XX

แนะนำ�ผเขยน วาณ พนมยงค บตรของนายปรด – ทานผหญงพนศข พนมยงค•จรวสส พบลสงคราม ปนยารชน บตรจอมพล ป. พบลสงคราม•ดร.เกงกจ  กตเรยงลาภ  นกวชาการอสระ•ดร.วรารก  เฉลมพนธศกด อาจารยประจำาสาขาวชารฐศาสตร มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช•กนย  ชโลธรรงษ นสตปรญญาโท ภาควชาประวตศาสตร คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย•ศรญญ  เทพ- 

สงเคราะห อาจารยประจำาภาควชาประวตศาสตร คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร•ชาตร  ประกตนนทการ อาจารยประจำาคณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร•ปรด หงษสตน Ph.D. Candidate มหาวทยาลยแหงชาตออสเตรเลย (Australia’s National University - ANU)•ปรยาภรณ กนทะลา อาจารยประจำาภาควชาประวตศาสตร คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร และผจดทำาเอกสารสวนบคคลนายปรด – ทานผหญงพนศข พนมยงค•ดาวเรอง แนวทอง นกเอกสารสนเทศ หอจดหมายเหตและหอประวตศาสตรเกยตยศแหงมหาวทยาลยธรรมศาสตร•วารณ โอสถารมย นกวจยชำานาญการ สถาบนไทยคดศกษา มหาวทยาลยธรรมศาสตรบรรณ�ธก�ร ณฐพล  ใจจรง กองบรรณ�ธก�ร สดแดน  วสทธลกษณ•ดาวเรอง  แนวทอง•ปรยาภรณ  กนทะลา  จนทนา ไชยนาเคนทร•ศรญญ เทพสงเคราะห•องศมาล สายชลนภา•กตตศกด สจตตารมย•ฐานตา บญนำา

บทบรรณาธการ: 80 ปของการปฏวต 2475 2

จากวนนนเมอ 80 ปกอน…ถงวนน ขอมอบเอกสารสวนบคคลของนายปรด - ทานผหญงพนศข พนมยงค ใหหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 4วาณ พนมยงค

“80 ป 24 มถนายน 2475” 6จรวสส พบลสงคราม ปนยารชน

วตถแหงความทรงจำาบางสวนเกยวกบการปฏวต 2475 8

สถานะของววาทะวาดวยการเปลยนรปของรฐ ไทยภายหลง 2475 10ดร.เกงกจ กตเรยงลาภ

24 มถนายน 2475 ในกระแสการเปลยนแปลงโลก 38ดร.วรารก เฉลมพนธศกด

ทศนะของปญญาชนอสานตอการเมองในระบอบประชาธปไตยระยะแรกเรม 58กนย ชโลธรรงษ

การแสวงหาบทบาทของสถาบนพระมหากษตรยภายใตรฐธรรมนญ ระหวาง พ.ศ.2478-2487 72ศรญญ เทพสงเคราะห

รปภาพ ลวดลาย และสญลกษณธนบตรไทย: ภาพสะทอนทางการเมอง 92ชาตร ประกตนนทการ

มอง ‘งานฉลองรฐธรรมนญ’ ในแงการเมองวฒนธรรมหลงการปฏวต 2475 122ปรด หงษสตน

บางสวนของความทรงจำาในจดหมายลบจากจอมพล ป. ถงนายปรด 140ปรยาภรณ กนทะลา

พพธภณฑพระราชวงกรงปกกง 152วารณ โอสถารมย

หอจดหมายเหตจน : เรยนรงานระบบเอกสารจดหมายเหต 167ดาวเรอง แนวทอง

กจกรรมหอจดหมายเหตและหอประวตศาสตรเกยรตยศแหงมหาวทยาลยธรรมศาสตร ป พ.ศ. 2554 173

ส�รบญ

panorama all.indd 1 5/5/12 3:26 AM

panorama all.indd 2 5/5/12 3:26 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 1

รายชอคณะกรรมการบรหารและด�าเนนงานหอจดหมายเหต

และหอประวตศาสตรเกยรตยศแหงมหาวทยาลยธรรมศาสตร

ชาญวทย เกษตรศร ทปรกษา

สมคด เลศไพฑรย ประธานกรรมการ

วรรณ ส�าราญเวทย รองประธานกรรมการ

วารณ โอสถารมย กรรมการ

วนดา จนทนทศน กรรมการ

สดแดน วสทธลกษณ กรรมการ

ฐาปนนท นพฏฐกล กรรมการ

ชาตร ประกตนนทการ กรรมการ

อครพงษ ค�าคณ กรรมการ

ขนษฐา วงศพานช กรรมการ

ณฐพล ใจจรง กรรมการ

ดาวเรอง แนวทอง กรรมการและเลขานการ

ฐานตา บญน�า กรรมการและผชวยเลขานการ

TU Archives.indd 1 5/5/12 3:10 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 2

หากประวตศาสตร เปนทง ความทรงจ�า (Remembrance) และความลมเลอน ซงความทรงจ�าคอ การกลบ มาสความเปนสมาชก (Re-member) และความลมเลอนคอ การออกไปจากความเปนสมาชกนน สถานะของ“การปฏวต 2475 “ในฐานะหมดหมายของประวตศาสตรการเมองไทยสมยใหมกไดรบผลกระทบจากการชวงชงทางอ�านาจการเมองระหวางฝายทตองการใหจดจ�าหรอลมเลอน แตตลอดกวา 60 ป หลงจากทคณะราษฎรเสอมถอยและสญเสยอ�านาจการเมองใหกบกลมการเมองอนไปสงผลใหสงคมไทยสวนใหญดประหนงลมเลอน “การปฏวต 2475” ไป ประกอบ กบความผนผวนทางการเมองไทยหลงจากนนไมเพยงแตสรางความชา-เฉอยใหครองพนทความส�านกของผคนในสงคม ไทยมากขนเทานน แตยงไดสรางความรมรามเยนเยอใหแพรกระจายออกไปทวในภาษาและวฒนธรรมแมกระทงชอระบอบการเมองของไทย

ในวาระส�าคญทพ.ศ. 2555 นเปนปครบรอบ 80 ปของ “การปฏวต 2475” มหาวทยาลยธรรมศาสตรซงเปนสถาบนอดมศกษาทถกสถาปนาขนจากการปฏวตครงนนเพอเปนประหนง “บอน�า” บ�าบดความกระหายทางความร ใหกบประชาชนตามหลกความเสมอภาคในการศกษาซงเปนหลกการส�าคญหนงในหลก 6 ประการของคณะราษฎร มหาวทยาลยธรรมศาสตรจงมอาจพลาดการเปนแมงานส�าคญในการรวมแสดงการระลกถง “การปฏวต 2475” ไปได ดวยเหตน หอจดหมายเหต มหาวทยาลยธรรมศาสตรจงมสวนในการท�าหนาทในทางวชาการรวมพลกฟนความหมายและความส�าคญของ “การปฏวต 2475” ใหกลบมาสความทรงจ�าของสงคมไทยอกครง

จลสารหอจดหมายเหตฯ ฉบบ “80 ปของการปฏวต 2475” นไดรบเกยรตจากทายาทของแกนน�าส�าคญของคณะราษฎร คอ วาณ พนมยงค และจรวสส พบลสงคราม ปนยารชน เขยนบทความเปนสวนน�าเพอรวมร�าลกถงความส�าคญของ “การปฏวต 2475” ดวย

“การปฏวต 2475” ไดกลบมาเปนประเดนถกเถยงทางวชาการรวมสมยอกครง ดวยแงมมใหม ๆ ทนาสนใจในจลสารฉบบน นบตงแตบทความของเกงกจ กตเรยงลาภ ทน�าประเดนการถกเถยง เรองการเปลยนแปลงของ

บทบรรณาธการ: 80 ปของการปฏวต 2475

TU Archives.indd 2 5/5/12 3:10 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 3

รฐ ไทย ใน “สถานะของววาทะวาดวยการเปลยนรปของรฐ ไทยภายหลง 2475” วรารก เฉลมพนธศกด ทใหภาพบรบทการเมองระหวางประเทศทมผลกระทบตอความคดของคณะราษฎรใน “24 มถนายน 2475 ในกระแสการเปลยนแปลงโลก” และการศกษาของกนย ชโลธรรงส ไดน�าคนอสานกลบมาสการเมองไทยสมยใหมใน เรอง “ทศนะของปญญา-ชนอสานตอการเมองในระบอบประชาธปไตยระยะแรกเรม”

แม “การปฏวต 2475” จะพยายามกาวขามสภาพการเมองเดมทดราวกบเปนโรงละคอนทมลงเมลอง ร มรามทางการเมองและวฒนธรรมไปสการจดวางสถานะใหมและลดทอนบทบาทใหกบตวละคอนเอกเดมและเปลยนตวนายโรงใหมมาเปนประชาชน อกทง พยายามลดความฟมเฟอยตาง ๆ ลงเพอใหเกดความเสมอภาคในหลาย ๆดาน ตลอดจนการน�าเสนอศนยกลางของคานยมและความคดในการออกแบบทสอดคลองกบระบอบการเมองใหมใหกบสงคมไทย ดงเหนจากบทความของศรญญ เทพสงเคราะห เรอง “การแสวงหาบทบาทของสถาบนพระมหากษตรยภายใตรฐธรรมนญ ระหวาง พ.ศ. 2478-2487” ปรด หงษสตน ในเรอง “มองงานฉลองรฐธรรมนญในแงการเมองวฒนธรรมหลงการปฏวต 2475” และชาตร ประกตนนทการในเรอง “รปภาพ ลวดลาย และสญลกษณธนบตรไทย: ภาพสะทอนทางการเมอง”

แมการศกษาแงมมตางๆของ “การปฏวต 2475” ในปจจบนมการขยายตวมากขน แตหลกฐานทจะชวยท�าใหองคความร เกยวกบการเมองไทยสมยใหมยงคงเพมขนนอย อยางไรกตาม ความจ�ากดของหลกฐานไดถกบรรเทาไปบาง เมอครอบครวพนมยงคไดมอบเอกสารสวนบคคลของนายปรด-ทานผหญงพนศข พนมยงคแก หอจดหมายเหต มหาวทยาลยธรรมศาสตรเพอใหบรการทางวชาการ ปรยาภรณ กนทะลา ไดศกษาเบองตนและเขยนรายงาน การส�ารวจเอกสารทรงคณคาชดดงกลาว เมอไดคนพบจดหมายทสะทอนความสมพนธของนายปรด พนมยงค และจอมพล ป. พบลสงคราม ททาทายความเชอเดมทด�ารงอยใน “บางสวนของความทรงจ�าในจดหมายลบจากจอมพล ป. ถงปรด”

สดทายแตไมทายทสด สถานะทางประวตศาสตรของ “การปฏวต 2475” ทกลบคนสความทรงจ�าของสงคมไทยในวาระ 80 ป จงมใชเพยงแคเปนการร�าลกถงจดเรมตนระบอบประชาธปไตยของไทยเทานน แตการกลบมาของความทรงจ�าถง “การปฏวต 2475” ครงนอาจจะเปนจดเรมตนของการรวมกนมองเหนถงปญหาและอปสรรคทเกดขนกบเสนทางประชาธปไตยของไทยทผานมาอยางคมชดมากยงขนตอไป

