม เหมอนอยางททานกลาวไววา จตตกต มหคฆจ อตล ทลลภทสสน อโนมสตตปรโภค รตน เตน วจจต. ของททาใหเขายาเกรง มคามาก ชงไมไดเหน ไดยาก เปนเครองใชสอยของสตวผไมตาทราม ดวย เหตนน จงเรยกวา รตนะ. บทวา ปณต ไดแกสงสด ประเสรฐสด ไมนอยเลย นาเอบอาบใจ รตนะใด ในสวรรคทงหลายดงน แตวมานสธรรมสภา ไพชยนตปราสาทท เปนรตนะลวนขนาดหลายรอยโยชนมเจาของ และรตนะใดทเกยวของอยใน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 235

วมานอนวางเปลาในสวรรคทงหลาย ททาอบายเทานน ใหเตมปร เพราะไมใช สมยทพระพทธเจาเสดจอบต ไมมเจาของ กหรอวารตนะแมอนใด ทอาศย อยในพนดน มหาสมทร และภเขาหมวนต เปนตน ไมมเจาของ รตนะอน นน กเปนอนทรงแสดงแลวดวยบทแหงคาถาน ดวยประการฉะน. ศพทวา น ในบทคาถาวา น โน สม อตถ ตถาคเตน ลง ในความปฏเสธ. ศพทวา โน ลงในความหามความอน. บทวา สม ไดแก เทยบ. บทวา อตถ แปลวา มอย. บทวา ตถาคเตน ไดแก ดวยพระ- พทธเจา. ทานอธบายไวอยางไร. อธบายไวดงน ทรพยเครองปลมใจและ รตนะ นนใด อนพระผมพระภาคเจาทรงประกาศไวแลว บรรดาทรพยเครอง ปลมใจ และรตนะนน รตนะแมแตสกอยางหนง ซงเสมอดวยพทธรตนะ ไมมเลย จรงอย ทรพยเครองปลมใจแมนนใด ชอวา รตนะ เพราะอรรถวา ทาใหเกดความยาเกรง ทรพยเครองปลมใจนน คออะไร คอจกรรตนะและ มณรตนะของพระเจาจกรพรรด ซงเมอเกดขนแลวมหาชนจะไมทาความเคารพ ยาเกรงในทอน ใคร ๆ ถอเอาดอกไมและของหอมเปนตนแลว จะไมไปสถาน ของยกษหรอสถานของภต ชนแมทกคน จะทาความเคารพยาเกรง บชา เฉพาะจกรรตนะและมณรตนะเทานน ปรารถนาพรนนๆ และพรบางอยางท ปรารถนาแลว ๆ ของเขากสาเรจผลได รตนะแมนน เสมอดวยพทธรตนะ ยอมไมม. กหากวาทรพยเครองปลมใจชอวา รตนะ เพราะอรรถวา ทาให เกดความเคารพยาเกรง พระตถาคตเทานน กชอวา รตนะ. จรงอย เมอพระตถาคตเสดจอบตแลว เทวดาแลมนษย ผมศกดมาก ทกหมเหลา เทวดาและมนษยเหลานน ยอมไมทาความเคารพยาเกรงในรตนะอน ยอม ไมบชารตนะไร ๆ อน. จรงอยางนน ทาวสหมบดพรหม กบชาพระ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 236

ตถาคต ดวยพวงรตนะขนาดเทาภเขาสเนร. และเทวดาเหลาอนและมนษย ทงหลายมพระเจาพมพสาร พระเจาโกศลและทานอนาถบณฑกะ เปนตน กบชาตามกาลง. พระเจาอโศกมหาราชทรงสละพระราชทรพย ๙๖ โกฏ ทรงสรางวหาร ๘๔,๐๐๐ หลง ทวชมพทวป อทศถวายพระผมพระภาคเจา แมเสรจปรนพพานแลว. กจะปวยกลาวไปไย สาหรบหมคนทเคารพ ยาเกรงเหลาอนเลา. อนง เมอพระพทธเจาพระองคไร ๆ อน แมปรนพพาน แลว การทาความเคารพยาเกรง อทศสถานทประสต ทตรสร ทประกาศ พระธรรมจกรและสถานทปรนพพาน หรอเจดย คอ พรปฏมา [พระ- พทธรป กเปนไปเหมอนของพระผมพระภาคเจา. รตนะทเสมอดวยพระตถา- คต แมเพราะอรรถวาทาใหเกดความเคารพยาเกรง ยอมไมมดวยประการฉะน. ทรพยเครองปลมใจ แมนนใด ชอวา รตนะ เพราะอรรถวามคามาก กเหมอนกน ทรพยเครองปลมใจนน คออะไร. คอ ผาแควนกาส เหมอน อยางทพระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ผาแควนกาสแมเกา กยงมสสรร มสมผสสบาย และมคามาก. ทรพยเครองปลมใจแมนน เสมอ ดวยพทธะรตนะ ยอมไมม. กหากวาทรพยเครองปลมใจ ชอวารตนะ เพราะ อรรถวา มคามาก. พระตถาคตเทานน ชอวารตนะ จรงอย พระตถาคตทรง รบแมบงสกลจวรของชนเหลาใด ทานนนของชนเหลานน ยอมมผลมากมอาน- สงสมาก ทงน กเพราะพระตถาคตนนมคามาก. ดวยคากลาวถงขอทพร- ตถาคตทรงมคามากอยางน พงทราบบทแหงพระสตร ทสาธกความไมมโทษ ในขอนดงนวา ตถาคตนน รบจวร บณฑบาต เสนาสนะและ คลานปจจยเภสชบรขารของตนเหลาใด ทานนนของ ชนเหลานน ยอมมผลมาก มอานสงสมาก เรากลาว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 237

ดงนกเพราะพระตถาคตนนมคามาก ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนผาแควนกาสนน มคามาก แมฉนใด เรากกลาววา บคคลนมอปมาฉนนน. รตนะเสมอดวยพระตถาคต แมเพราะอรรถวามคามาก ยอมไมมดวยประการ ฉะน. ทรพยเครองปลมใจ แมนนใด ชอวารตนะ เพราะอรรถวา ชงไมได กเหมอนกน. ทรพยเครองปลมใจนน คออะไร คอ จกรรตนะ ของพระเจา จกรพรรดมดมเปนมณอนทนล มซเปนรตนะ ๗,๐๐๐ ซ มกงแกวประพาฬ มทตอเปนทองสแดง เกดขน ซงซกาเกลยงวางบนซทกสบซ รบลมแลวจะทา เสยงเปนเหมอนเสยงดนตรเครอง ๕ ทผชานาญบรรเลงแลว ทงสองขางของ ดมมหนาราชสหสองหนา ขางในลอรถมร ไมมคนทาหรอคนใหทา มน ตงขนแตอต มกรรมเปนปจจย ซงพระราชาทรงบาเพญจกรวรรดวตร ๑๐ ประการแลว วนอโบสถ ๑๕ คา ทรงสนานพระเศยรแลว ทรงถออโบสถ เสดจขนบนพระมหาปราสาท ทรงชาระศล ประทบนง แลวจะทอดพระเนตร เหนจกรรตนะปรากฏขน เหมอนดวงจนทรเพญและดวงอาทตย จะทรงไดยน เสยงมาดงแต ๑๒ โยชน เหนสสรรมาแต ๓ โยชน ซงมหาชนแลเหนจะพา กนแตกตนอยางเหลอเกนวา ชรอยดวงจนทรหรอดวงอาทตยดวงท ๒ เกด ขนแลว แลนมาเหนอพระนคร ไมสงนก ไมตานก ทางดานทศตะวนออก ภายในพระราชนเวศนแลวหยดอยเหมอนเพลาหก ในททมหาชนควรบชาดวย ของหอมและดอกไมเปนตน. หตถรตนะ ชางแกวกเกดขนตดตามจกรรตนะนนนนแล คอชาง เผอกปลอด เทาแดง มกาลง ๗ ชางสาร มฤทธไปทางอากาศได มาจากชาง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 238

ตระกลอโบสถกม จากตระกลชางฉททนตกม ถามาจากตระกลอโบสถกเปนพ ของชางทงหมด ถามาจากตระกลฉททนต กเปนนองของชางทงหมด มการ ศกษาทศกษาแลว ฝกมาแลว ชางนนพาบรษทประมาณ ๑๒ โยชน ตระเวน ทวชมพทวป ไปแลวกลบมาเอง กอนอาหารเชานนแล. อสสรตนะ กเกดตดตามหคถรตนะแมนนนนแล คอมาขาวปลอด เทาแดง ศรษะดงกา มผมดงหญามงกระตาย มาจากดระกลพระยามาพลาหก. ในขอน คาทเหลอกเชนเดยวกบหตถรตนะนนแหละ. มณรตนะ กเกดตดตามอสสรตนะแมนน มณนนเปนแกวไพฑรย งามโดยธรรมชาต แปดเหลยม เจยระไนอยางด โดยยาวกเสมอนดมแหงจกร มาจากเวปลลบรรพต มณนน ยามมดแมทประกอบดวยองค ๔ อยถงยอดธง ของพระราชา กสองแสงสวางไปตงโยชน ซงโดยแสงสวาง พวกมนษยสาคญ วากลางวน กประกอบการงาน มองเหนโดยทสดแมกระทงมดดามดแดง. อตถรตนะ กเกดตดตามมณรตนะแมนนแล คอสตรทเปนพระอคร- มเหสโดยปกตหรอมาจากอตตรกรทวป หรอจากราชตระกลมททราช เวนจาก โทษ ๖ มสงเกนไปเปนตน ลวงวรรณะของมนษย แตไมถงวรรณะทพย ซง สาหรบพระราชา กจะมกายอนเมอยามเยน จะมกายเยนเมอยามรอน มสมผส เหมอนปยนนทชแลว ๗ ครง กลนจนทนจะโชยออกจากกาย กลนอบลจะโชย ออกจากปาก และเปนผประกอบดวยคณสมบตเปนอนมาก มตนกอนเปนตน. คหปตรตนะ กเกดตดตามอตถรตนะแมนนแล กคอเศรษฐ ผทา การงานโดยปกตของพระราชา ซงพอจกรรตนะเกดขน กปรากฏทพยจกษ เหนขมทรพยไดประมาณโยชนหนงโดยรอบ ทงทไมมเจาของ ทงทมเจาของ กเขาเฝาพระราชาทลปรารถนาวา ขาแตเทวราช ขอพระองคโปรดทรงวาง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 239

พระราชภาระกจเถด ขาพระบาทจกทากจทควรทาเกยวกบทรพยสนของพระองค เองพระเจาขา. ปรณายกรตนะ กเกดตดตามคหปตรตนะแมนนแลโดยปกต กคอ พระเชษฐราชโอรสของพระราชา พอจกรรตนะเกดขน กเปนผประกอบดวย ปญญาความฉลาดอยางเหลอเกน สามารถกาหนดรจตใจของบรษทประมาณ ๒ โยชน ดวยใจคนแลว ทาการนคคหะลงโทษและปคคหะยกยอง ปรณายก นน กเขาเฝาพระราชาทลปรารถนาวา ขาเเตเทวราช ขอพระองคโปรดทรงวาง พระราชภาระเถด ขาพระบาทจกบรหารราชการแผนดนของพระองคเองพระ- เจาขา. กหรอวาทรพยเครองปลมใจแมอนใด เหนปานเปน ชอวา รตนะ เพราะอรรถวาชงไมได ทรพยเครองปลมใจอนใด ไมสามารถพนจพจารณา ราคาวา มคารอยหนง พนหนง หรอโกฏหนง ในทรพยเครองปลมใจนน แมรตนะสกอยางหนง ซงเสมอดวยพทธรตนะ ไมมเลย หากวาทรพยเครอง ปลมใจ ชอวารตนะ เพราะอรรถวาชงไมได พระตถาคตเทานน ชอวารตนะ. จรงอยพระตถาคตใครๆ กไมสามารถพนจพจารณาโดยศล โดยสมาธหรอโดย บรรดาปญญาเปนตนอยางใดอยางหนงแลวกาหนดวา ทรงมพระคณเทาน ทรง เสมอ หรอเทยบเคยงกบผน รตนะเสมอดวยพระตถาคต แมเพราะอรรถวา ชงไมได ไมมเลย ดวยประการฉะน. ทรพยเครองปลมใจแมนนใด ชอวารตนะ เพราะอรรถวา เหนได ยาก กเหมอนกน. ทรพยเครองปลมใจน กคอความเปนของปรากฏไดยาก ไดแก พระเจาจกรพรรด และรตนะ ๗ ประการของพระเจาจกรพรรดนน รตนะแมนน ทเสมอดวยพทธรตนะไมม. กหากวาทรพยเครองปลมใจ ชอวา รตนะ เพราะอรรถวา เหนไดยากไซร พระตถาคตเทานน ชอวา รตนะ. ความเปนรตนะของพระเจาจกรพรรดเปนตน จกเหนไดยากมาแคไหนเลา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 240

จรงอยรตนะเหลานน ยอมเกดขนเปนอนมาก ในกปเดยวเทานน แตเพราะ เหตทโลกตองวางเปลาจากพระตถาคตนบเปนอสงไขยกป ฉะนน พระตถาคต เทานนชอวาเหนไดยาก เพราะเกดขนบางครงบางคราว. สมจรงดงท พระผมพระภาคเจาตรสไวในสมยปรนพพาน* ดงนวา ดกอนอานนท เทวดาทงทลายกลาวโทษวา พวก เราพากนมาแตไกล หมายจะเฝาพระตถาคต เพราะ พระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจาเสดจอบตในโลก ในกาลบางครงบางคราว วนนนแหละ ยามทายแหง ราตร พระตถาคตกจกเสดจปรนพพาน แตภกษผม ศกดมากรปน ยนอยเบองพระพกตรพระผมพระภาค เจากดขวางอย พวกเราไมไดโอกาสจะเฝาพระตถาคต รตนะทเสมอดวยพระตถาคต แมเพราะอรรถวาเหนไดยากยอมไมม ดวยประการฉะน ทรพยเครองปลมใจแมนนไดชอวารตนะ เพราะอรรถวาเปนเครอง บรโภคใชสอยของสตวผไมตาทราม กเหมอนกน. ทรพยเครองปลมใจนน คออะไร คอรตนะเปนตนของพระเจาจกรพรรด. จรงอย รตนะนน ไมใชบงเกด เพอเปนเครองบรโภค แมดวยความฝน ของบรษตาทราม ผมตระกลตา เชนคนจณฑาล ชางจกสาน พราน ชางรถ และ คนเทขยะ เปนตน ซงมทรพยตงแสนโกฏกด อยบนมหาปราสาท ๗ ชนกด แตเปน เครองบรโภคของสตวผไมตาทราม เพราะบงเกดเพอเปนเครองบรโภคของ พระราชามหากษตรย ผเปนอภโตสชาต บาเพญจกรวรรดวตร ๑๐ ประการ บรบรณ แมรตนะนน ทเสมอกบพทธรตนะ ไมมเลย. กหากวาทรพยเครอง ๑ ท. มหา. ๑๐/ขอ ๑๓๐

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 241

ปลมใจ ชอวา รตนะ เพราะอรรถวาเปนเครองบรโภคของสตวผไมตาทราม ไซร พระตถาคตเทานน ชอวารตนะ. จรงอย พระตถาคต มใชเปนเครอง บรโภคแมดวยความฝนของครทง ๖ มบรณกสสปเปนตน ซงสมมตกนวาเปน สตวตาทราม ผไมถงพรอมดวยอปนสสย มทสสนะอนวปรต และของสตว เหลาอนเหนปานนน แตเปนเครองบรโภค ของเหลาทานผถงพรอมดวย อปนสสยผสามารถบรรลพระอรหต เมอจบคาถาแม ๔ บท ผมญาณทสสนะ ทาลายกเลส มทานพระพาหยทารจรยะเปนตน และของพระมหาสาวกทงหลาย อนๆ ผเปนบตรของตระกลใหญ จรงอย เหลาสตวผไมตาทรามเหลานน เมอยงทลสนานตตรยะ สวนานตตรยะ และปารจรยานตตรยะเปนตน ใหสาเรจ ชอวาบรโภคใชสอยพระตถาคต. รตนะทเสมอดวยพระตถาคต แมเพราะอรรถ วาเปนเครองบรโภคของสตวผไมตาทรามไมมเลย ดวยประการฉะน. ทรพยเครองปลมใจแมนนใด โดยไมวเศษชอวารตนะ เพราะอรรถ วา ใหเกดความยนด ทรพยเครองปลมใจนน คออะไร คอจกรรตนะของ พระเจาจกรพรรด. จรงอย พระเจาจกรพรรด ทรงเหนจกรรตนะแมนนแลว กทรงดพระราชหฤทย จกรรตนะนน นาความยนดมาใหแกพระราชา แม ดวยประการฉะน. อกอยางหนง พระเจาจกรพรรด ทรงจบพระสวรรณภงคารดวย พระหตถซาย ทรงประพรมดวยพระหตถขวา มพระราชโองการวา จกรรตนะ จงดาเนนไป จกรรตนะ จงมชยชนะ. แตนน จกรรตนะกเปลงเสยงไพเราะ ดงดนตรเครอง ๕ เหาะไปทศบรพา. พระเจาจกรพรรด ทรงยกจตรงคเสนา แผกวางประมาณ ๑๒ โยชนตดตามไป ดวยอานภาพของจกรรตนะ ไมสงนก ไมตานก ภาคพนดนอยางตาแคตนไมสง อยางสงแคตนไมตา ทรงรบเครอง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 242

บรรณาการจากมอของพวกทถอบรรณาการ มดอกไม ผลไมและหนอไมใน ตนไมเปนตนถวาย ฝายพระราชาทเคยเปนปฏปกษ ทมาเฝาดวยความเคารพ นบนอบอยางยงวา ขอเชญเสดจมาเถด พระมหาราชเจา กทรงอนศาสนสง สอนโดยนยวา ไมควรฆาสตวมชวต ดงนเปนตน จงเสดจไป. กในทใด พระราชามพระราชประสงคจะเสวย หรอประสงคจะบรรทมกลางวน ในทนน จกรรตนะกจะลงจากอากาศแลวหยดอยเหมอนเพลาหก ณ พนดนทราบเรยบ เหมาะแกกจทกอยาง มกจเกยวกบนาเปนตน เมอพระราชาเกดจตคดจะเสดจ ไปอก จกรรตนะกกระทาเสยงโดยนยกอนนนแล จงแลนไป. ฝายบรษท [ขบวนทพ] ขนาด ๒ โยชน ไดยนเสยงนน กพากนเหาะไป. จกรรตนะ ลงสมหาสมทรทศบรพาโดยลาดบ เมอจกรรตนะนน ลงสมทรนากหดตวไป ประมาณโยชนหนง หยดนงเหมอนทาความจงรกภกด. มหาชนกถอรตนะทง ๗ ตามความตองการ พระราชาทรงจบสวรรณภงคารอก ทรงประพรมดวย นาวา ราชกจของเราดาเนนตงตนแตนไป แลวเสดจกลบ . กองทพอยขางหนา จกรรตนะอยขางหลง พระราชาอยกลาง. นาเขาเตมทตลอดสถานทจกรรตนะ ถอนตวไป. จกรรตนะกไปในสมทรดานทศทกษณ ทศปศฉม และทศอดร โดยอบายนนแล. จกรรตนะตระเวนไปตลอด ทศอยางนแลว กขนสอากาศประมาณ ๓๐๐ โยชน. พระราชาประทบยนบนจกรรตนะนน ทรงพชตชยชนะดวย อานภาพจกรรตนะ ทรงตรวจดจกรวาลหนง ซงประดบ ดวยทวปใหญ ๔ ทวป และทวปนอย ๒,๐๐๐ ทวป เหมอนสวนบวบณฑรกทบานเตมทแลว อยางน คอ บพพวเทหทวป ประดบดวยทวปนอย ๕๐๐ ทวป มปรมณฑล ๗,๐๐๐ โยชน อตตรกรทวปกเหมอนกน มปรมณฑล ๘,๐๐๐ โยชน อปรโคยาน-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 243

ทวป มปรมณฑล ๗,๐๐๐ โยชนเหมอนกน และชมพทวป มปรมณฑล ๑,๐๐๐ โยชน. พระเจาจกรพรรดพระองคนน กาลงทรงตรวจดอยางน ก ทรงเกดความยนดมใชนอยเลย จกรรตนะนน ใหเกดความยนดแกพระราชา แมดวยอาการอยางน. จกรรตนะแมนน ทเสมอดวยพทธรตนะ หามไม. กหากวาชอวารตนะ เพราะอรรถวาใหเกดความยนดไซร พระตถาคต เทานน ชอวา รตนะ จกรรตนะอยางเดยว จกทาอะไรได. จรงอย ความยนดในจกรวรรด ทรตนะแมทกอยางมจกรรตนะเปน ตนทาใหเกด กยงไมนบไมเทาเสยว แมสวนของความยนด ทเปนทรพยอน ใด พระตถาคตทรงทาใหเกดความยนดในปฐมฌาน ความยนดในปรมฌาณ ทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน และปญจมฌาน ความยนดในอากาสานญ- จายตนฌาน วญญาณญจายตนฌาน อากญจญญายตนฌาน และเนวสญญานา สญญายตนฌาน ความยนดในโสดาปตตมรรค ความยนดในโสดาปตตผล และสกทามมรรค สกทาคามผล อนาคามมรรค อนาคามผล อรหตมรรค และอรหตผลแกเทวดาและมนษย นบจานวนไมได ผรบสนองพระโอวาท ของพระองค. ยงกวา ประณตกวา ความยนดแมอนนน รตนะเสมอดวย พระตถาคต แมเพราะอรรถวาใหเกดความ ยนด ไมมดวยประการฉะน. อนง ธรรมดารตนะนม ๒ อยาง คอ สวญญาณกรตนะ และ อวญญาณกรตนะ. บรรดารตนะทงสองนน อวญญาณกรตนะ ไดแก จกรรตนะ และมณรตนะ กหรอรตนะแมอนใด มทองและเงนเปนตนทเกยว เนองดวยอนนทรย, สวญญาณกรตนะ ไดแก รตนะมหตถรตนะเปนตนม ปรณายกรตนะเปนทสด กหรอวา รตนะแมอนใดเปนปานนน ทเกยวเนอง ดวยอนทรย. เมอเปนดงนน ในรตนะทงสองอยาง สวญญาณกรตนะกลาว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 244

กนวาเปนเลศ ในขอน. เพราะเหตไร. เพราะเหตวา รตนะมทอง เงน แกวมณ แกวมกดาเปนตน ถกนาเขาไปใชเปนเครองประดบของหตถรตนะ เปนตน ทเปนสวญญาณกรตนะ. แมสวญญาณกรตนะ กม ๒ อยาง คอรตนะทเปนสตวเดยรฉาน และรตนะทเปนมนษย. บรรดาสวญญาณกรตนะ ๒ อยางนน รตนะทเปน มนษยกลาวกนวาเปนเลศ. เพราะเหตไร. เพราะเหตวา รตนะทเปนสตว เดยรจฉาน ยอมเปนพาหนะของรตนะทเปนมนษย. แมมนสสรตนะกม ๒ อยาง คออตถรตนะ และปรสรตนะ. บรรดามนสสรตนะทงสองนน ปรสรตนะ กลาวกนวาเปนเลศ. เพราะเหตไร เพราะเหตวา อตถรตนะตองเปนบรจารกา ของปรสรตนะ. แมปรสรตคนะกม ๒ คอ. อนคารกรตนะ และอนคารกรตนะ บรรดาปรสรตนะทง ๒ นน . อนคารกรตนะ กลาวกนวาเปนเลศ. เพราะ เหตไร เพราะเหตวา ในอคารกรตนะ แมพระเจาจกรพรรดเปนเลศ กยง ไหวอนคารกรตนะ. ผกอปรดวยคณมศลเปนตน ดวยเบญจางคประดษฐ บารง นงใกล ประสบสมบตทเปนทพยและมนษย บรรลนพพานสมบตในทสด เมอเปนดงนน แมอนคารกรตนะ กม ๒ อยาง คอ อรยรตนะ และปถชนรตนะ. แมอรยรตนะ กม ๒ อยาง คอเสขรตนะ และอเสขรตนะ แมอเสขรตนะ กม ๒ อยาง คอ สกขวปสสกรตนะ และ สมาถยานกรตนะ. แม สมถยานกรตนะ กม ๒ อยาง คอทบรรลสาวกบารม และไม บรรล.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 245

บรรดาสมถยานกรตนะทงสองนน สมถยานกรตนะทบรรลสาวกบารม กลาวกนวาเปนเลศ เพราะเหตไร. เพราะเหตวา มคณมาก. ปจเจกพทธ- รตนะ กลาวกนวาเปนเลศ แมกวาสาวกปารมปตตรตนะ. เพราะเหตไร. เพราะเหตวา มคณมาก. พระสาวกหลายรอย แมเชนทานพระสารบตร ทาน พระโมคคลลานะ กไมถงแมสวนรอยแหงคณทงหลายของพระปจเจกพทธเจา องคเดยว. สมมาสมพทธรตนะ กลาวกนวาเปนเลศ แมกวาปจเจกพทะรตนะ เพราะเหตไร เพราะเหตวา มคณมาก. กหากวา พระปจเจกพทธเจาทงหลาย นงขดสมาธเบยดกน ทวทงชมพทวป กไมเทา ไมเทาเสยว ไมเทาสวนเสยว แหงพระคณทงหลายของพระสมมาสมพทธเจาพระองคเดยว. สมจรงดงท พระผมพระภาคเจาตรสไวดงนวา ดกอนภกษทงหลาย สตวทงหลายไม เทาหรอ ฯลฯ พระตถาคตกลาวกนวา เปนเลศแหงสตวเหลานน เปนตน. รตนะทเสมอดวยพระตถาคต ไมมเลย โดยปรยายบางอยาง ดวย ประการฉะน. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรยวา น โน สม อตถ ตถาคเตน รตนะทเสมอดวยตถาคตไมมเลย. พระผมพระภาคเจา ครนตรสความทพระพทธรตนะ อนรตนะอน ๆ เปรยบไมไดอยางนแลว บดน เพอระงบอปทวะทเกดแกสตวเหลานน ไม ทรงอาศยชาต ไมทรงอาศยโคตร ไมทรงอาศยความเปนกลบตร ไมทรง อาศยความเปนผมวรรณะงามเปนตน หากแตทรงอาศยความทพระพทธรตนะ ไมมอะไรเทยบเทยมไดดวยคณทงหลาย มศลขนธและสมาธขนธเปนตน ใน โลกทมอเวจเปนตน มภวคคพรหมเปนทสด จงทรงประกอบสจจวจนะวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 246

อทมป พทเธ รตน ปณต เอเตน สจเจน สวตถ โหต แมอนนก เปนรตนะอนประณตในพระพทธเจา ดวยคาสตยน ขอความสวสดจงม ดงน สจจวจนะนน มความดงนวา ความทพระพทธเจาไมมใครเทยบได โดยพระคณทงหลายนน ๆ กบทรพยเครองปลมใจหรอรตนะทกอยางทมใน โลกนหรอโลกอน หรอในสวรรคทงหลายแมอนน ชอวาเปนรตนะอนประณต ในพระพทธเจา กหากวา ขอนเปนสจจะไซร เมอเปนดงนน ดวยสจจะน ขอความสวสดจงม ขอความทสงดงามทงหลายมอย ความไมมโรค ความ ปราศจากอปทวะ จงมแกสตวเหลาน. กในขอน พงทราบความวา รตนะ ประณต ไดแก ความเปนรตนะประณต คอภาวะทพระพทธเจาเปนรตนะ ประณต เหมอนความทวา เพราะเปนตน หรอเพราะเนองอยกบตน น ประโยคเปนตนอยางนวา จกข โข อานนท ส อตเตน วา อตตนเยน วา ดกอนอานนท จกษแลวางเปลาจากตน หรอจากสงทเนองอยกบตน. จรงอย นอกจากน จกษกเปนอนปฏเสธไมไดวาตน หรอสงทเนองอยกบตน ฉะนน . แทจรง โดยประการนอกจากน พระพทธเจายอมไมสาเรจเปนรตนะ ดวยวารตนะไมมอยในสงใด สงนนกยอมไมสาเรจเปนรตนะ. แตวารตนะท เกยวพนโดยวธไร ๆ กตาม ทนบวาเปนประโยชน มผคนทาความเคารพ ยาเกรงเปนตน มอยในสงใด เพราะเหตทสงนน ทานมงหมายเอาความเปน รตนะ จงบญญตวารตนะ ฉะนน พระพทธเจาจงสาเรจวารตนะ เพราะรตนะ นนมอย. อกนยหนง บทวา อทมป พทเธ รตน ปณต พงทราบความ อยางนวา พระพทธเจาเปนรตนะ โดยประการแมน. พอพระผมพระภาคเจา ตรสพระคาถา ความสวสดกเกดแกราชสกล ภยกระงบไป พวกอมนษยใน แสนโกฏจกรวาล กพากนยอมรบพทธอาชญาแหงพระคาถานแล.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 247

พรรณนาคาถาวา ขย วราค พระผมพระภาคเจา ครนตรสสจจวจนะอยางนแลว บดนจงทรงเรม ตรสวา ขย วราค เปนตน. ในคานน เพราะเหตทกเลสทงหลายมราคะ เปนคนหมดสนไป เพราะทาใหแจงพระนพพาน หรอเพราะเหตทพระนพพาน นน พอกเลสเหลานนสนไป โดยดบไมเกด และเพราะเหตทพระนพพานนน ไมประกอบดวยกเลสมราคะเปนตน โดยความประจวบ และโดยอารมณหรอ เพราะเหตทเมอบคคลทาใหแจงพระนพพานนนแลว กเลสทงหลายมราคะเปน ตน กคลายออกไปสนเชงปราศจากไป ถกกาจดไป ฉะนนพระนพพาน ทาน จงเรยกวา ขยะ วา วราคะ แตเพราะเหตทพระนพพานนน ความเกดไม ปรากฏ ความเสอมไมปรากฏ ความทจตแปรปรวนไมม ฉะนน พระนพ- พานนน ทานจงทาวาไมเกด ไมแก ไมตาย เรยกวา อมตะ แต [ในทน] ทานเรยกวา ประณต เพราะอรรถวา สงสด และเพราะอรรถวา ไมอม. บทวา ยทชฌคา ไดแก บรรล พบ ไดกระทาใหแจงดวยกาลงญาณ ของตน ซงพระนพพานนน . บทวา สกยมน ไดแก ชอวา ศากยะเพราะ ทรงเปนโอรสของสกลศากยะ ชอวา มน เพราะประกอบดวย โมเนยยธรรม มนคอศากยะ ชอวา พระศากยมน. บทวา สมาหโต ไดแก ผมจตตง มนแลวดวยสมาธเปนอรยมรรค. บทวา น เตน ธมเมน สมตถ กจ ความวา ธรรมชาตไร ๆ ทเสมอดวยธรรมทพระศากยมนทรงบรรล แลว มนามวา ขยะ เปนตนนน ไมม. เพราะฉะนน แมในพระสตรอนพระผ มพระภาคเจากตรสไวเปนตนวา ดกอนภกษทงหลาย ธรรมทงหลายไมวาเปน สงขตะหรออสงขตะ เพยงใด วราคธรรม ทานกลาววาเปนยอดของธรรม เหลานน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 248

พระผมพระภาคเจา ครนตรสความทนพพานธรรมอนธรรมอน ๆ เทยบไมไดอยางนแลว บดน เพอระงบอปทวะทเกดแกสตวเหลานน ทรง อาศยความทรตนะ คอนพพานธรรม ไมมธรรมอนจะเหมอน ดวยคณทงหลาย คอความเปนธรรมเปนทสนกเลส สารอกกเลส เปนอมตธรรมและธรรมอน ประณต จงทรงประกอบสจจวจนะวา อทมป ธมเม รตน ปณต เอ- เตน สจเจน สวตถ โหต แมอนนกเปนรตนะอนประณตในพระธรรม ดวยสจจวจนะน ขอความสวสด จงม. ความของสจจวจนะนน พงทราบตาม นยทกลาวมาแลวในคาถาตนนนแล. พวกอมนษยในแสนโกฏจกรวาล กพากน ยอมรบพทธอาชญาแหงพระคาถาแมนแล. พรรณนาคาถาวา ยมพทธเสฏโ พระผมพระภาคเจา ครน ตรสสจจวจนะ ดวยคณแหงนพพานธรรม อยางนแลว บดน จงทรงเรมตรสดวยพระคณแหงมรรคธรรมวา ยมพทธ- เสฏโ เปนตน. ในคานน ชอวา พทธะ โดยนยเปนตนวา ตรสรสจจะ ทงหลาย. ชอวา เสฏฐะ เพราะเปนผสงสด และควรสรรเสรญ, ชอวา พทธเสฏฐะ เพราะเปนผตรสร เปนผสงสดและควรสรรเสรญ. อกนยหนง ชอวา พทธเสฏฐะ เพราะเปนผประเสรฐสด ในพระพทธะทงหลาย ทเรยก วาอนพทธะปจเจกพทธะและสตพทธะ. พระพทธะผประเสรฐสดพระองคนน ทรงชม สรรเสรญ ประกาศสมาธธรรมใดไวในบาลนน ๆ โดยนยเปนตนวา มรรคมองค ๘ ประเสรฐสดแหงมรรคทงหลาย เกษมเพอบรรลพระนพพาน และวา ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงสมมาสมาธอนเปนอรยะ ทมเหต มเครองประกอบแกทานทงหลาย. มทวา สจ ไดแก ผองแผวสนเชง เพราะ ทาการตดมลทนคอกเลสไดเดดขาด. บทวา สมาธมานนตรกมาห

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 249

ความวา บณฑตทงหลาย กลาวถงสมาธอนใดวา อนนตรกสมาธ สมาธเกด ในลาดบ เพราะอานวยผลแนนอนในลาดบการดาเนนการปฏบตของตน. อน- ตรายใด ๆ ทหามกนความเกดผลแหงอนนตรกสมาธนน เมอสมาธอนเปน ตวมรรคเกดขนแลว หามไม. เหมอนอยางททานกลาวไววา กบคคลน พงเปนผปฏบตเพอทาใหแจงโสดา- ปตตผล และพงเปนเวลาทกปไหม กปกจะยงไมพง ไหมตราบเทาทบคคลน ยงไมทาใหแจงโสดาปตตผล บคคลผนเรยกวา ฐตกปป ผตงอยตลอดกป บคคลผม มรรคพรงพรอมทงหมด กเปนฐตกปป ผตงอยตลอด กป. บทวา สมาธนา เตน สโม น วชชต ความวา รปาวจรสมาธ หรออรปาวจรสมาธใด ๆ ทเสมอดวยอนนตรกสมาธอนสะอาด ทพระพทธะผ ประเสรฐสดสรรเสรญแลวนน ไมมเลย. เพราะเหตไร เพอสตวแมเกดใน พรหมโลกนน ๆ เพราะอบรมสมาธเหลานนแลว กยงมการเกดในอบายมนรก เปนตนอกได และเพราะพระอรยบคคลตดการเกดทกอยางไดเดดขาด เพราะ อบรมสมาธทเปนตวพระอรหตนแลว. เพราะฉะนน แมในสตรอน พระผ- มพระภาคเจากตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย ธรรมทงหลายทเปนสงขตะ [อนปจจยปรงแตง] มประมาณเทาใด ฯลฯ อรยมรรค มองค ๘ กลาวกนวาเปนเลศวาสงตธรรมเหลานน. พระผมพระภาคเจา ครน ตรสความทอนนตรกสมาธ อนสมาธอน ๆ เทยบไมไดอยางนแลว บดนทรงอาศยความทรตนะคอมรรคธรรม อนรตนะ อนไมเทยบได โดยนยกอนนนแล จงทรงประกอบสจจวนะวา อทมป ธมเม ฯเปฯ สวตถ โหต แมอนนกเปนรตนะอนประณตในพระธรรม ฯลฯ ขอ

๑. ปสาทสตร อง. จตกนบาต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 250

ความสวสดจงม. ความของสจจวนะนน พงทราบโดยนยทกลาวมากอนแลว นนแล. พวกอมนษยในแสนโกฏจกรวาล พากนยอมรบพทธอาชญาแหง พระคาถานแล. พรรณนาคาวา เย ปคคลา พระผมพระภาคเจา ครนตรสสจจวจนะ แมดวยคณแหงมรรคธรรม อยางนแลว บดน จงทรงเรมตรสแมดวยสงฆคณวา เย ปคคลา เปนตน. ในคานน ศพทวา เย เปนนเทศไมแนนอน. บทวา ปคคลา ไดแก สตวทงหลาย. ศพทวา อฏ เปนการกาหนดจานวนสตวเหลานน จรงอย สตวเหลานน ม ๘ คอ ผปฎบต [มรรค] ๘ ผตงอยในผล ๔. บทวา สต ปสฏา ไดแกอนสตบรษ คอพระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา และพระ- สาวก และเทวดาและมนษยเหลาอน สรรเสรญแลว. เพราะเหตไร. เพราะ ประกอบดวยคณ มศลทเกดรวมกนเปนตน. ความจรง คณทงหลายของ สตบรษเหลานน มศลสมาธเปนตนเกดรวมกน เหมอนสและกลนเปนตนท เกดรวมกนของดอกจาปาและดอกพกลเปนตน . ดวยเหตนน บคคลเหลานน จงเปนทรก .ทตองใจ ทนาสรรเสรญ ของสตบรษทงหลาย เหมอนดอกไม ทงหลาย ทพรอมดวยสและกลนเปนตน เปนทรกทตองใจนาสรรเสรญของ เทวดาและมนษยทงหลาย. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา เย ปคคลา อฏ สต ปสฏา. อกนยหนง ศพทวา เย เปนนเทศไมแนนอน. บทวา ปคคลา ไดแกสตวทงหลาย. ศพทวา อฏสต เปนการกาหนดจานวนสตวเหลานน. จรงอย สตวเหลานน ไดแกพระโสดาบน ๓ พวก คอ เอกพช ไกลงไกละ และสตตตกขตตปรมะ พระสกทาคาม ๓ พวก ผบรรลผลในกามภพ รปภพ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 251

และอรปภพ. พระโสดาบนและพระสกทาคามเหลานนทงหมดม ๒๔ พวกโดย ปฏปทา ๔. พระอนาคามในเทพชนอวหาม ๕ พวกคอ อนตราปรนพพาย อป- หจจปรนพพาย สสงขารปรนพพาย อสงขารปรนพพาย อทธงโสโตอกนฏฐ- คาม. พระอนาคานในเทพชนอตปปา สทสสา สทสส กมชนละ ๕ พวกเหมอนกน. สวนในเทพชนอกนษฐม ๔ พวกเวนอทธงโสโต รวมพระอนาคาม ๒๔ พวก. พระอรหนตม ๒ พวกคอ สกขวปสสกและสมถยานก. พระอรยบคคลผตงอยใน มรรคม ๔ พวก รวมเปนพระอรยบคคล ๕๔ พวก. พระอรยบคคลเหลานน ทงหมดคณดวย ๒ พวกดอ ฝายสทธาธระและฝายปญญาธระรวมเปน ๑๐๘ พวก. คาทเหลอ มนยทกลาวมาแลวทงนน. บทวา จตตาร เอตาน ยคาน โหนต ความวา บคคลททรง ยกอเทศไวโดยพศดารวาพระอรยบคคลเหลานน ทงหมดม ๘ พวกกด ๑๐๘ พวก กด วาโดยสงเขป พระผตงอยในโสดาปตตมรรค พระผตงอยในโสดาปตตผล รวมเปน ๑ ค. อยางนจนถงพระผตงอยในอรหตมรรค พระผตงอยในอรหต- ผล รวมเปน ๑ ค รวมทงหมดเปน ๔ ค. ศพทวา เต ในบทวา เต ทกข- เณยยา เปนศพทนเทศอธบายกาหนดแนนอน ซงบทอเทศ ทยกตงไวไมแน นอน. บคคลทพระผมพระภาคเจาตรสไวพศดารวาม ๘ พวกหรอ ๑๐๘ พวก สงเขปวา ม ๔ ค แมทงหมด ยอมควรทกษณาเหตนน จงชอวา ทกขเณยยะ. ไทยธรรมทบคคลเชอกรรมและผลแหงกรรมไมคานงถงวา ภกษรปนจกทากจ กรรมเปนหมอยาหรอกจกรรมรบใชอนนแกเรา ดงนเปนตนแลวถวาย ชอวา ทกษณา. บคคลผประกอบดวยคณมศลเปนตน สละบคคลเหลานผเปนเชนนน ชอวา ยอมควรแกทกษณานน ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา เต ทกขเณยยา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 252

บทวา สคตสส สาวกา ความวา พระผมพระภาคเจา ชอวา สคต เพราะทรงประกอบดวยการเสดจไปงดงาม เพราะเสดจไปสสถานทอนงาม เพราะเสดจไปดวยด และเพราะตรสด. เปนสาวกของพระสต พระองคนน. ทานเหลานน ทงหมดชอวา สาวก เพราะฟงพระดารส. คนอน ๆ ถงฟงกจรง ถงเชนนน เขาฟงแลวกไมทากจทควรทา. สวนทานทเปนสาวกเหลานน ฟง แลว ทากจทควรทาคอ ปฏบตธรรมสมควรแกธรรม บรรลมรรคผล เพราะ ฉะนน ทานเหลาน จงตรสเรยกวา สาวก. บทวา เอเตส ทนนาน มหปผลาน ความวา ทานทงหลายแม เลกนอย ทถวายในสาวกของพระตถาคตเหลานน ชอวามผลมาก เพราะเปน ทานทเขาถงความเปนทกษณาบรสทธฝายปฏคาหก เพราะฉะนน พระผม- พระภาคเจาจงตรสไวแมในสตร๑อนวา ดกอนภกษทงหลาย สงฆ คอคณะมประมาณเพยง ใด คอสงฆสาวกของพระตถาคต กลาวกนวาเปนเลศ ของสงฆคณะเหลานน คอสงฆ ๔ ค ๘ บคคล น สงฆสาวกของพระผมพระภาคเจา ฯลฯ เปนวบาก อนเลศ. พระผมพระภาคเจา ครนตรสคณของสงฆรตนะโดยพระผตงอยใน มรรค พระผตงอยในผลทงหมดอยางนแลว บดน ทรงอาศยคณนนนนแล จงทรงประกอบสจจวจนะวา อทมป สงเฆ รตน ปณต แมอนนกเปน รตนะอนประณตในพระสงฆ ความของสจจวจนะนน กพงทราบตามนยทกลาว มากอนนนแล. พวกอมนษยในแสนโกฏกป พากนยอมรบพทธอาชญาแหง พระคาถาแมนแล. ๑. ปสาทสตร อง. จตกนบาต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 253

พระผมพระภาคเจา ครนตรสสจจวจนะดวยคณของสงฆรตนะ โดย พระผตงอยในมรรคและพระผตงอยในผล อยางนแลว บดน จงเรมตรสดวย คณของพระขณาสวบคคลทงหลาย ผเสวยสขในผลสมาบตบางเหลาเทานน วา เย สปปยตตา เปนตน. ในคานน คาวา เย เปนคาอเทศทไมแนนอน. บทวา สปปยตตา แปลวา ประกอบดแลว อธบายวา ละอเนสนา การ แสวงหาทไมสมควรหลายอยางเสย แลวอาศยการเลยงชวตทบรสทธ เรมประ- กอบตนไวในวปสสนา. อกนยหนง บทวา สปปยตตา ไดแกประกอบดวย กายประโยคและวจประโยคอนหมดจดด. ทรงแสดงศลขนธของพระขณาสว- บคคลเหลานน ดวยบทวา สปปยตตา นน. บทวา มนสา ทฬเหน ไดแก ดวยใจทหนกแนน. อธบายวา ดวยใจอนประกอบดวยสมาธทมนคง. ทรงแสดงสมาธขนธของพระขณาสวบคคลเหลานนดวยบทวา มนสา ทฬเหน นน. บทวา นกกามโน ไดแก เปนผไมอาลย ในกายและชวต มความ พยายามออกจากกเลสทงปวง อนผมปญญาเปนธระกระทาแลวดวยความเพยร. ทรงแสดงปญญาขนธทประกอบดวยความเพยร ของพระขณาสวบคคลเหลานน ดวยบทวา นกกามโน นน. บทวา โคตมสาสนมห ไดแก ในศาสนาของพระตถาคตผมพระ- นามวาโคดมโดยพระโคตรนนแล. ดวยบทวา โคตมสาสนนห นน ทรง แสดงวา พวกคนนอกศาสนาน ผทาตบะเพอเทพเจา แมมประการตางๆ ก ไมมความพยายามออกจากกเลสทงหลาย เพราะไมมคณมความประกอบอยางด เปนตน คาวา เต เปนคาอธบายอเทศทตงไวกอน. ในคาวา ปตตปตตา น คณควรบรรล เหตนนจงชอวา ปตต คณทควรบรรล ซงบคคลบรรล แลวจะเปนผเกษมปลอดจากโยคะสนเชง ซงวา ปตตพพา. คานเปนชอของ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 254

พระอรหตผล. ผบรรลคณควรบรรลนน เหตนน จงชอวา ปตตปตตา. บทวา อมต ไดแก พระนพพาน. บทวา วคยห ไดแกเขาถงโดยอารมณ บทวา ลทธา แปลวา ไดแลว. บทวา มธา ไดแก โดยไมมคาคอ ไมทา คาแมเพยงกากณกหนง. บทวา นพพต ไดแก ผลสมาบต ทระงบความ กระวนกระวายดวยอานาจกเลสเสยแลว. บทวา ภชมานา ไดแก เสวย อย. ทานอธบายไวอยางไร. ทานอธบายวา ชนเหลาใด ในศาสนาของพระ โคดมน ชอวาประกอบดแลว เพราะถงพรอมดวยศล ชอวา มใจหนกแนน เพราะถงพรอมดวยสมาธ ชอวาไรความอาลยเพราะถงพรอมดวยปญญา ชนเหลา นน กเขาถงอมตะดวยสมมาปฏบตนเปนผไดเปลา ๆ เสวยความดบซงเขาใจได วาผลสมาบต ชอวา เปนผบรรลคณทควรบรรล. พระผมพระภาคเจา ครน ตรสคณของสงฆรตนะ โดยพระขณาสว- บคคล ผเสวยผลสมาบตอยางนแลว บดนทรงอาศยคณนนนนแล จงทรง ประกอบสจจวจนะ วา อทมป สงเฆ รตน ปณต แมอนน กเปน รตนะอนประณตในพระสงฆ ความแหงสจจวจนะนน พงทราบตามนยทกลาว กอนแลว พวกอมนษยในแสนโกฏจกรวาล กพากนยอมรบพทธอาชญาแหง พระคาถาแมนแล.

พรรณนาคาถาวา ยถนทขโล พระผมพระภาคเจา ครน ตรสสจจวจนะมสงฆรตนะเปนทตง โดย ขณาสวบคคล อยางนแลว ทรงเรมตรส โดยคณของพระโสดาบนเทานนวา ยถนทขโล เปนตน. ในคานน บทวา ยถา เปนคาอปมา. คาวา อนทขโล น เปนชอของเสาไมแกนทเขาตอกจมดน ๘ ศอก หรอ ๑๐ ศอก ภายในธรณประต เพอปองกนประตพระนคร. บทวา ปว แปลวา แผนดน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 255

บทวา สโต ไดแก เขาไปอาศยอยขางใน. บทวา สยา แปลวา พงเปน. บทวา จตพภ เวเตห แปลวา อนลมทพดมาแค ๔ ทศ. บทวา อสม- ปกมปโย ไดแกไมอาจใหไหว หรอขยบเขยอนได. บทวา ตถปม แปลวา เหมอนคนนน. บทวา สปปรส ไดแก บรษสงสด บทวา วทาม แปลวา กลาว บทวา โย อรยสจจาน เชอเวจจ ปสสต แปลวา ผใดหยงเหน อรยสจ ๔ ดวยปญญา. ในขอนน อรยสจทงหลาย พงทราบตามนยทกลาว ไวแลวในกมารปญหา และคมภรวสทธมรรคนนแล. สวนความสงเขปในขอน มดงน เหมอนอยางวาเสาเขอน จมตดดน เพราะมรากลก ลมพดมา ๔ ทศ กพงใหไหวไมได ฉนใด สตบรษใดหยง เหนอรยสจ เรากลาวสตบรษแมน อปมาฉนนนเหมอนกน. เพราะเหตไร เพราะเหตวา สตบรษแมนน เปนผอนลมคอวาทะของเดยรถยทงปวงทาให ไหวไมได คอใครๆ กไมอาจใหไหวหรอเขยอนจากทสสนะนนได เหมอน เสาเขอนอนลมพดนา ๔ ทศ ทาใหไหวไมไดฉะนน. เพราะฉะนน พระผ มพระภาคเจา จงตรสไวแมในสตรอนวา ดกอนภกษทงหลาย เสาเหลกหรอเสาเขอนลง รากลก ฝงอยางด ไมหวน ไมไหว แมหากวาลมฝน แรงกลาพดมาดานทศบรพา, กไมพงหวนไมพงไหว ไมพงขยบเขยอน แมหากวาลมฝนแรงกลาพดมาดาน ทศปจฉม, ทศทกษณ, ทศอดร กไมพงหวนไมพง ไหว ไมพงขยบเขยอน เพราะเหตไร เพราะลงราก ลก เพราะเสาเขอนเขาฝงไวดแลว ฉนใด ดกอน ภกษทงหลาย สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 256

ยอมรความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามน- ปฏปทา สมณะหรอพราหมณเหลานนยอมไมตรวจด หนาของสมณะหรอพราหมณอนวา ทานเมอร กร เมอเหนกเหนอยางนแนนอน ขอนนเปนเพราะเหตไร ดกอนภกษทงหลาย กเพราะอรยสจ ๔ สมณะหรอ พราหมณผนน เหนอยางดแลว กฉนนนเหมอนกน. พระผมพระภาคเจา ครน ตรสคณของสงฆรตนะโดยอานาจพระโสดา- บน ทประจกษแกคนเปนอนมากเทานนอยางนแลว บดน ทรงอาศยคณนน นนแล จงทรงประกอบสจจวจนะวา อทมป สงเฆ รตน ปณต แมอนน กเปนรตนะอนประณตในพระสงฆ. ความของสจจวจนะนน พงทราบตามนย ทกลาวมากอนแลวนนแล. พวกอมนษยในแสนโกฏจกรวาล กพากนยอมรบ พทธอาชญาแหงพระคาถาแมนแล.

พรรณนาคาถาวา เย อรยสจจาน พระผมพระภาคเจา ครนตรสสจจวจนะ อนมสงฆรตนะเปนทตง ดวยคณของพระโสดาบน โดยไมแปลกกนอยางนแลว บดน จงทรงเรมตรส วา เย อรยสจจาน เปนตน ดวยคณของพระโสดาบนสตตกขตตปรมะ นองนอยของพระโสดาบนทงหมด บรรดาพระโสดาบน ๓ ประเภท คอ เอกพช โกลงโกละ สตตกขตตปรมะ เหมอนทตรสไววา บคคลบางตนในพระศาสนานยอมขอวาโสดาบน เพราะสนสงโยชน ๓ โสดาบนนน บงเกดภพเดยว เทานน กทาทสดทกข นชอ เอกพช. โสดาบนทอง เทยวอย ๒ หรอ ๓ ตระกล กเหมอนกน ยอมทาท

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 257

สดทกขได นชอ โกลงโกละ โสดาบนยงเวยนวาย ตายเกดอยในเทวดาและมนษย ๗ ครง กเหมอนกน ยอมทาทสดทกขได นชอ สตตกขตตปรมะ. ในคานน คาวา เย อรยสจจาน น มนยทกลาวมาแลวทงนน. บทวา วภาวยนต ไดแก กาจดความมดคอกเลส อนปกปดสจจะแลว ทาให แจมแจงปรากฏแกตน ดวยแสงสวางแหงปญญา. บทวา คมภรปเน ไดแก อนพระผมพระภาคเจา ผมพระปญญา มกาลง ซงใคร ๆ ไมไดดวย ญาณของโลกน พรอมทงเทวโลก ดวยพระปญญาทหาประมาณมได ทาน อธบายวา ผเปนสพพญ. บทวา สเทสตาน ไดแก ทรงแสดงดวยด ดวยนยนน ๆ มสมาสนย อพพยาสนย สากลยนย เวกลยนยเปนตน. บทวา กจาป เต โหนต ภสปปมตตา ความวา บคคลทงหลาย ผอบรมอรยสจแลวเหลานน อาศย ฐานะแหงความประมาท มความเปนเทวราชและความเปนพระเจาจกรพรรด เปนตน เปนผประมาทอยางรายแรง กจรง ถงเชนนน นามรปใดพงตงอย เพราะวญญาณทโสดาปตตมรรคญาณปรงแตงดบไป แลวเกดในสงสารวฏทม เบองตนเบองปลายตามไปไมรแลว ถง ๗ ภพ กไมถอเอาภพท ๘ เพราะ นามรปนนดบไป เพราะตงอยไมได แตในภพท ๗ นงเอง กจกเรมวปสสนา แลวบรรลพระอรหต. พระผมพระภาคเจา ครนตรสคณของสงฆรตนะ โดยพระโสดาบน สตตกขตตปรมะอยางนแลว บดน ทรงอาศยคณนนนนแล จงทรงประกอบ สจจวจนะวา อทมป สงเฆ รตน ปณต แมอนนกเปนรตนะอนประณต ในพระสงฆ ความของสจจวนะนน พงทราบตามนยทกลาวมากอนแลวนนแล.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 258

พวกอมนษยในแสนโกฏจกรวาล กพากนยอมรบพทธอาชญาแหงพระคาถาน แล.

พรรณนาคาถาวา สหาวสส พระผมพระภาคเจา ครนตรสสจจวจนะ มสงฆรตนะเปนทตง ดวย คณคอการไมถอเอาภพท ๘ ของพระโสดาบนสตตกขตตปรมะอยางนแลว บดน จงเรมตรสวา สหาวสส เปนตน ดวยคณของพระโสดาบนสตตกขตตปรมะ นนนนแล แมจะยงถอภพ ๗ ภพ ซงแปลกจากบคคลอน ๆ ทยงละการถอภพ ไมได. ในคานน บทวา สหาว แปลวา พรอมกบ. บทวา อสส ไดแก ของบรรดาพระโสดาบนทตรสวา พระโสดาบนเหลานน ไมถอเอา ภพท ๘ ภพใดภพหนง. บทวา ทสสนสมปทาย ไดแก ดวยความ ถงพรอมแหงโสดาปตตมรรค. จรงอย โสดาปตตมรรคเหนพระนพพานแลว ทานจงเรยกวา ทสสนะ เพราะเหนพระนพพานกอนธรรมทงปวง ดวยความ ถงพรอมแหงกจทควรทา. ความปรากฏแหงโสดาปตตมรรคนนอยในตน ชอ วา ทสสนสมปทา. พรอมดวยทสสนสมปทานนนนแล. ศพทวา ส ในคา วา ตยสส ธมมา ชหตา วนต นเปนนบาต ลงในอรรถสกวาทาบท ใหเตม เหมอนในประโยคเปนตนวา อท ส เม สารปตต มหาวกฏ- โภชนสม โหต ดกอนสารบตรนแล เปนการฉนอาหารแบบมหาวกฎของ เราละ ในขอนมความอยางนวา เพราะเหตวา ธรรมดา [สงโยชนเบองตา ๓] ยอมเปนอนพระโสดาบน ละไดแลว เปนอนสละแลว พรอมดวยทสสนสมปทา ของพระโสดาบนนน. บดน เพอทรงแสดงธรรมทพระโสดาบนละไดแลว จงตรสวา สกกาย- ทฏ วจกจฉตจ สลพพต วาป ยทตถ กจ ในธรรม ๓ อยางนน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 259

เมอกายยงมอย ทฏฐมวตถ ๒๐ ในกาย ทเรยกวา อปาทานขนธ ๕ ทมอย ชอวา สกกายทฏฐ หรอวาเมอกายยงมอย ทฏฐความเหนในกายนน แม เพราะเหตนน ชอวา สกกายทฏฐ อธบายวา ทฏฐทมอยในกาย ตามทกลาว มาแลว. หรอทฏฐความเหนในกายทมอยนนแล แมเพราะเหตนน ชอวา สกกายทฏฐ อธบายวา ทฏฐในกายตามทกลาวมาแลว อนมอย ซงเปนไป อยางนวา อตตา กลาวคอรปเปนตน. ทฏฐทงปวง ยอมเปนอนพระโสดา บนละแลวทงนน เพราะละสกกายทฏฐนนไดแลว ดวยวา สกกายทฏฐนน เปนมลรากของธรรมคอกเลสเหลานน ปญญาทานเรยกวา จกฉตะเพราะระงบ พยาธคอกเลสทงปวง. ปญญาจกจฉตะ ปญญาแกไขนน ไปปราศแลวจากสงน หรอสงน ไปปราศแลวจากปญญาจกจฉตะนน เหตนน จงชอวา วจกจฉตะ. คานเปนชอของความสงสยทมวตถ ทตรสไวโดยนยเปนตนวา สงสยในพระ- ศาสดา. ความสงสยแมทงหมด เปนอนละไดแลวกเพราะละวจกจฉานนไดแลว จรงอย ความสงสยนนเปนมลรากของกเลสเหลานน. ศลตางอยางมโคศล ศล วว กกกรศล ศลสนขเปนตน และวตรมโควตรและกกกรวตรเปนตน ทมาใน มาลประเทศเปนตน อยางนวา สมณพราหมณภายนอกพระศาสนาน ถอความ บรสทธดวยศล บรสทธดวยวตรเรยกวา ศลวตร. ตบะเพอเทพเจามความเปลอย กาย ความมศรษะโลนเปนตนแมทกอยาง เปนอนละไดแลว กเพราะละศลวตร นน. จรงอย ศลวตรนนเปนมลรากของตบะนน. ดวยเหตนนแล พระผม- พระภาคเจาจงตรสไวทายคาถาทงหมดวา ยทตถ กจ อยางใดอยางหนงม อย. พงทราบวาบรรดาสงโยชนเบองตา ๓ นน สกกายทฏฐจะละไดกดวย ความถงพรอมดวยการเหนทกข วจกจฉาจะละไดกดวยความถงพรอมดวยการ เหนสมทย สลพพตะ [ปรามาส] จะละได กดวยความถงพรอมดวยการ เหนมรรคและการเหนพระนพพาน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 260

พรรณนาคาถาวา จตหปาเยห พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงการละกเลสวฏของพระโสดาบนนน อยางนแลว บดน เมอกเลสวฏนน มอย วปากวฏใดพงม เมอทรงแสดงการละ วปากวฏแมนน เพราะละกเลสวฎนนไดจงตรสวา จตหปาเยห จ วปป- มตโต ในคานน ชอวาอบายม คอ นรยะ ตรจฉานะ เปตตวสยะและ อสรกายะ อธบายวา พระโสดาบนนน แมยงถอภพ ๗ กหลดพนจากอบาย ทง ๘ นน. พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงการละวปากวฏของพระโสดาบน นนอยางนแลว บดน กรรมวฏใด เปนมลรากของวปากวฎน เมอทรง แสดงการละกรรมวฏแมนน จงตรสวา ฉ จาภานาน อภพโพ กาต และไมควรทาอภฐานะ ๖. ในคานน บทวา อภานาน ไดแก ฐานะอน หยาบ. พระโสดาบนนน ไมควรทาอภฐานะนน. กอภฐานะเหลานน พง ทราบวากรรมคอ มาตฆาต ฆามารดา ปตฆาต ฆาบดา อรหนตฆาต ฆา พระอรหนต โลหตปบาท ทาโลหตของพระพทธเจาใหหอ สงฆเภททาสงฆให แตกกน อญญสตถารทเทส นบถอศาสดาอนคอเขารต ซงพระผมพระภาคเจา ตรสไวในเอกนบาต องคตตรนกาย โดยนยเปนตนวา ดกอนภกษทงหลาย ขอทบคคลผถงพรอมดวยทฏฐ [สมมาทฏฐ] จะพงปลงชวตมารดาเสย ไมเปน ฐานะ ไมเปนโอกาส [คอเปนไปไมได]. จรงอย อรยสาวก ผถงพรอมดวย ทฏฐ ไมพงปลงชวตแมแตมดดามดแดงกจรง ถงอยางนน อภฐานะ ๖ นน พระผมพระภาคเจาตรสไว กเพอตาหนภาวะแหงปถชน. แทจรง ปถชนยอม ทาแมอภฐาน ซงมโทษมากอยางนได กเพราะไมถงพรอมดวยทฏฐ สวน พระโสดาบน ผถงพรอมดวยทฏฐ ไมควรจะทาอภฐานะเหลานน. สวนการ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 261

ใชอภพพศพทในทน กเพอแสดงวาพระโสดาบนไมทาแมในภพอน. ความจรง แมในภพอน พระโสดาบนถงไมรวาตนเปนอรยสาวกโดยธรรมดานนเอง กไม ทาบาป ๖ อยางนน หรอทาเวร ๕ มปาณาตบาตเปนตน หรอถงฐานะ ๖ พรอม กบการนบถอศาสดาอน ซงอาจารยบางพวกหมายถงแลวกลาววา ฉ จาภฐานาน ดงนกม กพระอรยสาวกและเดกชาวบานผจบปลาตายเปนตน เปนตวอยางใน ขอน. พระผมพระภาคเจา ครนตรสคณของอรยสาวกแมยงถอภพ ๗ อย ซงเปนสงฆรตนะ โดยคณทแปลกจากบคคลอน ๆ ทยงละการถอภพไมได อยางนแลว บดน ทรงอาศยคณนนนนแล จงทรงประกอบสจจวจนะวา อทมป สงเฆ รตน ปณต แมอนน กเปนรตนะอนประณตในพระสงฆ นน. ความของสจจวจนะนน พงทราบโดยนยทกลาวมากอนแลวนนแล. พวก อมนษยในแสนโกฏจกรวาล กพากนยอมรบพทธอาชญาแหงพระคาถามแล.

พรรณนาคาถาวา กจาป โส พระผมพระภาคเจา ครนตรสสจจวจนะ มสงฆรตนะเปนทตง โดย ทแปลกจากบคคลอน ทยงละการถอภพไมไดของพระโสดาบนแมยงถอภพ ๗ ภพ อยางนแลว บดน พระโสดาบนผถงพรอมดวยทสสนะ. ไมใชไมควรทา อภฐานะ ๖ อยางเดยวกหาไม ทงยงไมควรทาบาปกรรมแมเลกนอยอะไร ๆ แลว ปกปดบาปกรรมนนดวย ดงนน จงทรงเรมตรสโดยคณคอพระโสดาบนผถง พรอมดวยทสสนะ แมอยดวยความประมาท กไมมการปกปดกรรมททามาแลว วา กจาป โส กมม กโรต ปาปก พระโสดาบนนน แมทาบาปกรรม กจรง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 262

พระดารสนนมความดงน ถงแมวาพระโสดาบนนน ถงพรอมดวย ทสสนะ อาศยการอยอยางประมาท ดวยหลงลมสต เวนสกขาบททเปนโลก- วชชะ ซงพระผมพระภาคเจาทรงหมายถงการจงใจลวงละเมดตรสไววา สกขา บทใด เราบญญตแกสาวกทงหลาย สาวกทงหลายยอมไมลวงละเมดสกขาบท นนของเรา แมเพราะเหตแหงชวตดงน. ยอมทาบาปกรรมอยางอนทางกาย ซงพระพทธเจาทรงรงเกยจ กลาวคอการลวงละเมดสกขาบททเปนปณณตวชชะ มกฏการสกขาบทและสหเสยยสกขาบทเปนตนกด ทาบาปกรรมทางวาจา มสอน ธรรมแกอนปสมบนวาพรอมกน แสดงธรรมแกมาตคามเกน ๕ - ๖ คา การพด เพอเจอ พดคาหยาบเปนตนกด ทาบาปกรรมทางใจ ไมวาในทไหน ๆ คอ การทาใหเกดโลภะ โทสะ การยนดทองเปนตน การไมพจารณาเปนตนในการ บรโภคจวรเปนอาทกด พระโสดาบนนน กไมควรปกปดบาปกรรมนน คอ พระโสดาบนนน รวากรรมนไมสมควร ไมควรทา กไมปกปดบาปกรรมนน แมแตครเดยว ในทนใดนนเอง กกระทาใหแจงคอเปดเผยในพระศาสดา หรอ ในเพอนสพรหมจารผเปนวญชนแลว กระทาคนตามธรรม หรอระวงขอท ควรระวง อยางนวาขาพเจาจกไมทาอก. เพราะเหตไร. เพราะเหตวา พระ ผมพระภาคเจาตรสถงความทพระโสดาบนผเหนบทคอพระนพพานแลว ไม ควรปกปดบาปกรรม อธบายวา พระผมพระภาคเจาตรสถงความทบคคล ผ เหนบทคอพระนพพาน ผถงพรอมดวยทสสนะ ไมควรทจะทาบาปกรรมแม เหนปานนน แลวปกปดบาปกรรมนนไว. ตรสไวอยางไร. ตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย เดกเยาวออนนอนหงาย เอามอเอาเทาเหยยบถานไฟ ยอมหดกลบฉนพลน ฉน ใด ดกอนภกษทงหลาย ถงแมวา พระโสดาบนตอง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 263

อาบตเหนปานนน การออกจากอาบตเหนปานนน ยอม ปรากฏ ทนนแหละพระโสดาบนยอมรบแสดง เปด เผย ทาใหงาย ในพระศาสดาทรอในเพอนสพรหมจาร ผเปนวญชน ครนแลวกสารวมระวงตอไป นเปน ธรรมดาของบคคลผถงพรอมดวยทฏฐ กฉนนน เหมอนกน. พระผมพระภาคเจา ครนตรสคณของสงฆรตนะดวยคณของพระโสดา- บนแมอยดวยความประมาท แตกถงพรอมดวยทสสนะไมมการปกปดบาปกรรม ททาแลวอยางนแลว บดน ทรงอาศยคณนนนนแล จงทรงประกอบสจจวจนะ วา อทมป สงเฆ รตน ปณต แมอนน กเปนรตนะอนประณตใน พระสงฆ ความของสจจวจนะนน พงทราบตามนยทกลาวมากอนแลวทงนน. พวกอมนษยในแสนโกฏจกรวาล กพากนยอมรบพทธอาชญาแหงพระคาถานแล.