TU Archives.indd 3 5/5/12 3:11 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 4

TU Archives.indd 4 5/5/12 3:11 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 5

“การทท�าอะไรไป ทงนกเพอเหนแกชาต และ

ราษฎรเปนสวนมาก เหนวาเกดมาครงเดยว

เมอมโอกาสท�าไดกควรท�า

ไมควรบ�าเพญตนใหเปนคนหนกโลก”ปรด พนมยงคไดกลาวไว ในจดหมายฉบบวนท 3 กรกฎาคม พ.ศ. 2475 ทเขยนถง

พนศข ภรรยาคชวต อธบายถงวตถประสงคในการท�าการเปลยนแปลงการปกครองเมอวนท 24 มถนายน พทธศกราช 2475 ในจดหมายฉบบเดยวกนนยงไดกลาวอกวา

การท�าทงนยงกวาการบวช เราไดกศล ผลบญทท�าใหชาตยอมไดสบตอไปจนบตรหลาน

ภรรยากมสวนรวมอยดวย ความจรงบนถงทกวนกบหวหนาทหารทนวา เธอเองคงเศรา

โศก แตจะท�าอยางไรไดเมอเราท�าการเพอชาต และในชวตรของคนอกหลายรอยลาน

หามโอกาสไม ไมชาเมอเรยบรอยแลว เราคงอยกนเปนปกตตอไป ขอใหคดถงชาตและ

ราษฎรใหมากๆ การทงหลายฉนไดเรมมาแตปารศ เมอมงทางนอยแลวจะสละเกยรตยศ

ทงเสยอยางไรได การเมองกการเมอง การสวนตวกสวนตว

ในโอกาสครบรอบ 112 ป ชาตกาลปรด พนมยงค และครบรอบ 80 ปการเปลยนแปลงการปกครอง 24 มถนายน พทธศกราช 2475 ทายาทปรด-พนศข ไดตกลงมอบ “จดหมายจากปรดถงพนศข” ฉบบน รวมทงเอกสารส�าคญทรงคณคาเรองอนๆทเกยวกบปรด-พนศข ใหหอจดหมายเหต มหาวทยาลยธรรมศาสตรเกบรกษาไว เพอใหสาธารณชนและคนรนหลงทสนใจสามารถศกษาคนควาความเปนปรด-พนศข อยางทเปนจรงอย และสบสานปณธานเพอชาตและราษฎรไทย จงหวงวาผบรหารและผเกยวของในมหาวทยาลยธรรมศาสตร อกทงสาธารณชนจะชวยกนดแลรกษาและอนรกษใหเปนสมบตของชาตไทยตลอดไป

วาณ พนมยงคในนามทายาทปรด-พนศข พนมยงค

11 พฤษภาคม 2555

ถงวนน ขอมอบเอกสารสวนบคคลของนายปรด-ทานผ หญงพนศข

พนมยงค ใหหอจดหมายเหตธรรมศาสตร”

“จากวนนนเมอ 80 ป กอน...

TU Archives.indd 5 5/5/12 3:11 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 6

ในวาระทป 2555 เปนปครบรอบ 80 ปของการเปลยนแปลงการปกครองจากระบอบสมบรณาญาสทธราชยมาสระบอบประชาธปไตย คณะผ กอการเปลยนแปลงการปกครองมเจตจ�านงรวมกนเพอท�าใหประเทศมความทดเทยมกบนานาประเทศทงหลาย

หากถอยกลบไปสคลงความทรงจ�าของขาพเจาในวยเดก เมอบายของวนท 24 มถนายน 2475 ขาพเจาจ�าไดวา ขาพเจามอายไดเพยง 11 ป ขณะนนขาพเจาเรยนหนงสอชนมธยมปท 2 ทโรงเรยนสตรวทยา บายวนนน คณพอ (จอมพล ป. พบลสงคราม) ของขาพเจาไดกลบบานมาลางหนาภายหลงภารกจเบองแรกในการเปลยนแปลงการปกครองส�าเรจ ขาพเจาไดยนพอพดวา “นกวาจะไมไดเหนหนาลกอกแลว” ขาพเจากลบมาใครครวญอกครงในวาระส�าคญนท�าใหขาพเจา ตระหนกดวา สงทคณพอขาพเจาท�าเปนสงทส�าคญและพอรดวาการกระท�าในวนนนเสยงอนตรายยงนก

ในสายตาของขาพเจาเวลาน ขาพเจาเหนวา คณะผกอการฯ พวกเขาไดพยายามประหนงสรางบานหลงใหมขนอกหลงหนงและรวมกนวางรากฐานความเปนประชาธปไตยใหเกดขนกบพลเมองและประเทศไทย แมวา ในเวลาตอมา ผน�ากลมใหมทขนมามอ�านาจในภายหลงนนจะสามารถตบแตงบานหลงนใหดขนได เชน การเปลยนแปลงหนาตางประตใหสวยงามได แตเปนทนาเสยดายวา ขาดความตอเนอง

เมอเกดการรฐประหาร 2490 นน ขาพเจาจ�าไดวา คณแม (ทานผหญงละเอยด) ของขาพเจาไดถามคณพอวา “เธอรองไหท�าไม” คณพอตอบวา “เมอรถถงเคลอนก�าลงออกมา 2475 ของฉนกเปนอนวา หมดแลว” ตอมา เมอคณพอของขาพเจาหมดอ�านาจลงจากการรฐประหาร 2500

“ร�าลก 80 ป 24 มถนายน 2475”

TU Archives.indd 6 5/5/12 3:11 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 7

คณพอไดบอกพวกเราวา “หมดหนาทของเราแลว ใหคนอนเขาท�าไปบางกแลวกน”

ในฐานะทขาพเจาเปนลกคนหนงของผกอการฯ ขาพเจามความประทบใจในค�าพดของคณพอและทานปรด พนมยงค สมาชกอกผหนงของผกอการ ฯ ไดกลาวมใจความวา “การปฏวตนน มใชขนอยกบความส�าเรจในการยดอ�านาจเทานน แตถาเราไมแก ไขใหประชาชนร�ารวย พวกเรากควรวางมอใหคณะใหมเขามาบรหารแผนดนตามรฐธรรมนญ” ดงนน ขาพเจาเหนวา สงนคอ หวใจส�าคญของการเปลยนแปลงการปกครองในครงนน

ในวาระทจะครบ 80 ปของ 24 มถนายน 2475 ขาพเจามความรสกวา สงทคณะผกอการ ฯ ไดตดสนใจเขาเปลยนแปลงประเทศนนเปนการเสยสละอยางยง พวกเขาอทศตนใหกบการเปลยนแปลงการปกครองทเตมไปดวยความเสยงเพออดมคตรวมกน คอ ประเทศทกาวหนา แตหากพวกเขาท�าไมส�าเรจชวตจะเปนอยางไรกไมยากในจนตนาการ

ในวาระส�าคญน ขาพเจาอยากเชญชวนใหพวกเราทงหลายตระหนกหวงแหนในระบอบประชาธปไตยรวมกนและระลกถงคณปการของการเปลยนแปลงการปกครองในครงนน ตลอดจน รวมกนรกษาระบอบประชาธปไตยใหยงยนตอไป ขาพเจาเปนผหนงทอยากเหนประเทศไทยเรามความเปนประชาธปไตยอยางทพวกเราทงหลายตองการในเวลาน ขาพเจาขออาราธนาคณพระศรรตนตรยและ สงศกดสทธในสากลโลก โปรดชวยใหพวกเราส�าเรจในสงปรารถนาทกประการ

จรวสส พบลสงคราม ปนยารชนบตรของจอมพล ป. พบลสงคราม

TU Archives.indd 7 5/5/12 3:11 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 8

ก ระดมและเขมกลดทระลกในงานฉลอง “วนชาต” ในวนท 24 มถนายน ซงเรมในป พ.ศ. 2482 ตามประกาศส�านกนายกรฐมนตร เรอง “วนชาต” ลงวนท 18 กรกฎาคม พ.ศ. 2481 สมยรฐบาล พระยาพหลพลพยหเสนา (พจน พหลโยธน) แตงานเรมตนครงแรกในป พ.ศ. 2482 ในสมยจอมพล ป. พบลสงครามเปนนายกรฐมนตร โดยรฐบาลคณะราษฎรไดประกาศใหเปนวนหยดราชการหลายวน อยางไรกตาม ฐานะการเปน “วนชาต” ของ 24 มถนายนด�ารงอยเพยง 21 ป โดยสนสดลงในป พ.ศ.2503 เมอจอมพลสฤษด ธนะรชตเปนนายกรฐมนตร กไดประกาศส�านกนายกรฐมนตรใหถอวนพระราช- สมภพเปนวนชาตแทน

ภ ายหลงการปฏวต 2475 คณะราษฎรไดด�าเนนการตง “สมาคมคณะราษฎร” ในหลายจงหวดซงถอไดวาเปนพรรคการเมองพรรคแรกของไทยโดยพฤตนย ซงม

วตถประสงคในการขยายและรวบรวมการสนบสนนระบอบใหมจากพลเมองอยางกวางขวาง ตอมาไดมการจดทะเบยนเปนสมาคมอยางเปนทางการในป พ.ศ. 2477 มการเปดสาขาสมาคม ฯ ในหลายจงหวด รวมทง สมาคมรฐธรรมนญประจ�าจงหวดตาง ๆ ดวย โดยสญลกษณของ “สมาคมคณะราษฎร” เปน รปสมอเรอและคนไถ เหนอขนไปเปนตราอณาโลม ลอมรอบดวยรวงขาวซาย-ขวา ระหวางรวงขาวมกรอบระบปจดทะเบยน คอ พ.ศ. 2477 สญลกษณดงกลาวนา

จะหมายถง การรวมมอกนลงหลกปกฐานระบอบใหมใหมนคงและสรางความอดมสมบรณใหกบประชาชน คาดวาเหรยญหอยคอและลอกเกตสมาคม ฯ แบบตาง ๆ

ถกแจกจายใหกบพลเมองอยางกวางขวางภายหลงการปฏวต แตคณะราษฎรกบพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหวไดมความขดแยงอยางตอเนองชวง พ.ศ. 2475-2478 เกดความหวาดระแวงตอกน โดยพระองคไมตองการใหมการจดตงสมาคมการเมองท�าให “สมาคมคณะราษฎร” เปลยนชอเปน “สโมสรคณะราษฎร” โดยมวตถประสงคในทางการกศลและสงสรรคแทน ซงมทตง ณ สวนสราญรมย สโมสร ฯ ดงกลาว ตอมาเสอมคลายลงภายหลงจอมพลสฤษดขนมาสอ�านาจไมนาน

วตถแหงความทรงจ�าบางสวนเกยวกบ

การปฏวต 2475

TU Archives.indd 8 5/5/12 3:11 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 9