พรรณนาคาถาวา วนปปคมเพ พระผมพระภาคเจา ครนตรสสจจวจนะ มสงฆรตนะเปนทตงโดย ประการแหงคณนน ๆ ของบคคลทงหลาย ทเนองอยในพระสงฆอยางนแลว บดน ทรงอาศยพระปรยตธรรม ทพระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงคณ พระรตนตรย กทรงแสดงอยางสงเขปในทน และทรงแสดงไวพศดารในทอน จงทรงเรมตรสสจจวจนะ มพระพทธรตนะเปนทตงอกวา วนปปคมเพ ยถา ผสสตคเค ในสจจวจนะนน กลมตนไมทกาหนดดวยถนทอยประจาอนใกล ชอวา วนะ ปา. พมไมทงอกงามดวยรากแกนกระพเปลอกกงและใบ ชอวา ปคมพะ. พมไมทงอกงามของปาหรอในปา ชอวา วนปปคมโพ. พมไม ทงอกงามในปานนน ทานเรยกวา วนปปคมเพ เมอเปนดงนน กเรยก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 264

ไดวา วนสณฑะ ราวปา เหมอนในประโยคเปนตนวา อตถ สวตกกสวจาเร, อตถ อวตกกวจารมตเต, สเข ทกเข ชเว, มวตกมวจารกม ไมม วตกมวจารกม, ชพเปนสข เปนทกข. คาวา ยถา เปนคาอปมา ยอดของ พมไมนนบานแลว เหตนน พมไมนนจงชอวา มยอดบานแลว อธบายวา ดอกไมทเกดเองทกงใหญกงนอยทกกง. ดอกไมนน ทานกลาววามยอดอน บานแลว ตามนยทกลาวมากอนแลวนนแล. บทวา คมหานมาเส ปฐมสม คมเห ความวา ในเดอนหนง แหงเดอนในฤดคมหนต ๔ เดอน. ถาจะ ถามวา ในเดอนไหน. ตอบวา ในฤดคมหนตเดอนตน อธบายวา ในเดอน จตรมาส เดอน ๕. จรงอย เดอนจตรมาสนน ทานเรยกวาเดอนตนฤดคมหนต และวาฤดวสสานะออน ๆ คานอกจากนน ปรากฏขดโดยอรรถแหงบทแลว ทงนน. สวนความรวมในคานมดงนวา พมไมทงอกงามมนามเรยกวา กอไม รน ยอดกงมดอกบานสะพรง ยอมสงางามอยางเหลอเกน ในปาทรกชฏดวย ตนไมนานาชนดในฤดวสนตออน ๆ ทมชอวา เดอนตนฤดคมหนต ฉนใด พระผมพระภาคเจา มใชทรงแสดงเพราะเหนแกลาภ มใชทรงแสดงเพราะเหน แกสกการะเปนตน หากแตมพระหฤทยอนพระมหากรณาใหทรงขะมกเขมน อยางเดยว ไดทรงแสดงพระปรยตธรรมอนประเสรฐทชอวา มอปมาเหมอน อยางนน เพราะสงางามอยางยงดวยดอกไม คอประเภทแหงอรรถนานาประการ มขนธอายตนะเปนตนกม มสตปฏฐานและสมมปปธานเปนตนกม มศลขนธ สมาธขนธเปนตนกม ชอวา ใหถงพระนพพาน เพราะแสดงมรรคอนใหถง พระนพพาน เพอเปนประโยชนอยางยงแกสตวทงหลาย ฉนนนเหมอนกน สวนในคาวา ปรม หตาย ทานลงนคคหต กเพอสะดวกแกการผกคาถา. สวนความมดงนวา ไดทรงแสดง เพอประโยชนอยางยง คอเพอพระนพพาน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 265

พระผมพระภาคเจา ครนตรสพระปรยตตธรรม ทเสมอนพมไมงาม ในปา ทยอดกงออกดอกบานสะพรงอยางนแลว บดน ทรงอาศยพระปรยตต- ธรรมนนนนแล จงทรงประกอบสจจวจนะ ทมพทธรตนะเปนทตงวา อทมป พทเธ รตน ปณต แมอนน กเปนรตนะอนประณตในพระพทธเจา. ความ แหงสจจวจนะนน พงทราบตามนยทกลาวมากอนแลวนนแล. แตพงประกอบ ความอยางเดยวอยางนวา คณชาตกลาวคอพระปรยตตธรรมมประการตามท กลาวมาแลว แมน กเปนรตนะอนประณตในพระพทธเจา. พวกอมนษยใน แสนโกฏจกรวาล กพากนยอมรบพทธอาชญาแหงพระคาถานแล.

พรรณนาคาถาวา วโร วร พระผมพระภาคเจา ครนตรสสจจวจนะ ทมพทธรตนะเปนทตง ดวยปรยตตธรรมอยางนแลว บดน จงทรงเรมตรสดวยโลกตรธรรมวา วโร วร. ในคานน บทวา วโร ความวา พระพทธเจาผอนผมอธยาศย นอมใจเธอทประณตปรารถนาวา โอหนอ ! แมเรา กจกเปนเชนน. หรอ พระพทธเจาผประเสรฐสงสด ประเสรฐสด เพราะประกอบดวยพระคณอน ประเสรฐ. บทวา วร ไดแก ผทรงรพระนพพาน. จรงอย พระนพพาน ชอวา ประเสรฐ เพราะอรรถวาสงสดกวาธรรมทงปวง. กพระพทธเจาพระ- องคนน ตรสรปรโปรง ซงพระนพพานนน ทโคนโพธพฤกษ ดวยพระองค เอง. บทวา วรโท. ความวา ประทานธรรมอนประเสรฐทเปนสวนตรสร และสวนทอบรมบมบารมแกสาวกทงหลาย มพระปญจวคคย พระภททวคคย และชฎลเปนตน และแกเทวดาและมนษยอน ๆ. บทวา วราหโร ไดแก ทเรยกวา วราหโร เพราะทรงนามาซงมรรคอนประเสรฐ จรงอย พระผม- พระภาคเจาพระองคนน ทรงบาเพญบารม ๓๐ ทศ มาตงแตพระพทธเจา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 266

พระนามทปงกร ทรงนามาซงมรรคอนประเสรฐเกา ๆ ทพระสมมาสมพทธเจา ทงหลาย พระองคกอน ๆ ทรงดาเนนมาแลว. ดวยเหตนน พระองคจงถก เรยกวา วราหโร ผนามาซงมรรคอนประเสรฐ. อนง พระพทธเจา ชอวา วโร ผประเสรฐ เพราะทรงไดพระ- สพพญตญาณ. ชอวา วรญ ผรธรรมอนประเสรฐ เพราะทรงทาใหแจง พระนพพาน ชอวา วรโท ผประทานธรรมอนประเสรฐ เพราะประทาน วมคตสขแกสตวทงหลาย ชอวา วราโห ผนามาซงมรรคอนประเสรฐ เพราะทรงนามาซงปฏปทาสงสด ชอวา อนตตโร ยอดเยยม เพราะไมม คณอะไร ๆ ทยงกวาโลกตรคณเหลานน. มนยอนอกวา ชอวา วโร เพราะทรงบรบรณดวยอธษฐานธรรม คอ อปสมะ ความสงบระงบ. ชอวา วรญ เพราะทรงบรบรณดวย อธษฐานธรรม คอปญญาความรอบร. ชอวา วรโท เพราะทรงบรบรณ ดวยอธษฐานธรรมคอจาคะ ความสละ ชอวา วราหโร เพราะทรงบรบรณ ดวยอธษฐานธรรมคอสจจะ ความจรงใจ. ทรงนามาซงมรรคอนประเสรฐ. อนง ชอวา วโร เพราะทรงอาศยบญ ชอวา วรญ กเพราะทรงอาศย บญ ชอวา วรโท เพราะทรงมอบอบายแหงบญนน แกผตองการเปนพระ- พทธเจา. ชอวา วราโห เพราะทรงนามาซงอบายแหงบญนน แกผตองการ เปนพระปจเจกพทธเจา. ชอวา อนตตโร เพราะไมมผเสมอเหมอนในธรรม นน ๆ หรอเพราะเปนผไมมอาจารย แตกลบเปนอาจารยของคนอน ๆ ดวย พระองคเอง ไดทรงแสดงธรรมอนประเสรฐ เพราะทรงแสดงธรรมอนประ- เสรฐ ทประกอบดวยคณมธรรมทตรสดแลวเปนตน เพอผลนน แกผตองการ เปนสาวก. คาทเหลอ มนยทกลาวมาแลวทงนนแล.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 267

พระผมพระภาคเจา ครนตรสคณของพระองคดวยโลกตรธรรม ๙ ประการ อยางนแลว บดน ทรงอาศยคณนนนนแล จงทรงประกอบสจจวจนะ วา อทมป พทเธ เปนตน ความของสจจวจนะนน พงทราบตามนยท กลาวมากอนแลวนนแล แตพงประกอบความอยางเดยวอยางนวา พระพทธเจา พระองคนนไดตรสรโลกตรธรรมอนประเสรฐไดดวย ไดประทานโลกตรธรรม ไดดวย ทรงนามาซงโลกตรธรรมไดดวย ทรงแสดงโลกตรธรรมไดดวย แม อนน กเปนรตนะอนประณตในพระพทธเจา พวกอมนษยในแสนโกฏจกรวาล กพากนยอมรบพทธอาชญาแหงพระคาถานแล.

พรรณนาคาถาวา ขณ พระผมพระภาคเจา ทรงอาศยปรยตตธรรมและโลกตรธรรมแลวตรส สจจวจนะ มพทธรตนะเปนทตง ดวย ๒ คาถาอยางนแลว บดน ทรงอาศย คณคอการบรรลอนปาทเสสนพพาน ของพระสาวกทงหลาย ซงไดสดบปรยตต ธรรมนน และปฏบตตามแนวทไดสดบมาแลว ไดบรรลโลกตรธรรมทง ๙ ประการ จงทรงเรมตรสสจจวจนะ มสงฆรตนะเปนทตงอกวา ขณ ปราณ. ในสจจวจนะนน บทวา ขณ ไดแก ตดขาด. บทวา ปราณ แปลวา เกา. บทวา นว ไดแก ในบดน ทกาลงเปนไป คอปจจบน. บทวา นตถ สมภว ไดแก ความปรากฏ [เกด] ไมม. บทวา วรตตจตตา ไดแก มจตปราศจากราคะ. บทวา อายตเก ภวสม ไดแก ในภพใหม ในอนาคตกาล. บทวา เต ไดแก ภกษขณาสพทสนกรรมภพเกา ไมม กรรมภพใหม แสะมจตปราศจากกาหนดในภพตอไป. บทวา ขณพชา ไดแก ผมพชถกถอนแลว. บทวา อวรฬหฉนทา ไดแก ผเวนจากฉนทะ ทงอกได. บทวา นพพนต ไดแก สนไป. บทวา ธรา ไดแก ผถง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 268

พรอมดวยปญญาชอ ธต. บทวา ยถายมปทโป แปลวา เหมอนประทป ดวงน. ทานอธบายไวอยางไร. ทานอธบายไววา กรรมนนใดของสตวทงหลาย เกดแลวดบไป เปนกรรมเกา เปนอดตกาล ยอมยงไมสนไป เพราะสามารถ นามาซงปฏสนธ เพราะละสเนหะคอตณหายงไมได กรรมเกานน ของภกษ ขณาสพเหลาใด ชอวาสนไป กเพราะไมสามารถใหวบากตอไป ดจพชทไฟ เผาแลว เพราะสเนหะคอตณหาเหอดแหงไปดวยพระอรหตมรรค และกรรม ใดของภกษขณาสพเหลาใด ทเปนไปในปจจบน ดวยอานาจพทธบชาเปนตน เรยกวากรรมใหม. กกรรมใหมนน ของภกษขณาสพเหลาใด กไมกอภพได เพราะไมสามารถใหผลตอไป เหมอนดอกของตนไมทมรากขาดแลว เพราะ ละตณหาไดนนเอง. อนง ภกษขณาสพเหลาใดมจตหนายแลวในภพตอไป เพราะละตณหา ไดนนแหละ ภกษขณาสพเหลานน ชอวามพชสนแลว เพราะปฏสนธวญญาณ ททานกลาวไวในคานวา กรรมคอนา วญญาณคอพช สนไป เพราะสนกรรม นนเอง ฉนทะแมอนใด ของความเกด กลาวคอ ภพใหม ไดมมาแลวแต กาลกอน. ภกษขณาสพทงหลาย ชอวามฉนทะไมงอก เพราะไมเกดในเวลา จตเหมอนแตกอน เพราะฉนทะแมอนนน ละไดแลว เพราะละสมทยนนเอง ชอวาปราชญเพราะถงพรอมดวยธตปญญา ยอมดบเหมอนประทปดวงนดบไป ฉะนน เพราะจรมวญญาณดบไป ยอมลวงทางแหงบญญตเปนตนอยางนวา มรปหรอไมมรปอก. ไดยนวา บรรดาประทปหลายดวง ทเขาตามไวเพอบชาเทวดาประจา เมองในสมยนน ประทปดวงหนงดบไปแลว พระผมพระภาคเจาเมอทรงช ประทปดวงนน จงตรสวา ยถายมปทโป เหมอนประทปดวงน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 269

พระผมพระภาคเจา ครนตรสคณ คอ การบรรลอนปาทเสสนพพาน ของพระขณาสพ ทสดบปรยตตธรรม ทตรสดวย ๒ คาถากอนนน ทงปฏบต ตามแนวปรยตธรรมทสดบแลว บรรลโลกตรธรรมทง ๙ ประการ อยางน แลว บดน ทรงอาศยคณนนนนแล เมอทรงประกอบสจจวจนะ มสงฆรตนะ เปนทตง จงทรงจบเทศนาวา อทมป สงเฆ เปนตน ความของสจจวจนะ นน พงทราบตามนยทกลาวมากอนแลวนนแล. แตพงประกอบความอยาง เดยวอยางนวา คณชาตกลาวคอพระนพพานของภกษขณาสพ โดยประการ ตามทกลาวมาแลว แมอนนเปนรตนะอนประณตในพระสงฆ. พวกอมนษย ในแสนโกฏจกรวาล กพากนยอมรบพทธอาชญาแหงพระคาถานแล. จบเทศนา ความสวสดกไดมแกราชสกล. อปทวะทงปวงกระงบ ไป สตว ๘๔,๐๐๐ กไดตรสรธรรม.

พรรณนา ๓ คาถาวา ยานธ เปนตน ครงนน ทาวสกกะเทวราช ทรงพระดารวา พระผมพระภาคเจา ทรง อาศยคณพระรตนตรย ประกอบสจจวจนะ ทรงทาความสวสดแกชาวนคร. แมตวเรากพงกลาวบางอยางอาศยคณพระรตนตรย เพอความสวสดแกชาวนคร ดงนแลวจงตรส ๓ คาถาทายวา ยานธ ภตาน เปนตน. ใน. ๓ คาถานน เพราะเหตทพระพทธเจาทานเรยกวาตถาคต เพราะเสดจมาอยางทคนทงหลาย ตองขวนขวายพากนมาเพอประโยชนเกอกลแกโลก, เพราะเสดจไปอยางทคน เหลานน จะพงไป เพราะทรงรทวอยางทคนเหลานนจะพงรทว, เพราะทรง รอยางทคนเหลานนจะพงร, เพราะทรงประสบสงทมทเปนอยางนน อนง เพราะเหตทพระพทธเจาพระองคนน อนเทวดาและมนษยทงหลาย บชาอยาง. เหลอเกน ดวยดอกไมและของหอมเปนตน ทเกดภายนอก เปนอปกรณและท

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 270

เกดในตนมการปฏบตธรรมสมควรแกธรรมเปนตน ฉะนน ทาวสกกะเทวราช ทรงประมวลเทวบรษททงหมดกบพระองคแลวตรสวา ตถาคต เทวมนสส- ปชต พทธ นมสสาม สวตถ โหต พวกเรานอบนอมพระตถาคตพทธเจา ผอนเทวดาและมนษยบชาแลว ขอความสวสด จงม. อนง เพราะเหตทในพระธรรม มรรคธรรมดาเนนไปแลวอยางทพง ดาเนนไปดวยการถอนฝายกเลส ดวยกาลงสมถวปสสนาซงเปนธรรมคกน แมนพพานธรรมอนพระพทธเจาเปนตน ทรงบรรลแลวอยางททรงบรรล คอ แทงตลอดแลวดวยปญญา พรอมทจะกาจด ทกขทงปวง ฉะนน ทานจงเรยก วาตถาคต. อนง เพราะเหตทแมพระสงฆดาเนนไปแลวอยางททานผปฏบต เพอประโยชนเกอกลแกตนพงดาเนนไปโดยมรรคนน ๆ เหตนน ทานจงเรยก วาตถาคต. ฉะนน แมใน ๒ คาถาทเหลอ ทาวสกกเทวราชจงตรสวา พวก เรานอบนอมตถาคตธรรม ขอความสวสดจงม พวกเรานอบนอมตถาคตสงฆ ขอความสวสดจงม ดงน. คาทเหลอ มนยทกลาวมาแลวทงนน. ทาวสกกะเทวราชครนตรส ๓ คาถาน อยางนแลว ทรงทาประทกษณ พระผมพระภาคเจา เสดจกบสเทวบรพรอมดวยเทวบรษท. สวนพระผม พระภาคเจาทรงแสดงรตนสตรนนนนแล. แมในวน ท ๒ สตว ๘๔,๐๐๐ กได ตรสรธรรม. ทรงแสดงอยางน ถงวนท ๗. การตรสรธรรมกไดมอยางนนนน แหละ ทก ๆ วน. พระผมพระภาคเจาประทบอยกรงเวสาลกงเดอนแลว จง ทรงแจงแกพวกเจาลจฉววาจะกลบ ตอนน พวกเจาลจฉว กนาเสดจพระผม พระภาคเจาสฝงแมนาคงคา ดวยสกการะเปนทวคณอก ๓ วน เหลาพระยา นาคทบงเกดอย ณ แมนาคงคาคดกนวา พวกมนษยทาสกการะแกพระตถาคต กน พวกเราจกไมทากนบางหรอ จงสรางเรอหลายลาลวนทาดวยทองเงนและ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 271

แกวมณ ลาดบลลงกทาดวยทองเงนและแกวมณ ทานาใหปกคลมดวยบว ๕ ส ทลวอนขอพระผมพระภาคเจาวา ขอพระองคโปรดทรงทาความอนเคราะห พวกขาพระองคดวยเถด. พระผมพระภาคเจงทรงรบ เสดจ ขนสเรอแกว สวน ภกษ ๕๐๐ รป กขนสเรอของตนๆ. พวกพระยานาค นาเสดจพระผมพระ- ภาคเจาพรอมภกษสงฆเจาไปยงพภพนาค. ขาววา ณ ทนน พระผมพระภาค เจา ทรงแสดงธรรมแกนาคบรษท ตลอดคนยงรง. วนท ๒ พวกพระยานาค พากนถวายมหาทานดวยของเคยวของฉนอนเปนทพย. พระผมพระภาคเจาทรง อนโมทนาแลวเสดจออกจากพภพนาค. พวกภมมเทวดาพากนคดวา พวกมนษยและนาคพากนทาสกการะแก พระตถาคต พวกเราจกไมทากนบางหรอ จงชวยกนยกฉตรใหญนอย เหนอ พมไมงามในปา ตนไม และภเขา. โดยอบายนนนนแล สกการะวเศษขนาด ใหญ กบงเกดคราบถงภพของอกนษฐพรหม. แมพระเจาพมพสารกไดทรงทา เปนทวคณ กวาสกการะทพวกเจาลจฉวทรงทาครงท พระผมพระภาคเจาเสดจ มา ทรงนาเสดจพระผมพระภาคเจา. วนจงมาถงกรงราชคฤห โดยนยทกลาว มากอนแลว. พระผมพระภาคเจา เสดจถงกรงราชคฤหแลว ภายหลงอาหาร พวก ภกษทนงประชมกน ณ ศาลาทรงกลมพดในระหวางกนอยางนวา โอ อานภาพ ของพระผมพระภาคพทธเจา. ทภมภาค ๘ โยชน ทงฝงในทงฝงนอกแหง แมนาคงคา ถกเจาะจงปรบทลมทดอนใหเรยบแลวโรยทราย ปกคลมดวย ดอกไมทงหลาย แมนาคงคาประมาณโยชนหนงกถกปกคลมดวยบวสตาง ๆ ฉตรใหญนอยถกยกขนตราบถงภพของอกนษฐพรหม. พระผมพระภาคเจาทรง ทราบเรองนนแลว ออกจากพระคนธกฏเสดจไปยงศาลาทรงกลมดวยปาฏหารยท

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 272

เหมาะแกขณะนน ประทบนงเหนอพทธอาสนอนประเสรฐทเขาจดไว ณ ศาลา ทรงกลม. ครนประทบนงแลวพระผมพระภาคเจา ตรสเรยกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย เมอก พวกเธอนงประชมพดกน ดวยเรองอะไร ภกษ ทงหลายกกราบทลเรองทงหมด. พระผมพระภาคเจาไดตรสดงนวา ดกอน ภกษทงหลาย บชาวเศษนมไดบงเกดเพราะพทธานภาพของเรา ทงมใชเพราะ อานภาพของนาคเทวดาและพรหม ทแทบงเกดเพราะอานภาพของการบรจาค เลกๆ นอย ๆ แตกอนตางหาก. พวกภกษจงกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ พวกขาพระองคไมรการบรจาคเลก ๆ นอย ๆ นน สาธ ! ขอพระผมพระภาค- เจาโปรดตรสบอกพวกขาพระองค อยางทพวกขาพระองคจะรการบรจาคเลก ๆ นอย ๆ นนดวยเถด. พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ดกอนภกษทงหลาย เรอง เคยมมาแลวในกรงตกกสลา มพราหมณผหนง ชอ สงขะ. เขามบตร ชอ สสมมาณพ. มาณพนน อาย ๑๖ ปโดยวย วนหนงเขาไปหาบดากราบแลว ยน ณ ทสมควรสวนหนง. บดาถามเขาวา อะไรพอสสมะ. เขาตอบวา ลก อยากไปกรงพาราณสเรยนศลปะจะพอทาน. พราหมณกลาววา พอสสมะ ถา อยางนน พอมสหายเปนพราหมณชอโนน พอจงไปหาเขาเลาเรยนเถด แลว มอบทรพยใหพนกหาปณะ. สสมมาณพนน รบทรพยแลว กกราบมารดาบดา เดนทางไปกรงพาราณสโดยลาดบ เขาไปหาอาจารยโดยวธประกอบดวยความ ละเอยดละไม กราบแลวรายงานตว อาจารยรวาเปนลกของสหาย กรบมาณพ ไว ไดทาการตอนรบอยางดทกอยาง มาณพนนคลายความเมอยลาในการเดน ทางไกลแลว กวางกหาปณะนนแทบเทาอาจารย ขอโอกาสเรยนศลปะ. อาจารย กเปดโอกาสใหเลาเรยน เขาเรยนไดเรวและเรยนไดมาก ทงทรงจาศลปะท รบ ไว ๆ ไดไมเสอมสญ เหมอนนามนทใสลงในภาชนะทอง เขาเรยนศลปะท ควรจะเรยนถง ๑๒ ป ใหเสรจสรรพไดโดย ๒ - ๓ เดอนเทานน เขาทาการ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 273

สาธยายเหนแตเบองตนและเบองกลางเทานนไมเหนเบองปลาย จงเขาไปหา อาจารยถามวา ทานอาจารย ขาพเจาเหนแตเบองตน และเบองกลางของศลปะ นเทานน ไมเหนเบองปลายเลย อาจารยกกลาววา เรากเหนอยางนนเหมอน กนแหละพอเอย. เขาจงถามวา ทานอาจารยเมอเปนดงนน ใครเลารเบอง ปลายของศลปะน. อาจารยกลาววาพอเอย ทปาอสปตนะมฤษหลายองค ฤษ เหลานน คงร. เขาบอกวา อาจารย ขาพเจาจะเขาไปถามฤษเหลานนเอง. อาจารยกบอกวา ไปถามตามสบายเถด พอเอย. เขากไปยงปาอสปตนะ เขา ไปหาพระปจเจกพทธเจาทงหลาย ถามวา ทานผเจรญ ทานรเบองปลายศลปะ บางไหม. พระปจเจกพทธเจา กลาววา เออ เรารสทาน. เขาออนวอนวา โปรดใหขาพเจาศกษาเบองปลายศลปะนนเถด. พระปจเจกพทธเจากลาววา ถา อยางนน กบวชเสยส ทานผไมใชนกบวช ศกษาไมไดดอก. เขารบคาวา ดละเจาขา โปรดใหขาพเจาบวชเถด. ทานจงทาแตททานปรารถนาแลวให ขาพเจาศกษาเบองปลายศลปะกแลวกน. พระปจเจกพทธเจาเหลานนใหเขา บวชแลว กไมสามารถประกอบเขาไวในกรรมฐาน ใหศกษาไดแตอภสมาจาร โดยนยเปนตนวา ทานพงนงอยางน พงหมอยางน. เขาศกษาอยในขอนน แตเพราะเปนผถงพรอมดวยอปนสสย ไมนานนกกตรสรปจเจกโพธญาณ. ทาน สสมะถงลาภยศอนเลศพรงพรอมทงบรวาร กปรากฏไปทวกรงพาราณสวา เกด เปนพระปจเจกพทธเจา แตไมนานนก ทานกปรนพพาน เพราะทากรรม ทเปนเหตใหอายสนไว. พระปจเจกพทธเจาทงหลายและหมมหาชน ชวยกน ทาฌาปนกจสรระของทาน เกบธาตสรางพระสถปไวใกลประตพระนคร. ฝายสงขพราหมณ คดวา ลกของเราไปตงนานแลว ยงไมรขาวคราว ของเขาเลย ประสงคจะพบบตร จงออกจากตกกสลา เดนทางไปตามลาดบก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 274

ถงกรงพาราณส เหนหมมหาชนประชมกน คดวาในหมชนเปนอนมาก สกคน หนง คงจกรขาวคราวลกของเราแนแท จงเขาไปทกลมชนถามวา มาณพชอ สสมะมาในทนมไหม ทานรขาวคราวของเขาบางหรอหนอ ชนเหลานน กลาว วา เออ พราหมณ พวกเราร ทานเรยนจบไตรเพท ในสานกพราหมณใน พระนครนแลว บวชในสานกของพระปจเจกพทธเจาทงหลาย เปนพระปจเจก- พทธเจา ปรนพพานดวยอนปาทเสสนพพานธาตแลว นพระสถป เราสราง ไวสาหรบทาน. สงขพราหมณนนเอามอทบแผนดน ราไหราพนไปยงลาน เจดยนน ถอนหญาแลว เอาผาหมหอทรายนาไปเกลยทลานเจดยพระปจเจก พทธเจา เอานาในคนโทนาประพรม ทาการบชาดวยดอกไมปา เอาผาหมยกขน ทาเปนธง ผกฉตรคอรมของตนไวบนสถปแลวกลบไป. พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงเรองอดตอยางนแลว เมอทรงตอ เชอมชาดก. นนกบปจจบนจงตรสธรรมแกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอจะพงมความคดวา คนอนเปนสงขพราหมณสมยนน แนแท แตพวก เธอไมพงเหนอยางน สมยนน เราเปนสงขพราหมณ เราถอนหญาทลานเจดย ของพระสสมปจเจกพทธเจา ดวยผลกรรมของเรานน ชนทงหลายจงทาทาง ๘ โยชนใหปราศจากตอและหนาม ทาพนทใหราบเรยบ สะอาด เราโรยทรายท ลานเจดยพระสสมปจเจกพทธเจานน ดวยผลกรรมของเรานน ชนทงหลาย จงโรยทรายทหนทาง ๘ โยชน เราทาบชาทพระสถปนน ดวยดอกไมปา ดวย ผลกรรมของเรานน ชนทงหลายจงไดทาเครองลาคดอกไมดวยดอกไมปานานา ชนด ทงบนบกทงในนา ในหนทาง ๘ โยชน เราประพรมพนดนดวยนาใน คนโทนาทพระสถปนน ดวยผลกรรมของเรานน ฝนโบกขรพรรษจงตกลงท กรงเวสาล เรายกธงแผนผาและผกฉตรทพระเจดยนน ดวยผลกรรมของเรา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 275

นน ชนทงหลายจงยกธงแผนผาและฉตรใหญนอย จนถงภพอกนษฐ. ดกอนภกษทงหลาย ดงนน บชาวเศษน ไมใชบงเกดเพราะพทธานภาพของ เรา ไมใชเพราะอานภาพของนาค เทวดา และพรหมดอก ทแท บงเกด เพราะอานภาพของการบรจาคเลก ๆ นอย ๆ ตางหากเลา. จบธรรมกถา ได ตรสพระคาถานวา มตตาสขปรจจาคา ปสเส เจ วปล สข จเช มตตาสข ธโร สมปสส วปล สข. ถาบคคลพงเหนสขอนไพบลย เพราะสละสขพอ ประมาณไซร ผมปญญาเมอเหนสขอนไพบลยพงสละ สขพอประมาณเสย ดงน. จบพรรณารตนสตร แหง อรรถกถาขททกปาฐะ ชอปรมตถโชตกา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 276

ตโรกฑฑสตร วาดวยการใหสวนบญแกผทลวงลบไปแลว พระผมพระภาคเจาตรสแกพระเจาพมพสาร เปนคาถาวา [๘] ฝงเปรตพากนมายงเรอนของตน ยนอยท นอกฝาเรอนบาง ยนอยททาง ๔ แพรง ๓ แพรงบาง ยนอยใกลบานประตบาง. เมอขาวนา ของเคยว ของกนเขาวางไวเปนอน มาก ญาตไร ๆ ของเปรตเหลานน กระลกไมได เพราะ กรรมของสตวทงหลายเปนปจจย. ชนเหลาใด เปนผเอนด ชนเหลานนยอมใหนา ขาว อนสะอาด ประณต อนสมควร ตามกาล อทศ เพอญาตทงหลาย อยางนวา ขอทานนแล จงมแก ญาตทงหลาย ขอญาตทงหลาย จงมสขเถด. สวนฝงเปรตทเปนญาตเหลานน มาแลว พรอม แลว กชมนมกนในทใหทานนน ยอมอนโมทนาโดย เคารพ ในขาวนาเปนอนมากวา เราไดสมบตเพราะ เหตแหงญาตเหลาใด ขอญาตเหลานน ของเรา จงม ชวตยงยน ทงการบชา ญาตผเปนทายกกไดกระทาแก พวกเราแลว อนง ทายกทงหลาย ยอมไมไรผล. ในปตตวสยนน ไมมกสกรรมการทาไรการทา นาไมมโครกขกรรม การเลยงโค. ในปตตวสยนน การ คาเชนนน การซอขายดวยเงน กไมม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 277

ผทากาลกรยาละไปแลว ยอมยงอตภาพใหเปน ไปในปตตวสยนน ดวยทานทญาตใหแลวจากมนษย โลกน. นาตกลงบนทดอน ยอมไหลไปสทลม ฉนใด ทานททายกใหไปจากมนษยโลกน ยอมสาเรจผลแกฝง เปรตฉนนนเหมอนกน. หวงนาเตมแลว ยอมยงสาครใหเตมฉนใด ทาน ททายกใหไปนากมนษยโลกน ยอมสาเรจผลแกฝง เปรตฉนนน เหมอนกน. บคคลเมอระลกถงกจททานทามาแตกอนวาทาน ไดทากจแกเรา ไดใหแกเรา ไดเปนญาตมตรเปนเพอน ของเรา ดงน จงควรใหทกษณาแกฝงเปรต. การรองไห การเศราโศก หรอการพไรราพน อยางอน ๆ กไมควรทา เพราะการรองไหเปนตนนน ไมเปนประโยชนแกผลวงลบไปแลว ญาตทงหลาย ก คงอยอยางนน. ทกษณานแล อนทายกใหแลว ตงไวดแลวใน พระสงฆ ยอมสาเรจประโยชนแกทายกนน โดยฐานะ ตลอดกาลนาน. ญาตธรรมนนน กทรงแสดงแลว การบชาผลวง ลบไปแลว กทรงทาโอฬารแลว ทงกาลงของภกษ ทงหลาย กทรงเพมใหแลว บญพระองคกทรงขวน ขวายไวมใชนอย. จบตโรกฑฑสตร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 278

อรรถกถาตโตกฑฑสตร ประโยชนแหงการตงพระสตร บดน ถงลาดบการพรรณนาความตโรกฑฑสตร ทยกขนตงตอลาดบ รตนสตรโดยนยวา ตโรกฑเฑส ตฏนต เปนตน จกกลาวประโยชนแหง การตงตโรกฑฑสตรนนไวในทนแลวจงจกทาการพรรณนาความ. ในขอนน ความจรง ตโรกฑฑสตรน แมพระผมพระภาคเจากมได ตรสตามลาดบน แตกทรงแสดงการปฏบตกศลกรรมนได โดยประการตาง ๆ ไวกอนพระสตรน เพราะเหตทบคคลประมาทในการปฏบตกศลกรรมนน อย เมอเกดในฐานะ ทแมเศราหมองกวานรกและกาเนดสตวเดยรฉาน กยอมเกด ในจาพวกเปรตเหนปานนน ฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสรตนสตร เพอ แสดงวาบคคลไมควรทาความประมาทในการปฏบตกศลกรรมนน และเพอ ระงบอปทวะแหงกรงเวสาล ทพวกหมภตเหลาใดเบยดเบยนแลว หรอตรสเพอ แสดงวา ในหมภตเหลานน มหมภตบางพวกมรปเหนปานนน พงทราบ ประโยชนแหงการตงตโรกฑฑสตรนในทน. กถาอนโมทนา แตเพราะเหตท ตโรกฑฑสตร ผใดประกาศ ประกาศทใด ประกาศ เมอใด และประกาศเพราะเหตใด การพรรณนาความของตโรกฑฑสตรนน ครนประกาศตโรกฑฑสตรนนหมดแลว เมอทาตามลาดบ ชอวาทาดแลว ฉะนน ขาพเจากจกทาการพรรณนาความนน อยางนนเหมอนกนแล.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 279