เหรยญอสรยาภรณ “พทกษรฐธรรมนญ” นรฐบาลคณะราษฎรไดจดสราง ขนเพอมอบเปนบ�าเหนจความชอบอยางกวางขวางใหกบทหารและพลเมอง ทวไป รวมทงลกเสอทชวยกนพทกษรฐธรรมนญใหปลอดภยจากกองทพปรปกษปฏวต ในกรณ “กบฎบวรเดช” ในป พ.ศ. 2476 ลกษณะของ

เหรยญดานหนาเปนภาพสมดรฐธรรมนญวางบนพานแวนฟาสองชนอยภายในวงพวงมาลยชยพฤกษ แผรศมกระจายทวมณฑล ดานหลงของเหรยญ

มรปพระสยามเทวาธราชทรงพระขรรคในทาประหารปรปกษ ยนลอยอยเหนอตวอกษรตามขอบลางวา “ปราบกบฏ พ.ศ. ๒๔๗๖” ภายใต

หวงอนมอกษรวา “พทกษรฐธรรมนญ” แพรแถบสธงไตรรงค

เหรยญหอยคอ “สมาคมคณะราษฎร” ดานหนาเปนตราสมาคม ฯ ดานหลงมขอความวา “ทระลกในงานเปดสาขาสมาคมคณะราษฎร จงหวดชลบร ๑๑/๑๑/๒๔๗๕”(11 กมภาพนธ 2476 )

เหรยญหอยคอ “สมาคมคณะราษฎร” ดานหนาเปนตราสมาคม ฯ ดานหลงเปนพระบรมรปรชกาลท 7 พระราชทานรฐธรรมนญ ม

ขอความวา “เหรยญทระลกราษฎรไดรบพระราชทานรฐธรรมนญ ๒๗.๓.๗๕” หมายถง รฐธรรมนญฉบบชวคราว วนท 27 มถนายน พ.ศ. 2475 คาดวา เหรยญดงกลาวคณะราษฎรไดแจกจายแก

พลเมองทเปนสมาชกสมาคม ฯ ในชวงกอนประกาศใชรฐธรรมนญฉบบ 10 ธนวาคม พ.ศ. 2475

ภายหลงการปฏวต 2475 “ชาต” ไดกลายเปนสงทมความ ส�าคญสงสด รฐบาลคณะราษฎรเหนวา ควรมเพลงชาตสยามขนจงไดมอบหมายใหขนวจตรมาตราแตงเนอรอง และพระเจนดรยางค แตงท�านองขนครงแรกใน ป พ.ศ. 2477 ตอมามการแกไขปรบปรงเมอมการเปลยนชอประเทศเปนไทยใน ป พ.ศ. 2482

เ หรยญหอยคอทระลกดงกลาว รฐบาลจอมพล ป. พบล- สงครามไดจดสรางขนเพอแจกจายแกพลเมองในการเปดอนสาวรย ประชาธปไตยเมอ พ.ศ. 2483 ดานหนา เปนรปอนสาวรย ประชาธปไตย ดานหลงมขอความวา “สรางชาต” เพอปลกเราพลเมองใหรวมมอกนในการสรางชาต

TU Archives.indd 9 5/5/12 3:11 AM

TU Archives.indd 10 5/5/12 3:11 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 11

บทน�ำ

ใ นป พ.ศ. 2554 ฟาเดยวกน ซงเปนวารสารกงวชาการหว-

กาวหนาของสงคมไทยไดรวบรวมววาทะส�าคญของปญญาชนสาธารณะจ�านวน

หนงของสงคมไทยเขามารวมอภปรายในประเดนทคอนขางตกอยในความเงยบ

ในรอบกวายสบปทผานมา นนคอ “มรดกสมบรณาญาสทธราชยในปจจบน”1 ววาทะทเกดขนวนเวยน

อยกบค�าถามวา “รฐสมบรณาญาสทธราชยสนสดหรอยง” ถาสนสดแลว “เหตการณหรอเงอนไขปจจย

อะไรทท�าใหสมบรณาญาสทธถงกาลอวสาน” หรอถายงไมสนสด “สมบรณาญาสทธทยง (เหลอ) อยสง

ผลอยางไรตอการสงคมการเมองไทยในปจจบน”  และ  “สถานะของสถาบนกษตรยไทยเปนอยางไร” 

ศกดนา  นายทน  สมบรณาญาสทธราชย  เผดจการ  หรอประชาธปไตย  อาจกลาวไดวาววาทะทก�าลง

เรมตนสงเสยงดงขนมาดงกลาวนไมใชของใหม แตเปนววาทะทดเหมอนจะจบสนลงแลวกอนหนานกวา

ทศวรรษ โดยนกวชาการทงไทยและตางชาตทศกษาระบอบสมบรณาญาสทธไดประกาศอยางชดเจนวา 

รฐสมบรณาญาสทธ (Absolutist State) ไดจบสนลงแลว และเราก�าลงอยในยคสมยของรฐประชาชาต 

(Nation-State) และเหตการณ “2475” คอ ประจกษพยานของการจบสนดงกลาว และนเปนจดสน

สด (ความเงยบทยาวนาน) ของการถกเถยงววาทะในเรองดงกลาว2

1 ธงชย วนจจะกล, “มรดกสมบรณาญาสทธราชยในปจจบน,” ฟาเดยวกน, ปท 9 ฉบบท 2 (เมษายน-มถนายน 2554) .2 ด Chaiyan Rajchagool, The Rise and Fall of the Thai Absolute Monarchy : Foundations of the Modern Thai State from Feudalism to Peripheral Capitalism (Bangkok : White Lotus, 1994); เบนจามน เอ. บทสน (เขยน) กาญจน ละอองศร และยพา ชมจนทร (บรรณาธการแปล), อวสานสมบรณาญาสทธราชยในสยาม (กรงเทพฯ: มลนธโครงการต�าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, 2543) และ Kullada Kesboonchoo Mead, The Rise and Decline of Thai Absolutism (London : Routledge Curzon, 2004) เปนตน ค�าถามทนาสนใจ กคอ เปนไปไดหรอไมทเงอนไขของความเงยบนอกเหนอจากความหนกแนนของขอเสนอของนกวชาการกลมดงกลาว กคอ ความพายแพของพลงทเปนปฏปกษกบ “ศกดนา” โดยเฉพาะอยางยงพรรคคอมมวนสตแหงประเทศไทย สงผลใหค�าถาม

เกงกจ กตเรยงลาภ

สถานะของววาทะวาดวย

การเปลยนรปของรฐไทยภายหลง

2475

TU Archives.indd 11 5/5/12 3:11 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 12

บรบทส�าคญของการกลบมาใหมของววาทะดงกลาวนมาจากเงอนไขทางประวตศาสตรท

เราก�าลงเผชญอย 2 ประการ หนง  ในภาพกวางคอสงคมการเมองไทยอยในชวงเปลยนผานทประวตร 

โรจนพฤกษ เรยกวา “ชวงการเมองปลายรชกาล” 3 ซงถอเปนชวงเปลยนผานทางการเมองครงส�าคญ

ของสงคมการเมองไทย โดยเฉพาะประเดนทเกยวพนกบสถาบนกษตรยและพฒนาการประชาธปไตยไทย 

และสอง ความขดแยงทางการเมองทพงสงขนหลงรฐประหาร 19 กนยายน พ.ศ. 2549 ซงท�าใหค�าถาม

ส�าคญทางการเมองกลบ (จากเดมทเคยอยทนกการเมองฉอฉลคอรรปชน) มาอยทประเดน “สถานะและ

บทบาทของสถาบนกษตรย” ในการเมองไทย

บทความปรทรรศนชนนมภารกจส�าคญ คอ การส�ารวจววาทะเกยวกบการเปลยนรปของ

รฐ (Transformation of State) ในประเทศไทย โดยเฉพาะงานเขยนชนส�าคญ ๆ  เกยวกบประเดนดง

กลาว  ซงในการส�ารวจววาทะในงานเขยนชนตาง ๆ   ดงกลาว  จะพจารณาทประเดนส�าคญ  2 ประเดน 

คอ หนง เหตการณ “2475” มสถานะเชนไร กอใหเกดความเปลยนแปลงตอรปแบบของรฐไทยหรอไม 

และในแงใดบาง และสอง รปแบบของรฐไทยในปจจบนเปนอยางไร เปนรฐสมบรณาญาสทธ รฐศกดนา 

รฐประชาชาต หรอรฐทนนยม และเกณฑชวดการเปนหรอไมเปนรปแบบนน ๆ  คออะไร และบทความ

นแบงการน�าเสนอออกเปน  2  สวนหลก  คอ  สวนแรก  ศกษาววาทะทเกดขนหลง  14  ตลาคม พ.ศ. 

2516  ซงกนเวลารวมกวา 3 ทศวรรษ  ซงในสวนนจะแบงออกเปนสามชวงตามคววาทะทเกดขน และ

สวนทสอง ท�าหนาทอภปรายโดยสงเขปเกยวกบววาทะทเกดขน “หลงรฐประหาร 2549” โดยเฉพาะท

สบเนองจากขอเสนอของ ธงชย  วนจจะกล และในสวนสดทายจะทดลองตงค�าถามทนาจะมการศกษา

ตอไปในประเดนดงกลาว โดยหวงวางานชนนจะเปนจดเรมตนของการท�าความเขาใจแผนทของความร

ในเรองดงกลาวและโดยเฉพาะคอ ทมาทไปของความขดแยงทางการเมองไทยในปจจบนตอไป

ประวตศำสตรววำทะ 3 ทศวรรษ

ทศวรรษ 2510: ชยอนนต- “อรญญ” -จตร และพรรคคอมมวนสตแหงประเทศไทย

ในบทความชนส�าคญของสมศกด  เจยมธรสกล4  ซงเปนงานปรทศนวรรณกรรมเกยว

กบววาทะการเปลยนผานจากศกดนาไปสทนนยม  (Transition  Debates)  ทเกดขนในแวดวงปญญา-

ชนไทย  สมศกดเรมตนการอภปรายถงววาทะส�าคญของส�านกคดสองส�านกทศกษาประวตศาสตรไทย

ระหวาง “ส�านกฉตรทพย” ทประกอบดวย ฉตรทพย นาถสภา และลกศษยจ�านวนหนง และ “ส�านก

นธ”  ซงน�าโดย  นธ  เอยวศรวงศ  (และตอมาเราจะเหนลกศษยคนส�าคญของนธทผลตงานออกมาโดย

สบตอจากขอเสนอหลกเกยวกบการเปลยนแปลงชวงตนรตนโกสนทร  คอ  สายชล  สตยานรกษ  และ

เกยวกบสถานะของสถาบนกษตรยกลายเปนค�าถามทไมนาสนใจหรอคดถงไมได – ประเดนดงกลาวอยนอกเหนอการหา ค�าตอบในบทความชนน3 http://prachatai.com/journal/2010/09/31039 (เขาถง 23 มกราคม 2555) 4 สมศกด เจยมธรสกล, “สงคมไทย: จาก ‘ศกดนา’ ส ‘ทนนยม’,” วารสารธรรมศาสตร, ปท 11 ฉบบท 2 (มถนายน 2525), หนา 128-164.