ขอวา กตโรกฑฑสตรนใครประกาศ ประกาศทไหน ประกาศเมอไร ขอชแจงดงน ตโรกฑฑสตร พระผมพระภาคเจาทรงประกาศ กตโรกฑฑสตร นนแล ทรงประกาศเพอทรงอนโมทนา แกพระเจามคธรฐในวนรงขน เพอ ทาความขอนใหเเจมแจง ควรกลาวเรองไวพสดารในขอนดงน. ในกปท ๙๒ นบแตกปน มนครชอกาส ในนครนน มพระราชา พระนามวา ชยเสน พระเทวของพระราชานน พระนามวา สรมา. พระ- โพธสตว พระนามวา ปสสะ เกดในครรภของพระนาง ตรสรสมมาสม โพธญาณตามลาดบ พระราชาชยเสนทรงเกดความรสกถงความเปนของพระองค วา โอรสของเราออกทรงผนวชเกดเปนพระพทธเจา พระพทธเจากเปนของ เรา พระธรรมกของเรา พระสงฆกของเรา ทรงอปรากดวยพระองคเองตลอด ทกเวลา ไมยอมประทานโอกาสแกคนอน ๆ. เจาพเจานองของพระผมพระภาคเจา ตางพระมารดา ๓ พระองค พา กนดารวา ธรรมดาพระพทธเจาทงหลาย ยอมเสดจอบต เพอประโยชนเกอ กลแกโลกทงปวง มใชเพอประโยชนแกบคคลคนเดยวเทานน แตพระบดาของ เรา ไมทรงประทานโอกาสแกเราและคนอน ๆ เลย เราจะไดการอปรากอยาง ไรหนอ พระราชโอรสเหลานน จงตกลงพระหฤทยวา จาเราจะตองทาอบาย บางอยาง ทง ๓ พระองคจงใหหวเมองชายแดงทาประหนงแตงเมอง ตอนน พระราชาทรงทราบขาววาหวเมองชายแดนกบฏ จงทรงสงพระราชโอรสทง ๓ พระองคออกไปปราบกบฏ. พระราชโอรสเหลานน ปราบกบฏเสรจแลวก เสดจกลบมา พระราชาทรงดพระราชหฤทย พระราชทานพรวา เจาปรารถนา สงใด กจงรบสงนน. พระราชโอรถทง ๓ พระองคกราบทลวา ขาพระบาท ปรารถนาจะอปฐากพระผมพระภาคเจา พระเจาขา. พระราชาตรสวา เวนพร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 280

ขอนนเสย รบพรอยางอนไปเถด. พระราชโอรสกราบทลวา พวกขาพระบาทไม ปรารถนาพรอยางอนดอก พระเจาขา. พระราชาตรสวา ถาอยางนน เจาจง กาหนดเวลามาแลวรบไป. พระราชโอรสทลขอ ๗ ป. พระราชาไมพระราชทาน พระราชโอรสจงทลขอลดลงอยางน คอ ๖ ป ๕ ป ๔ ป ๓ ป ๒ ป ๑ ป ๗ เดอน ๖ เดอน ๕ เดอน ๔ เดอน จนถงไตรมาส พระราชาจงพระราชทาน วา รบได. พระราชโอรสเหลานน ไดรบพระราชทานพรแลวกทรงยนดอยางยง เขาเฝาพระผมพระภาคเจา ถวายบงคมแลวกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ พวกขาพระองคประสงคจะอปฐากพระผมพระภาคเจาตลอดไตรมาส ขอพระผ มพระภาคเจาโปรดทรงรบจาพรรษาตลอดไตรมาสน สาหรบขาพระองคดวยเถด พระเจาขา. พระผมพระภาคเจากทรงรบ โดยอาการดษณภาพ คอนง ตอ นน พระราชโอรสทง ๓ พระองค กสงหตถเลขา ลายพระหตถไปแจงแก พนกงานเกบสวย [ผจดผลประโยชน] ในชนบทของพระองควา เราจะอปฐาก พระผมพระภาคเจาตลอดไตรมาสน เจาจงจดเครองประกอบการอปฐากพระผ มพระภาคเจาไวใหพรอมทกประการ ตงแตสรางพระวหารเปนตนไป เจา พนกงานเกบสวยนน จดการพรอมทกอยางแลว กสงหนงสอรายงานใหทรง ทราบ. พระราชโอรสเหลานน กทรงนงหมผากาสายะ ทรงอปฐากพระผมพระ ภาคเจาโดยเคารพ ดวยบรษไวยาจกร ๒,๕๐๐ คน นาเสดจสชนบทมอบถวาย พระวหาร ใหทรงอยจาพรรษา. บตรคฤหบดผหนง เปนพนกงานทรกษาเรอนคลงของพระราชโอรส เหลานน พรอมทงภรรยา เปนคนมศรทธาปสาทะเขาไดปฏบตการถวายทานแก พระสงฆมพระพทธเจาเปนประมขโดยเคารพ. เจาพนกงานเกบสวยในชนบท พา บตรคฤหบดนน ใหดาเนนการถวายทานโดยเคารพ พรอมดวยบรษชาวชนบท

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 281

ประมาณ ๑๑,๐๐๐ คน. บรรดาคนเหลานน ชนบางพวก มจตถกอสสามจ- ฉรยะครอบงา พวกเขา กพากนทาอนตรายแกทาน กนไทยธรรมดวยตนเอง บาง ใหแกพวกลก ๆ เสยบาง และเอาไฟเผาโรงอาหาร. ครน ปวารณาออก พรรษา พระราชโอรสทงหลาย กทรงทาสกการะยงใหญแดพระผมพระภาคเจา ตามเสดจพระผมพระภาคเจาเขาไปเฝาพระราชบดา. พระผมพระภาคเจา เสดจ ไปในทนนแลว กปรนพพาน. พระราชา พระราชโอรส เจาพนกงานเกบสวย ในชนบทและเจาพนกงานรกษาเรอนคลง ทากาละไปตามลาดบกเกดในสวรรค พรอมดวยบรษทบรวาร. เหลาชนทมจตถกอสสามจฉรยะครอบงา กพากนไป เกดในนรกทงหลาย เมอคน ๒ คณะนนจากสวรรคเขาถงสวรรค จากนรกเขา ถงนรกดวยอาการอยางน กปกลวงไป ๙๒ กป. ตอมา ในภทรกปน ครงพระพทธเจาพระนามวา กสสป ชนทม จตถกอสสามจฉรยะครอบงาเหลานน กเกดเปนเปรต. ครงนน มนษยทงหลาย ถวายทาน อทศเพอประโยชนแกพวกเปรตทเปนญาตของตนวา ขอทานนจงม แกพวกญาตของเรา. เปรตเหลานนกไดสมบต. ขณะนน เปรตแมพวกนเหน ดงนน กเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจากสสปะ ทลถามวา ขาแตพระองคผ เจรญ ทาอยางไรหนอ พวกขาพระองคจงจะไดสมบตบาง พระเจาขา. พระ- ผมพระภาคเจาตรสวา บดน พวกทานยงไมไดดอก กแตวา ในอนาคต จกม พระพทธเจาพระนามวาโคดม ในกาลของพระผมพระภาคเจาพระองคนน จก มพระราชาพระนามวาพมพสาร ทาวเธอไดเปนญาตของพวกทาน นบแตนไป ๙๒ กป ทาวเธอจกถวายทานแดพระพทธเจา อทศสวนกศลแกพวกทาน ครง นน พวกทานจงจกได. เขาวา เมอมพทธดารสอยางนแลว พระพทธดารส นน ไดปรากฏแกเปรตเหลานน ประหนงตรสวา พวกทานจกไดในวนพรงน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 282

ตอมา เมอลวงไปพทธนดรหนง พระผมพระภาคเจาของพวกเรา ก เสดจอบตในโลก. พระราชโอรสทง ๓ พระองคนน กจตจากเทวโลก พรอม ดวยบรษ ๒,๕๐๐ คนเหลานน ไปเกดในสกลพราหมณทงหลาย ในแควนมคธ บวชเปนฤาษโดยลาดบ ไดเปนชฏล ๓ คน ณ คยาสสประเทศ. เจาพนกงาน เกบสวยในชนบท ไดเปนพระเจาพมพสาร บตรคฤหบด เจาพนกงานรกษา เรอนคลง ไดเปนมหาเศรษฐชอวสาขะ ภรรยาของเขาไดเปนธดาของเศรษฐ ชอธรรมทนนา บรษททเหลอ เกดเปนราชบรขารของพระเจาพมพสารทงหมด. พระผมพระภาคเจาของพวกเราเสดจอบตในโลก ลวงไป ๗ สปดาห กเสดจ มายงกรงพาราณส โดยลาดบ ประกาศพระธรรมจกร โปรดพระภกษปญจวคคย เปนตนไป จนถงทรงแนะนาชฏล ๓ ทาน ซงมบรวาร ๒,๕๐๐๑ จงเสดจไป กรงราชคฤห ณ กรงราชคฤหนน โปรดพระเจาพมพสาร ซงเสดจเขาไปเฝา ในวนนนเอง ใหดารงอยในโสดาปตตผล พรอมดวยพราหมณและคฤหบด ชาวมคธ ๑๑ นหต. ครงนน พระผมพระภาคเจาทรงรบนมนตพระเจาพมพสาร เพอเสวยภตตาหารในวนพรง. ครนวนรงขน อนทาวสกกะจอมทวยเทพนา เสดจ ทรงชมเชยดวยคาถาทงหลาย เปนตน อยางนวา ทนโต ทนเตห สห ปราณชฏเลห วปปมตโต วปปมตเตห สงคนกขสวณโณ ราชคห ปาวส ภควา. พระผมพระภาคเจา ผทรงฝกแลว กบเหลา ปราณชฏล ผฝกแลว พระผหลดพนแลว กบเหลา ปรราณชฏลผหลดพนแลว ผมพระฉววรรณงามดงแทง ทองสงค เสดจเขาสกรงราชคฤห ดงน. ๑. ในพระวนยปฏกมหาวรรค ๔/ขอ ๓๗ เปน ๑,๐๐๐

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 283

เสดจเขาสกรงราชคฤห ทรงรบมหาทานในพระราชนเวศนของพระเจาพมพสาร เปรตเหลานนยนหอมลอมดวยหวงอยวา บดน พระราชาจกทรงอทศทานแก พวกเรา บดน จกทรงอทศทานแกพวกเรา. ฝายพระเจาพมพสารถวายทานแลว ทรงพระดารวา พระผมพระภาค- เจาจะพงประทบอย ณ ทไหนหนอ ทรงพระดารถงแตเรองทประทบอยของ พระผมพระภาคเจาเทานน มไดทรงอทศทานนนแกใคร ๆ. เปรตทงหลายสนหวง ตอนกลางคน จงพากนทาเสยงแปลกประหลาด นาสะพรงกลวอยางเหลอเกนใน พระราชนเวศน. พระราชาทรงสลดพระราช- หฤทยหวาดกลว ตอรงสวางกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองค ผเจรญ ขาพระองคไดยนเสยงเชนน เหตอะไรหนอ จกมแกขาพระองค พระเจาขา. พระผมพระภาคเจาตรสวา ถวายพระพรมหาบพตร โปรดอยาทรง กลวเลย จกไมมสงชวรายอะไร ๆ แกมหาบพตรดอก กแตวา พวกพระญาต เกา ๆ ของมหาบพตร เกดเปนเปรตมอย เปรตเหลานน เทยวอยสนพทธนดร หนง หวงอยตอมหาบพตรวา จกทรงถวายทานแดพระพทธเจา แลวจกทรง อทศสวนกศลแกพวกเรา เมอวนวาน มหาบพตรมไดทรงอทศสวนกศลแก เปรตพวกนน เปรตพวกนนสนหวง จงพากนทาเสยงแปลกประหลาดเชนนน. พระเจาพมพสารกราบทลวา พระเจาขา บดน เมอขาพระองคถวาย ทาน พวกเขากควรได. พระผมพระภาคเจาตรสวา ถวายพระพร มหาบพตร. พระเจาพมพสารกราบทลวา พระเจาขา ถาเชนนน ขอพระผมพระ- ภาคเจา โปรดทรงรบนมนตเสวยภตตาหารเชาพรงน ของขาพระองคดวยนะ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 284

พระเจาขา ขาพระองคจกอทศทานแกเปรตพวกนน. พระผมพระภาคเจาทรง รบ. พระราชาเสดจเขาพระราชนเวศน จดแจงมหาทาน แลวใหกราบทลเวลา ภตตาหารแดพระผมพระภาคเจา. พระผมพระภาคเจาเสดจเขาภายในพระราช- นเวศน ประทบนงเหนอพทธอาสนทเขาจดไว พรอมดวยภกษสงฆ. เปรตพวกนน พากนไปยนทนอกฝาเรอนเปนตน ดวยหวงวา วนน พวกเราคงไดอะไรกนบาง. พระผมพระภาคเจาไดทรงทาโดยอาการทเปรตพวก นน จะปรากฏแกพระราชาหมดทกตน. พระราชาถวายนาทกษโณทก ทรงอทศวา ขอทานนจงมแกพวก ญาตของเรา. ทนใดนนเอง สระโบกขรณดารดาษดวยปทม กบงเกดแกเปรต พวกนน. เปรตพวกนนกอาบและดมในสระโบกขรณนน ระงบความกระวน กระวายความลาบากและหวกระหายไดแลว มผวพรรณดจทอง. ลาดบนน พระราชาถวายขาวยาค ของเคยว ของกนเปนตน แลวทรงอทศ. ในทนใดนนเอง ขาวยาคของเคยวและของกนอนเปนทพย ก บงเกดแกเปรตพวกนน. เปรตพวกนน กพากนบรโภคของทพยเหลานน ม อนทรยเอบอม. ลาดบนน พระราชาถวายผาและเสนาสนะเปนตน ทรงอทศให เครองอลงการตาง ๆ มผาทพย ยานทพย ปราสาททพย เครองปลาดและทนอน เปนตน กบงเกดแกเปรตพวกนน. สมบตแมนนของเปรตพวกนน ปรากฏ ทกอยางโดยประการใด พระผมพระภาคเจา กทรงอธษฐาน (ใหพระราชา ทรงเหน) โดยประการนน. พระราชาทรงดพระทยยง. แตนน พระผมพระ- ภาคเจา เสวยเสรจแลว ทรงหามภตตาหารแลว ไดตรสพระคาถาเหลานวา ตโรกฑเฑส ตฏนต เปนตน เพอทรงอนโมทนาแกพระเจามคธรฐ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 285

ดวยคามประมาณเทาน มาตกาหวขอนวา เยน ยตถ ยทา ยสมา ตโรกฑฑ ปกาสต ปกาสยตวา ต สพพ กเปนอนจาแนกแลวทงโดย สงเขปทงโดยพศดาร. บดน จกกลาวพรรณนาความแหงตโรกฑฑสตรนตามลาดบไป คอ

พรรณนาคาถาท ๑ จะพรรณนาความในคาถาแรกกอน. สวนภายนอกแหงฝาทงหลาย เรยกกนวา ตโรกฑฑะ. คาวา ตฏนต เปนคากลาวถงอรยาบถยน เพราะหามอรยาบถนงเปนตน. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสถงพวก เปรตทยนอยทสวนอนของฝาเรอนไวแมในทนวา ตโรกฑเฑส ตฏนต ยนกนอยทนอกฝาเรอน เหมอนททานกลาวถงทานผแสดงฤทธตาง ๆ ซงไป ณ สวนอนแหงกาแพง และสวนอนแหงภเขาวา ไปนอกกาแพงนอกภเขา ไมตดขด ฉะนน. ในคาวา สนธสฆาฏเกส จ นน ทาง ๔ แพรง หรอ แมทตอเรอนทตอฝาและกรอบหนาตาง ทานเรยกวาสนธ ทาง ๓ แพรง ทาน เรยกวา สงฆาฏกะ. พระผมพระภาคเจาทรงทาคานนไวแหงเดยวกน เชอม กบคาตน จงตรสวา สนธสฆาฏเกส จ. บทวา ทวารพาหาส ตฏนต ไดแก ยนพงบานประตพระนครและประตเรอน. เรอนญาตแตกอนกด เรอน ของตนทเคยครอบครองเปนเจาของกด ชอวา เรอนของตน ในคาวา อาคนตวาน สก ฆร น. เพราะเหตทเปรตพวกนน พากนมาโดยสกสญญา เขาใจวาเปนเรอนของตน ฉะนน พระผมพระภาคเจา จงตรสถงเรอนทงสอง นนวา อาคนตวาน สก ฆร มายงเรอนของตน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 286

พรรณนาคาถาท พระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงแกพระราชาถงเปรตเปนอนมาก ทพากนมายงพระราชนเวศนของพระเจาพมพสาร อนเปนเรอนญาตแตกอน แมตนไมเคยครอบครองมาแตกอน ดวยสาคญวาเรอนของตน ยนกน อยนอก ฝาททาง ๔ แพรงและทาง ๓ แพรง และบานประต เสวยผลแหงความรษยา และความตระหน บางพวกมหนวดและผมยาวหนา มอวยวะใหญนอยผก หยอนและยาน ผอมหยาบดา เสมอนตนตาลถกไฟปาไหม ยนตนอยในทนน ๆ บางพวกมเรอนรางถกเปลวไฟทตงขนจากทองแลบออกจากปาก เพราะความส กนแหงไมสไฟ คอความระหาย แผดเผาอย บางพวกไมไดรสอนนอกจาก รสคอความหวระหาย เพราะถงไดขาวนากไมสามารถบรโภคไดตามตองการ เพราะมหลอดคอมขนาดเลกเทารเขม และเพราะมทองใหญดงภเขา บางพวก มเรอนรางไมนาด แปลกประหลาดและนาสะพงกลวเหลอเกน ไดนาเลอดนา หนอง ไขขอเปนตนทไหลออกจากแผลหวฝทแตก ของกนและกนหรอของ สตวเหลาอน ลมเลยเหมอนนาอมฤต จงตรสวา ฝงเปรตพากนมายงเชอนตน ยนอยทนอกฝา เรอนกม ยนอยททางสแพรงสามแพรงกม ยนใกล บานประตกม. เมอทรงแสดงความทกรรมอนเปรตเหลานน ทามาแลวเปนกรรมทารณ จงตรส คาถาท ๒ วา ปหเต อนนปานมห เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ปหเต ไดแก ไมนอย. ทานอธบายวา มาก จนพอตองการ. เอา พ เปน ป ไดในประโยคเปนตนวา ปห สนโต น ภรต ผมมากกไมเลยงด. แตอาจารยบางพวกสวดวา ปหเต กม พหเก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 287

กม. ปาฐะเหลานน เปนปาฐะทเขยนดวยความพลงเผลอ. ขาวดวย นาดวย ชอวาขาวและนา ของเคยวดวย ของกนดวย ชอวาของเคยวและของกน. พระผมพระภาคเจา ทรงแสดงอาหาร ๘ อยาง คอของกน ของดม ของเคยว และของลม ดวยบทน. บทวา อปฏ เต ไดแก เขาไปตงไว. ทานอธบายวา จดแจง ตบแตง รวบรวม. บทวา น โกจ เตส สรต สตตาน ความ วา เมอสตวเหลานนเกดในปตตวสย ใคร ๆ ไมวามารดาหรอบตร กไม ระลกถง. เพราะเหตไร. เพราะกรรมเปนปจจย คอเพราะกรรมคอความตระ- หนทตนทา ตางโดยปฏเสธการรบและการใหเปนตนเปนปจจย เพราะวากรรม ของสตวเหลานน ไมใหญาตระลกถง.

พรรณนาคาถาท ๓ พระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงวาไมมญาตไร ๆ ทพอจะระลกถง เพราะกรรมทมวบากเปนทกขเผดรอน ทสตวเหลานนทาไวเปนปจจย แก สตวทเปนเปรตเหลานน ซงเทยวมงหวงตอญาตทงหลายวา เมอขาวนาเปนตน แมไมใชนอย ทญาตเขาไปตงไว [ในสงฆ] นาทญาตทงหลาย จะพงให อะไร ๆ อทศพวกเรากนบางอยางน จงตรสวา เมอขาวนา ของเคยว ของกน อน เขาเขาไปตง ไวเปนอนมา [ในสงฆ] ญาตไร ๆ ของสตวเหลานน กระลกไมได เพราะกรรมของสตวทงหลายเปนปจจย. เมอทรงสรรเสรญทานทพระราชาถวายอทศพวกพระประยรญาตของพระราชา ท เกดในปตตวสย [เกดเปนเปรต] อก จงตรสพระคาถาท ๒ วา เอว ททนต าตน เปนตน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 288

บรรดาบทเหลานน บทวา เอว เปนคาอปมา. คาวา เอว นน สมพนธความเปน ๒ นย คอ ๑. ชนเหลาใดเปนผเอนด. ชนเหลานน ยอมใหขาวนาเปนตน เพอ ญาตทงหลาย เมอญาตไร ๆ แมระลกไมได เพราะกรรมของสตวเหลานน เปนปจจยอยางน. ๒. ถวายพระพรชนเหลาใด เปนผเอนด ชนเหลานน ยอม ใหขาวนาอนสะอาด ประณต เปนกปปยะของควรตามกาล เพอญาตทงหลาย เหมอนอยางมหาบพตรถวายทานฉะนน. บรรดาบทเหลานน บทวา ททนต ไดแก ให อทศ มอบให. บทวา าตน ไดแก คนทเกยวเนองขางมารดาและขางบดา. บทวา เย ไดแก พวกใดพวกหนงไมวา บตร ธดา หรอพนอง. บทวา โหนต แปลวา ยอมม บทวา อนกมปกา ไดแกผประสงคประโยชนผแสวงประโยชนเกอกล. บทวา สจ ไดแก ไรมลทน ควรชม ชนใจ เปนธรรม ไดมาโดยธรรม. บทวา ปณต ไดแกสงสด ประเสรฐสด. บทวา กาเลน ไดแก ตามกาลทพวก เปรตผเปนยาตมายนอยภายนอกฝาเรอน เปนตน. บทวา กปปย ไดแก ควร เหมาะ สมควรบรโภคของพระอรยะทงหลาย. บทวา ปานโภชน ไดแก นาดวย ขาวดวย ชอวา นาและขาว. ในทน ทานประสงคเอาไทย- ธรรมทกอยาง โดยยกนาและขาวขนนาหนา.

การพรรณนาคาถาท ๔ สมพนธกบคาถาท ๓ พระผมพระภาคเจา เมอทรงสรรเสรญนาและขาวทพระเจามคธรฐทรง ถวาย เพออนเคราะหหมพระประยรญาตทเปนเปรต อยางน จงตรสวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 289

ชนเหลาใดเปนผเอนด ชนเหลานนยอมใหนา และขาวอนสะอาดประณตเปนของควรตามกาลอยางน. เมอทรงแสดงประการททานซงใหแลว เปนอนใหเพอญาตเหลานนอก จง ตรสกงตนแหงคาถาท ๔ วา อท โว ญาตน โหต เปนตน . พงสมพนธ ความกบกงตนของคาถาท ๓ วา ชนเหลาใด เปนผเอนด ชนเหลานนยอมใหนา และขาวอยางนวา ขอทานนแล จงมแกญาตทงหลาย ขอญาตทงหลาย จงประสบสขเกด. ดวยเหตนน ตวอยางอาการทพงใหเปนอนทรงทาแลว ดวย เอว ศพท ทม อรรถวาอาการในคานวา ชนเหลานน ยอมใหโดยอาการอยางนวา ขอทานน แลจงมแกญาตทงหลาย ไมใชโดยอาการอยางอน. บรรดาบทเหลานน บทวา อท. เปนบทแสดงตวอยางไทยธรรม. บทวา โว เปนเพยงนบาตอยางเดยว ไมใชฉฏฐวภตต เหมอนในประโยค เปนตนอยางนวา กจจ ปน โว อนรทธา สมคคา สมโมทมานา. และวา เยห โว อรยา. บทวา าตน โหต ความวา จงมแกญาต ทงหลายทเกดขนปตตวสย. บทวา สขตา โหนต าตโย ความวา ขอ พวกญาตทเขาถงปตตวสยเหลานน จงเปนผเสวยผลทานน มความสขเถด.

พรรณนาตอนปลายของคาถาท ๔ สมพนธกบตอนตนของคาถาท ๕ พระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงประการททานอนญาต พงใหแก ญาตทงหลายทเขาถงปตตวสยจงตรสวา ขอทานนแลจงมแกญาตทงหลาย ขอ ญาตทงหลายจงประสบสขดงน เพราะเหตทเมอพระผมพระภาคเจาตรสวา ขอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 290

ทานนแล จงมแกญาตทงหลาย กรรมทคนหนงทาแลวยอมไมใหผลแกอกคน หนง แตวตถนนทญาตใหอทศอยางนนอยางเดยว ยอมเปนปจจยแกกศล กรรมของญาตทงหลาย ฉะนนเมอทรงแสดงประการทกศลกรรม อนใหเกดผล ในทนท เพราะวตถนนนนแลอก จงตรสกงหลงแหงคาถาท ๔ วา เต จ ตตถ และกงตนแหงคาถาท ๕ วา ปหเต อนนปานมห. กงตนและกงหลงแหงคาถาเหลานน มความวา ทานอธบายไววาเปรต ทเปนญาตเหลานน มาโดยรอบ มารวมกน ประชมอยในทแหงเดยวกน ในท ๆ ญาตใหทานนน. ทานอธบายไววา เปรตเหลานนมาโดยชอบ มารวมกน มาพรอมกนเพอความตองการอยางนวา ญาตทงหลายของเราจกอทศทานน เพอประโยชนแกเราทงหลาย. บทวา ปหเต อนนปานมห ความวา ใน ขาวนาทญาตใหอทศเพอตนมมากนน. บทวา สกกจจ อนโมทเร ความวา เปรตเหลานนเชอมน ผลกรรมไมละความยาเกรง มจตไมกวดแกวง ยอมยนด อนโมทนา เกดปตปราโมชวา ทานนจงมผลเพอประโยชนเกอกล เพอสข แกเราทงหลาย.

พรรณนาตอนปลายของคาถาท ๕

สมพนธกบตอนตนของคาถาท ๖ พระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงประการทกศลกรรม ใหผลเกดใน ทนท แกญาตทงหลายทเขาถงปตตวสย อยางนจงตรสวา พวกเปรตทเปนญาตเหลานนพากนมาในทนน ประชมพรอมแลว ตางกอนโมทนาโดยเคารพในขาว นาเปนอนมาก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 291

เมอทรงแสดงอาการชมเชยปรารภญาตทงหลายของเปรตเหลานน ทเสวยผล แหงกศลกรรม อนบงเกดเพราะอาศยพวกญาตอก จงตรสกงหลงแหงคาถา ท ๕ วา จร ชวนต และกงตนแหงคาถาท ๖ วา อมหากจ กตา ปตา. กงหลงและกงตนแหงคาถาเหลานนมความวา บทวา จร ชวนต ไดแกมชวตอยนาน ๆ มอายยน. บทวา โน าต แปลวา ญาตทงหลาย ของพวกเรา. บทวา เยส เหต ไดแก เพราะอาศยญาตเหลาใด เพราะ เหตแหงญาตเหลาใด. บทวา ลภามหเส แปลวา ได. หมเปรตกลาวอาง สมบตทตนไดในขณะนน. จรงอย ทกษณา ยอมสาเรจผล คอ ใหเกดผลในขณะนนได ก ดวยองค ๓ คอ ดวยการอนโมทนาดวยตนเองของเปรตทงหลาย ๑ ดวย การอทศของทายกทงหลาย ๑ ดวยการถงพรอมแหงทกขไณยบคคล ๑. บรรดาองคทง ๓ นน ทายกทงหลายเปนเหตพเศษ ดวยเหตนน เปรต. ทงหลายจงกลาววา เยส เหต ลภามหเส ยอมไดเพราะเหตแหงญาต [ทเปนทายก] เหลาใด. บทวา อมหากจ กตา ปชา ความวา และ ญาตทงหลายทอทศทานนอยางนวา อทานนจงมแกญาตทงหลายของเรา ดงน ชอวา ทาการบชาพวกเราแลว. ทายกา จ อนปผลา ความวา กรรมท สาเรจมาแตการบรจาค อนทายกทาแลวในสนดานใด ทายกทงหลาย ชอวา ไมไรผล กเพราะกรรมนน ใหผลในสนดานนนเทานน. ในขอนผทกทวงกลาว วา ญาตทงหลายทเขาถงปตตวสยไดเทานนหรอ หรอวา แมคนอน ๆ กได. ขอชแจงดงน พระผมพระภาคเจา ถกพราหมณ ชอ ชาณสโสณ ทลถาม แลว กทรงพยากรณขอนไวดงนวา ในขอน เราจะพงกลาวคาอะไร. สมจรง ดงทพระสงคตกาจารยกลาวไว๑ดงนวา ๑. อง.ทสก. ๒๔/ขอ ๑๖๖ ชาณสโสณสตร.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 292

ชาณสโสณพราหมณทลถามวา ขาแตทานพระโคดม พวกขาพเจาชอวาพราหมณ ยอมไหทาน ยอมทาความเชอวา ทานนจะสาเรจผลแก เปรตทงหลายทเปนญาตสาโลหต เปรตทงหลายทเปน ญาตสาโลหต จะบรโภคทานน. ขาแตทานพระโคดม ทานนน จะสาเรจผลแกเปรตทงหลายทเปนญาตสา- โลหตบางไหม เปรตทงหลายทเปนญาตสาโลหต จะ บรโภคทานนน ไดบางไหม. พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนพราหมณจะสาเรจผลในทเปนฐานะ ไม สาเรจผลในทเปนอฏฐานะ. ชาณสโสณพราหมณทลถามวา ขาแตทานพระโคดม ทอยางไรเปนฐานะ ท อยางไรเปนอฏฐานะ. พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนพราหมณ คนบางตนในโลกนทาปาณา- ตบาต ฯลฯ เปนมจฉาทฏฐ เบองหนาแตตายเพราะ กายแตกไป เขายอมเขาถงนรก อาหารอนใดของ เหลาสตวนรก เขายอมยงชพใหเปนไปในนรกนน ดวย อาหารอนนน เขาดารงอยไดในนรกนน ดวยอาหาร อนนน. ดกอนพราหมณ ทานนนยอมไมสาเรจผลแก สตวผตงอยในนรกใด นรกนนแล ชอวา อฏฐานะ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 293

ดกอนพราหมณ คนบางตนในโลกนทาปาณา- ตบาต ฯลฯ เปนมจฉาทฏฐ เบองหนาแตตายเพราะ กายแตกไป เขาเขาถงกาเนดสตวเดยรจฉาน. อาหาร อนใดของเหลาสตวทเกดในกาเนดสตว เดยรจฉาน เขา ยอมยงชพใหเปนไปในกาเนดสตวเดยรจฉานนนดวย อาหารอนนน ยอมดารงอยไดในกาเนดสตวเดยรจฉาน นน ดวยอาหารอนนน. ดกอนพราหมณ ทานนน ยอมไมสาเรจผลแก สตวผตงอยในกาเนดสตวเดยรจฉานใด กาเนดสตว เดยรจฉานนนแล ชอวา อฏฐานะ. ดกอนพราหมณ คนบางคนในโลกน เวนขาด จากปาณาตบาต ฯลฯ เปนสมมาทฏฐ เบองหนาแต ตายเพราะกายแตกไป เขายอมเขาถงความเปนสหาย ของหมเทวดา อาหารอน ใดของหมเทวดา เขายงชพ ใหเปนไปในเทวโลกนนดวยอาหารอนนน เขาดารง อยไดในเทวโลกนนดวยอาหารอนนน. ดกอนพราหมณ ทานนน ยอมไมสาเรจผลแก สตวผตงอยในเทวโลกใด เทวโลกนแล กชอวาอฏฐานะ ดกอนพราหมณ คนบางคนในโลกน ทาปาณา ตบาต ฯลฯ เปนมจฉาทฏฐ เบองหนาแตตายเพราะ กายแตกไป เขายอมเขาถงปตตวสย อาหารอนใดของ หมสตวทเขาถงปตตวสย เขายอมยงชพใหเปนไปใน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 294

ปตตวสยนนดวยอาหารอนนน เขาดารงอยไดในปตต- วสยนน ดวยอาหารอนนน กหรอวา หมมตรสหายหรอ หมญาตสาโลหต มอบทานอนใดจากมนษยโลกนไป ใหแกเขา เขายอมยงชพใหเปนไปในปตตวสยนนดวย ทานอนนน เขาดารงอยไดในปตตวสยนน ดวยทาน อนนน ดกอนพราหมณ ทานนน ยอมสาเรจผลแก สตวผตงอยในปตตวสยใด ปตตวสยนแตชอวา ฐานะ. ชาณสโสณพราหมณทลถามวา ขาแตทานพระโคดม ถาหากวาเปรตผเปนญาต- สาโลหตนน ไมเขาถงฐานะนน ใครเลาบรโภคทาน นน. พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนพราหมณ หมเปรตทเปนญาตสาโลหตแม เหลาอนของเขา ทเขาถงฐานะนน บรโภคทานนนนะส. ชาณสโสณพราหมณทลถามวา ขาแตทานพระโคดม ทงเปรตทเปนญาตสาโลหต ผนน กไมเขาถงฐานะนน ทงหมเปรตทเปนญาตสา- โลหตแมเหลาอนของเขา กไมเขาถงฐานะนน ใครเลา จะบรโภคทานนน. พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนพราหมณ ฐานะทจะพงวางจากญาตสา- โลหตผลวงลบไปแลวโดยกาลชานานเชนน มใชฐานะ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 295

มใชโอกาสทจะมได กแตวา แมทายกผใหยอมไมไร ผลนะพราหมณ.