TU Archives.indd 12 5/5/12 3:11 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 13

อรรถจกร  สตยานรกษ5)  ววาทะของทง  2 

ส�านกคดจ�ากดกรอบอยใน 2 สวน คอ หนง 

ศกษา  “ลกษณะสงคมไทย”  โดยภาพรวม 

คอ  การหาค�าตอบวาสงคมสยาม-ไทยเขาส

ระบบเศรษฐกจแบบทนนยมในชวงเวลาไหน

และดวยเงอนไขปจจยอะไร  และสงคมไทย 

“กอน” ทนนยมมลกษณะเชนไร ลาหลงหยด

นงไม เปลยนแปลงหรอมพลวตและเปดรบ

ความเปลยนแปลงจากภายนอก  ประเดนวา

ดวยรปแบบของรฐเปนประเดนรอง  และสอง 

“ชวงเวลา”  ทจ�ากดอยในชวงตนรตนโกสนทร

จนถ งการเข ามาของระบบทนนยมโลกทม

สนธสญญาเบาวรงเปนหลก  โดยไมไดเนนการ

อภปรายถงสถานะของ  “2475”  และหลงจาก

นน อนเนองมาจาก 2 ประเดนขางตนนน สมศกด

ไดอภปรายถงววาทะนในรายละเอยดในทอนแลว 

ผ เขยนจะไมแตะงานของทงสองส�านกในทนและ

จะกลาวถงเฉพาะสวนทเกยวพนกบการอภปราย

เกยวกบการเปลยนรปของรฐ  ซงเปนประเดนหลก

ของบทความ

หากมองในแงประวตศาสตรของการววาทะทเกดขน  ววาทะวาดวยการเปลยนผาน

จากศกดนาส ทนนยมของทงสองส�านกวางอย บนการมบทสนทนาอยางเงยบ ๆ   กบขอเสนอของ

นกสงคมศาสตรกระแสหลก โดยเฉพาะฉตรทพยซงเรมตนจากการโตแยงงานของ ชยอนนต สมทวณช 

นกรฐศาสตรกระแสหลก โดยในชวงหลง 14 ตลาฯ ชยอนนตเขยนงานชนส�าคญ 2 ชน6 ทน�าไปสการถก-

เถยงเกยวกบสงคมกอนทนนยมและรฐไทยในชวงเวลาตอมา งานชนแรกชยอนนตเขยนรวมกบ ขตตยา

กรรณสตร  ชอวา  เอกสารการเมองการปกครองไทย  พ.ศ. 2471-2477  (2518)  และงานชนทสอง

คอ  ศกดนากบพฒนาการของสงคมไทย  (2519)  ในงานชนทสอง  ชยอนนตไดเสนอการวเคราะห

5 สายชล สตยานรกษ, พทธศาสนากบแนวคดทางการเมองในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก (พ.ศ. 2325-2352) (กรงเทพฯ: มตชน, 2546) และอรรถจกร สตยานรกษ, การเปลยนแปลงโลกทศนของชนชนผน�าไทย ตงแตรชกาลท 4 – พ.ศ. 2475 (กรงเทพฯ: ส�านกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2538) .6 ชยอนนต สมทวณช, ศกดนากบพฒนาการของสงคมไทย (กรงเทพฯ: น�าอกษรการพมพ, 2519) และบทวจารณหนงสอของ ฉตรทพยทมตอชยอนนต ใน ฉตรทพย นาถสภา, “บทวจารณหนงสอศกดนาไทยกบพฒนาการสงคมไทย,” ใน ชย-อนนต, ศกดนากบพฒนาการของสงคมไทย และดงานชนส�าคญอกชนของชยอนนต คอ ชยอนนต สมทวณช และขตตยา กรรณสตร, ผรวบรวม, เอกสารการเมองการปกครองไทย พ.ศ. 2417-2477, พมพครงแรก 2518 (กรงเทพฯ: สถาบนสยามศกษา สมาคมสงคมศาสตรแหงประเทศไทย, 2530) .

บ ร ร ย ากาศงานฉลองรฐธรรมนญป ???????[ ภาพปกหนงสอของ บญเลอ เจรญพภพ

ทพมพเผยแพรในป พ.ศ. 2475 ]

TU Archives.indd 13 5/5/12 3:11 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 14

ลกษณะสงคมไทยผานการโตแยงงานของ  จตร  ภมศกด  (ทมองวา  สงคมศกดนาเปนสงคมทมพลวต

และขบเคลอนดวยความขดแยงอนเกดมาจากการการตอส ทางชนชนระหวางชนชนเจาศกดนาและ

ชนชนไพร  ซงมววฒนาการคลายกบระบบฟวดลในโลกตะวนตก)  แตชยอนนตเสนอวา  ศกดนาไทย

ตางจากฟวดลในยโรป  เนองจาก  ศกดนาไทยมลกษณะรวมศนยอ�านาจแบบเดดขาดไวทกษตรย 

โดยกษตรยจะท�าหนาทผกขาดควบคมการชลประทานซงเปนปจจยการผลตทส�าคญของสงคม  สง

ผลใหสงคมศกดนาของไทยมพฒนาทล าชาหยดนง  อกทงตองเผชญกบการทาทายจากภายในและ

ภายนอกในระดบต�า  ดวยลกษณะรวมศนยเดดขาดเชนน  ศกดนาของไทยจงมลกษณะเปนรฐสมบร-

ณาญาสทธ  (Absolutism)  มาตงแตโบราณ  (นเปนความเขาใจทวไปของประวตศาสตรกระแสหลกใน

สงคมไทยวา สงคมไทยเปนสมบรณาญาสทธมาตงแตสมยอยธยา)  สวนงานชนแรก ชยอนนตและขตตยา

ไดเสนอขอวเคราะหเกยวกบ “2475” ซงกลายมาเปนแมแบบของเรองเลาเกยวกบ “2475” ทส�าคญ

กคอ  ความเหนทวา  “2475  นน  เปนเพยงการเปลยนแปลงเฉพาะรปแบบและกลมบคคลผถออ�านาจ

หาใชการปฏวตในความหมายทแทจรงไม”7  แต  “2475”  เปนการเปลยนแปลงของคนสวนนอยท

เปนพวกขาราชการ  ซง  “ชงสกกอนหาม”  ในขณะทพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอย หวก�าลงจะ

พระราชทานรฐธรรมนญสงผลให “2475” เปนการเปลยนแปลงทไมสมบรณและจบลงดวยการชวงชง

อ�านาจกนเองระหวางผน�าของคณะราษฎรหลายกลม จนในทสดรฐไทยหลง “2475” ไดพฒนามาเปน

รฐขาราชการอ�ามาตยาธปไตย (Bureaucratic Polity) ทรวมศนยอ�านาจทางการเมองอยทขาราชการ 

ไมใชรฐสภาอยางทควรจะเปน

7 ชยอนนต สมทวณช และขตตยา กรรณสตร, ผรวบรวม, เอกสารการเมองการปกครองไทย พ.ศ. 2417-2477, หนา 195.

[ บรรยากาศงานฉลองรฐธรรมนญป ปท 1 10 ธนวาคม พ.ศ. 2475 ]

TU Archives.indd 14 5/5/12 3:11 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 15

ความนาสนใจกคอ  ในชวงเวลา

เดยวกน  ทามกลางความตนตวทางการเมอง

หลง  14  ตลาคม  พ.ศ. 2516  และการกลบมา

ใหมของงานเขยนของปญญาชนหวกาวหนาใน

ทศวรรษ 2490 ในหมปญญาชนฝายซายไทย ม

งานวเคราะหลกษณะสงคมไทยของนกคดของ

พรรคคอมมวนสตแหงประเทศไทย  2  ชนทถก

น�ากลบมาอานใหม  พมพใหมหลายรอบ  และ

กลายมาเปนคมภรการวเคราะหลกษณะสงคม

ไทยและก�าหนดยทธศาสตรการปฏวต  งาน

ชนแรกคอ เสนทางสงคมไทย8 ของ” อรญญ 

พรหมชมภ” (นามปากกาของ อดม สสวรรณ) 

และอกชนคอ โฉมหนาศกดนาไทย9 ของจตร 

ภมศกด  จดรวมส�าคญของงานทงสองชนคอ 

การน�าเสนอการวเคราะหลกษณะสงคมไทย

ภายใตทฤษฎ “กงเมองขน-กงศกดนา” ซงม

ลกษณะพเศษ ดงน  หนง รากฐานการขดรด

แบบศกดนายงคงอยและมอทธพลเหนอวถชวตของประชาชน  สอง ทนนยมแหงชาตเกดขนแลว แตอย

ในสภาพออนแอ  ยงไมใชรปการหลกของสงคม  เพราะถกรกรานโดยจกรวรรดนยม  ทนนยมเชนนจงม

ลกษณะเปนทนนายหนา  (ของจกรวรรด)  และทนขนนางผกขาด  ซงเปนอปสรรคของการพฒนาของ

ทนนยมแหงชาต  สาม แมวาระบอบสมบรณาญาสทธไดถกท�าลายไปแลว  แตการเมองและวฒนธรรม

แบบประชาธปไตยยงไมสถาปนาขน  ส  จกรวรรดนยมกบชนชนปกครองรวมมอกนเพอผลประโยชน

ของจกรวรรดนยม  สงผลใหรฐไมสามารถเปนตวแทนผลประโยชนของประชาชน  หา ความขดแยง

ระหวางจกรวรรดนยมสงผลใหการเมองภายในไมมเสถยรภาพ  และหก  ดวยการกดขซ�าซอน  3  ชน

จาก จกรวรรดนยม ชนชนเจาทดนใหญ และชนชนนายทนใหญ สงผลใหชวตความเปนอยของประชาชน

ยากล�าบากและจนลง10

ทง “อรญญ” และจตรมขอเสนอทางการเมองตอสถานการณ “กงเมองขน-กงศกดนา” 

คลายกน  “อรญญ”  ชวา  “ฐานะของประเทศเราทางหนงเปน  “กงเมองขน”  อกทางหนงเปน  “กง

ศกดนา” เรากจะมองเหนภาระหนาทแหงการปฏวตของปวงชนชาวไทยไดอยางแจมชดแลวกคอ “ทาง

หนงจะตองโคนลมอทธพลของจกรวรรดนยม อกทางหนงจะตองกวาดลางศกดนานยมทเหลอเดน”11

8 อรญญ พรหมชมภ, เสนทางสงคมไทย (กรงเทพฯ: อกษร, 2522) .9 จตร ภมศกด, โฉมหนาศกดนาไทย (กรงเทพฯ: ศรปญญา, 2548) 10 อรญญ พรหมชมภ, เสนทางสงคมไทย, หนา 270-274.11 อรญญ พรหมชมภ, เสนทางสงคมไทย, หนา 274.