พรรณนาตอนปลายของคาถาท ๖ สมพนธกบคาถาท ๗ พระผมพระภาคเจา เมอทรงชมพระราชาเพราะอาศยสมบตของหม พระประยรญาตในชาตกอนของพระเจามคธรฐ ทเขาถงปตตวสย จงทรงแสดง วา ขอถวายพระพร พระประยรญาตของมหาบพตรเหลานดใจ พากนชมเชย ในทานสมปทาน จงตรสวา หมเปรตพากนชมวา พวกเราไดสมบต เพราะ เหตแหงญาตเหลาใด ขอญาตเหลานนของพวกเราจง มชวตอยยงยน และญาตเหลานนทาการบชาพวกเรา แลว ทงทายกทงหลาย กไมไรผล ดงน. เมอทรงแสดงความไมมเหตทใหไดสมบตอยางอน มกสกรรมและโครกขกรรม เปนตน ของหมเปรตทเขาถงปตตวสยเหลานน แตความทหมเปรตเหลานน. ยงชพใหเปนไปดวยทาน ทญาตใหจากมนษยโลกน จงตรสกงหลงแหงคาถาท ๖ วา น ห ตตถ กส อตถ และคาถาท ๗ นวา วณชชา ตาทส เปนตน. ในคาถานน พรรณนาความดงน ขอถวายพระพร กในปตตวสยนน ไมมกสกรรมทหมเปรตเหลานนจะอาศยแลวไดสมบต. บทวา โครกเขตถ น วชชต ความวา ไมใชไมมกสกกรรมอยางเดยวเทานนดอก ในปตตวสย นน กไมมแมแตโครกขกรรม ทหมเปรตเหลานน จะอาศยแลวไดสมบต. บทวา วณชชา ตาทส นตถ ความวา ไมมแมการคาขาย ทจะเปนเหตให

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 296

ไดสมบตของหมเปรตเหลานน. บทวา หรเน กยากย ความวา ใน ปตตวสยนน ไมมแมแตการซอขายดวยเงนซงจะพงเปนเหตไหไดสมบตของ หมเปรตเหลานน. บทวา อโต ทนเนน ยาเปนต เปตา กาลตา ตห ความวา แตหมเปรต ยอมยงชพใหเปนไป ยงอตภาพ ใหดาเนนไป ดวยทาน ทหมญาต หรอหมมตรสหาย ใหไปจากมนษยโลกนแตอยางเดยว. บทวา เปตา ไดแก หมสตวทเขาถงปตตวสย. บทวา กาลคตา ไดแก ไป ตามเวลาตายของตน. อธบายวา ทากาละ ทามรณะ. บทรา ตห ไดแก ในปตตวสยนน. พรรณนาสองคาถาคอคาถาท ๘ และคาถาท ๙ พระผมพระภาคเจา ครน ตรสวา ผทากาลกรยาละไปแลวยอมยงอค ภาพใหเปนไปในปตตวสยนน ดวยทานทหมญาตมตรสหายใหแลวจากมนษย- โลกน อยางนแลว บดน เมอทรงประกาศความนน ดวยขออปมาทงหลาย จงตรส ๒ คาถานวา อนนเต อทก วฏ เปนตน คาถานน มความวา นาทหมเมฆใหตกลงบนทดอนบนบก บนภม- ภาคทสง ยอมไหลลงทลม คอไหลไปถงภมภาคทลมตา ฉนใด ทานทหม ญาตมตรสหายใหจากมนษยโลกน ยอมสาเรจผลอธบายวาบงเกดผลปรากฏผล แกหมเปรต ฉนนนเหมอนกน. จรงอย เปตโลก โลกเปรต ชอวา ฐานะ ทตงแหงความสาเรจผลแหงทาน เหมอนทลมเปนฐานะทขงนาอนไหลมา. เหมอนอยางตรสไววา ดกอนพราหมณ ทานนนยอมสาเรจผลแกสตวทตง อยในปตตวสยใด ปตตวสยนนแล เปนฐานะ ดงน เหมอนยางวา นาทไหล มาจากชมนมดวย ซอกเขา คลองใหญ คลองซอย หนองบง เปนแมนาใหญ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 297

เตมเขากทาใหสาครทะเลเตมเปยม ฉนใด ทานทญาตมตรสหายใหไปจาก มนษยโลกน ยอมสาเรจผลแกหมเปรตตามนยทกลาวมากอนแลว แมฉนนน. พรรณนาคาถาท ๑๐ พระผมพระภาคเจา ครนทรงประกาศความนวา ผทากาลกรยาละไป แลว ยอมยงอตภาพใหเปนไปในปตตวสยนน ดวยทานทญาตมตรสหาย ให ไปจากมนษยโลกน ดงนแลว เมอทรงแสดงอกวา เพราะเหตทหมเปรตเหลา นน หวงเตมทวาพวกเราจกไดอะไร ๆ จากมนษยโลกน แมพากนนาถงเรอน ญาตแลวกไมสามารถจะรองขอวา ขอทานทงหลาย โปรดใหของชอนแกพวก เราเถด ฉะนน กลบตรเมอระลกถงสงทควรระลกเหลานน พงใหทกษณา เพอ หมเปรตเหลานน จงตรสคาถานวา อทาส เม เปนตน. คาถานน มความวา กลบตรเมอระลกทกอยางอยางนวา ทานไดให ทรพยหรอธญญาหารชอนแกเรา ทานไดพากเพยรดวยตนเอง ไดกระทากจชอ นแกเรา คนโนนเปนญาต เพราะเกยวเนองขางมารดาหรอขางบดาของเรา คนโนนเปนมตร เพราะสามารถชวยเหลอ โดยสเนหา และคนโนนเปนเพอน เลนฝนดวยกนของเรา ดงน พงใหทกษณา พงมอบทานใหแกเขาผลวงลบไป แลว. มปาฐะอนอกวา เปตาน ทกขณา ทชชา. ปาฐะนนมความวา ชอวา ทชชา เพราะเปนของทพงให. ของทพงใหนนคออะไร กคอทกษณาเพอ เขาผลวงลบไปแลว. ดวยเหตนน กลบตรเมอระลกถงทาน อธบายวา เมอนกถง กจททานทามาแตกอน โดยนยวา ทานไดใหสงนแกเรา ดงนเปนตน. คาน. พงทราบวาเปนปฐมาวภตต ลงในอรรถประสงคเปนตตยาวภตต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 298

พรรณนาคาถาท ๑๑ พระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงอนสสรณวตถทเปนเหต ในการ มอบใหซงทกษณาเพอหมเปรตทงหลายอยางน จงตรสวา กลบตรเมอระลกถงกจททานทามาแตกอนวา ทานไดใหสงนแกเรา ไดทากจแกเรา ไดเปนญาตมตร สหายของเรา พงใหทกษณาแกทานผลวงลบไปแลว. เมอทรงแสดงอกวา ชนเหลาใด มการรองไหและเศราโศกเปนตนเปนเบอง หนา เพราะความตายของญาต ดารงอย. ผลวงลบไปแลว ยอมไมใหอะไร ๆ เพอประโยชนแกชนเหลานน การรองไหและการเศราโศกเปนตนนน ของชน เหลานน มแตทาตวใหเดอดรอนอยางเดยวเทานน ยอมไมยงประโยชนอะไร ๆ ใหสาเรจแกผลวงลบไปแลวเลย จงตรสคาถานวา น ห รณณ วา เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา รณณ ไดแก การรองไห ความราไห ความทนาตารวง ทรงแสดงความลาบากกายดวยบทน. บทวา โสโก ไดแก ความเศรา ความโศกเศรา. ทรงแสดงความลาบากใจดวยบทน. บทวา ยาวา ไดแก หรอวานอกจากรองไหเศราโศกใด. บทวา ปรเทวนา ไดแก การพราเพอการราพนถงคณ โดยนยวา โอ ลกคนเดยว ทรก ทพงใจ อยไหนดงนเปนตน ของคนทถกความเสอมเสยญาตกระทบแลว. ทรงแสดง ความลาบากวาจาดวยบทน.

พรรณนาคาถาท ๑๒ พระผมพระภาคเจาครน ทรงแสดงการรองไหเปนตน ไมเปนประโยชน วา การราพนอยางอนแมทงหมด ไมมเพอประโยชนแกผลวงลบ ไปแลว ทแท

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 299

มแตทาตวใหเดอดรอนอยางเดยวเทานน ญาตทงหลายกตงอยอยางนนดงนแลว เมอทรงแสดงความททกษณาซงพระเจามคธรฐ ทรงถวายแลวมประโยชน จง ตรสคาถานวา อยจ โข ทกขณา ดงนเปนตน. คาถานน มความวา ขอถวายพระพร ทกษณานแล มหาบพตรถวาย อทศหมพระประยรญาตของมหาบพตรในวนน เพราะเหตทพระสงฆเปนเนอนา- บญอนยอดเยยมของโลก ฉะนน ทกษณานน พงเปนทกษณาททรงตงไวด แลวในพระสงฆ จงสาเรจผล ทานอธบายวา สมฤทธผลตผล เพอประโยชน เกอกล เพอสขแกแตชนสนกาลนาน. กบทวา อปกปปต ไดแก สาเรจผล โดยฐานะ คอสมฤทธผลในขณะนนทนท ไมนานเลย. เหมอนอยางวา ขอทแจม แจงในทนททนใด กตรสวา กขอนนแจมแจงกะตถาคตโดยฐานะ ฉนใด ทกษณาทสาเรจผลในทนททนใด แมในทน กตรสวา สาเรจผลโดยฐานะ ฉนนน. ฐานะใด ตรสไววา ดกอนพราหมณ ทานนน ยอมสาเรจผลแก สตวผตงอยในปตตวสยใด ปตตวสยนนแล เปนฐานะดงน. ทกษณาทสาเรจ ผลในฐานะนน อนตางโดยประเภทมขปปปาสกเปรต วนตาสาเปรต ปรทตตป- ชวเปรตและนชฌามตณหกเปรตเปนตน กตรสวา ยอมสาเรจผลโดยฐานะ เหมอนผใหกหาปณะ ในโลกเขากเรยกกนวา ผนน ใหกหาปณะ ฉะนน. แต ในอรรถวกปน บทวา อปกปปต ไดแก ปรากฏผล ทานอธบายวาบงเกดผล.

พรรณนาคาถาน ๑๓ พระผมพระภาคเจา เนอทรงแสดงความททกษณา ซงพระราชาถวาย แลว มประโยชนอยางน จงตรสวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 300

ททกษณานแล มหาบพตรถวายแลว เขาไปตง ไวดแลวในพระสงฆ ยอมสาเรจผลโดยฐานะ เพอ ประโยชนเกอกลแตเปรตตลอดกาลนาน ดงน. เพราะเหตทญาตธรรม อนพระราชาผทรงถวายทกษณาน ทรงแสดง แลวดวยทรงทากจทหมญาตควรทาแกหมญาต ทรงทาใหปรากฏแกชนเปนอน มากหรอทรงยกเปนตวอยางวา ญาตธรรมแมทานทงหลายกพงบาเพญดวยการ ทากจทหมญาตพงทาอยางนนเหมอนกน ไมพงทาตวใหเดอดรอนดวยการรองไห เปนตน ซงไรประโยชน การบชาหมเปรตอนพระราชาผทรงยงหมเปรตเหลานน ใหประสพทพยสมบตทรงทาแลวอยางโอฬาร และกาลงของภกษทงหลาย อนพระราชาผทรงองคาสเลยงดภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมขใหอมหนา สาราญ ดวยขาวนาเปนตน ชอวาทรงเพมใหแลว และบญมใชนอย อนพระ ราชาทรงยงจาคเจตนา มคณคอความอนเคราะหเปนตนเปนบรวารใหเกดก ทรงประสพแลว ฉะนน เมอทรงยงพระราชาใหทรงราเรงดวยคณตามเปนจรง เหลานนอก จงทรงจบเทศนาดวยพระคาถานวา ญาตธรรมนนน เปนอนทรงแสดงแลว ๑ การ บชาเปตชน กทรงทาอยางโอฬาร กาลงของภกษ ทงหลาย กทรงเพมใหแลว บญมใชนอย พระองค ทรงขวนขวายแลว ๑. อกนยหนง พระผมพระภาคเจา ทรงชแจงพระราชาดวยธรรมกถา ดวยบทคาถานวา โส าตธมโม จ อย นทสสโต. ความจรง การ แสดงญาตธรรมนเอง เปนการชบอย ๆ ในขอน. ทรงชกชวนดวยบทคาถานวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 301

เปตาน ปชา จ ถตา อฬารา ความจรงการสรรเสรญวา อฬารา กเปนการ ชกชวนดวยการบชาบอย ๆ ในขอน ทรงใหอาจหาญดวยบทคาถานวา พลจ ภกขนมนปปทนน. ความจรง การเพมกาลงแกภกษทงหลาย กเปนทาน อยางน [อยางหนง] ในขอน. คาวา พลานปปทานตา เปนการปลก ใหอาจหาญ ดวยการเพมอตสาหะ แกพระราชานน. ทรงใหราเรงดวยบทคาถา นวา ตมเหห ป ปสต อนปปก. ความจรงการระบถงการประสพ บญนนเอง พงทราบวา เปนการใหเกดความราเรง ดวยการพรรณนาคณตาม เปนจรงแกพระราชานนในขอน. จบเทศนา การบรรลธรรมไดมแกสตว ๘๔,๐๐๐ ซงสลดใจเพราะการ พรรณนาโทษแหงการเขาถงปตตวสย แลวตงความเพยรโดยแยบคาย. แมวน รงขน พระผมพระภาคเจากทรงแสดงตโรกฑฑสตรนนแล แกเทวดาและมนษย ทงหลาย การตรสรธรรมอยางนน ไดมถง ๗ วน ดวยประการฉะน. จบอรรถกถาตโรกฑฑสตร แหง อรรถกถาขททกปาฐะ ชอปรมตถโชรกา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 302

นธกณฑในขททกปาฐะ พระผมพระภาคเจา ทรงสอนคฤหบดอบาสก ตรสพระคาถาวา [๙] บรษยอมฝงขมทรพยไวในนาลก ดวยคดวา เมอกจทจาเปนเกดขน ทรพยนจกเปนประโยชนแก เรา เพอเปลองตนจากราชภยบาง เพอชวยตนใหพน จากโจรภยบาง เพอเปลองหนบาง ในคราวทพภกข- ภยบาง ในคราวคบขนบาง ขมทรพยทเขาฝงไวใน โลก กเพอประโยชนนแล. ขมทรพยนน ยอมหาสาเรจประโยชนแกเขาไป ทงหมด ในกาลทกเมอทเดยวไม เพราะขมทรพย เคลอนจากทไปเสยบาง ความจาของเขาคลาดเคลอน เสยบาง นาคทงหลายลกไปเสยบาง ยกษทงหลายลก ไปเสยบาง ผรบมรดกทไมเปนทรกขดเอาไปเมอเขา ไมเหนบาง ในเวลาทเขาสนบญ ขมทรพยทงหมด นน ยอมสญไป. ขมทรพยคอบญ ของผใด เปนสตรกตาม เปน บรษกตาม ฝงไวดแลวดวยทาน ศล สญญมะความ สารวม ทมะความฝกตน ในเจดยกด ในสงฆกด ในบคคลกด ในแขกกด ในมารดากด ในบดากด ในพชายกด.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 303

ขมทรพยนน ชอวาฝงไวดแลว ใคร ๆ ไมอาจ ผจญได เปนของตดตามตนไปได บรรดาโภคะ ทงหลายทเขาจาตองละไป เขากพาขมทรพยคอบญ นนไป. ขมทรพยคอบญ ไมสาธารณะแตชนเหลาอน โจรกลกไปไมได บญนธอนใด ตดตามตนไปได ปราชญพงทาบญนธอนนน. บญนธนน อานวยผลทนาปรารถนาทกอยางแก เทวดาและมนษยทงหลาย. เทวดาและมนษยปรารถนา นกซงอฐผลใด ๆ อฐผลทงหมดนน ๆ อนบคคลยอม ไดดวยบญนธน. ความมวรรณะงาม ความมเสยงเพราะ ความม ทรวดทรงด ความมรปงาม ความเปนใหญยง ความ มบรวาร อฐผลทงหมดนน อนบคคลยอมไดดวยบญ นธน. ความเปนพระราชาเฉพาะประเทศ ความเปน ใหญ [คอจกรพรรดราช] สขของพระเจาจกรพรรดท นารก ความเปนพระราชาแหงเทวดาในทพยกายทง หลาย อฐผลทงหมดนน อนบคคลยอมไดดวยบญ- นธน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 304

สมบตของมนษย ความยนดในเทวโลก และ สมบตคอพระนพพานอนใด อฐผลทงหมดนนอน บคคลยอมได ดวยบญนธน. ความทบคคลอาศยสมปทา คณเครองถงพรอม คอมตรแลว ถาประกอบโดยอบายทชอบ เปนผชานาญ ในวชชาแลวมตต อฐผลทงหมดนน อนบคคลยอมได ดวยบญนธน. ปฏสมภทา วโมกข สาวกบารม ปจเจกโพธ และพทธภมอนใด อฐผลทงหมดนน อนบคคลยอม ได ดวยบญนธน. บญสมปทา คณเครองถงพรอมคอบญนน เปน ไปเพอประโยชนใหญอยางน เพราะฉะนน บณฑต ผมปญญา จงสรรเสรญความเปนผทาบญไวแล. จบนธกณฑในขททกปาฐะ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 305

อรรถกถานธกณฑสตร

เหตตงพระสตร นธกณฑสตรน ขาพเจายกขนตง โดยนยวา นธ นเธต ปรโส เปนตน ตอลาดบจากตโรกฑฑสตร บดน ขาพเจาจกกลาวเหตตงและจก แสดงเหตเกดเรองแหงนธกณฑสตรไวในทนแลว จงจกทาการพรรณนาความ แหงนธกณฑสตรนน. บรรดาเหตทงสองนน ในทนพงทราบเหตตงนธกณฑสตรนนกอน. แทจรง นธกณฑสตรน พระผมพระภาคเจา แมมไดตรสไวตามลาดบน เพราะเหตทเปนสตรคของตโรกฑฑสตร โดยเปนเรองอนโมทนา ฉะนน ขาพเจาจงยกขนตงไวในทน. หรอวา พงทราบวา ขาพเจาครนแสดงวบต ของหมชนทปราศจากบญดวยตโรกฑฑสตรแลว จงยกนธกณฑสตรนตงไวใน ทน กเพอแสดงสมบตของหมชนททาบญไวดวยสตรน. เหตดงนกณฑสตร นนไวในทนมเทาน. เหตเกดพระสตร นธกณฑสตรนน มเหตเกดดงน. ไดยนวา ในกรงสาวตถ กฎมพคนหนง มงคง มทรพยมาก ม โภคะมาก แตเขาเปนคนมศรทธาปสาทะ มใจปราศจากมลทนคอความตระหน อยครองเรอน. วนหนง เขาถวายทานแกพระภกษสงฆ มพระพทธเจาเปน ประมข สมยนน พระราชามพระราชประสงคทรพย จงทรงสงราชบรษคน หนงไปทสานกเขา ดวยพระราชดารสสงวา พนาย เจาจงไปนากฎมพชอน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 306

มา. ราชบรษผนน ไปพดกะกฎมพนนวา ทานคฤหบด พระราชาขอเชญ ทานกฎมพ มใจประกอบดวยคณมศรทธาเปนตน กาลงองคาสเลยงดพระภกษ สงฆมพระพทธเจาเปนประมข จงกลาววา ไปกอนเถดทานราชบรษ ขาพเจา จะมาทหลง ขาพเจาจะฝงขมทรพยในขณะนเสยกอน. พระผมพระภาคเจา เสวยเสรจทรงชกพระหตถออกจากบาตรแลว เพอทรงแสดงบญสมปทาวา นธโดยปรมตถ ไดตรสพระคาถาเหลานวา นธ นเธต ปรโส เปนตน เพอ อนโมทนาแกกฎมพนน. นธกณฑสตรนน มเหตเกด ดงกลาวมาน. ขาพเจากลาวเหตตง และแสดงเหตเกดของนธ- กณฑสตรไวในทนแลว จกทาการพรรณนาความของ นธกณฑสตรนน ดงตอไปน. พรรณนาคาถาท ๑ บรรดาบทเหลานน บทวา นธ นเธต ปรโส ความวา ชอวา นธ เพราะฝงไว อธบายวา ตงไว รกษาไว. นธนนม ๔ คอ ถาวรนธ ชงคมนธ องคสมนธ อนคามกนธ. บรรดานธ ๔ นน ทรพยทตดพนดนก ด ทรพยทตงอยในอากาศกด เงนกด ทองกด นากด ทดน [ปลกบาน] กด กหรอทรพยเหนปานนน แมอนใดทเวน จากเคลอนทดวยตวเอง ชอวา ถาวร มนคง ขมทรพยน ชอวา ถาวรนธ. ทาสหญง ทาสชาย ชาง โคมา ลา แพะ แกะ ไก สกร กหรอวา ทรพยเหนปานนน แมอนใด ทประกอบดวยเคลอนท ไดดวยตวเอง ชอวาชงคมะ เคลอนทได ขมทรพยน ชอวา ชงคมนธ. พาหสจจะความเปนพหสต อนเปนบอเกดการงาน บอเกดศลปะ. ทตงแหง วทยาการ กหรอวา พาหสจจะเหนปานนน แมอนใด ทศกษาเเลวศกษาอก ชานาญตดตวประหนงอวยวะใหญนอย ชอวาองคสมะ เสมอดวยอวยวะ ขม-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 307

ทรพยน ชอวา องคสมนธ. บญทสาเรจดวยทาน ทสาเรจดวยศล ทสาเรจ ดวยภาวนา. ทสาเรจดวยการฟงธรรม ทสาเรจดวยการแสดงธรรม กหรอวา บญเหนปานนน แมอนใด ตามดวยผลทนาปรารถนา ประดจตดตามไปในท นน ๆ ชอวา อนคามกะ ตดตามไปได. ขมทรพยน ชอวา อนคามกนธ. สวนในทน ทรงประสงคเอา ถาวรนธ. บทวา นเธต ไดแก ตงไว เกบไว รกษาไว. บทวา ปรโส ไดแก มนษย. บรษกด สตรกด บณเฑาะกกด ยอมฝงขมทรพยไดกจรง ถงกระนน ในทน กทรงทาเทศนา ดวยบรษเปนสาคญ แตวาโดยอรรถ พงเหนวาทรงประมวลคนแมเหลานนไวในทน. บทวา คมภเร โอทกนตเก ความวา ทชอวา คมภระ เพราะอรรถวาหยงถงได ชอวา โอทกนตกะ เพราะเปนทมนาเปนทสด. ทลกแตไมมนาเปนทสดกม เชนบอลกชว ๑๐๐ บรษ ณ พนทดอน. ทมนาเปนทสด แตไมลกกม เชนบอลกศอกสองศอก ณ ท ลมเปนโคลนตม. ททงลก ทงมนาเปนทสดกม เชนบอทเขาขด ณ พนทดอน จนกวานาจกไหลมา ณ บดน. คาวา คมภเร โอทกนตเก น ตรสหมาย ถงทลก และมนาเปนทสดนน. บทวา อตเถ กจเจ สมปปนเน ความวา ชอวา อตถะ เพราะ ไมปราศจากประโยชน. ทานอธบายวา นามาซงประโยชน นามาซงประโยชน เกอกล. ชอวา กจ เพราะควรทา. ทานอธบายวา กรณยะบางอยาง อน เกดขนแลวนนแล ชอวา สมปปนนะ. ทานอธบายวา อนตงขนแลวโดย ความเปนกจควรทา. คานเปนการแสดงถงประโยชนของการฝงขมทรพยวา เมอกจทเปนประโยชนนนเกดขนแลว ขมทรพยจกเปนประโยชนแกเรา. ความ จรง บรษนนฝงขมทรพยไวกเพอประโยชนอยางนวา เมอกรณยะบางอยางท

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 308

นามาซงประโยชนเกดขน ขมทรพยจกเปนประโยชนแกเรา จกมเพอความ สาเรจแหงกจของเรานน. เปนความจรง ความสาเรจแหงกจนนแล พงทราบ วาเปนประโยชนของขมทรพยนน เมอกจเกดขน.

พรรณนาคาถาท ๒ พระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงประโยชนแหงการฝงชมทรพยอยาง น ครนทรงแสดงความประสงคแหงการประสพประโยชน บดน เพอทรง แสดงความประสงคแหงการหลกสงทไมเปนประโยชน จงตรสวา ขมทรพยน จกเปนประโยชนแกเราเพอเปลอง ตนจากราชภยบาง เพอชวยตนใหพนจากโจรภยบาง เปลองหนบาง ในคราวทพภกขภยบาง ในคราวคบขน บาง. คาถานน พงประกอบขอความตามกาเนดศพทกบบทวา สวสสต ปโมกขาย ทตรสในคานวา อตถาย เม ภวสสต และวา อณสส เว ปโมกขาย จงจะทราบความได. ในขอนนประกอบความอยางนวา บรษฝง ขมทรพย มใชดวยประสงควาจะเปนประโยชนแกเราอยางเดยวเทานนดอก. ก คออะไรอกเลา. กคอบรษฝงขมทรพย กดวยประสงควา จกชวยเปลองเราไห พนจากราชภยทตองถกพวกศตรหมปจจามตรกลาวราย โดยนยอยางนวา ผน เปนโจรบาง เปนชายชบาง หลบหนภาษบาง ดงนเปนตนบาง จกชวยปลอย เราพนจากโจรภย ทถกพวกโจรเบยดเบยน ดวยการลกทรพยโดยวธตดชอง เปนตนบาง โดยการจบเปนเรยกคาไถวาเจาจงใหเงนทองเทาน ๆ บาง เจาหน จกทวงใหเราชาระหน กจกชวยปลดเราพน จากหนทเจาหนเหลานนทวงอยบาง สมยทเกดทพภกขภย ขาวกลาเสย อาหารหายาก ในสมยนน จะยงอตภาพ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 309

ใหเปนไปดวยทรพยเลกนอย ทาไมไดงายๆ ขมทรพยนนกจกชวยไดในคราว ทพภกขภยเชนนน มาถงเขา ดงนบาง จกชวยไดในคราวคบขนทเกดจากอคค- ภย อทกภย ทายาททไมเปนทรก ดงนบาง. พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงประโยชนแหงการเกบทรพย ๒ อยาง ดวย ๒ คาถา คอ ความประสงคทจะพบประโยชน และความประสงค ทจะหลกจากสงทไมใชประโยชนอยางนแลว บดน เมอจะตรสยาประโยชน แมทง ๒ นนนนแลแกกฎมพนน จงตรสวา เอตทตถาย โลกสม นธ นาม นธยยต ขมพรพยเขาผงไวในโลกกเพอประโยชนอยางน. คาถานนมความวา ประโยชนนใด คอ การพบประโยชนและการ หลกจากสงทมใชประโยชน ทรงแสดงไว โดยนยเปนตนอยางนวา จกเปน ประโยชนแกเรา และวาจกเปลองเราซงถกกลาวรายใหพนจากราชภย. ธรรมดา ขมทรพยตางโดยเงนทองเปนตนอยางใดอยางหนง เขาฝงไวตงไว เกบงาไว ในโอกาสโลกน กเพอประโยชนนน คอเพอทากจเหลานน ใหสาเรจไป.

พรรณนาคาถาท ๓ บดน เพราะเหตทขมทรพยนน แมเขาฝงไวดแลวอยางน ยอมให สาเรจประโยชนทประสงคแกผมบญเทานน ไมสาเรจประโยชนแกคนเหลาอน ฉะนน เมอทรงแสดงประโยชนจงตรสวา ขมทรพยทเขาฝงไวเปนอนดในทลกมนาเปนท สดเพยงนน ขมทรพยนนหาสาเรจประโยชนแกเขาได ทงหมดในกาลทกเมอทเดยวไม. คาถานน มความวา แมขมทรพยนนเขาฝงไวดถงเพยงนน ทาน อธบายวา แมเขาขดหลมเกบไวอยางดเพยงนน เขาฝงไวดอยางไร. เขาฝงไว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 310

ในทลกมนเปนทสด ทานอธบายวาดตราบเทาทนบไดวาฝงไวในทลกมนาเปน ทสด. บทวา น สพโพ สพพทาเยว ตสส ต อปกปปต ความวา ขมทรพยยอมไมสาเรจประโยชน ไมสาเรจผลแมทงหมด ทานอธบายวา ไม สามารถทากจตามทกลาวมาแลว แกบรษทฝงไวไดทกเวลา. คออะไรเลา คอ วา บางครงกสาเรจประโยชน บางครงกไมสาเรจประโยชนเลย. ศพทวา ต ในคาถานน พงเหนวาเปนนบาต ลงในอรรถวาปทปรณะทาบทใหเตม เชนใน ประโยคเปนตนอยางนวา ยถา ต อปปมตตสส อาตาปโน. หรอวาทาน ทาลงค [เพศศพท] ใหตางกน เมอควรจะกลาววา โส กกลาวเสยวา ต. จรง อยเมอกลาวอยางนน ความนน กรไดสะดวก.

พรรณนาคาถาท ๔ และท ๕ พระผมพระภาคเจา ครนตรสวา น สพโพ สพพทาเยว ตสส ต อปกปปต อยางน บดน เมอจะทรงแสดงเหตทไมสาเรจประโยชน จง ตรสวา เพราะขมทรพยเคลอนยายจากทไปเสยบาง ความ จาของเขา คลาดเคลอนไปเสยบาง พวกนาคลกไป เสยบาง พวกยกษลกไปเสยบาง ทายาทผรบมรดกท ไมเปนทรกขดเอาไป เมอเขาไมเหนบาง. คาถานน มความวา ขมทรพยนน เคลอนยายออกไปจากท ๆ เขาฝง ไวดแลว คอ แมไมมเจตนากไปทอนได โดยเจาของสนบญบาง. ความจา ของเขา คลาดเคลอน คอเขาจาไมไดถงท ๆ ฝงขมทรพยไวบาง พวกนาค ท ความสนบญของเขาเตอนแลว ยกยายขมทรพยนน เอาไปทอนเสยบาง พวก ยกษลกพาเอาไปตามชอบใจเสยบาง พวกทายาทผรบมรดกทไมชอบกน ขด

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 311

พนดนยกเอาขมทรพยนนไป เมอเขาไมเหนบาง. ขมทรพยนน ไมสาเรจ ประโยชนแกเขา เพราะเหตมการเคลอนทเปนตนเหลานน ดวยประการฉะน. พระผมพระภาคเจา ครนตรสเหตทไมสาเรจประโยชน ซงโลกสมมต มการทาใหเคลอนทเปนตนอยางนแลว บดนเมอทรงแสดงเหต ทเขาใจกนวา ความสนบญอยางหนงอยางเดยวทเปนมลแหงเหตแมเหลานน จงตรสวา ยทา ปญกขโย โหต สพพเมต วนสสต. คาถานนมความวา สมยใด บญททาโภคสมบตใหสาเรจ สนไป กจะ ทาสงทมใชบญ ทเปนไปเพอความเสอมแหงโภคสมบต มโอกาสตงอย สมย นน ธนชาตใดมเงนและทองเปนตน ซงผฝงขมทรพยฝงไวแลว ธนชาตนน ทงหมด กพนาศหมดสนไป. พรรณนาคาถาท ๖ พระผมพระภาคเจา ครนตรสถงขมทรพย ทแมบคคลฝงไวแลวดวย ความประสงคนน ๆ แตกไมสาเรจประโยชนตามทประสงค ถงโลกสมมตกตอง มอนพนาศไปเปนธรรมดา บดนเพอทรงแสดงบญสมปทาเทานนวา เปนขม ทรพยโดยปรมตถ เมอทรงแสดงนธกณฑสตรน ททรงเรมเพออนโมทนาแก กฎมพนน จงตรสวา ขมพรพย ของใด จะเปนสตรกตาม บรษก ตาม ชอวาผงไวดแลว กดวยทาน ศล สญญมะ และ ทมะ. บรรดาบทเหลานน บทวา ทาน พงถอเอาตามนยทกลาวไวแลวใน มงคลขอทวา ทานจ ธมมจรยา นน. บทวา สล ไดแก การไมลวง ละเมดทางกายและวาจา คอ ศล ๕ ศล ๘ ศล ๑๐ และปาฏโมกขสงวรศล

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 312

เปนตน. ศลทกอยางทานประสงควาศลในทน. บทวา สญโมไดแก ความสารวม ทานอธบายวา การหามใจไปในอารมณตาง ๆ คาน เปนชอของ สมาธ ทบคคลประกอบแลว ทานเรยกวาผสารวมสงสด ในบาลนวา หตถ- สโต ปาทสโต วาจาสโต สตตตโม ผสารวมมอ สารวม เทา สารวมวาจา ชอวาผสารวมสงสด. อาจารยอกพวกกลาววาความสารวม ทาน อธบายวา ความระวง ความสงวร คาน เปนชอของอนทรยสงวร. ความฝกฝน ชอวา ทมะ ทานอธบายวา การระงบกเลส คานเปนชอของปญญา. จรงอย ปญญาในบาลบางแหงเรยกวา ปญญา ในประโยคเปนตนอยางนวา สสสส ลภเต ป ผฟงดวยด ยอมไดปญญา บางแหงทานเรยกวา ธรรมะ ใน ประโยคเปนตนอยางนวา สจจ ธมโม ธต จาโค สจจะ ธรรมะ ธต จาคะ บางแหงทานเรยกวา ทมะ ในประโยคเปนตนอยางนวา ยท สจจา ทมา จาคา ขนตยาภยโย น วชชต ผวา ธรรมยงกวาสจจะ ทมะ จาคะ ขนต ไมมไซร. บณฑตรจกทานเปนตน อยางนแลว พงประมวลมาทราบความแหง คาถาน อยางนวา ขมทรพยทสาเรจดวยบญของผใด เปนสตรกตาม บรษก ตาม เขาจะเอาธรรมะ ๔ เหลานคอ ทาน ศล สญญมะ ทมะทฝงไวดแลว ดวยการทาธรรมทง ๔ ม ทานเปนตน เหลานนไวดวยด ในจตสนดานเดยว หรอในวตถมเจดยเปนตน เหมอนขมทรพยทสาเรจดวยธนชาต เขากเอาเงน ทอง มกดา มณ ฝงไว ดวยการใสเงนทองเปนตนเหลานน ลงในเดยวกน ฉะนน.