[ “อรญญ พรหมชมภ” ไดเสนอแนวคดไทยกงเมองขน เมอ พ.ศ. 2493 ตอมาถกพมพใหมในชอ เสนทางสงคมไทย ]

TU Archives.indd 15 5/5/12 3:12 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 16

(ตวเขมตามตนฉบบ)  โดยจตรเสนอไปในทางเดยวกนวา  “ในกระแสคลนแหงความเคลอนไหวทาง

เศรษฐกจ, การเมองและวฒนธรรมปจจบนน สงทประชาชนชาวไทยไดยนและกลาวถงจ�าเจเปนปญหา

ประจ�าวนกคอ จกรวรรดนยม  ซงรวมทงนายทนนายหนาและนายทนขนนางผเปนสมนของมน  และ

ศกดนา  สถาบนของประชาชนทวไปจะเปนหนงสอพมพกด,  การอภปรายในทสาธารณะ  เชน  ทอง

สนามหลวงของจงหวดพระนครและในบรเวณศาลากลางหรอตลาดตางจงหวดกด  และแมในความ

เคลอนไหวอน ๆ  ของประชาชนเปนตนวาการเดนขบวนกด เสยงทดงทสดกคอ เสยงคดคานและประณาม

จกรวรรดนยมและศกดนา”12 (เนนตามตนฉบบ) 

ขอถกเถยงในทศวรรษนจบลงดวยขอสรปทเปนจดรวมส�าคญระหวางนกวชาการฝายขวา

อยางชยอนนตและปญญาชนฝายซายอยาง “อรญญ” และจตร (ซงมอทธพลในพรรคคอมมวนสตแหง

ประเทศไทย) คอ หนง เหตการณ “2475” ไมสามารถท�าใหเกดการเปลยนรปของรฐไทยจากรฐศกดนา/

รฐสมบรณาญาสทธไปส รฐทนนยม/รฐประชาชาตไดอยางสมบรณ  ในขณะทชยอนนตชว า  ระบอบ

สมบรณาญาสทธเขมแขงและหยงรากลก กอปรกบคณะราษฎรลมเหลวในการลมท�าลายระบอบดงกลาว 

“อรญญ” และจตรกลบชวา ปจจยส�าคญทท�าใหเกดการเปลยนแปลงกคอ จกรพรรดนยมจากภายนอก

ทเขามาเปลยนรปของรฐไทยจากรฐศกดนาเปน “กงศกดนา” สงผลใหรฐไทยมลกษณะพกลพการดงท

กลาวไปแลว

ทศวรรษ 2520: ประทป-สมเกยรต-นครนทร

ในงานศกษาความขดแยงภายในพรรคคอมมวนสตแหงประเทศไทยชนส�าคญของ ธกานต 

ศรนารา  ไดชใหเหนวา  ในตนทศวรรษ  2520  โดย  “เกอบตลอดป  2523  จนถงตนป  2524  ภายใน

ขบวนการปฏวตของไทยไดเกดกระแสโตแยงทางความคดขนอยางกวางขวาง โดยผปฏบตงานของ พคท. 

และแนวรวมกลมตาง ๆ   ไดเสนอความเหนตอ พคท.  หลายประเดนใหญ ๆ ”  โดยเฉพาะ  “ปญหาการ

วเคราะหลกษณะสงคมไทยวาเปนกงเมองขน กงศกดนาหรอไม?” ซงเปนทถกเถยงอยางกวางขวาง “เมอ

นกศกษาจ�านวนมากกลบเขาเมองแลว (หลง 66/2523 – ผเขยน) บางสวนของพวกเขาเหลานจะเขาไป

มสวนรวมในกระแสการววาทะวาดวยลกษณะสงคมไทยและยทธศาสตรยทธวธในการปฏวตประเทศไทย

ซงจะเกดขนและด�าเนนไปเกอบตลอดป 2524” 13 ส�าหรบบรรยากาศนอก พคท. โดยเฉพาะในแวดวง

วชาการกอยในบรรยากาศทคกคกมาก  โดยเฉพาะการเกดขนของกระแสการศกษางานฝายซายใหม ๆ  

จากโลกตะวนตก14 และการเฟองฟขนของ “ส�านกนธ” และแนวประวตศาสตรหวกาวหนา โดยกระแส

คดเหลานมงไปทการกลบไปทบทวนตงค�าถามกบงานเขยนของชยอนนต “อรญญ” และจตร (ซงหมาย

รวมถง  พคท.)  ในยคกอนหนาน  กระแสภมปญญาฝายซายใหมและงานประวตศาสตรหวกาวหนานน

12 จตร ภมศกด, โฉมหนาศกดนาไทย, หนา 28.13 ธกานต ศรนารา, หลง 6 ตลาฯ: วาดวยความขดแยงทางความคดระหวางขบวนการนกศกษากบพรรคคอมมวนสตแหงประเทศไทย (กรงเทพฯ: ส�านกพมพ 6 ตลาร�าลก, 2552), หนา 320-321.14 ดตวอยางงานเขยนหลายชนทน�าเขาววาทะตาง ๆ ของแวดวงมารกซสตตะวนตก เชน สมเกยรต วนทะนะ สวนย ภรณ-วลย และสรพงษ ชยนาม เปนตน

TU Archives.indd 16 5/5/12 3:12 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 17

ไดรวมเอาคนรนใหมอยาง สมเกยรต วนทะนะ นครนทร เมฆ

ไตรรตน  และประทป  นครชย  (นามปากกาคอ  “ทรงชย ณ 

ยะลา”) เขามามสวนรวมส�าคญในการววาทะเกยวกบลกษณะ

สงคมไทยและการเปลยนรปของรฐไทย และจดจบของววาทะ

ดงกลาวได กลายมาเปนความร ความเข าใจหลกเกยวกบ 

“2475” มาอกกวา 30 ป

อาจกลาวไดวา  จดรวมส�าคญของทง  3  คน

กคอการมเปาหมายทม งโตแยงขอเสนอของ  พคท.และ

ชยอนนต  เกยวกบสถานะและบทบาทของ  “2475”  และ

ลกษณะของสงคมและรฐไทยหลงจากนนเปนประการส�าคญ 

ขอเสนอของทง 3 คนมงไปทการยนยนวา “2475” ถอเปน

จดสนสดของรฐสมบรณาญาสทธราชย  และเปนจดเรมตน

ของรฐประชาชาต  (ทนนยม)  นครนทรเรยก  “2475”  วา

เปน “การปฏวต” (Revolution) ซงคนสวนใหญเขามสวน

รวม ไมใชการรฐประหารโดยคนสวนนอยทไมไดกอใหเกด

ความเปลยนแปลงอะไรในสาระส�าคญ  แมวาจะมขอเสนอ

ไปในทศทางเดยวกนเกยวกบสถานะของ  “2475”  แตงานของ  สมเกยรต  นครนทร  และประทปวาง

อยบนกรอบการวเคราะหทางทฤษฎและการเลอกใชหลกฐานทางประวตศาสตรทแตกตางกนออกไป 

ในป พ.ศ. 2524  “ทรงชย ณ  ยะลา”  (นามปากกาของ  ประทป  นครชย)  15  ไดเขยน

บทความขนาดยาวชนส�าคญภายใตการน�าเอาขอถกเถยงระหวาง โมรซ ดอบบ (Maurice Dobb) และ 

พอล เอม. สวซ (Paul M. Sweezy) ทเคยโดงดงในโลกตะวนตกมาใชในการวพากษการวเคราะหของ

พรรคคอมมวนสตแหงประเทศไทยและนกวชาการทไดรบอทธพลจากความคดแบบเหมาอสตทวาดวย 

“กงเมองขน-กงศกดนา” โดยในหนงสอทชอวา ววาทะวาดวยสงคมกงเมองขนกงศกดนาของไทย (2524) 

ของทรงชยนนมขอเสนอวา “2475” มความส�าคญอยางยงใน 2 ประการ คอ หนง “2475” ไดท�าลาย

รฐศกดนาลงไปอยางราบคาบ และสอง “2475” ไดกอใหเกดกระบวนการการเปลยนแปลงจากวถการ

ผลตจากศกดนามาสวถการผลตแบบทนนยมทมลกษณะพงพาตางชาต  แมวาทนนยมจะเขามาสสงคม

สยามนานแลว อยางนอยตงแตปพ.ศ. 2398 ทสยามรบสนธสญญาเบาวรง แตวถการผลตแบบทนนยมเพง

จะเปนวถการผลตหลกของสงคมกภายหลง “2475” เทานน เหนไดจากความพยายามของคณะราษฎร

ทจะพฒนาทนนยมโดยรฐขน แตกไมประสบความส�าเรจมากนก ตองรอจนกระทงสมยรฐบาลจอมพล ป.

ในชวงหลงสงครามโลกครงท  2  ท  “นายทนขนนาง  นายทนนายหนา  และจกรพรรดนยม  และจากน

เทานนทเราจะถอวาวถการผลตแบบทนนยมสถาปนาตนเองขนเปนวถการผลตหลกของสงคมในความ

หมายทแทจรง คอ ครอบง�าทงทางเศรษฐกจและทางการเมองพรอมกนไป”16 (ตวเขมตามตนฉบบ) 

15 ทรงชย ณ ยะลา, ววาทะวาดวยสงคมกงเมองขนกงศกดนาของไทย (กรงเทพฯ: ส�านกพมพน�าหยาด, 2524) .16 ทรงชย ณ ยะลา, ววาทะวาดวยสงคมกงเมองขนกงศกดนาของไทย, หนา 78.

[ “ทรงชย ณ ยะลา” ไดโตแยงแนวคดของ “อรญญ พรหมชมภ” พ.ศ. 2524 ]

TU Archives.indd 17 5/5/12 3:12 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 18

ยงไปกวานน ทรงชยยงอภปรายถงความเปนไป (ไม) ไดของการยอนกลบไปสวถการผลต

แบบกอนทนนยมของชนชนศกดนาไทย ดงน “เพอทจะรกษาความอยรอดแหงชนชนของตน ศกดนาไทย

เขารวมอยางแขงขนในความสมพนธและวถการผลตใหมทครอบง�าสงคมไทย คอ เขารวมเปนนายทนไม

วาทางการผลต ทางการคา และทางการคลง มใชรอฟนหรอถอยหลงกลบไปรกษาวถและความสมพนธ

ทางการผลตแบบเกาอนถกกวาดลมไปตงแต... และหลง ค.ศ. 1932”  (หนา 117) ดงนน “สงคมไทย

ถกครอบง�าดวยวถการผลตแบบทนนยมมาตงแต  20  ปหลงค.ศ.  1932  แตเปนระบบทนนยมทพงพา

จกรวรรดนยม  และมลกษณะดอยพฒนา  เพราะยงรกษาสภาพ  ‘กอนทนนยม’  ในชนบทไวเปนสวน

ใหญ” 17 (ตวเขมตามตนฉบบ) 