พรรณนาคาถาท ๗ พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงความทบญสมปทาเปนขมทรพย โดยปรมตถ ดวยคาถานวา ยสส ทาเนน เปนตนอยางนแลว เมอทรง แสดงวตถทขมทรพยอนบคคลฝงแลว ชอวาฝงไวอยางด จงตรสวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 313

ในเจดยกด ในสงฆกด ในบคคลกด ในแขก กด ในมารดากด ในบดากด ในพชายกด. ในคาถานน ชอวา เจตยะ เพราะควรกอ ทานอธบายวา ควรบชา ชอวา เจจยะ เพราะวจตรแลว. เจดยนนม ๓ อยาง คอ บรโภคเจดย อทสสกเจดย ธาตกเจดย. บรรดาเจดยทง ๓ นน โพธพฤกษ ชอวา บรโภคเจดย พระพทธ ปฎมา ชอวา อทสสกเจดย พระสถปทมหองบรรลพระธาต ชอวา ธาตก- เจดย. บทวา สงโฆ ไดแก ผใดผหนง ในหมสงฆทมพระพทธเจาเปน ประมข. บทวา ปคคโล ไดแก ผใดผหนง ในหมคฤหสถและบรรพชต เปนตน. ชอวา อตถ [แขก] เพราะเขาไมมดถ คอมาในวนไหนกได คา นเปนชอของแขกผมาในขณะนน. คาทเหลอ มนยทกลาวไวแลวทงนน. บณฑตรจกเจดยเปนตนอยางนแลว บดน พงทราบความแหงคาถาน อยางน ขมทรพยนนใดตรสวา เปนอนฝงดแลว ขมทรพยนน ทเขาฝงไว ในวตถเหลานน ยอมชอวาฝงไวดแลว. เพราะเหตไร เพราะสามารถอานวย ผลทนาปรารถนาไดตลอดกาลนาน. จรงอยางนน ชนทงหลายถวายในพระ- เจดยแมเลกนอย ยอมเปนผไดผลทปรารถนาตลอดกาลนาน เหมอนอยางท ตรสไววา เอกปปผว ทตวาน อสตกปปโกฏโย ทคคต นาภชานาม ปปผทานสสท ผล.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 314

เราถวายดอกไมดอกเดยว กไมรจกทคคต ถง แปดสบโกฏกป นผลของการถวายดอกไม. และวา มตตาสขปรจจาคา ปสเส เจ วปล สข ถาบคคลพงเหนสขอนไพบลย เพราะสละสข พอประมาณไซร. พงทราบการจาแนกผลทาน แมในวตถมพระสงฆเปนตน ตามนยท กลาวไวแลวในทกขณาวสทธสตรและเวลามสตรเปนตน ดวยประการฉะน. อนง ทรงแสดงความเปนไปและความเจรญผลแหงทาน ในวตถมเจดยเปนตน โดยประการใด กพงปรารภคณนน ๆ ในททงปวง ตามความประกอบแลว จงทราบความเปนไปและความเจรญผลแหงศล สวนทเปนจารตศลวารตศล สญญมะ สวนทเปนพทธานสสตเปนตน และทมะ สวนทเปนวปสสนา มนสการ และการพจารณาวตถนน โดยประการนน.

พรรณนาคาถาท ๘ พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงวตถ ตางโดยเจดยเปนตน ของ ขมทรพยทสาเรจดวยบญ ซงเขาฝงไวดวยทานเปนตน อยางนแลว บดน เมอทรงแสดงความตางของขมทรพยนน ทเขาฝงลงในวตถเหลานน จาก ขมทรพยทฝงลงในทลกนนเปนทสด จงตรสวา ขมทรพย ทเขาฝงไวดแลวนน ใคร ๆ กผจญ ไมได ตดตานไปได ในเนอบรรดาโภคะทจาตองละ ไป เขากพาขมทรพยคอบญไปดวยได.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 315

ในคาถานน พระผมพระภาคเจาทรงแสดงขมทรพยทผงไวดแลวดวย ทานเปนตนนน ดวยบทนวา ขมทรพยทเขาฝงไวแลวนน. บทวา อเชยโย ไดแก คนอน ๆ ไมอาจผจญแลวเอาไปได. ปาฐะวา อชยโย กม. อธบาย วา อนใคร ๆ ไมพงชนะ ไมควรชนะ คอผตองการประโยชนสข ควรกอ สรางเอง. กในปาฐะน ประกอบความวา ขมทรพยน ใคร ๆ ผจญไมได แลวแสดงคาถามอกวาเพราะเหตไร จงสมพนธความวา เพราะเหตทขมทรพย ทฝงไวแลวตดตามไปได. แตความทขมทรพยทฝงไวดแลว โดยประการนอก นเปนของทใคร ๆ ชนะได กพงเปนอนทานกลาวไวแลว แตกหาไดกลาวไว ไม. แทจรง ขมทรพยนน ทฝงไวดแลว อนใคร ๆ เอาชนะไมได คอ ไมมใครเอาชนะไดเลย. ขมทรพยชอวา อนคามก เพราะตดตามไปได อธบายวา ไมละบคคลแมกาลงไปปรโลก ดวยการอานวยผลใหในภพนน ๆ. ไดยนวา บทวา ปหาย คมนเยส เอต อาทาย คจฉต น ม ความอยางนวา เมอมรณกาล ปรากฏขน บรรดาโภคะทงหลายทจาตองละไป เขากพาไปไดแตขมทรพยคอบญน. ความนไมถก. เพราะเหตไร. เพราะโภคะ ทงหลายไปไมได ความจรง โภคะนน ๆ อนมจจะผตองตาย พงละไปเทานน ไปไมไดเลย แตคตวเศษนน ๆ ตางหาก จาตองไป. เพราะเหตทถาความพง มอยางนไซร กพงกลาวไดวา บรรดาคตวเศษทงหลายทจาตองละโภคทงหลาย ไป ฉะนน จงควรทราบความในขอนอยางนวา เมอโภคะทงหลายจาละมจจะ ผตองตองไป โดยประการเปนตนอยางนวา นธ วา านา จวต ขมทรพย เคลอนไปจากทบาง มจจะผตองตาย กพาไปไดแตขมทรพยคอบญ ดวยวา ขมทรพยคอบญนน ไมละมจจะนน เพราะเปนทรพยตดตามไปได. ในคาถา นน ผทกทวงกลาววา ในบทวา คมนเยส น จะพงมความวา คนตพเพส

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 316

กไมใชความวา คจฉนเตส คานน ไมพงถอเอาแตแงเดยว เหมอนอยาง วาในคาวา อรยา นยยานกา น มความวา นยยนตา ไมใชมความวา นยยาตพพา ฉนใด แมในทน กมความวา คจฉนเตส ไมใชมความวา คนตพเพส ฉนนน. อกอยางหนง เพราะเหตทผน ประสงคจะใหแกใคร ๆ ในเวลาจะตาย กจบตองโภคะใหไมได ฉะนน โภคะเหลานน อนเขาจาตองละไปทางกายกอน ภายหลง จงจาตองจากไปทางใจทหมดหวง ทานอธบายวา. พงลวงเลยไป เพราะฉะนน จงควรเหนความในขอนอยางนวา บรรดาโภคะทงหลายทจาตอง ละไปทางกายกอน ภายหลง จงตองละไปทางใจ. ในความขอตน สตตม- วภตต ลงในนทธารณะวา บรรดาโภคะทงหลายทจาตองละไป เขากนาโภคะ คอบญนธนนอยางเดยวเทานน ออกจากโภคะทงหลาย พาไป. ในความขอ หลง สตตมวภตต ลงในภาวลกขณะ โดยภาวะวา กโดยภาวะทโภคะทงหลาย ตดตามไป กยอมกาหนดภาวะคอขมทรพยนนพาไปดวยได. พรรณนาคาถาท ๙ พระผมพระภาคเจา ครน ทรงแสดงความตางของบญนธน จากขม- ทรพยทเขาฝงไวในทลก มนาเปนทสด เมอทรงยงอตสาหะใหเกดแกเทดา และมนษยทงหลายในบญนธนน ดวยการพรรณนาคณบญนธททรงแสดงดวย พระองคอก เหมอนพอคาผคาสนคาอนโอฬาร ยงอตสาหะใหเกดแกคนซอ ดวยการพรรณนาคณสนคาของตนฉะนน จงตรสวา บญนธคอขมทรพย ไมสาธารณะแกชนเหลาอน โจรกลกไปไมได บญนธอนใด ตดตามตนไปได ปราชญพงทาบญนธอนนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 317

บรรดาบทเหลานน บทวา อสาธารณมเส แปลวา ไมทวไป แกชนเหลาอน. ม อกษร ทาบทสนธ เหมอนในประโยคเปนตนวา อทกขม- สขาย เวทนาย สมปยตตา ประกอบดวยเวทนาทไมใชทกขไมใชสข. นธ อนโจรทงหลายลกไปไมได ชอวา อโจราหรโณ. อธบายวา ยอม เปนนธ ทโจรทงหลายลกพาไปไมได. ชอวา นธ เพราะเขาฝงไว. พระผมพระภาคเจา ครนทรงพรรณนาคณของบญนธ ดวยสองบทตนอยางน แลว จากนนกทรงยงอตสาหะใหเกดในบญนธนนดวยสองบทหลงจงตรสวา บญนธอนใด ตดตามตนไปได ปราชญพงทาบญนธอนนน. คาถานนมความวา เพราะเหตทธรรมดาบญนธไมสาธารณะแกชน เหลาอน และเปนนธทโจรลกไปไมได. แตกมใชนธทไมสาธารณะ และ โจรลกไปไมไดอยางเดยวดอก แทจรง ยงเปนนธทตรสไวอยางนวา นธ นน ฝงไวดแลว อนใคร ๆ ผจญไมได ตามคนไปได. นธใด ตดตาม ในรปได เพราะเหตทนธนนเปนบญทอยางเดยว ฉะนน. ปราชญคอบคคล ผถงพรอมดวยพทธความร ถงพรอมดวยธตคอปญญา พงทาบาเพญบญ ทงหลาย.

พรรณนาคาถาท ๑๐ พระผมพระภาคเจา ครนทรงยงอตสาหะใหเกดแกเทวดาและมนษย ทงหลาย ในบญนธ ดวยการพรรณนาคณอยางนแลว บดน ชนเหลาใด อตสาหะแลว ทาอตสาหะนนใหสาเรจผล ดวยการทาบญนธ บญนธของชน เหลานน ยอมใหผลอนใด เมอทรงแสดงผลอนนนโดยสงเขป จงตรสวา นธนน ใหผลทนาใครทกอยางแตเทวดาและมนษยทงหลาย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 318

บดน เพราะเหตทบญนธ เนองอยดวยความปรารถนาเปนเครองให สงตามปรารถนา จงจะเวนความปรารถนาเสยมได เหมอนทตรสไววา ดกอนคฤหบดทงหลาย ผประพฤตธรรม ประ- พฤตสมาเสมอ พงหวงวา โอหนอ เบองหนาแตตาย เพราะกายแตก. เราพงเขาถงความเปนสหายของเหลา กษตรยมหาศาลไซร ขอทเขาหวงวา เบองหนาแตตาย เพราะกายแตก เราพงเขาถงความเปนสหายของเหลา กษตรยมหาศาล กเปนฐานะเปนไปได. ขอนนเปน เพราะเหตไร. เพราะผนนเปนผประพฤตธรรม ประ- พฤตสมาเสมอ อยางนน. ฯลฯ เขากระทาใหแจง เจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมไดดวยปญญา ยงเองในปจจบนแลวเขาถงอย. ขอนน เพราะเหตไร เพราะเขาเปนผประพฤตธรรม ประพฤตสมาเสมอ. จรงอยางนน พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอม เปนผประกอบดวยศรทธา ประกอบดวยศล สตะ จาคะ ปญญา ภกษนนปรารถนาอยางนวา ขอหนอ เบองหนาแตตาย เพราะกายแตก เราพงเขาถงความ เปนสหายของเหลากษตรยมหาศาล. ภกษนนตงจตนน อธษฐานจตนน เจรญจตนน. สงขารปจจย เครองปรง แตง และวหารธรรมเครองอยเหลานน อนภกษนน เจรญใหมากอยางน ทาไหมากอยางน ยอมเปนไปเพอ เกดในทนน อยางนเปนตน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 319

เพราะฉะนน เนอทรงแสดงปรยายแหงความหวงอยางนน ๆ ความ ปรารถนาทมอธษฐานภาวนาดวยการตงจตเปนบรขาร เหตในความทบญนธ นน ใหผลทนาใครทกอยางนน จงตรสวา เทวดาและมนษย ปรารถนานกซงอฐผลใด ๆ อฐผลทกอยางนน อนบคคลยอมไดดวยบญนธน. พรรณนาคาถาท ๑๑ บดน ผลนนใดทกอยาง อนเทวดาและมนษยยอมไดดวยบญนธนน เมอทรงแสดงผลนนเปนอยาง ๆ จงตรสคาถาอยางนวา ความมวรรณะงาม ความ มเสยงเพราะเปนตน. บรรดาคาถาเหลานน จะวนจฉยในคาถาท ๑ กอน ความมฉววรรณ งาม ความมผวหนงคลายทอง ชอวาความมวรรณะงามนน บคคลยอมไดดวย บญนธนน. เหมอนอยางทตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย ชาตกอน ภพกอน กาเนด กอนตถาคตเกดเปนมนษยแตกอน เปนคนไมโกรธ ไมมากดวยความคบแคนใจ ถงถกเขาวากลาวมาก ๆ ก ไมขดใจ ไมโกรธ ไมพยาบาท ไมใชกาลง ไมทา ความกาเรบ โทสะ และความไมมเหตปจจยใหปรากฏ ทงเปนผใหผาปลาด ผานงหมเนอละเอยดออน ผา เปลอกไมเนอละเอยด ผาฝายเนอเอยด ผากมพล เนอละเอยดแมอนใด ตถาคตนน เพราะทาสรางสม กรรมนน ฯลฯ จตจากภพนนแลว มาสความเปนอยางน ยอมไดมหาปรสลกษณะนคอ เปนผมวรรณะดงทอง มผวคลายทอง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 320

ความเปนผมเสยงดงพรหม ความเปนผพดเสยงดงนกการะเวก ชอวา ความเปนผมเสยงเพราะ ความเปนผมเสยงเพราะแมนน อนบคคลยอมไดก ดวยบญนธน เหมอนอยางทตรสไววา ดกอนภกษทงทลาย ชาตกอน ภพกอน กาเนด กอน ตถาคตเกดเปนมนษยแตกอน ละวาจาหยาบ เวนขาดจากวาจาหยาบ กลาวแตวาจาไมมโทษเปนสข ห นารก จบใจ วาจาชาวเมองชนเปนอนมากรกใคร พอใจ. แมอนใด เพราะทาสรางสมกรรมนน ตถาคต นน จตจากภพนนมาสความเปนอยางน ยอมไดมหา- ปรสลกษณะน คอเปนผมชวหาใหญ มเสยงดงพรหม พดเสยงดงนกการะเวก. บทวา สสณานา ไดแกความมทรวดทรงด ทานอธบายวา ความ ตงอยแหงอวยวะใหญนอย ในอนทควรอมเตมและกลมโดยความเปนอวยวะ อนอมเตมสละกลม เหมอนอยางทตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย ชาตกอน ภพกอน กาเนด กอน ตถาคตเกดเปนมนษยแตกอน หวงประโยชน เกอกล หวงความผาสก หวงความเกษมปลอดจาก โยคะ แกชนเปนอนมาก พงยงชนเหลานใหเจรญ ดวย ศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา พงใหเจรญ ดวยไรนาททดน ดวยสตวสองเทาสเทา ดวยบตรภรรยา ดวยทาสกรรมกรชาย ดวยญาตมตรพวกพองแมอนใด เพราะทาสรางสมกรรมนน ฯลฯ ตถาคตนน จตจาก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 321

ภพนนมาสความเปนอยางน ยอมไดมหาปรสลกษณะ ๓ เหลานคอ มพระกายครงบนดงสหะ มระหวางพระ- องสะ [คอพระอระ] งาม และมพระองคกลมเสมอ อยางนเปนตน. บทแหงพระสตรทงหลาย ททาใหการไดสาเรจดวยบญนธน แมใน ทอนจากน กพงนามาจากทนน ๆ กลาวโดยนยน. แตเพราะกลวพศดารเกน ไป จงไดแตสงเขปไว บดน ขาพเจาจกทาการพรรณนาบททเหลอ ทวทงเรอนรางพงทราบวา รป ในคาวา สรปตา น. เหมอนใน ประโยคเปนตนอยางนวา สภาพอนอากาศหอมลอม ยอมนบวารปทงนน. ความทรปนนด ชอวา ความมรปสวย ทานอธบายวา ไมยาวนก ไมสนนก ไมผอมนก ไมอวนนก ไมดานก ไมขาวนก. บทวา อาธปจจ ไดแก ความเปนใหญ อธบายวา ความเปนนาย โดยเปนกษตรยมหาศาลเปนตน. บทวา ปรวาโร ไดแก สาหรบคฤหสถ สมบตคอชนของตนและชนโดยรอบ สาหรบบรรพชต สมบตคอบรษท. ความเปนใหญและความมบรวาร ชอวา ความเปนใหญและมบรวาร. กบรรดาอฐผลเหลานนพงทราบวา สมบตคอ โภคะ ตรสดวยความเปนใหญ สมบตคอชนของตนและชนโดยรอบ ตรสดวย ความมบรวาร. ดวยคาวา สพพเมเตน ลพภต พระผมพระภาคเจายอม ทรงแสดงวา คานนไดตรสวา เทวดาและมนษยทงหลายปรารถนาผลใด ๆ ผลนน ๆ ทงหมด อนบคคลยอมไดดวยบญนธน ในคานนอฐผลมความม วรรณะงามเปนตน ทตรสไวสวนแรกกอนแมน พงทราบวา ผลทงหมดนน บคคลไดดวยบญนธน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 322

พรรณนาคาถาท ๑๒ พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงสมบตของเทวดาและมนษย ทตา กวาสมบตคอความเปนพระราชา ทบคคลพงไดดวยบญญานภาพ ดวยคาถาม อยางนแลว บดน เมอทรงแสดงสมบตคอความเปนพระราชาทงสองนน จง ตรสคาถานวา ความเปนพระราชาเฉพาะประเทศ ความเปนพระ ราชาผใหญ สขในความเปนพระเจาจกรพรรดอน นารก แมความเปนพระราชาแหงเทวดาในหมทพย. อฐผลทงหมดนน อนบคคลยอมไดดวยบญนธน. บรรดาบทเหลานน บทวา ปเทสรชช ไดแก ความเปนพระราชา แหงประเทศ ในประเทศหนงๆ แมแตทวปเดยวไมถงทงหมด. ความเปนพระ ราชาผเปนใหญ ชอวา อสสรยะ. ทรงแสดงความเปนพระเจาจกรพรรดดวย บทน. สขของจกรพรรด ชอวา จกกวตตสข. บทวา ปย ไดแก นาปรา- รถนา นาใคร นาพอใจ. ทรงแสดงความเปนพระเจาจกรพรรด มมหาสมทร ทงสเปนขอบเขตดวยบทน. ความเปนพระราชาในหมเทวดา ชอวาความเปน พระราชาใน หมเทพ. เปนอนทรงแสดงความเปนพระราชาของเทวดาแหง มนษยทงหลายมพระเจามนธาตราชาเปนตนดวยบทน. ดวย บทวา อป ทพเพส น ทรงแสดงความเปนพระราชาของเทวดาแหงมนษยทงหลาย แมท เกดในหมทพยทงหลาย ทเรยกกนวาทพย เพราะมในภพทพย. ดวยบทวา สพพเมเตน ลพภต ทรงแสดงวา ในคาทตรสไววา ย ย เทวาภปต- เถนต สพพเมเตน ลพภต อฐผลมความเปนพระราชาเฉพาะประเทศท ตรสเปนสวนทสองแมน พงทราบวา อฐผลทงหมดนน อนบคคลยอมไดดวย บญนธน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 323

พรรณนาคาถาท ๑๓ พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงสมบตคอความเปนพระราชาของ เทวดาและมนษย ทบคคลพงไดดวยบญญานภาพ ดวยคาถานอยางนแลว บดน เมอทรงทาสมบตทตรสดวยสองคาถาไวขางหนาโดยยอจะทรงแสดงสมบต คอพระนพพาน จงตรสคาถานวา สมบตของมนษย ความยนดอนใดในเทวโลก และสมบตคอพระนพพานใด ขอผลทงหมดนน อน บคคลยอมไดดวยบญนธน. พรรณนาบทของคาถานน มดงน ชอวา มานส เพราะเปนของ มนษยทงหลาย มานสนนแล ชอวา มานสกา. ความถงพรอมชอวา สมบต . โลกของเทวดาทงหลาย ชอวา เทวโลก. ในเทวโลกนน. บทวา ยา เปนการถอเอาไมมเหลอเลย. ชอวา รต เพราะยนดดวยสมบตทเกดภายในหรอ เปนเครองอปกรณภายนอก. คานเปนชอของสขและวตถเครองใหมสข. คาวา ยา เปนคาแสดงความทไมแนนอน. จ ศพท มความวารวมกบสมบตทงปวง. พระนพพานนนแล ชอวา สมบตคอพระนพพาน. กการพรรณนาความ มดงน ดวยบทวา สวณณตา เปนตน สมบตและความยนดนนใด ตรสไววา มานสกา จ สมปตต เทวโลเก จ ยา รต สมบตของมนษย และความยนดใดในเทวโลก. สมบตและ ความยนดนนทงหมด และสมบตคอพระนพพาน ทบคคลพงบรรลโดยเปน พระอรยบคคล ทเปนสทธานสารเปนตน อน ๆ อฐผลดงกลาวมานทตรส เปนทสาม พงทราบวา อฐผลทงหมดนนอนบคคลยอมไดดวยบญนธน. อกนยหนง สมบตของมนษยอนใด ทมไดตรสไวกอนดวยอฐผลมความ มวรรณะงามเปนตน และตางโดยความรความฉลาดเปนตน ซงทานแสดง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 324

ไว โดยนยอยางนวา ผกลา มสต การอยประพฤตพรหมจรรยในพระธรรม วนยน เปนตน ความยนดในฌานเปนตน ในเทวโลกอยางอนใดอก และ นพพานสมบต ตามทกลาวแลวอนใด อฐผลดงวามาแมน ตรสไวเปนสวน ทสามพงทราบวา อฐผลทงหมดนน อนบคคลยอมไดดวยบญนธน. พงทราบ การพรรณนาความในขอน ดวยประการฉะน.

พรรณนาคาถาท ๑๔ พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงนพพานสมบตทพงไดดวยปญญาน- ภาพ และทพงบรรลโดยความเปนพระอรยบคคลมเปนสทธานสารเปนตน ดวย คาถาน อยางนแลว บดน เมอทรงแสดงนพพานนน และอบายแหงนพพาน นน โดยความเปนผชานาญในวชชา ๓ และอภโตภาควมตต จงตรสคาถานวา ความทบคคลถาอาศยมตตสมปทาประกอบความ เพยรโดยอบายแยบคาย เปนผชานาญ ในวชชาและ วมตต อฐผลทงหมดนน อนบคคลยอมได ดวยบญ นธน. พรรณนาบทของคาถานน มดงนวา ชอวา สมปทาเพราะเปนเครอง สาเรจผล คอถงความเจรญแหงคณสมปทา คอมตร ชอวามตรสมปทา. ซง มตรสมปทานน. บทวา อาคมม แปลวา อาศย. บทวา โยนโส ไดแก โดยอบาย. บทวา ปยชโต ไดแก ทาความขยนประกอบ. ชอวา วชชา เพราะเปนเครองรแจง. ชอวา วมตต เพราะเปนเครองหลดพน หรอหลดพน เอง. ทงวชชาทงวมตต ชอวา วชชาและวมตต. ความเปนผชานาญ ในวชชา และวมตตชอวา วชชาวมตตวสภาวะ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 325

สวนการพรรณนาความ มดงตอไปน ความทบคคลอาศยมตรสมปทา คออาศยพระศาสดาหรอสพรหมจารผ เปนทดงแหงความเคารพทานใดทานหนง รบโอวาทและอนศาสนจากทานแลว ประกอบโดยอบายแยบคาย ดวยการปฏบตตามททานสอน เปนผชานาญ ใน วชชา ๓ มบพเพนวาสญาณเปนตน และในวมตตทตางโดยสมาบต ๘ และ พระนพพาน ทมาอยางนวา ในธรรมเหลานน วมตตคออะไร คอความ หลดพนอนยงแหงจตและนพพาน โดยอรรถวา ไมชกชาโดยประการนน ๆ นใด ผลทตรสเปนสวนท แมน พงทราบวาอฐผลทงหมดนนอน บคคล ยอมไดดวยบญนธน.

พรรณนาคาถาท ๑๕ พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงนพพานสมบตทพงไดดวยอานภาพ แหงบญอนเปน สวนแหงความเปนผชานาญในวชชาและวมตตทกลาวมากอน แลว ทพงบรรลแมโดยอานาจแหงไตรวชชา และอภโตภาควมตต ดวยคาถา นอยางนแลว บดน เพราะเหตททานถงความเปนผบรรลความเปนผชานาญ ในวชชาและวมตต แมเปนผมวชชา ๓ และหลดพนแลว โดยสวน ๒ [คอ เจโตวมตตและปญญาวมตต ] ทานเหลานน มใชไดความเจรญแหงคณม ปฏสมภทาเปนตนไปทงหมด แตความเจรญแหงคณ อนบคคลยอมไดดวย บญสมปทาน แมททาแลวโดยประการนน ๆ โดยเปนปทฏฐานแหงวมตตนน ฉะนน เมอทรงแสดงความเจรญแหงคณแมนน จงตรสคาถานวา ปฏสมภทา วโมกข สาวกบารม ปจเจกโพธ และพทธภมอนใด อฐผลทงหมดนนอนบคคลยอมได ดวยบญนธน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 326

เพราะเหตวา ปญญานใด ทถงความแตกฉานในธรรม อรรถ นรตต และปฏภาณ ทานเรยกวา ปฏสมภทา วโมกข ๘ เหลานใด โดยนยวา ผมรป ยอมเหนรป เปนตน. สาวกบารมนใด ทใหสาเรจสาวกสมบต อนพระสาวก ทงหลายของพระผมพระภาคเจา พงบรรล. ปจเจกพทธโพธใด ทใหสาเรจ ความเปนพระสยมภ และพทธภมใด ทใหสาเรจความเปนผสงสดแหงสรรพ- สตว อฐผลทตรสเปนสวนท ๕ แมนพงทราบวา อฐผลทงหมดนน อนบคคล ยอมไดดวยบญนธน ซงเขาทาแลวโดยชอบ. พรรณนาคาถาท ๑๖ พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงผลทตรสไววา เทวดาและมนษย ทงหลาย ปรารถนาอฐผลใด ๆ อฐผลทงหมดนน อนบคคลยอมไดดวยบญนธน เปนอยาง ๆ ไปดวยคาถา ๕ คาถาเหลานนอยางนแลว บดน เมอทรงสรรเสรญ บญสมปทา ทเขาจกนวาเปนนธทอานวยผลทนาปรารถนาทกอยางน ทงหมด จงทรงจบเทศนาดวยคาถานวา บญสมปทานนมประโยชนมากอยางน เพราะฉะนน บณฑตผมปญญา จงสรรเสรญความเปนผทาบญไวแลว. พรรณนาบทแหงคาถานน ดงน. บทวา เอว เปนคาแสดงความท ลวงแลว. ชอวา มหตถกา เพราะมประโยชนมาก. ทานอธบายวา เปน ไปเพอประโยชนอยางใหญ. ปาฐะวา มหทธกา ดงนกม. บทวา เอสา เปนคาอเทศ [กระท] ยกบญสมปทา ทตรสตงตน แตบทนวา ยสส ทาเนน สเลน จนถงบทวา กยราถ ธโร ปาน ดวยคาอเทศนน. ศพทวา ยทท เปนนบาต ลงในอรรถทาใหพรอมหนากน. เพอทรงอธบายบทอเทศท ทรงยกขนวา เอสา จงทรงทาใหพรอมหนากนวา ยา เอสา ดวยศพทนบาต วา ยทท นน. ความถงพรอมแหงบญทงหลาย ชอวาบญสมปทา. บทวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 327

ตสมา เปนคาแสดงเหต. บทวา ธรา ไดแก ผมปญญา. บทวา ปสสนต แปลวา สรรเสรญ. บทวา ปณฑตา ไดแก ผถงพรอมดวยปญญา. บทวา กตปต แปลวา ความเปนผทาบญไวแลว. สวนการพรรณนาความมดงนวา พระผมพระภาคเจาครนทรงสรร- เสรญบญนธมความเปนผมพรรณะงามเปนตน มพทธภมเปนทสด ซงพอ ทบคคลจะพงบรรลไดดวยอานภาพแหงบญสมปทา ดงนแลว บดน เมอ ทรงประมวลแสดงตามขอนนนนแล เมอทรงยกความทบญสมปทา ตามทกลาว แลวมประโยชนมาก ดวยความนนนนแหละ จงตรสวา ขอทบญสมปทาซง เราแสดงโดยนยวา ยสส ทาเนน สเลน อยางน เพราะฉะนน บณฑต ผมปญญา เชนเราจงสรรเสรญความเปนผทาบญไวแลว ซงมอาการและโวการ คอขนธมาก ดวยคาทกลาวในทนมวา นธไมสาธารณะแกคนอน ๆ อนโจร ลกไปไมไดเปนตน และทไมไดกลาวไว [ในทน] มวา ดกอนภกษทงหลาย พวกเธออยากลวบญเลย คาวาบญเปนชอของความสข ดงนเปนตน ดวยคณ ตามทเปนจรง เพราะไมครานในการแสดงธรรม อนนามาซงประโยชนสขแก สตวทงหลาย มใชสรรเสรญดวยเขาขางพรรคพวกตน. จบเทศนา อบาสกนน กตงอยในโสดาปตตผลพรอมดวยชนเปนอน มาก และเขากเขาเฝาพระเจาปเสนทโกศลกราบทลความขอนน. พระราชาทรง ยนดอยางเหลอเกน ทรงชมวา ดจรง คฤหบด ดจรงแล คฤหบด ทานฝง ขมทรพย ทแมเรากนาไปไมได ไดทรงทาการบชาเปนอยางมากแกอบาสกผ นนแล. จบอรรกถานธกณฑสตร แหง อรรถกถาขททกปาฐะ ชอปรมตถโชตกา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 328

เมตตสตร

วาดวยการแผเมตตาในสตวทงปวง พระผมพระภาคเจา ตรสสอนพวกภกษผอยปาวา [๑๐] กจนนใด อนพระอรยะบรรลบทอนสงบ ทาแลว กจนนอนกลบตรผฉลาดพงทา กลบตรนน พงเปนผอาจหาญ ตรงและตรงดวยด พงเปนผวางาย ออนโยน ไมมอตมานะ พงเปนผสนโดษ เลยงงาย เปนผมกจนอย ประพฤตเบากายจต พงเปนผมอนทรสงบ มปญญารกษาตว เปน ผไมคะนอง ไมตดในสกลทงหลาย วญชนตเตยนชนทงหลายอนได ดวยกรรม ลามกอนได กไมพงประพฤตกรรมอนลามกนน พงแผไมตรจตไปในหมสตววา ขอสตวทงปวง จงเปนผมสข มความเกษม มตนถงความสขเถด สตวมชวตทงหลาย เหลาใดเหลาหนงมอย ยง เปนผสะดง [มตณหา] หรอเปนผมนคง [ไมมตณหา] ทงหมดไมเหลอเลย. เหลาใดยาวหรอใหญ ปานกลางหรอนน ผอม หรออวน. เหลาใดทเราเหนแลว หรอมไดเหน เหลาใด อยในทไกลหรอไมไกล ทเกดแลว หรอทแสวงหา ภพเถด.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 329

ขอสตวทงปวงเหลานน จงเปนผมตนถงความสข เถด. สตวอนไมพงขมเหงสตวอน ไมพงดหมนอะไร ๆ เขา ไมวาในทไร ๆ เลย ไมพงปรารถนาทกขแกกน และกน เพราะความกรวโกรธ และเพราะความคม แคน. มารดาถนอมบตรคนเดยวผเกดในตน ดวยชวต ฉนใด พงเจรญเมตตามในใจไมมประมาณ ในสตว ทงปวง แมฉนนน. พงเจรญเมตตามในใจไมมประมาณ ในโลก ทงปวง ทงเบองบน เบองลาง เบองขวาง เปนธรรม อนไมคบแคน ไมมเวร ไมมศตร. ผเจรญเมตตานน ยนกด เดนกด นงกด นอน กด เปนผปราศจากความงวงนอน [คอไมงวงนอน] เพยงใด กพงตงสตนนไวเพยงนน. ปราชญทงหลายเรยกการอยนวา พรหมวหาร ในพระศาสนาน. มเมตตา ไมเขาถงทฏฐ [สกกายทฏฐ] เปนผ มศล ถงพรอมดวยทสสนะ [สมมาทฏฐในโสดาปตต มรรค] นาความหมกมนในกามทงหลายออกไปได ก ยอมไมเขาถงการนอนในครรภอก โดยแทแล. จบเมตตสตร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 330

อรรถกถาเมตตสตร ประโยชนของการตงสตร บดน ถงลาดบการพรรณนาความของเมตตสตร ซงยกตงไวในลาดบ ตอจากนธกณฑสตร. ในทน ขาพเจาจกกลาวประโยชนของการตงเมตตสตรนน แลว ตอจากนน พงทราบการชแจงบทเหลานนวา เมตตสตรนนผใดกลาว กลาว เมอใด กลาวทใดและกลาวเพราะเหตใด ชาระนทานแลวจงจกทาการพรรณนา ความของเมตตสตรนน. ในเมตตสตรนน เพราะเหตทตรสบญสมปทามทาน ศลเปนตนดวย นธกณฑสตร. เมอบคคลทาเมตตาในสตวทงหลาย บญสมปทานน ยอมมผล มาก จนถงสามารถใหบรรลพทธภมได ฉะนน ขาพเจาจงยกเมตตสตรขน ตงในทน เพอแสดงวาเมตตาเปนอปการะแกบญสมปทานน หรอเพราะเหต ขาพเจาครนแสดงกรรมฐานอนสามารถละโทสะ. ดวยทวตตงสาการ สาหรบ ชนทงหลาย ผนบถอพระศาสนาดวยสรณะแลวตงอยในศลดวยสกขาบททง หลาย และสามารถละโมหะดวยกมารปญหา จงแสดงวาความประพฤตสรณะ เปนตนนน เปนมงคลและรกษาตนเองดวยมงคลสตร แสดงการรกษาผอนอน เหมาะแกมงคลนนดวยรตนสตร แสดงการเหนภตบางพวกในบรรดาภต ทงหลายทกลาวไวในรตนสตร และความวบตของเหลาชนทประมาทในบญ สมบต ดงทกลาวแลว ดวยตโรกฑฑสตร และแสดงสมบตอนเปนปฏปกษ ตอวบตทกลาวไวในตโรกฑฑสตร ดวยนธกณฑสตร แตยงมไดแสดงกรรม- ฐานทสามารถละโทสะ ฉะนน เพอแสดงกรรมฐานอนสามารถละโทสะนน ขาพเจาจงยกเมตตสตรนขนตงในทน. เมอเปนดงนน ขททกปาฐะ จงยอมจะ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 331

บรบรณดวยด ขอทกลาวมาดงน เปนประโยชนแหงการตงเมตตสตรนนไว ในทน.

การชาระนทาน บดน ขาพเจายกมาตกาหวขอนใดไววา พงทราบการชแจงบทเหลานวา เมตตสตรนผใด กลาว กลาวเมอใด กลาวทใด และกลาวเพราะเหต ใด ขาพเจาชาระนทานแลวจงจกทาการพรรณนาความ แหงเมตตสตรนน ดงน. ในมาตกาหวอนน พงทราบการชแจงบทเหลานนและการชาระนทาน โดยสงเขปอยางนกอนวา เมตตสตรน พระผมพระภาคเจาพระองคเดยวตรส พระสาวกเปนตน มไดกลาว. กแตวา เมอใด ภกษทงหลายถกเทวดาทงหลาย รบกวนขางภเขาหมวนต จงพากนมาเฝาพระผมพระภาคเจา เมอนน พระผม พระภาคเจาจงตรสเมตตสตรนน เพอปองกนและเพอเปนกรรมฐานสาหรบ ภกษเหลานน. สวนโดยพศดาร พงทราบอยางน. สมยหนง ใกลดถเขาจาพรรษา พระผมพระภาคเจาประทบอยกรง สาวตถ. สมยนน ภกษทงหลายจากชาวเมองตาง ๆ จานวนมาก รบกรรมฐาน ในสานกพระผมพระภาคเจาแลว ประสงคจะเขาจาพรรษาใน ทนน ๆ จงเขาเฝา พระผมพระภาคเจา ไดยนวาสมยนน พระผมพระภาคเจา ตรสกรรมฐาน ทงหลายทอนกลแกจรตจานวน ๘๔,๐๐๐ ประเภท โดยนยนคอ อสภกรรม- ฐาน ๑๑ อยาง คอ อสภทมวญญาณและไมมวญญาณ สาหรบคนราคจรต, กรรมฐานมเมตตากรรมฐานเปนตน ๔ อยาง สาหรบคนโทสจรต, กรรมฐาน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 332

มมรณสสตกรรมฐานเปนตนสาหรบคนโมหจรต, กรรมฐานมอานาปานสสต และปฐวกสณเปนตนสาหรบคนวตกจรต, กรรมฐานมพทธานสสตกรรมฐาน เปนตนสาหรบคนสทธาจรต, กรรมฐานมจตธาตววตถานกรรมฐานเปนตน สาหรบคนพทธจรต. ลาดบนน ภกษประมาณ ๕๐๐ รป เรยนกรรมฐานในสานกพระผม- พระภาคเจา กาลงแสวงหาเสนาสนะทเปนสปปายะและโคจรคาม เดนไปตาม ลาดบ ไดพบภเขา พนศลาคลายมณสคราม ประดบดวยราวปาสเขยวมรมเงา ทบเยน มภมภาคเกลอนดวยทรายเสมอนแผนเงนขายมกดา ลอมดวยชลาลย ทสะอาดเยนด ตดเปนพดเดยวกบปาหมวนต ในปจจนตประเทศ. ภกษ เหลานน พกอยคนหนง ณ ทนน เมอราตรรงสวางทาสรรกจแลว กพากนเขา ไปบณฑบาตยงหมบานแหงหนงใกล ๆ นนเอง หมบานประกอบดวยตระกล ๑,๐๐๐ ตระกล ซงอาศยอยกนหนาแนนในหมบานนน มนษยทงหลายมศรทธา ปสาทะ พวกเขาเหนภกษทงหลายเทานน กเกดปตโสมนส เพราะการเหน บรรพชตในปจจนตประเทศหาไดยาก นมนตภกษเหลานนใหฉนแลว กวอน ขอวา ทานเจาขา ขอทานอยในทนตลอดไตรมาสเถด แลวชวยกนสรางกฏ สาหรบทาความเพยร ๕๐๐ หลง จดแจงเครองอปกรณทกอยาง มเตยง ตง หมอนาฉน นาใชเปนตน ณ ทนน. วนรงขน ภกษทงหลายเขาไปบณฑบาตยงหมบานตาบลอน. ในหม บานแมนน มนษยทงหลาย กบารงอยางนนเหมอนกน ออนวอนใหอยจา พรรษา. ภกษทงหลายรบนมนตโดยมเงอนไขวา เมอไมมอนตราย จงพากน เขาไปยงราวปานน เปนผปรารภความเพยรตลอดทงกลางคนกลางวน ตระฆง บอกยาม เปนผมากดวยโยนโสมนสการอยจงเขาไปนงทโคนไม. รกขเทวดาทง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 333

หลาย ถกเดชของเหลาภกษผศลกาจดเดชเสยแลว กลงจากวมานของตน ๆ พาพวกลก ๆ เทยวระหกระเหนไป เปรยบเหมอนเมอพระราชา หรอราชมหา- อมาตย ไปยงทอยของชาวบาน ยดโอกาสทวางในเรอนทงหลาย ของพวกชาว บาน พวกชาวบานกตองออกจากบานไปอยทอน กไดแตมองดอยไกล ๆ ดวยหวงวา เมอไรหนอ ทานจงจกไปกน ฉนใด เทวดาทงหลายตองละทง วมานของตน ๆ กระเจดกระเจงไป ไดแตมองดอยไกล ๆ ดวยหวงวา เมอไร หนอ ทานจงจกไปกน กฉนนนเหมอนกน. แตนน เทวดาทงหลายกรวมคด กนอยางนวา ภกษทงหลาย เขาพรรษาแรกแลว จกอยกนตลอดไตรมาสแน แตพวกเราไมอาจจะพาพวกเดกอยอยางระหกระเหนไดนาน ๆ เอาเถด พวกเราจกแสดงอารมณทนากลวแกภกษทงหลาย. เทวดาเหลานน จงเนรมต รปยกษทนากลว ยนอยขางหนา ๆ เวลาภกษทงหลายทาสมณธรรมตอนกลาง คน และทาเสยงทนาหวาดกลว เพราะเหนรปเหลานน และไดยนเสยงนน หวใจของภกษทงหลาย กกวดแกวง ภกษเหลานน มผวเผอดและเกดเปน โรคผอมเหลอง ดวยเหตนน ภกษเหลานนจงไมอาจทาจตใหมอารมณเดยวได เมอจตไมมอารมณเดยวสลดใจบอย ๆ เพราะความกลว สตของภกษเหลานน กหลงเลอนไป แตนน อารมณทเหมน ๆ กประจวบแกภกษเหลานน ซงม สตหลงลมแลว. มนสมองของภกษเหลานน กเหมอนถกกลนเหมนนนบบคน โรคปวดศรษะกเกดอยางหนก. ภกษเหลานน กไมยอมบอกเรองนนแกกนและ กน. ตอมาวนหนง เมอภกษทกรปประชมกนในเวลาบารงพระสงฆเถระ. พระสงฆเถระกถามวา ผมอาย เมอพวกทานเขาไปในราวปาน ผวพรรณดบรสทธ ผดผองอยางเหลอเกนอย ๒ - ๓ วน ทงอนทรยกผองใส แตบดน ในทนพวก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 334

ทานซบผอม ผวเผอด เปนโรคผอมเหลอง ในทนพวกเธอไมมสปปายะหรอ. ลาดบนน ภกษรปหนงกลาววา ทานขอรบ ตอนกลางคนกระผมเหนและได ยนอารมณทนากลวอยางน ๆ สดแตกลนเชนน ดวยเหตนน จตของกระผมจง ไมตงมนเปนสมาธ. ภกษเหลานนทกรปจงพากนบอกเรองนน โดยอบายน เหมอนกน. พระสงฆเถระกลาววา ผมอาย พระผมพระภาคเจาทรงบญญตการ เขาจาพรรษาไว ๒ อยาง กเสนาสนะนไมเปนสปปายะแกพวกเรา มาเถดผมอาย พวกเราจะพากนไปเฝาพระผมพระภาคเจา ทลถามถงเสนาสนะทเปนสปปายะอน ๆ ภกษเหลานน รบคาพระเถระวาดละขอรบ ทกรปกเกบงาเสนาสนะ ถอบาตร จวรไมบอกกลาวใคร ๆ ในตระกลทงหลาย พากนจารกไปทางกรงสาวตถ ก ถงกรงสาวตถตามลาดบแลว กพากนเขาเฝาพระผมพระภาคเจา. พระผมพระภาคเจา ทรงเหนภกษเหลานนจงตรสวา ดกอนภกษ ทงหลาย เราบญญตสกขาบทไววา ภกษไมพงเทยวจารกไปภายในพรรษา เหตไร พวกเธอจงยงจารกกนอยเลา. ภกษเหลานน จงกราบทลเรองทงหมด แดพระผมพระภาคเจา. พระผมพระภาคเจาทรงนก กไมทรงเหนเสนาสนะท เปนสปปายะอนสาหรบภกษเหลานน ทวชมพทวป โดยทสด แมแตเพยงตงม ๔ เทา ดงนน จงตรสบอกภกษเหลานนวา ดกอนภกษทงหลาย เสนาสนะท เปนสปปายะอนสาหรบพวกเธอไมมดอก พวกเธออยในทนนนนแหละจกบรรล ธรรมเปนทสนอาสวะ ไปเถดภกษทงหลาย พวกเธอเขาไปอาศยเสนาสนะนน นนแหละอยกนเถด แตถาวาพวกเธอปรารถนาความไมมภยจากเทวดาทงหลาย กจงพากน เรยนพระปรตรน . ดวยวาพระปรตรนจกเปนเครองปองกน และจก เปนกรรมฐานสาหรบพวกเธอ ดงน แลวจงตรสพระสตรน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 335

แตอาจารยพวกอนอกกลาววา พระผมพระภาคเจาตรสพระดารสนวา ไปเถดภกษทงหลาย พวกเธอจงเขาไปอาศยเสนาสนะนนนนแหละ อยกนเถด แลวจงตรสวา อนงเลา ภกษผอยปาควรรจกบรหาร. บรหารอยางไร. บร- หารอยางนคอ แผเมตตา ๒ เวลา คอทาเวลาเยนและเชา ทาพระปรตร ๒ เวลา เจรญอสภ ๒ เวลา เจรญมรณสสต ๒ เวลา และนกถงมหาสงเวควตถ ๘ ทง ๒ เวลา ชาต ชรา พยาธ มรณะ. อบายทกข ๔ ชอมหาสงเวควตถ ๘. อกนยหนง ชาตชราพยาธมรณะ ๔ อบายทกขเปนท ๕ ทกขมวฏฏะ เปนมลในอดต ๑ ทกขมวฏฏะเปนมลในอนาคต ๑ ทกขมการแสวงอาหารเปน มล ในปจจบน ๑. พระผมพระภาคเจาครน ทรงบอกการบรหารอยางนแลว จงไดตรสพระสตรนเพอเปนเมตตา เพอเปนพระปรตรและเพอฌานอนเปน บาทแหงวปสสนาแกภกษเหลานน. พงทราบการชแจงบทเหลานนวา เยน วตต ยทา ยตถ ยสมา เจ และการชาระนทาน ดวยประการฉะน. มาตกาหวขอนนใด ขาพเจาตงไววา เยน วตต ยทา ยตถ ยสมา เจเตส ทปนา นทาน โสธยตวา. มาตกาหวขอนน เปนอนขาพเจากลาว พศดารแลว โดยอาการทงปวง ดวยกถามประมาณเพยงน.

พรรณนาคาถาท ๑ บดน จะเรมพรรณนาความแหงพระสตรนน ททาการชาระนทานแลว อยางน เพราะขาพเจากลาวไววา จงจกทาการพรรณนาความแหงพระสตรนน ดงน. ในคาถานน จะเรมพรรณนาบทแหงคาถานวา กรณยมตถกสเลน กอน ดงน. บทวา กรณย แปลวา พงทา อธบายวา ควรแกการทา. ปฏปทา ชอวาอรรถ หรอประโยชนเกอกลแกคนอยางใดอยางหนงประโยชน เกอกลนนทงหมด ทานเรยกวาอรรถะ เพราะไมมกเลสดงขาศก ชอวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 336

อรณยะ เพราะอนบคคลพงเขาถง. อนผฉลาดในประโยชน ชอวาอตถกสละ ทานอธบายวา อนผเฉยบแหลมในประโยชน. บทวา ย เปนปฐมาวภตตแสดง ความไมแนนอน. บทวา ต เปนทตยาวภตตแสดงความแนนอน. หรอวา คาวา ย ต แมทงสอง เปนปฐมาวภตต. คาวา สนต ปท เปนทตยาวภตต. บรรดาคาทงสองนน ทชอวา สนตะ เพราะเปนลกษณะ. ทมชอวาปทะ เพราะ อนบคคลพงถง คานเปนชอของพระนพพาน. บทวา อภสเมจจ แปลวา บรรลแลว. ผใดยอมอาจ เหตนน ผนน ชอวา สกกะผอาจ. ทานอธบาย วา ผสามารถ ผอาจหาญ. บทวา อช ไดแก ผประกอบดวยความตรง. ผใดตรงดวยดเหตนน ผนน ชอวา สหช ผตรงดวยด. ความวางายมในผ นน เหตนน ผนน ชอวา สวโจ ผวางาย. บทวา อสส แปลวาพงม พงเปน. บทวา มท ไดแก ผประกอบดวยความออนโยน. ผใดไมมอตมานะ เหตนน ผนน ชอวา อนตนาน ไมมอตมานะ. สวนการพรรณนาความในคาถาท ๑ ดงน. จะวนจฉยในคาวา กรณยมตถกสเลน ยนต สนต ปท อภ- สเมจจ นกอน. กรณยะ กม อกรณยะ กม. ในสองอยางนน โดย สงเขป สกขา ๓ ชอวา กรณยะ. ศลวบต ทฏฐวบต อาจารวบต อาชววบต ดงกลาวมาอยางนเปนตน ชอวา อกรณยะ. อนง อตถโกศลกม อนตถ- โกศลกม. ใน ๒ อยางนน ผใดบวชในพระศาสนานไมประกอบตนไวโดยชอบ เปนผมศลขาด อาศยอเนสนาการแสวงหาทไมสมควร ๒๑ อยางเลยงชวต คอ ๑ ใหไมไผ ๒ ใหใบไม ๓ ใหดอกไม ๔ ใหผลไม ๕ ใหไมชาระฟน ๖ ใหนาลางหนา ๗ ใหนาอาบ ๘ ใหผงทาตว ๙ ใหดนถตว ๑๐ ประจบ ๑๑ พดจรงปนเทจ ๑๒ เลยงลกใหเขา ๑๓ รบใชคฤหสถ ๑๔ ทาตวเปนหมอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 337

๑๕ ทาตวเปนทต ๑๖ รบสงขาวคฤหสถ ๑๗ ใหขาวของหวงผลตอบแทน ๑๘ แลกเปลยน ๑๙ เปนหมอดพนท ๒๐ เปนหมอดฤกษ ๒๑ เปนหมอดลกษณะ. และประพฤตอโคจร ๖ คอ ๑ หญงแพศยา ๒ หญงหมาย ๓ หญงสาวแก ๔ บณเฑาะก ๕ ภกษณ ๖ รานเหลา. คลกคลกบคฤหสถ คอพระราชา อมาตยของพระราชา เดยรถย สาวกเดยรถย ดวยการคลกคลอน ไมสมควร. เสพคบ เขาใกลตระกลทไมมศรทธาปสาทะ ไมเปนดงบอนา ดาและบรภาษ หวงแตสงทไมมประโยชนไมเกอกล ไมผาสก ไมปลอดโยคะ แกภกษ ภกษณ อบาสก อบาสกา ผนชอวา ผฉลาดในสงทไมมประโยชน. อนง ผใดบวชในพระศาสนาน ประกอบตนโดยชอบ ละอเนสนา ปรารถนาแตจะตงอยในจตปารสทธศล บาเพญปาตโมกขสงวรศลดวยศรทธา เปนสาคญ บาเพญอนทรยสงวรศลดวยสตเปนสาคญ บาเพญอาชวปารสทธศล ดวยความเพยรเปนสาคญ บาเพญการเสพปจจยดวยปญญาเปนสาคญ ผน ชอวา ผฉลาดในประโยชน. อนง ผใดชาระปาตโมกขสงวรศล โดยชาระอาบต ๗ กอง ชาระ อนทรยสงวรศล โดยไมใหอภชฌาเปนตนเกด ในอารมณทกระทบในทวาร ๖ ชาระอาชวปารสทธศล โดยเวนอเนสนา และเสพแตปจจยทวญชนสรรเสรญ และทพระพทธเจา สาวกของพระพทธเจาสรรเสรญ ชาระการเสพปจจย โดย การพจารณาปจจยตามทกลาว และชาระสมปชญญะ โดยการพจารณาโดยเปน สาตถกสมปชญญะเปนตน ในการเปลยนอรยาบถทง ๔ แมผน กชอวา ผ ฉลาดในประโยชน. อนง ผใดรวา ผาสกปรก อาศยนาเคม กทาใหสะอาดได กระจก อาศยเถา กทาใหสะอาดได ทองอาศยเบาหลอมกทาใหผองแผวได ฉนใด

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 338

ศลอาศยญาณกผองแผวไดฉนนน แลวชาระดวยนาคอญาณ กทาศลใหบรสทธ ได เปรยบเหมอนนกตอยตวดรกษาไข เนอทรายจามรรกษาขนหาง นาร มบตรคนเดยวรกษาบตรคนเดยวทนารก บรษมดวงตาขางเดยวรกษาดวงตา ขางเดยวนนไว ฉนใด ผไมประมาทอยางเหลอเกน กรกษาศลขนธของตน ฉนนน เขาพจารณาทงเยนเชา กไมพบโทษแมประมาณนอย แมผน กชอวา ผฉลาดในประโยชน. อนงเลา ผใดตงอยในศล ทไมทาความเดอดรอน ยอมประคองปฏปทา เครองขมกเลส. ครนประคองปฏปทานนแลว ยอมทาบรกรรมในกสณ ครน ทาบรกรรมในกสณแลว ยอมยงสมาบตทงหลายใหเกด แมผน กชอวา ผฉลาดในประโยชน. อนงเลา ผใดออกจากสมาบต พจารณาสงขารทงหลายยอมบรรล พระอรหต ผนเปนยอดของผฉลาดในประโยชน. ชนเหลานนใดเปนผฉลาดใน ประโยชนอนทานสรรเสรญแลว โดยเพยงตงอยในศล ทไมทาความเดอดรอน หรอโดยเพยงประคองปฏปทาเครองขมกเลส ชนเหลานน ทานประสงควา ผ ฉลาดในประโยชนในอรรถน. และภกษเหลานน กเปนอยางนน. ดวยเหต นน พระผมพระภาคเจาทรงหมายถงภกษเหลานน จงตรสดวยเทศนาเปน บคลาธษฐานอยางหนงวา กรณยมตถกสเลน อนผฉลาดในประโยชน พงทาดงน. ตอแตนน เมอภกษเหลานน เกดความสงสยวากจอะไรทตองทา พระ ผมพระภาคเจาจงตรสวา ยนต สนต ปท อภสเมจจ. ในคานมอธบาย ดงน. พระพทธะและอนพทธะทงหลายตางสรรเสรญกจทผประสงคจะบรรล สนตบทโดยการแทงตลอดแลวอยพงทา กในคานพงทราบวา คาวา ย ขาพ-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 339

เจากลาวไวขางตนบทคาถานนนแลว ยอมเปนไปโดยอธการวา กรณย คอ ต สนต ปท อภสเมจจ. แตเพราะเหตทความน มปาฐะทตองเตมคาท เหลอ ฉะนนขาพเจาจงกลาววา วหรตกาเมน. อกอยางหนง ในคานพงทราบอธบายอยางนวา คาวา สนต ปท อภสเมจจ ยอมเปนไปโดยอธการวา กจนนได อนผประสงคจะรบทคอ พระนพพานวา สนตะ สงบ ดวยโลกยปญญา โดยไดฟงกนมาเปนตน จะบรรลบทคอนพพานนนพงทา. อกนยหนงครนเมอตรสวา กรณยมตถกส- เลน เมอภกษทงหลายพากนคดวาอะไร จงตรสวา ยนต สนต ปท อภสเมจจ. นยนนพงทราบอธบายอยาง น กจใดอนบคคลรบทอนสงบดวย โลกยปญญาแลว พงทาพงประกอบกจนนกควรทา ทานอธบายวากจนนควร แกการทาทงนน. ถามวา กจนนคออะไร. ตอบวา กจอะไรอนพงมอยนอกจากอบาย บรรลนพพานบทนน. กจนนขาพเจากลาวไวแลวดวยบทตนอนแสดงสกขา ๓ เพราะอรรถวาควรแกการทา กจรงอย ถงอยางนนในการพรรณนาความแหง คานน ขาพเจากไดกลาวไวแลววา กรณยะ กม อกรณยะ กม. ในสอง อยางนน โดยสงเขป สกขา ๓ ชอวา กรณยะ. แตเพราะทรงแสดงไวสงเขป เกนไป บรรดาภกษเหลานน บางพวกกไมร. แตนนเมอตรสกจโดยเฉพาะ อยางยงทภกษผอยปาควรทาใหพสดาร เพอใหพวกภกษทไมรไดรจงตรสกง คาถานกอนวา สกโก อช จ สหช จ สวโจ จสส มท อนตมาน. ทานอธบายไววาอยางไร. ทานอธบายวา ภกษผอยปา ประสงคจะ บรรลสนตบทอย หรอบรรลสนตบทนน ดวยโลกยปญญาแลว ปฏบตเพอบรรล สนตบทนน ไมอาลยในกายและชวต ดวยประกอบดวยปธานยงคะขอ ๒ และ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 340

๔ พงเปนผอาจปฏบตเพอแทงตลอดสจจะ กรณยกจทควรทาไร ๆ นนใด ไมวาสงตาของสพรหมจาร ในการบรกรรมกสณสมาทานวตรเปนตน และใน การซอมแซมบาตรจวรเปนตนของตน กพงอาจ พงขยน ไมเกยจครานสามารถ ใน รณยกจ เหลานน และในกจเชนนน อยางอนกเหมอนกน. แมเมอเปน ผอาจ กพงเปนผตรงดวยการประกอบดวยปธานยงคะขอท ๓. แมเมอเปนผ ตรงกพงเปนผตรงดวยด ดวยเปนผตรงคราวเดยว หรอดวยเปนผตรงในเวลา ยงหนม ดวยไมถงสนโดษแตทาไมยอหยอนบอยๆ จนตลอดชวต. หรอวา ชอวา ตรง (อช) เพราะทาดวยความไมอวดด ชอวา ตรงด (สหช) เพราะ ไมมมายา. หรอวา ชอวา ตรง เพราะละความคดทางกายและวาจา ชอวา ตรงด เพราะละความคดทางใจ. หรอชอวา ตรง เพราะไมอวดคณทไมม จรง ชอวา ตรงด เพราะไมอดกลนตอลาภทเกดเพราะคณทไมมจรง. พง ชอวาเปนผตรงและตรงด ดวยอารมมณปนชฌานและลกขณปนชฌาน ดวย สกขาขอ ๒ - ๓ ขางตน และดวยปโยคสทธและอาสยสทธ ดวยประการฉะน. ภกษมใชพงเปนผตรงและตรงดอยางเดยวดอก ทแทพงเปนผวางาย อกดวย. กบคคลใดถกทานวากลาววา ทานไมควรทาขอน กพดวาทานเหน อะไรทานไดยนอยางไร ทานเปนอะไรกบเราจงพด เปนอปชฌาย อาจารย เพอน เหนเพอนคบหรอ หรอเบยดเบยนผนนดวยความนงเสย หรอยอมรบแลวไมทา อยางนน ผนน ชอวายงอยไกลการบรรลคณวเศษ. สวนผใดถกทานโอวาท กกลาววา ดละ ทานขอรบ ทานพดด. ขนชอวาโทษของตนเปนของเหนไดยาก ทานเหนกระผมเปนอยางน โปรดอาศยความเอนดวากลาวอกเถด กระผมไม ไดรบ โอวาทจากสานกทานเสยนาน และปฏบตตามททานสอน ผนน ชอวา อยไมไกลการบรรลคณวเศษ เพราะฉะนน บคคลรบคาของผอนแลวกระทา อยางน. พงชอวาเปนผวางาย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 341

อนง เปนผวางายอยางใด กพงเปนผออนโยนอยางนน . บทวา มท ความวา ภกษถกพวกคฤหสถใชในการเปนทตไปรบสงขาวเปนคน กไมทา ตามออนแอในกจนน เปนผแขงกราวเสย พงเปนผออนโยน ในวตรปฏบต และพรหมจรรยทงสน ทนตอการไมตองรบใชในกจนน เหมอนทองทชางตก แตงดวยด. อกอยางหนง บทวา มท ไดแกเปนผไมมหนาสยว คอเปนผม หนาเบกบาน เจรจาแตคาทใหเกดสข ตอนรบแขก พงเปนเหมอนผลงสทานา ทดโดยสะดวก มใชแตเปนผออนโยนอยางเดยวดอก พงเปนผไมมอตมานะ ดหมนเขาดวย. ไมพงดหมนผอนดวยวตถแหงการดหมน มชาตและโคตร เปนตน พงมใจเสมอดวยเดกจณฑาลอย เหมอนทานพระสารบตรเถระฉะนน.

พรรณนาคาถาท ๒ พระผมพระภาคเจาครนตรสกรณยกจโดยเฉพาะอยางยงของภกษผอย ปา ซงประสงคจะบรรลสนบทอย หรอปฏบตเพอบรรลสนตบทนนอยางน แลว มพระพทธประสงคจะตรสยงในรปกวานนอก จงตรสคาถาท ๒ วา สนตสสโก จ เปนตน. ในคาถาท ๒ นน ภกษชอวา สนโดษ เพราะสนโดษดวยสนโดษ ๑๒ อยาง มประเภททกลาวไวแลวในมงคลขอนวา สนตฏ จ กตตา น. อกนยหนง ภกษใดยอมยนด เหตนน ภกษนน ชอวา ตสสกะ ผยนด ภกษผยนดดวยของตนเอง ผยนดดวยของทมอย ผยนดดวยอาการสมาเสมอ เหตนน จงชอวาสนตสสกะผสนโดษ. ในลกษณะ ๓ อยางนน ปจจย ๔ ท ทานยกขนแสดงในโรงอปสมบทอยางนวา ปณฑยาโลปโภชน นสสาย อาศยโภชนะ คอคาขาวทหามาดวยปลแขงเปนตน และตนกรบไวแลว ชอวา ของ ๆ ตน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 342

ภกษไมแสดงอาการผดปกตในเวลารบและในเวลาบรโภค ยงอตภาพ ใหเปนไป ดวยปจจยของตนนน ดกตาม ไมดกตาม ทเขาถวายโดยเคารพ และไมเคารพกตาม เรยกวา ผยนดดวยของ ๆ ตน. ของใด ไดมาแลวมอยแกคน ของนนชอวา มอย. ภกษยนดดวย ของมอยนนนนแล ไมปรารถนาของนอกจากนน ละความเปนผปรารถนาเกน สวนเสย [มกมาก] เรยกวา ผยนดดวยของมอย. การละความยนดยนราย ในอฏฐารมณและอนฎฐารมณ ชอวา สมา เสมอ. ภกษยนดในอารมณทงปวงดวยอาการสมาเสมอนน เรยกวา ผยนด ดวยอาการสมาเสมอ. ชอวา สภระ เพราะเขาเลยงโดยงาย. ทานอธบายวาผทเขาเลยงงาย. ภกษใด เมอมนษยเอาบาตรบรรจเตมดวยขาวสาลเนอและขาวสกเปนตนถวาย แลว แสดงภาวะหนาเสย และใจเสย พดวา พวกทานใหอะไร หมนบณฑ- บาตนนตอหนาเขา ใหแกสามเณรและคฤหสถเปนตนเสย ภกษนน ชอวา ทพภระ ผทเขาเลยงยาก. มนษยทงหลายเหนภกษนนแลว กละเวนเสยแต ไกลทเดยว ดวยกลาววา ภกษเลยงยาก ใครกไมอาจเลยงดได. สวนภกษใด ไดของปอนหรอประณตอยางใดอยางหนงนอยหรอมาก มใจด หนาตาผองใส ยงอตภาพใหเปนไปภกษนนชอวาสภระผเลยงงาย. มนษยทงหลายเหนภกษ นน เปนผสนทสนม กปฏญาณรบเลยงวา พระคณเจาของเราเลยงงาย ภกษ เหนปานน ทานประสงควาเปนสภระผเลยงงาย ในทน. กจของภกษนนนอยเหตนน ภกษนนชอวาอปปกจจะผมกจนอย มใชผขวนขวายดวยกจมากอยางเชน เพลนงาน เพลนคย เพลนคลกคลเปนตน อกอยางหนง เปนผเวนกจ มงานกอสราง การบรโภคของสงฆ การสงสอน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 343

สามเณรและคนวดเปนตน ทวทงวหาร. ทานอธบายวา ทาการปลงผม ตด เลบ ระบมบาตร ซอมจวรเปนตนของตน นอกจากกจคอสมณธรรม. ความประพฤตของภกษนนเบา เหตนน ภกษนน ชอวา สลลหกวตต ผมความประพฤตเบา. ภกษผมบรขารมากบางรป เวลาออกเดนทางกให มหาชนยกบาตร จวร เครองปลาด นามน นาออยงบเปนตน เปนอนมากเดน ศรษะ กระเดยดสะเอวเปนตน อยางใด ภกษใด ไมเปนอยางนน ยอมเปนผม บรขารนอย รกษาแตเพยงสมณบรขารแปดมบาตรจวรเปนตนเทานน เวลาเดน ทาง กถอเดนทางไปเหมอนนกมแตปก ภกษเหนปานนน ทานประสงควา ผมความประพฤตเบา ในทน อนทรยทงหลาย ของภกษนน สงบ เหตนน ภกษนน ชอวา ผมอนทรยสงบ. ทานอธบายวา ผมอนทรยไมฟงซาน ดวยอานาจราคะเปนตน ในอฏฐารมณเปนอาท. บทวา นปโก ไดแก ผเปน วญชน ผแจมแจง มปญญา อธบายวา ผประกอบดวยปญญา เครองตาม รกษาศล ดวยปญญากาหนดปจจยสมจวรเปนตน และดวยปญญากาหนด รสปปายะเจดตางมอาวาสสปปายะเปนตน. ผไมคะนอง เหตนน จงชอวา อปปคพภะ ผไมคะนอง อธบายวา เวนจากการคะนองทางกาย ๘ ฐาน จากการคะนองวาจา ๔ ฐาน และจาก การคะนองทางใจมากฐาน. การทาไมสมควรทางกาย ในสงฆ คณะ บคคล โรงฉน เรอนไฟ ทา อาบนา ทางบณฑบาต และการเขาสละแวกบาน ชอวา การคะนองทางกาย ๘ ฐาน คอ เปนตน อยางนวา ภกษบางรปในพระศาสนาน นงรดเขา หรอ เอาเทาจบเทาในทามกลางสงฆ. ในทามกลางคณะ ในทชมนมบรษท ๔ กเหมอน กน ในบคคลผแกกวา กเหมอนกน . สวนในโรงฉน ภกษไมไหอาสนะแกผ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 344

แกกวา หามอาสนะแกภกษใหมในเรอนไฟ กเหมอนกน . กในเรอนไฟนน ภกษไมขอโอกาสภกษผแกกวา ทาการตดไฟเปนตน . สวนในทาอาบนา ทาน กลาวคานใดวา ไมตองถอวา หนมแก พงอาบนาได ตามลาดบของผมาถง ภกษไมยดคานน มาทหลง กลงนา กดกนภกษผแก และภกษใหม. สวน ในทางบณฑบาต ภกษไปขางหนา ๆ เอาแขนกระทบแขนภกษผแก เพอ ประสงคอาสนะอนเลศนาอนเลศและอาหารอนเลศ. ในการเขาไปสละแวกบาน กมเปนตนอยางนวา ภกษเขาไปกอนภกษผแก ทาการเลนทางกายกบภกษ หนม. การเปลงวาจาไมสมควร ในสงฆ คณะ บคคลและละแวกบาน ชอวา คะนองทางวาจา ๔ ฐาน คอ เปนตนอยางนวา ภกษบางรปในพระศาสนาน ไมขอโอกาสในทามกลางสงฆกลาวธรรม. ในคณะ. ในบคคลผแกกวา ดงท. กลาวมากอนแลวกเหมอนกน. ณ ทนน ภกษ ถกมนษยทงหลายถามปญหา ไมขอโอกาสภกษผแกกวา กตอบปญหาสวนในละแวกบาน ภกษกลาวเปนตน อยางนวา มอะไร ในบานโนน ขาวตมหรอของเคยวหรอของกน ทานจก ใหอะไรแกเรา วนนเราจกเคยว จกกนอะไร จกดมอะไร. แมไมถงความละเมดทางกายวาจา ในฐานะนน ๆ แตกมวตกอนไม สมควรประการตาง ๆ มกามวตกเปนตนทางใจ ชอวา การคะนองทางใจ ม มากฐาน. บทวา กเลส อนนคทโธ ความวา ภกษเขาไปหาตระกลเหลานน ใด ไมตดดวยความอยากไดปจจย หรอดวยการคลกคลทไมสมควรในตระกล เหลานน ทานอธบายวา ไมโศกเศรารวมดวย ไมราเรงรวมดวย ไมสขดวย เมอตระกลเหลานนประสบสข ไมทกขดวย เมอตระกลเหลานนประสบทกข

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 345

หรอเมอกรณยกจทงหลายเกดขน กไมเขาประกอบดวยตนเอง. กคาใดวา อสส ทตรสไวในคานวา สวโจ อสส แหงคาถาน คานน พงประกอบเขากบ บททกบทอยางนวา สนตสสโก จ อสส สภโร จ อสส.