สมเกยรต วนทะนะ ไดเสนอบทความส�าคญทชอวา “รฐสมบรณาญาสทธในสยาม 2435-

2475”18  ในป พ.ศ. 2525 หนงปใหหลงจากงานน�ารองของประทป  ในงานชนน  สมเกยรตเรมตนโดย

การโตแยงมมมองของชยอนนต  และฉตรทพยทมองวา  รฐสมบรณาญาสทธของไทยมความสบเนอง

ยาวนาน โดยในงานชนนสมเกยรตเสนอใหมองใหมวา รฐสมบรณาญาสทธสยามเกดขนในป พ.ศ. 2435 

และสนสดลงในป  พ.ศ. 2475  อายของรฐประเภทนมเพยง  40  ปเทานน  ซงนอยมากเมอเทยบกบ

รฐแบบอน ๆ  ในอดต ลกษณะส�าคญของรฐประเภทนกคอ รฐสมบรณาญาสทธเปนรฐศกดนาชวงปลาย 

ซง  “เปนกระบวนการตอบโตปรบตวของระบอบศกดนาทมตอความเสอมสลายของระบอบศกดนาเอง 

และมความกดดนจากทนนยมโลกหลง พ.ศ. 2398” แตในชวงนถอเปนชวงเปลยนผานท “พฒนาไปใน

แนวทางของรฐประชาชาต  (nation-state)  ดวยพรอม ๆ กนกบพฒนาการของรฐสมบรณาญาสทธ” 

โดยท  กระบวนการดงกลาว  “มไดเปนไปดวยความราบรน  แตมความตงเครยดเกดขนหลายระดบ” 

(ตวเขมโดยผเขยน) 

ความส�าคญของขอเสนอของสมเกยรตดงกลาวกคอ  หนง  รฐสมบรณาญาสทธไดจบ

สนลงในป พ.ศ. 2475  และสอง  รฐทเกดขนควบค และกลายมาเปนระบอบหลกหลงการลมสลายคอ

รฐประชาชาต  แตปญหาส�าคญ  คอ  ในงานชนนสมเกยรตไมไดอธบายรายละเอยดของความขดแยงใน

รฐสมบรณาญาสทธไว แตถอไดวา งานชนนกลายเปนงานบกเบกส�าคญตอการตความเหตการณ “2475” 

ใหม

ในปเดยวกน  นครนทร  เมฆไตรรตน  เรมเขยนงานชนแรก19  ซงตอกย�าการตความ

เหตการณ  “2475”  ใหมของประทปและสมเกยรตกอนหนาน  โดยเฉพาะอยางยง  นครนทรพยายาม

17 ทรงชย ณ ยะลา, ววาทะวาดวยสงคมกงเมองขนกงศกดนาของไทย, หนา 134.18 สมเกยรต วนทะนะ, “รฐสมบรณาญาสทธในสยาม 2435-2475” (เอกสารประกอบปาฐกถาทางวชาการ จดโดยสมาคมสงคมศาสตรแหงประเทศไทย และสถาบนวจยสงคม จฬาลงกรณมหาวทยาลย 19 มนาคม 2525) และดเพมเตม “เมองไทยยคใหม: สมพนธภาพระหวางรฐกบประวตศาสตรส�านก,” ใน สมบต จนทรวงศ และชยวฒน สถาอานนท บรรณาธการ, อยเมองไทย (กรงเทพฯ: มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2530) .19 นครนทร เมฆไตรรตน, “การเปลยนแปลงการปกครอง 2475 ของสยาม: พรมแดนแหงความร,” วารสารธรรมศาสตร, ปท 11 ฉบบท 2 (มถนายน 2525), หนา 6-39. และดบทวจารณตอทายของ สมศกด เจยมธรสกล, พรภรมณ เอยมธรรม และเสนห จามรกในวารสารฉบบเดยวกน

TU Archives.indd 18 5/5/12 3:12 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 19

กาวขามค�าอธบายวา  “2475”  เปนเหตการณท  “ชงสกกอนหาม”  และเปน  “การเปลยนแปลงทไม

สมบรณ” ซงปรากฏอยางแพรหลายในวรรณกรรมชนส�าคญกอนหนาน และในอก 2 ปถดมา นครนทร

ไดผลตงานชนส�าคญซงเปนวทยานพนธปรญญาโทและตอมากลายมาเปนหนงสอคอ การปฏวตสยาม 

พ.ศ. 2475 20 (พมพครงแรก 2535) 

จดเดนส�าคญของนครนทรกคอ การชใหเหนวา ระบอบสมบรณาญาสทธราชยนนมความ

ขดแยงหรอวกฤตภายในระบอบสงมาก โดยเฉพาะวกฤตอนเกดจากชองวางทางสงคมทสง ในขณะทรฐ

สมบรณาญาสทธสรางระบบราชการขน พรอมกบดงดดสามญชนจ�านวนมากเขามาเปนสวนหนงของ

ระบบราชการสมยใหม แตรฐประเภทนเองกลบสงวนอ�านาจในระบบราชการไวทชนชนเจานายจ�านวน

นอย21 กอปรกบการขยายตวของแนวคดชาตนยมแบบประชาชนของชนชนกลางในเมองและพวก “คน

ไทยผสม” มากอนหนา22 วกฤตภายในดงกลาวสงผลใหรฐประเภททมอายสนอยแลวในตวมนเองเชนน

ประสบกบอตราเรงมากยงขน 

ขอเสนอทส�าคญทสดของนครนทรกคอ การเปลยนแปลงการปกครอง 2475 เปน “การ

ปฏวต” ทหมายถง “การเปลยนแปลงรปแบบรฐ การจดการปกครอง ระบบราชการ และความคดทางการ-

เมองในทงรปหรอทงระบอบ... ดงนนประเทศสยามในปลายทศวรรษ 2470 จงเปนรฐ หรอประเทศสยาม

20 นครนทร เมฆไตรรตน, การปฏวตสยาม 2475 (กรงเทพฯ: ฟาเดยวกน, 2553) .21 นครนทร เมฆไตรรตน, การปฏวตสยาม 2475 , หนา 75-118.22 ด นครนทร เมฆไตรรตน, “พลงของแนวคดชาต-ชาตนยมกบการเมองไทยในสมยแรกเรมของรฐประชาชาต,” รฐศาสตรสาร, ปท 21 ฉบบท 3 (2542), หนา 1-104.

[หนงสอรวมสมยไดเชดชบทบาทของแกนน�าคณะราษฎรในการปราบกบฏบวรเดช พ.ศ. 2476]

TU Archives.indd 19 5/5/12 3:12 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 20

ใหมซงมชาต  กฎหมายรฐธรรมนญ 

สภาผ แทนราษฎร  คณะรฐมนตร 

และระบบราชการแบบใหม เป น

กลไกในทางการปกครอง”  23  กลาว

ในแงน   ตวชวดความเปลยนแปลง

ของรฐจากรฐสมบรณาญาสทธราชย

ไปส รฐประชาชาตตามความคดเขา

กคอ  “การแยกอ�านาจบรหารออก

จากพระมหากษตรย ”  ซง  “พระ-

มหากษตรยหลงการเปลยนแปลงการ

ปกครอง พ.ศ. 2475 ทรงเปนทรกของ

ปวงชน  เพราะวาพระองคไมไดทรง

ท�างานบรหารอกแลว  เปนพระราชาท

อยในใจของปวงชน ทรงเปนพระราชา

ทไมไดท�างานบรหาร  จงทรงหลดพน

จากการเปนประมขฝายบรหารได  .. 

นคอคณปการทยงใหญทสดของการ-

เปลยนแปลงการปกครอง  พ.ศ. 2475 

ในแงของการใหพระมหากษตรยทรงหลด

พนจากการเปนประมขฝายบรหาร โดยทพระองคทรงเปนองคพระประมขของฝายรฐเพยงอยางเดยว” 24

ตอประเดนทวาดวยความเปนไปไดทจะมการหวนกลบไปสระบอบสมบรณาญาสทธราชย

และตอประเดนบทบาทสถานะของสถาบนกษตรยในการเมองไทย นครนทรเสนอวา “เจานายเองกรวา

ไมสามารถกลบไปเปนระบอบสมบรณาญาสทธราชยไดแลว” แตสาระส�าคญของความขดแยงและการ-

ตอสของฝายกษตรย “หลง 2475” จะอยในประเดน “พระราชอ�านาจของพระมหากษตรยจะมมากหรอ

นอย” 25 มากกวาทจะเปนการหวนกลบไปสระบอบเกากอน “2475” ซงระบอบเกาจบสนลงไปแลว

ทศวรรษ  2520  จบลงดวยขอสรปทปรากฏในงานของ  ประทป  สมเกยรต  และโดย

เฉพาะอยางยงงานของนครนทรซงไดกลายมาเปนหมดหมายส�าคญทป ดฉากการววาทะเกยวกบ

รฐสมบรณาญาสทธกอน  2475  และขอเสนอของนครนทรทว า  “2475”  คอ  “การปฏวต”  ทคน

สวนมากเขามามสวนรวมไดกลายมาเปนขอสรปทปราศจากการทาทายตลอดกวา 3 ทศวรรษ

23 นครนทร เมฆไตรรตน, การปฏวตสยาม 2475, หนา 433.24 นครนทร เมฆไตรรตน, “ภาคผนวก: เหตแหงการปฏวตสยาม,” ความคด ความร และอ�านาจการเมองในการปฏวตสยาม 2475 (กรงเทพฯ: ฟาเดยวกน, 2546), หนา 444-445.25 นครนทร เมฆไตรรตน, “ภาคผนวก: เหตแหงการปฏวตสยาม,” ความคด ความร และอ�านาจการเมองในการปฏวตสยาม 2475, หนา 444.

[ ชาญวทย เกษตรศร ไดน�าการถกเถยงทางวชาการเกยวกบการปฏวต 2475 กลบมาอกครงใน พ.ศ. 2525 ]

TU Archives.indd 20 5/5/12 3:12 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 21

ทศวรรษ 2530: เกษยร vs พชต

ภายหลงจากการสนสดของทศวรรษ 2520 ทขอเสนออนเขมขลงของพรรคคอมมวนสต

แหงประเทศไทยวาดวย “กงเมองขน-กงศกดนา” ถกโตแยงจนหมดความนาเชอถอไป โดยขอเสนอวา

ดวย “การปฏวต 2475” และการเปลยนผานไปสรฐประชาชาต-ทนนยมหลง “2475” ถกเสรมจนได

เปนทยอมรบโดยทวไปโดยสมเกยรต-นครนทร- ประทป งานศกษารฐในทศวรรษ 2530 ไดยายฐานการ

วเคราะหหางออกไปจากชวงทศวรรษ 2520 ในขณะทววาทะในทศวรรษ 2520 มงหมายท�าความเขาใจ

ลกษณะสงคมไทยซงหมายรวมถงวถการผลตและการเปลยนรปของรฐไทยอนสบเนองมาจากเหตการณ 

“2475”  แตการศกษารฐในทศวรรษ  2530  วางอยบนค�าถามทตางออกไปคอ  ใหความสนใจทจะท�า

ความเขาใจรปแบบของรฐไทย “หลง 6 ตลาฯ” เปนหลก โดยกลาวถง “2475” เพยงเลกนอย งานชวง

นเนนทประเดนความสมพนธระหวางรฐ ทน และประชาธปไตยในยค “ประชาธปไตยครงใบ” ววาทะ

ในชวงนเกดขนโดยปญญาชนฝายซาย  2  คนในชวงปลายปพ.ศ. 2528  และตนพ.ศ. 2529  คอ  เกษยร 

เตชะพระ  (นามปากกาคอ  “อาคม  ชนางกร”)  และพชต  ลขตกจสมบรณ  (ภายใตนามปากกา  “ลขต 

อดมภกด”) 26 โดยววาทะของทง 2 คนไดรบผลสะเทอนจากการตนตวศกษาเรองรฐของพวกมารกซสต

ตะวนตกในทศวรรษ  1970  เชน  การถกเถยงส�าคญของ  ราลฟ  มลแบนด  (Ralph  Miliband)  ซง