พรรณนาคาถาท ๓ พระผมพระภาคเจา ครนตรสบอกกรณยะ แมยงไปกวานน โดย เฉพาะอยางยง แกภกษผอยปา ซงประสงคจะบรรลสนตบทแลวอย หรอ ประสงคจะปฏบตเพอบรรลสนตบทนน อยางนแลวบดน มพระพทธประสงค จะตรสบอกอกรณยะ จงตรสกงคาถาวา น จ ขทท สมาจเร กจ เยน ว ปเร อปวเทยย. กงคาถานน มความดงน ภกษเมอทากรณยะนอยางน กไมพง ประพฤตกายทจรต วจทจรตและมโนทจรต ทเรยกวา ขททะ คอลามก เมอ ไมประพฤต มใชไมประพฤตแตกรรมหยาบอยางเดยว แมกรรมเลกนอยไร ๆ กไมประพฤต ทานอธบายวา ไมประพฤตลามกกรรมทงจานวนนอย ทงขนาด เลก. แตนน พระผมพระภาคเจา ทรงแสดงโทษทเหนไดเอง ในการ ประพฤตลามกกรรมนนวา เยน ว ปเร อปวเทยย. กในคาน เพราะ เหตทผมใชวญชนเหลาอน ไมถอเปนประมาณ. เพราะอวญชนเหลานน ยงทากรรมไมมโทษหรอมโทษ มโทษนอยหรอมโทษมาก. สวนวญชนทง หลายเทานน ถอเปนประมาณได เพราะวาวญชนเหลานน ใครครวญทบ ทวนแลว ยอมตเตยนผทควรตเตยน สรรเสรญผควรสรรเสรญ. ฉะนน จง ตรสวา ว ปเร.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 346

พระผมพระภาคเจา ครนตรสอปจารแหงกรรมฐาน ตางโดยกรณยะ และอกรณยะ โดยเฉพาะอยางยงแกภกษผอยปา ซงประสงคจะบรรลสนตบท แลวอยหรอประสงคปฏบต เพอบรรลสนตบทนน และแกพวกภกษผประสงคจะ รบกรรมฐาน อยแมทกรป โดยยกภกษผอยปาเปนสาคญ ดวยสองคาถาครง นอยางนแลว บดน จงทรงเรมตรสเมตตากถา โดยนยวา สขโน วา เข- มโน โหนต เปนตน เพอเปนปรตรกาจดภยแตเทวดานน และเพอเปน กรรมฐาน โดยฌานเปนบาทแหงวปสสนา แกภกษเหลานน. บรรดาบทเหลานน บทวา สขโน ไดแก ผพรงพรอมดวยสข. บทวา เขมโน แปลวา ผมความเกษม. ทานอธบายวาผไมมภย ไมมปทวะ บทวา สพเพ ไดแก ไมเหลอเลย. บทวา สตตา ไดแก สตวมชวต บทวา สขตตตา ไดแก ผมจตถงสข. กในคาน พงทราบวา ชอวาผม สข โดยสขทางกาย. ชอวามจตถงสข โดยสขทางใจ, ชอวามความเกษม แมโดยสขทงสองนน หรอโดยไปปราศจากภยและอปทวะทงปวง. กเหตไร จงตรสอยางน. กเพอแสดงอาการแหงเมตตาภาวนา. กเมอเปนอยางน จงควร เจรญเมตตาวา ขอสตวทงปวง จงมสข ดงนบาง วา จงมความเกษม ดงนบาง จงเปนผมตนถงสข ดงนบาง. พรรณนาคาถาท ๔ พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงเมตตาภาวนา โดยสงเขป ตงแต อปจารจนถงอปปนาเปนทสดอยางนแลว บดน เพอทรงแสดงเมตตาภาวนา นน แมโดยพศดาร จงตรสสองคาถาวา เยเกจ เปนตน. อกอยางหนง เพราะเหตทจตถกสะสมอยในอารมณมาก ๆ ยอมไมหยดอยในอารมณเดยว โดยเบองตนเทานน แตจะแลนตดตามประเภทอารมณโดยลาดบ ฉะนน จง ตรสสองคาถาวา เยเกจ เปนตน เพอจตทแลนตดตามไปแลวหยดอย ใน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 347

อารมณอนเปนประเภทแหงทกะหมวดสองแหงสตวและตกะหมวดสามแหงสตว มตสถาวรทกะเปนตน. อกอยางหนง เพราะเหตทอารมณใด ของผใดเปน อารมณทปรากฏชดแลว จตของผนน ยอมตงอยเปนสขในอารมณนน ฉะนน อารมณใดของภกษรปใดในบรรดาภกษเหลานน ปรากฏชดแลว พระผมพระภาค เจามพระพทธประสงคจะใหจตของภกษรปนน ตงอยในอารมณนน จงตรสสอง คาถาวา เยเกจ เปนตน อนแสดงความตางแหงอารมณเปนทกะและตกะ มตสถาวรทกะ เปนตน. ความจรง ในสองคาถานน พระผมพระภาคเจาทรงแสดงทกะ หมวด สองแหงสตว ๔ ทกะ คอ ตสถาวรทกะ หมวดสองแหงสตว ผสะดงและ ผมนคง. (ไมสะดง) ทฏฐาทฏฐทกะ หมวดสองแหงสตว ผทตนเหนแลว และผทตนยงไมเหน ทรสนตกทกะ หมวดสองแหงสตว ผทอยไกลและ ผทอยใกล ภตสมภเวสทกะ หมวดสองแหงสตว ผทเกดแลวและผทแสวง หาทเกด. และทรงแสดงตกะ หมวดสามแหงสตว ๓ ตกะ. คอ ทฆรสสมช- ฌมตกะ หมวดสามแหงสตว ผมอตภาพยาวตาและปานกลาง มหนตาณก- มชฌมตกะ หมวดสามแหงสตว ผมอตภาพใหญเลกและปานกลาง ถลา- ณกมชณมตกะ หมวดสามแหงสตว ผมอตภาพอวน ผอมและปานกลาง โดยมชฌมบทเปนทเกดประโยชนใน ๓ ตกะ และอณกถลบทเปนทเกด ประโยชนใน ๒ ตกะ ดวยบท ๖ บท มทฆบทเปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา เยเกจ เปนคาแสดงวาไมมสวนเหลอเลย. หมสตวทเกดแลวคอ ปาณะ ชอวา ปาณภตะ. อกอยางหนง สตวทงหลายยอมหายใจ เหตนน จงชอวา ปาณะ. ทรงถอเอาปญจโวการสตว ทเนองดวยอสสาสปสสาสะ ลมหายใจเขาออก ดวยบทน. สตวทงหลายยอมเกด เหตนน จงชอวา ภต. ทรงถอเอาเอกโวการ. สตวและจตโวการสตวดวยบทน. บทวา อตถ แปลวา ม มพรอม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 348

พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงสตวทงปวง ททรงสงเคราะหดวย ทกะและตกะรวมกน ดวยคาวา เยเกจ ปาณภตตถ นอยางนแลว บดน ทรงสงเคราะหสตวเหลานนแมทงหมด แสดงดวยทกะนวา ตสา วา ถาวรา วา อนวเสสา. ในทกะน สตวทงหลายยอมสะดง เหตนน จงชอวา ตสา คานเปน ชอของสตวทงหลาย ผมตณหาและมภย. สตวทงหลาย ยอมมนคง เหตนน จงชอวา ถาวรา คานเปนชอของพระอรหนตทงหลาย ผละตณหาและภยได แลว. สวนเหลอของสตวเหลานนไมม เหตนน จงชอวา อนวเสสา ทาน อธบายวา แมทกตวสตว. กคาใด ตรสไวทายแหงคาถาท ๒ คานน พงเชอม กบทกทกะและตกะ. บทวา เยเกจ ปาณภตตถ ความวา สตวทงหลายทสะดง กลวกด ทมนคงกด ไมเหลอเลย สตวแมเหลานนทงหมด จงเปนผมตนถงสข หมสตวทเกดแลวกด แสวงหาทเกดกด เพยงใด สตวทงหมดแมเหลานเพยง นน จงเปนผมตนถงสขเถด ดวยประการฉะน. บดน บรรดาบททง ๖ ม ทฆา วา เปนตน ทแสดงตกะ ๓ หมวด ม ทฆรสสมชฌมตกะ เปนตน. บทวา ทฆา ไดแก สตวทมอตภาพยาว มนาค, ปลา, เหยเปนตน จรงอย อตภาพของนาคทงหลายในมหาสมทร แมมขนาดหลายรอยวา. อตภาพของปลาและเหยเปนตน กมขนาดหลายโยชน บทวา มหนตา ไดแก สตวมอตภาพใหญ ในนากมปลาและเตา บนบก กมพระยาชางเปนตน ในจาพวกอมนษย กมทานพเปนตน และตรสวา ราห เปนยอดของสตวทมอตภาพทงหลาย. จรงอย อตภาพของราหนน สง ๔,๘๐๐โยชน แขน ๑,๒๐๐ โยชน ระหวางคว ๕๐ โยชน ระหวางนวก เหมอนกน ฝามอ ๒๐๐ โยชนแล. บทวา มชฌมา ไดแก อตภาพของมา โคกระบอสกรเปนตน. บทวา รสสกา ไดแก สตวทงหลาย มขนาดตา ตรงกลางยาว ตรงกลางอวน มคนแคระเปนตน ในชาตนน ๆ บทวา อณกา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 349

ไดแก สตวทงหลายทอตภาพรละเอยด หรอเลกเปนตน ทบงเกดในนาเปน ตน ไมเปนอารมณของมงสจกษ เปนวสยของทพยจกษ. อนง สตวเหลาใด มขนาดตา ตรงกลางใหญ และตรงกลางอวนในชาตนน. ๆ สตวเหลานน พง ทราบวา เลก. บทวา ถลา ไดแก สตวทงหลาย ทมอตภาพกลม มปลา เตา หอยกาบ หอยโขง เปนตน.

พรรณนาคาถาท ๕ พระผมพระภาคเจา ทรงแสดงสตวทงหลายไมเหลอดวยตกะ ๓ ตกะ อยางนแลว บดนทรงสงเคราะหแสดงดวยทกะ ๓ ทกะ วา ทฏา วา เย จ อทฏา เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา ทฏา ไดแก สตวเหลาใด เคยเหน โดยมาปรากฏแกตาของตน บทวา อทฏา ไกแก สตวเหลาใด ตงอยใน สมทรอนภเขาอนและจกรวาลอนเปนตน. แตพระผมพระภาคเจาทรงแสดงสตว ทอยไกลและไมไกลอตภาพของตนดวยทกะนวา เย จ ทเร วสนต อวทเร. สตวเหลานน พงทราบโดยเปนสตวไมมเทาและสตว ๒ เทา. กเหลา สตวทอยในกายของตน เรยกวา อวทเร อยไมไกล เหลาสตว ทอยนอกกาย เรยกวา ทเร อยไกล. อนง เหลาสตวทอยภายใน อปจาร เรยกวา อยไมไกล. ทอยภายนอกอปจาร เรยกวา อยไกล. ทอย ในพระวหาร ตามชนบท ทวป จกรวาล เรยกวา อยไมไกล ทอยใน จกรวาลอน เรยกวา อยไกล. บทวา ภตา ไดแก เกดแลว บงเกดแลว. พระขณาสพเหลาใด เปนแลวนนแล ไมนบวาจกเปนอก คานนเปนชอของพระขณาสพเหลานน. สตวเหลาใด แสวงหาทเกด. เหตนนสตวเหลานน ชอวา สมภเวส. คาน เปนชอของพระเสขะและปถชนทงหลาย ทกาลงแสวงหาทเกด แมในอนาคต

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 350

เพราะภวสงโยชนยงไมสน. อกอยางหนง บรรดากาเนด ๔ เหลา สตวทเปน อณฑชะเกดในไขและชลาพชะเกดในครรภ ยงไมทาลายเปลอกฟองไขและรก ออกมาตราบใด ตราบนน กชอวา สมภเวส. ททาลายเปลอกฟองไข และ รกแลวออกมาขางนอก ชอวา ภต. เหลาสตวทเปนสงเสทชะ และ โอปปาตกะ ชอวา สมภเวส ในขณะปฐมจต ตงแตขณะทตยจตไปชอวา ภตะ. หรอสตว ทงหลายเกดโดยอรยาบถใด ยงไมเปลยนอรยาบถเปนอนไปจากอรยาบถนน ตราบใด ตราบนน ยงชอวา สมภเวส นอกจากนน ไปชอวา ภตะ.

พรรณนาคาถาท ๖ พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงเมตตาภาวนาในสตวทงหลาย โดย ปรารถนาแตจะใหเขาถงประโยชนสขของภกษเหลานน โดยประการตาง ๆ ดวย ๒ คาถาครงวา สขโน วา เปนตน อยางนแลว บดน เมอทรงแสดง ภาวนานน แมโดยปรารถนาใหออกไปจากสงทไมเปนประโยชนและทกขจง ตรสวา น ปโร ปร นกพเพถ. นเปนปาฐะเกา แตปจจบนสวดกนวา ปร ป ดงนกม ปาฐะนไมงาม. บรรดาบทเหลานน บทวา ปโร ไดแก ชนอน. บทวา น กพเพถ ไดแก ไมหลอกลวง. บทวา นาตมเถ ไดแก ไมสาคญเกน ไป [ไมดหมน]. บทวา กตถจ ไดแกในโอกาสไหน ๆ คอในหมบานหรอ ในเขตหมบาน ทานกลางญาตหรอทามกลางบคคล ดงนเปนตน. บทวา น แปลวา นน. บทวา กจ ไดแกผใดผหนง คอกษตรยหรอพราหมณ คฤหสถหรอบรรพชต ทถงสข หรอทถงทกข ดงนเปนตน. บทวา พยา- โรสนา ปฏฆสา ไดแก เพราะความกรวโกรธดวยกายวการและวจวการ และเพราะคมแคนดวยมโนวการ. เพราะเมอควรจะตรสวา พยาโรสนาย ปฏฑสาย แตกตรสเสยวา พยาโรสนา ปฏฆสา เหมอนเมอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 351

ควรจะตรสวา สมมทาย วมตตา แตกตรสเสยวา สมมทญา วมตตา และเหมอนเมอควรจะตรสวา อนปพพสกขาย อนปพพกรยาย อนปพพปฏปทาย แตกตรสเสยวา อนปพพสกขา อนปพพกรยา อนปพพปฏปทา อาราธนา ฉะนน. บทวา นามสส ทกขมจเฉยย ความวา ไมพงปรารถนาทกขแกกนและกน. ทานอธบายไว อยางไร. ทานอธบายไววามใชเจรญเมตตา โดยมนสการเปนตนวา ขอสตว ทงหลายจงมสข มความเกษมเถดดงนอยางเดยว ทแทพงมนสการอยางนวา โอหนอ บคคลอนไมวาใคร ๆ ไมพงขมเหงบคคลอนไมวาใคร ๆ ดวย กรยาคตโกงมลอลวงเปนตน ไมพงดหมนบคคลอนไมวาใคร ๆ ไมวาในประเทศ ไหน ๆ ดวยวตถแหงมานะ ๙ อยาง มชาตเปนตน และไมพงปรารถนาทกข แกกนและกน เพราะความกรวโกรธหรอเพราะความคมแคน ดงนอกดวย. พรรณนาคาถาท ๗ พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงเมตตาภาวนา โดยอรรถดวย ปรารถนาใหเขาออกไปจากสงไมเปนประโยชนและทกขอยางนแลว บดน เมอ ทรงแสดงเมตตาภาวนานนนนแลดวยอปมา จงตรสวา มาตา ยถา นย ปตต เปนตน. คาถานนมความวา มารดาพงอนรกษบตรในตน คอบตรทเกดใน ตน เกดแตอก พงทะนถนอมบตรนนซงมคนเดยวเทานนดวยชวต คอยอม สละแมชวตของตนถนอมบตรนน เพอหามกนทกขมาถงบตรนน ฉนใดภกษ พงทามนสทประกอบดวยเมตตานใหเจรญ คอใหเกดบอย ๆ ใหขยายไปและยง เมตตาภาวนานนใหเจรญไมมประมาณ โดยถอสตวไมมประมาณเปนอารมณ หรอโดยแผไปไมเหลอเลย แมแตในสตวผหนง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 352

พรรณนาคาถาท ๘ พระผมพระภาคเจา ครงทรงแสดงเมตตาภาวนาโดยอาการทงปวง อยางน บดน เมอทรงแสดงการเจรญเมตตาภาวนานนนนแล จงตรสวา เมตตจ สพพโลกสม เปนตน. ในคาถานน ชอวา มตร เพราะรกและรกษา อธบายวา หวงใย เพราะมอธยาศยมงประโยชนเกอกล และรกษาใหพนจากการมาถงของสงไม เปนประโยชน. ความเปนแหงมตร ชอวาเมตตา. บทวา พสพโลกสม ไดแก ในสตวโลกไมเหลอเลย. มในใจ เหตนน จงชอวา มานสะ. กคาวา มานส นน ทานกลาวอยางนกเพราะประกอบกบจต บทวา ภาวเย แปลวา ใหเจรญ. ประมาณของมานสะนน ไมมเหตนนจงชอวา อปรมาณ. ทานกลาว อยางน กเพราะเมตตามสตวไมมประมาณเปนอารมณ. บทวา อทธ แปลวา เบองบน. ทรงถอเอาอรปภพดวยบทนน. บทวา อโธ แปลวา เบองลาง ทรง ถอเอากามภพดวยบทนน. บทวา ตรย ไดแกเบองขวาง ทรงถอเอารปภพ ดวยบทนน. บทวา อสมพาธ ไดแก เวนจากความคบแคบ. ทานอธบายวา มขอบเขตอนแตกแลว [ไมมขอบเขต]. ขาศกทานเรยกชอวา ขอบเขต อธบาย วา เปนไปในทไมมขอบเขตนน. บทวา อเวร ไดแก เวนจากเวร อธบายวา เวนจากความปรากฏแหงเจตนากอเวรแมในระหวาง ๆ บทวา อสปตต ไดแก ปราศจากขาศก. จรงอยบคคลผอย ดวยเมตตา ยอมเปนทรกของมนษยเปน ทรกของพวกอมนษย. ขาศกไร ๆ ของเขายอมไมม. ดวยเหตนน มานสสงทม ในใจของเขานน ทานจงเรยกวา อสปตตะ เพราะปราศจากขาศก. กคาทวา ขาศก ศตร. เปนคาโดยปรยาย. การพรรณนาความตามบทมเทาน สวนการ แสดงความทประสงคในทน มดงน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 353

พงเจรญขยายเมตตาทตรสไววา เอวมป สพพภเตส มานส ภาวเย อปรมาณ ดงน แผเมตตาทมอยในใจไมมประมาณ ใหบรรลถงความ เจรญงอกงามไพบลยในโลกทงปวง. ทาอยางไร คอแผเมตตานน ไปไมเหลอ ทงเบองบน เบองลางเบองขวางคอ เบองบนกตงแตภวคคพรหมลงมา เบองลาง กตงแตอเวจนรกขนไป เบองขวางกตงแตทศทเหลอ หรอเบองบนกไดแก อรปธาต เบองลางกไดแกกามธาต เบองขวางกไดแกรปธาต กแลเมอเจรญ เมตตาอยอยางน การทาไมใหมความคบแคบเวรและขาศก พงเจรญ เมตตานน โดยประการทไมมความคบแคบ ไมมเวรและไมมขาศก. หรอวาเมตตานน ถงภาวนาสมปทา เปนคณชอวาไมคบแคบ เพราะเปนโอกาสโลกทงปวง (คอ ๓๑ ภม) เปนคณชอวาไมมเวร เพราะกาจดความอาฆาตของตนในสตวอนเสย เปนคณชอวาไมมขาศก เพราะกาจดความอาฆาตของสตวอนในตนเสยกพงเจรญ ขยายเมตตาอนมในใจนน ทไมคบแคบ ทไมมเวร ทไมมขาศก ไมมประมาณไป ในโลกทงปวง โดยกาหนดทศทงสาม คอ เบองบน เบองลางและเบองขวาง.

พรรณนาคาถาท ๙ พระผมพระภาคเจา ครน ทรงแสดงการเจรญเมตตาภาวนาอยางนแลว เมอทรงแสดงความไมมอรยาบถแนนอนของผประกอบเนอง ๆ ซงการเจรญ เมตตานนอย จงตรสวา ตฏ จร ฯ เป ฯ อธฏเยย ดงน. คาถานนมความวา ผเจรญเมตตาเมอเจรญเมตตามในใจนอยางน ไม ตองจากดอรยาบถ เหมอนอยางในบาลวา นงขดสมาธตงกายตรง เมอทาการ บรรเทาความปวดเมอยดวยอรยาบถอยางใดอยางหนง ตามสบาย จะยนหรอ เดน นงหรอนอน ยงเปนผปราศจากความงวงนอน เพยงใด กพงตงสต ในเมตตาฌานนนไวเพยงนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 354

อกนยหนง พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงการเจรญเมตตาภาวนา อยางนแลว บดน เมอทรงแสดงความเปนผชานาญ จงตรส วา ตฏ จร เปนตน. จรงอย ผชานาญแลว ยงประสงคจะตงสตในเมตตาฌานดวย อรยาบถเพยงใด จะยนหรอเดน จะนงหรอนอนกยอมได. อกนยหนง ผชานาญ จะยนหรอเดน จะนงหรอนอน เพราะเหตนน การยนเปนตน ยอม ไมทาอนตรายแกผนน. อนงเลา ผชานาญ ยงประสงคจะตงสตนน ไวใน เมตตาฌานนเพยงใด กตองเปนผปราศจากความงวงนอนจงตงสตไวไดเพยงนน. ความเนนชาในเมตตาฌานนน ของผนนยอมไมม ดวยเหตนน จงตรสวาจะยน หรอเดน นง หรอนอน ยงเปนผปราศจากความงวงนอนเพยงใด กพงตงสตนน ไวเพยงนน. คาถานน มอธบาย ดงน ผชานาญพงเจรญเมตตา ทตรสไววา เมตตจ สพพโลกสม มานส ภาวเย โดยประการทผชานาญ ไมจา ตองเออดวยอรยาบถ บรรดาอรยาบถมยนเปนตน หรอถงอรยาบถมยนเปนตน ยงประสงคจะตงสตในเมตตาฌานนนเพยงใด เปนผปราศจากความงวงนอน แลวกพงตงสตนน ไวเพยงนน. พระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงความเปนผชานาญในเมตตาภาวนา อยางน ทรงประกอบภกษไวในเมตตาวหาร การอยดวยเมตตานนวา เอต สต อธฏเยย พงตงสตนนไว บดน เมอทรงชมเชยการอยนนจงตรสวา พรหมเมต วหาร อธมาห. คาถานน มความวา การอยดวยเมตตานใด ทรงสรรเสรญตงตนแต พระพทธดารสวา สขโน วา เขมโน วา โหนต จงเปนผมสข หรอ มความเกษม จนถงพระพทธดารสวา เอต สต อธฏเยย พงตงสตนน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 355

ไวเพยงนน. ปราชญทงหลายกลาวการอยนนวาพรหมวหาร การอยอยาง พรหม กลาวการอยนนวา เสฏวหาร การอยอยางประเสรฐสด ในพระ- ศาสนา คอในธรรมวนยของพระอรยน เพราะไมมโทษในการอยอยางทพย อยอยางพรหม อยอยางพระอรยะและอยโดยอรยาบถวหาร และการอยดวย เมตตานนทาประโยชนทงแกคนทงแกผอน. เพราะเหตทความสงบตดตอกน ไมถกแทรกแซง ฉะนน ผเจรญเมตตา ยนกด เดนกด นงกด นอนกด ยงไมงวงนอนเพยงใด กพงตงสตนนไวเพยงนน.

การพรรณนาคาถาท ๑๐ พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงเมตตาภาวนาประการตาง ๆ แก ภกษเหลานน อยางนแลว บดน เพราะเหตทเมตตาใกลตออตตทฏฐความเหน วาเปนคน เพราะมสตวเปนอารมณ ฉะนน เมอทรงแสดงการบรรลอรยภม ทาเมตตาฌานนนนนแหละใหเปนบาท แกภกษเหลานน โดยยกการหาม การ ถอทฏฐขนนาหนา จงทรงจบเทศนาดวยคาถานวา ทฏ จ อนปคมม เปนตน. คาถานน มความวา การอยดวยเมตตาฌานนใด ทรงสรรเสรญไว วา พรหมเมต วหาร อธมาห ปราชญทงหลายกลาวการอยนน วาพรหม- วหารในพระธรรมวนยน ผเจรญเมตตา ออกจากการอยดวยเมตตาฌานนน แลว กาหนด [นาม] ธรรม มวตกวจารเปนตน ในทนน และรปธรรมตาม แนวการกาหนด [นาม] ธรรมเหลานนเปนตน แลวกาหนดอรปธรรม และ ดวยการกาหนดนามรป กไมยดทฏฐอยางนวา นกองสงขารอนบรสทธบคคล ยอมถอไมไดวาสตวในสงขารนดงน เปนผมศลโดยโลกตรศลตามลาดบ ถง พรอมดวยทสสนะ ทเขาใจกน วาสมมาทฏฐในโสดาปตตมรรค ซงประกอบ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 356

ดวยโลกตรศล ตอจากนน กนาออก ขจดระงบความหมกมนในกามทงหลาย คอกเลสกามทยงละไมได ดวยการทาใหเบาบางดวยสกทาคามมรรคและอนา- คามมรรค และดวยการละไมใหเหลอเลย กยอมไมเขาถงการนอนในครรภ มารดาอก คอ ไมตองนอนในครรภอกอยางแนนอน ไดแก บงเกดในหม เทพชนสทธาวาสทงหลาย บรรลพระอรหตแลวปรนพพานในชนสทธาวาสนน นงเอง. พระผมพระภาคเจา ครนทรงจบเทศนาอยางนแลวตรสกะภกษเหลา นน วา ไปเถดภกษทงหลาย พวกเธอจงอยในราวปานนนนแหละ และจงเคาะ ระฆงในวนธรรมสวนะ ๘ วน ตอเดอนแลวจงสวดพระสตรน จงทาธรรมกถา กลาวธรรม สนทนาธรรม อนโมทนากน จงซองเสพ เจรญทาใหมาก ซง กรรมฐานนนแหละ พวกอมนษยแมเหลานน จกไมแสดงอารมณนาสะพงกลว นน จกเปนผหวงด หวงประโยชนแกพวกเธอแนแท ภกษเหลานน รบพระ- พทธดารสแลว ลกจากอาสนะ. กราบถวายบงคมแลว ทาประทกษณไปในราวปา นน แลวทาตามททรงสอนทกประการ. เทวดาทงหลาย เกดปตโสมนสวา พระคณเจาทงหลาย ชางหวงดหวงประโยชนแกพวกเรา. กพากนเกบกวาดเสนา- สนะเอง จดแจงนารอนนวดหลง นวดเทา จดวางอารกขาไว ภกษแมเหลานน กพากนเจรญเมตตา ทาเมตตานนใหเปนบาท เรมวปสสนากบรรลพระอรหต อนเปนผลเลศภายในไตรมาสนนนนเองหมดทกรป ปวารณาดวยวสทธปวารณา ในวนมหาปวารณา ออกพรรษาแล. พระตถาคตผเปนเจาแหงธรรม ผทรงฉลาดใน ประโยชน ตรสกรณยเมตตสตรอนมประโยชนดวย ประการฉะน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 357

ภกษทงหลาย ผมปญญาบรบรณ ไดรบความ สงบแหงหฤทยอยางยง กบรรล สนตบท. เพราะฉะนนแล วญชนผประสงคจะบรรล สนตบทอนเปนอมตะ ทนาอศจรรย อนพระอรยเจา รกอย กพงทากรณยะอนมประโยชน ตางโดยศลสมาธ ปญญาอนไรมลทน ตอเนองไมขาดสาย เทอญ. จบอรรถกถาเมตตสตร แหง อรรถกถาขททกปาฐะ ชอวา ปรมตถโชตกา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 358

นคมกถา

ดวยกถามประมาณเทาน ขาพเจากลาวคาใดไววา ขาพเจาไหวพระรนตรยอนสงสดแหงวตถทควร ไหวแลว จกแตงอรรถกถาแหงขททกปาฐะบางปาฐะ. ในคานน เปนอนขาพเจาแตงอรรถกถาแหงขททกปาฐะ ๙ ประเภท คอ ๑. สรณะ ๒. สกขาบท ๓. ทวตตงสาการ ๔. กมารปญหา ๕. มงคล- สตร ๖. รตนสตร ๗. ตโรกฑฑสตร ๘. นธกณฑสตร และ ๙. เมตตสตร กอน. ดวยเหตนน ขาพเจาจงกลาวคานวา ขาพเจา ประสงคจะใหพระสทธรรมตงมน จง แตงอรรถกถาแหงขททกปาฐะน ประสบกศลอนใด. ขอชนน จงพลนบรรลความเจรญ งอกงาม ไพบลยในธรรมทพระอรยเจาประกาศแลว เพราะอาน- ภาพแตงกศลอนนน. อรรถกถาแหงขททกปาฐะชอปรมตถโชตกาน รจนาโดยพระเถระ ท ทานครทงหลายถวายนามวา พทธโฆสะ ผประดบดวยคณคอความบรสทธ ความเชอ ความรและความเพยร อนคณสมทย คอ ศลอาจาระ อาชวะและ ปททวะเปนตนดลบนดาลแลว ผสามารถหยงลงสชฏ คอ ลทธตนและลทธอน ประกอบดวยความรความฉลาด ผมประภาพคออานาจแหงญาณอนไมมอะไร ขดขวางในสตถศาสน อนตางโดยพระไตรปฎกปรยตตธรรมพรอมทงอรรถกถา เปนมหากวประถอบดวยความงามแหงวจนะอนไพเราะโอฬารทเปลงไดสะดวก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 359

ซงสมบตคอกรณใหเกดแลวโดยมหาไวยากรณ ผมวาทะถกตองแตกฉาน ม วาทะอนประเสรฐ ผมความบรสทธและความรอนไพบลย เปนอลงการแหง วงศของพระเถระทงหลาย ผอย ณ มหาวหาร ประทปแหงเถรวงศ [เถรวาทา] ซงมความรมนคงดแลว ในธรรมอนยงของมนษย อนประดบดวยคณตางโดย อภญญา ๖ และปฏสมภทาเปนตน. ตาว ตฏต โลกสม โลกนตถรเณสน ทสเสนต กลปตตาน นย สลาทวสทธยา. ยาว พทโธต นามมป สทธจตตสส ตาทโน โลกมห โลกเชฏฐสส ปวตตต มเหสโน. [คมภรปรมตถโชตกา] อนแสดงนยแหงวสทธม ศลวสทธเปนตน แกกลบตรทงหลายผแสวงหาการออก จากโลก จงดารงอย ตราบเทาท แมพระนามวาพทธะ ของพระผมจตบรสทธ ผคงท ผเจรญทสดแหงโลก ผทรงแสวงหาพระคณอนยงใหญ ยงเปนไปอยในโลก เทอญ. จบอรรถกถาขททกปาฐะ แหง อรรถกถาขททกปาฐะ ชอวา ปรมตถโชตกา