เปนตวแทนของทฤษฎทมองวารฐเปนเครองมอของชนชนนายทน (Instrumentalism) ทเชอวา รฐคอ

เครองมอของนายทนและรฐจะรบใชผลประโยชนของชนชนนายทนกลมทกมอ�านาจรฐอยในขณะนน 

โดยเฉพาะอยางยงกลมนายทนทอยในรฐบาล และ นโคส ปลองซาส (Nicos Poulantzas) ตวแทนของ

ทฤษฎทมองวารฐถกก�าหนดโดยโครงสรางของระบบทนนยม (Structuralism) ทมองวา รฐมอสระเชง

สมพทธจากชนชนนายทน  โดยนอกจากทรฐจะสะทอนดลก�าลงของชนชนตาง ๆ   ภายในระบบทนนยม

ในแตละชวงเวลาแลว  รฐยงมชวตและผลประโยชนของตวมนเองทไมขนตอชนชนนายทนกล มใด

กลมหนงดวย27

การถกเถยงกนของเกษยรและพชตเกยวกบรฐทนนยมไทยวางอย บนการถกเถยงเรอง

ลกษณะของรฐ และความสมพนธระหวางรฐ-นายทน-ทนนยม-การตอสชนชน-ประชาสงคม ความตาง

ทส�าคญระหวางเกษยรและพชตกคอ “การวเคราะหสถานการณรปธรรม” ทหมายถง รฐและดลอ�านาจ

ทางชนชนของการเมองไทยยคหลง 6 ตลาคม 2519 หรอทเรยกวา “ประชาธปไตยครงใบ” ทแตกตาง

กน  จนน�าไปสขอเสนอในทางยทธศาสตรของการปฏวตทแตกตางกนดวย  –  พชตเสนอวา  “ปจจบน

การเมองไทยตกอยในภาวะสามเสาคอ ชนชนนายทนขนนางฝายหนง ชนชนนายทนใหญฝายหนง และ

ประชาชนผใชแรงงานอกฝายหนง เปรยบประดจ ‘ปอมปราการ’ 3 ปอมทตงประจนกนเปนรปสามเสา 

... ปญหาทเปนปมกคอ จะใหรฐด�าเนนนโยบายพฒนาเศรษฐกจอยางไร และจะพฒนาตวรฐเองอยางไร

26 ด ลขต อดมภกด, “รฐ: ปฏกลทางประวตศาสตร” (หนา 1-18) ; อาคม ชนางกร, “รฐทนนยมระบบราชการไทย: บทเสนอวาดวยรฐกบประชาสงคมในระบบทนนยมไทย” (หนา 19-31) ; ลขต อดมภกด, “รฐ: สงปฏกลทางประวตศาสตร (อกครง) ” (หนา 32-43) และ อาคม ชนางกร, “รฐกบประชาสงคม ไมใชสงปฏกลทางทฤษฎ” (หนา 45-65) ใน วารสารเศรษฐศาสตรการเมอง, ปท 5 ฉบบท 1-2 (ตลาคม 2528 – มนาคม 2529) .27 ดฉบบคดสรรใน Nicos Poulantzas and Ralph Miliband, “The Problem of the Capitalist State.” In Robin Blackburn ed., Ideology in Social Science (Collins: Fontana, 1972), pp. 238-262.

TU Archives.indd 21 5/5/12 3:12 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 22

ใหสอดคลองกบการพฒนาเศรษฐกจนน” 28  –รฐและระบอบประชาธปไตยครงใบในชวงเวลานจงเปน

ผลสะทอนของความขดแยงและการประนประนอมชวคราวระหวาง ชนชนนายทน  2  กลมทตองการ

ใหรฐรบรองและสนบสนนยทธศาสตรและผลประโยชนทางเศรษฐกจของตนเอง  ทามกลางสภาพทรฐ

และกลไกอ�านาจรฐยงคงขยายอ�านาจเพมขนตลอดเวลาโดยไมไดรบการทาทายจากกลมพลงทางสงคม

ใด  ขอเสนอของพชตกคอ  การสนบสนนฝายชนชนนายทนทกาวหนาเพอท�าลายซากเดนทลาหลงของ

นายทนขนนางผกขาด  (ทรวมเอาสถาบนอนรกษนยมเขามาดวย)  ใหหมดสนเสยกอน  จงจะขบเคลอน

ผลกดนปฏวตสงคมนยมในขนตอไป

ในทางตรงกนขาม  เกษยรเสนอวา  ขอเสนอของพชตอยในกรอบแบบเศรษฐกจก�าหนด 

(Economic  Determinism)  ทลดทอนรฐใหเปนเพยงภาพสะทอนของดลก�าลงทางชนชนและผล-

ประโยชนของนายทนเทานน แตรฐมอสระสมพทธและมองคเอกภาวะทมชวตของมนเองโดยไมสามารถ

ลดทอนใหกลายมาเปนเพยงภาพสะทอนของการตอสทางชนชนและยทธศาสตรการสะสมทนของนายทน

ทยดกมการก�าหนดนโยบายของรฐบาลได  ยงไปกวานน  ประชาสงคมแบบกระฎมพซงเปนผลผลตของ

การกอตวของระบบทนนยมและรฐสมยใหมนนกไมใชพนททปราศจากความขดแยง หากแตทงประชา-

สงคมนนประกอบไปดวย  3  มต  คอ  การหมนเวยน  การผลต  และการตอส ทางชนชน  กลาวเชนน

รฐและประชาสงคมจงไมใชสถาบนทางการเมองทเปนกอน/วตถทกลมกลนเปนอนหนงอนเดยวกน หาก

แตรฐและประชาสงคมเตมไปดวยความขดแยงในตวเองภายใน– กลาวดงนแลว การลดทอนใหทนขนนาง

เทากบหรอเปนสงเดยวกนกลไกรฐระบบราชการ (ซงส�าหรบเกษยรแลวกลไกดงกลาวมผลประโยชนและ

28 ลขต อดมภกด, “รฐ: สงปฏกลทางประวตศาสตร (อกครง) ” ใน วารสารเศรษฐศาสตรการเมอง, หนา 41-42.

[พลเมองไทยในระบอบใหมรวมงานเปดอนสาวรยประชาธปไตย พ.ศ. 2483]

TU Archives.indd 22 5/5/12 3:12 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 23

องคภาวะของตวเอง) ของพชตสงผลใหไมสามารถมองเหนการทาทายตอรฐและกลไกรฐราชการทด�ารง

อยของประชาสงคมกระฎมพทขยายตวขนหลง  14  ตลาคม พ.ศ. 2516  –  ในขณะทกลไกรฐราชการ

ตองการรกษาอสระของตนเองไวจากการทาทายของกระฎมพ  การขยายตวของประชาสงคมกระฎมพ

กพยายามจะท�าใหรฐหนมารบใชผลประโยชนของตนเองมากขน  ระบอบประชาธปไตยครงใบทด�ารง

อยหลง  พ.ศ. 2519  กคอ  ความขดแยงงดขอกนระหวาง  2  รปแบบการจดการรฐทนนยมไทย  นนคอ 

ระหวาง รฐทนนยมระบบราชการ (หรอเผดจการทหาร) ทมระบบราชการเปนตวแสดงหลกในการพฒนา

ระบบทนนยม โดยทนายทนตองพงพาราชการ ชนชนปกครองรฐจงไมใชชนชนน�าทางเศรษฐกจ แตเปน

ชนชนน�าทางการเมอง29 กบ รฐทนนยมภายใตระบอบรฐสภา (หรอประชาธปไตยรฐสภา) – ค�าถามใน

ทางยทธศาสตรการตอสของขบวนการกคอ จะ “สามคคนายทนเพอคดคานเผดจการ” หรอ “สามคค

ทหารเพอคดคานทนนยม”  30  ซงส�าหรบเกษยรแลว  ค�าถามนเปนค�าถามทพชตและฝายซายในยคนน

ละเลยและมองขามไป – ขอเสนอของเกษยรจงไมใชการเลอกขางสนบสนนฝายใดฝายหนง แตเปนการ

ยดกมเปาหมายใหญนนคอ การปฏวตสงคมนยม ปลดแอกชนชนกรรมาชพเสยทเดยว

ทงเกษยรและพชตกลาวถง  เพยงเลกนอย แตขอเสนอเกยวกบ “2475” ของทง 2 คน

มเนอหาหลกทไมไดแตกตางกนมาก  โดยเฉพาะการตอกย�าขอเสนอของสมเกยรต-นครนทร-ประทป

ในทศวรรษกอนหนาน  พชตชวา นบตงแตการเขาระบบทนนยมโลกในป พ.ศ. 2398 จนถงพ.ศ. 2475 

รฐไทยเตมไปดวยความขดแยงระหวางลกษณะส�าคญสองประการ ในดานหนง คอ การทอ�านาจรฐอย

ในมอพลงอนรกษนยมทผกขาดอ�านาจรฐ  และในอกดานหนง  คอ  การทรฐตองท�าหนาทรบใชทนนยม

เหตการณ  “2475”  ถอเปนจดแตกหกสงสดของความขดแยงดงกลาวทถอเปนการก�าจดการผกขาด

อ�านาจภายในกลไกรฐ ขอเสนอของพชตตอกย�ากบจดรวมของววาทะในทศวรรษกอนหนากคอ “2475” 

คอ การปฏวต ซงมลกษณะ 5 ประการ คอ หนง การจ�ากดอ�านาจของกษตรย สอง การใชรฐธรรมนญ

เปนกตกาของรฐ สาม การเกดรฐสภา ส มการจ�ากดอ�านาจเกาของพลงอนรกษนยมในดานตาง ๆ  และ

สดทาย “2475” ถอเปน “ฉากน�า” ใหพลงทางสงคมอน ๆ  สามารถเขามามสวนแขงขนตอสทางอ�านาจ

ทางการเมองได31 ดงนน “การปฏวต 2475” จงถอเปนก�าเนดของรฐชาต  (nation-state) ซงเออตอ

การพฒนาของทนนยมในชวงตอมา 

พชตเสนอตอไปวา สถาบนกษตรยหรอพลงอนรกษนยมไมไดถกก�าจดใหหายไปอยางสน-

เชง แต “กลมพลงอนรกษนยมทไดเพลยงพล�าชวคราวและถอยฉากจากการเมองไปภายหลง 2475 นน

กไดคอยจองหาโอกาสรอฟนอ�านาจอยทกขณะ ในระยะถอยฉากทางการเมองนเองทพวกเขาไดพฒนา

ตนเองกลายเปนกลมทนทส�าคญทสดกลมหนง ทมรากฐานอนเขมแขงทงการผลต พาณชย และการเงน

ดงนนจงพรอมยงขนทจะเรยกรองกลบเขามาสอ�านาจรฐอกครงหนง...  แตนมใชการรอฟนของระบอบ

สมบรณาญาสทธราชยดงอดต อ�านาจของกลมอนรกษมลกษณะประณต แฝงเรน และม ‘คณภาพ’ สง

29 อาคม ชนางกร, “รฐทนนยมระบบราชการไทย: บทเสนอวาดวยรฐกบประชาสงคมในระบบทนนยมไทย”, หนา 28. 30 อาคม ชนางกร, “รฐทนนยมระบบราชการไทย: บทเสนอวาดวยรฐกบประชาสงคมในระบบทนนยมไทย” ,หนา 19.31 ลขต อดมภกด, “รฐ: ปฏกลทางประวตศาสตร,” หนา 6-7.

TU Archives.indd 23 5/5/12 3:12 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 24

กวาทคด...  เปนการเฟองฟของจตส�านกอนรกษนยมบวกกบลทธอรรถประโยชนนยมของทนนยมสมย

ใหม” 32 (ขดเสนใตโดยผเขยน) 

กลาวโดยสรปแลว พชตมขอเสนอหลกเกยวกบความส�าคญของ “2475” ใน 2 ประการ 

คอ  หนง  เปนการโคนลมท�าลายรฐสมบรณาญาสทธราชยและกอใหเกดรฐแบบใหมทเปนรฐชาตแบบ

ทนนยม  และสอง  กลมพลงอนรกษนยมทฟ นตวขนมาใหมไมใชและไมมเปาหมายเพอยอนกลบไปส

การเปนสมบรณาญาสทธ  แตกล มพลงดงกลาวมลกษณะเปนนายทนภายใตระบบทนนยมและรฐ

ประชาชาตทเกดขน “หลง 2475” 

สวนเกษยรไมไดอภปรายลกษณะหรอความส�าคญของ  “2475”  โดยตรง  แตเกษยร

มงเนนทจะอธบายลกษณะของรฐทนนยม  “หลง  2475”  มากกวาทจะอธบายสภาวะของการเปลยน

ผานแบบทพชตและงานชนอน ๆ  ใหความสนใจ เกษยรเสนอวา “2475” คอการใหก�าเนด “รฐทนนยม

ระบบราชการ”  กลาวคอ  “เปนรฐทเปนสถาบนผลตซ�าทางเศรษฐกจและอดมการณของแบบวถการ-

ผลตทนนยมซงมระบบราชการเปนตวหลกในการด�าเนนงาน”  การกลาวเชนนมความหมายทส�าคญ  2 

ประการ คอ หนง “2475” ไดน�าไปสการเปลยนรปของรฐไทยไปส “รฐทนนยม” และสอง ศนยอ�านาจ

หลกของรฐทนนยมไทยอยในมอของ  “ระบบราชการ”  โดยทสถาบนกษตรยไมไดเปนพลงอสระแบบ

ในอดต แตถกควบคมโดยพลงของระบบราชการทมอสระเชงสมพทธสงเหนอกวาพลงทางสงคมอน ๆ  

ในรอบ 3 ทศวรรษ ววาทะวาดวยลกษณะสงคมไทยและรปของรฐไทยไดยตลง (เปนการ

ชวคราว) ในววาทะระหวางเกษยร-พชต โดยงานของทศวรรษนไมไดแตะตองขอเสนอหลกของทศวรรษ

กอนหนา ส�าหรบภายในพรรคคอมมวนสตแหงประเทศไทย ดเหมอนวาขอถกเถยงสดทายจะอยทผลงาน

ชนสดทายของ  วรช  องคถาวร  หนงในผน�าของพรรคคอมมวนสตแหงประเทศไทย  เรอง  “ค�าสนทนา

เกยวกบลกษณะของสงคมไทย” (2525) 33 ทวรชตระหนกดวา การใชทฤษฎ “กงเมองขน-กงศกดนา” 

ดจะไมเขมขลงอกตอไป แตกยงไมมค�าตอบทแนชดวา สงคมไทยมลกษณะเชนไร รวมไปถงขอถกเถยง

อกจ�านวนหนงซงมาพรอมกบการลมสลายของพรรคคอมมวนสตแหงประเทศไทยทตางกวพากษวจารณ

การอธบายสงคมไทยผานทฤษฎ “กงเมองขน-กงศกดนา” ของพรรคเอง34 -- อาจกลาวไดวา ในกลาง

ทศวรรษนเองทขอถกเถยงเรองวถการผลตทเปนไปเพอหาททางใหแกยทธศาสตรการตอสของขบวนการ

ประชาชนไดยตลง หลงจากนนเปนตนมา ไมปรากฏวามขอถกเถยงเรองวถการผลตและการเปลยนรป

ของรฐไทยอยางจรงจงเปนระบบและไดรบความสนใจอยางกวางขวางอกตอไป35

32 ลขต อดมภกด, “รฐ: ปฏกลทางประวตศาสตร” ,หนา 9.33 ธ.เพยรวทยา (นามปากกาของ วรช องคถาวร), “ค�าสนทนาเกยวกบลกษณะสงคมไทย,” ฟาเดยวกน, ปท 1 ฉบบท 2 (เมษายน-มถนายน 2546), หนา 188-200.34 ธกานต ศรนารา, หลง 6 ตลาฯ: วาดวยความขดแยงทางความคดระหวางขบวนการนกศกษากบพรรคคอมมวนสตแหงประเทศไทย. 35 สงทตองคดตอไปกคอ เพราะเหตใดการถกเถยงในเรองดงกลาวจงหายไปกวา 20 ป – ผเขยนคดวา ขอเสนอของ สมศกดเปนขอเสนอทนาจะไดรบการศกษาเพมเตมตอไป โดยเฉพาะอยางยง ปจจยทนาจะมความส�าคญคอ 1. ความพายแพของพรรคคอมมวนสตแหงประเทศไทยและอดมการณการปฏวตสงคมนยม และ 2. ชยชนะของฝายสถาบนกษตรย โดย

TU Archives.indd 24 5/5/12 3:12 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 25

ควรหมายเหตไวดวยวา งานเขยนชนส�าคญของชยอนนตทเขยนขนในทศวรรษ 2530 ท

ชอวา 100 ปแหงการปฏรประบบราชการ:  ววฒนาการของอ�านาจรฐและอ�านาจการเมอง 36  แมจะม

ความส�าคญและความลมลกในการศกษาพฒนาการของรฐไทยโดยตอยอดจากงานทชยอนนตไดเคย

เสนอมากอนหนาน  และขอเสนอหลายสวนกเสรมกบขอเสนอของปญญาชนฝายกาวหนาเกยวกบการ

วเคราะห “2475” (นกถงงานของธงชย วนจจะกล และเบน แอนเดอรสน) แตงานของชยอนนตกลบ

ไมสามารถจดกระแสใหกบการถกเถยงเกยวกบการเปลยนรปของรฐในวงวชาการไทยอยางทควรจะเปน 

กลาวโดยสรปแลว  ขอเสนอหลกของชยอนนตในงานชนนไมไดแตกตางจากขอเสนอของชยอนนตใน

ป พ.ศ. 2518 แตอยางใด คอ “2475” ไมใชการปฏวต แตความตางทส�าคญกคอ ในงานชนนชยอนนต

ไดน�าเสนอเหตผลใหม  โดยใหความส�าคญกบการพจารณาความสมพนธระหวางอ�านาจรฐ  (ราชการ) 

และอ�านาจการเมอง  โดยชใหเหนวา  “2475”  ไมไดกอใหเกดการท�าลายหรอลดบทบาทของอ�านาจ

รฐราชการ  เพอเพมบทบาทใหแกอ�านาจการเมอง  แตฝายการเมองทเกดขนหลง  “2475”  เปนเพยง

โครงสรางทครอบอยบนระบบราชการหรอโครงสรางอ�านาจรฐราชการเดมทระบอบสมบรณาญาสทธ

สรางเอาไวแตสมยรชกาลท  5  ดงนน  อาจกลาวไดวา  แมจะมการเปลยนอ�านาจทางการเมองจากมอ

ของกษตรยมาสมอของคณะราษฎร  แตโครงสรางอ�านาจจรงของรฐไทยไมไดเปลยนแปลงไปในสาระ-

ส�าคญ  โครงสรางอ�านาจราชการหรอรฐราชการยงมอ�านาจและอทธพลเหนอ  ครอบง�าอ�านาจของฝาย

การเมองอยตราบจนปจจบน  กลาวดงน  “2475”  จงไมไดกอใหเกดการปฏวตในความหมายทรฐไทย

เปลยนรปจากรฐแบบเกา สรฐประชาชาตแบบใหมอยางสมบรณ

อนเนองมาจากววาทะทเกดขนตลอด 3 ทศวรรษนอยภายใตการถกเถยงระหวางปญญา-

ชนทไดรบอทธพลจากส�านกมารกซสตกบนกวชาการทไมใชมารกซสตและระหวางปญญาชนฝายซาย

ดวยกนเอง  ในปลายทศวรรษ  2520  และตนทศวรรษ  2530  “บรรยากาศทเฟ องฟของการววาทะ

ทฤษฎมารกซสตและแนวคดสงคมนยมไดลดต�าลงเรอย ๆ   จนมาถงววาทะครงสดทายซงจดโดยกลม

เศรษฐศาสตรการเมอง  (จฬาลงกรณมหาวทยาลย  –  ผ เขยน)  คอ  ‘ววาทะวาดวยรฐไทย’  (ระหวาง

พชตและเกษยร-ผ เขยน)  ในวนท  1  มถนายน  2528  ...ไมมววาทะทางวชาการเกยวกบการใชลทธ

มารกซและสงคมไทยเกดขนอก” 37  –  ววาทะวาดวยลกษณะสงคมไทยและรปแบบของรฐไทย  โดย

เฉพาะประเดนสถานะของสถาบนกษตรยไดกลบเขาสความเงยบ  และแทบไมมงานเขยนชนส�าคญ ๆ  

กลาวถงประเดนนอก 38

เฉพาะหลงป พ.ศ. 2535 ทสถาบนกษตรยยกระดบกลายมาเปน “ประมขของชนชนปกครอง” และจากสองปจจยดงกลาวน�ามาสการ “คนดกบสถาบนกษตรย” – เงอนไขทางประวตศาสตรดงกลาวไดกลายมาเปนกรอบเพดานส�าคญส�าหรบการศกษาเรองรฐและสถานะของสถาบนกษตรยในระบบทนนยมไทยในเวลาตอมา – ด สมศกด เจยมธรสกล, “หลง 14 ตลา,” ฟาเดยวกน, ปท 3 ฉบบท 4 (ตลาคม-ธนวาคม 2548), หนา 168-171.36 ชยอนนต สมทวณช, 100 ป แหงการปฏรประบบราชการ: ววฒนาการของอ�านาจรฐและอ�านาจการเมอง (กรงเทพฯ: สถาบนนโยบายศกษา, 2535) .37 นภาพร อตวานชยพงศ, ประวตศาสตรความคดเศรษฐศาสตรการเมองไทย (กรงเทพฯ:ส�านกพมพสรางสรรค, 2552), หนา 165-166.38 ยกเวนงานเขยนของ สมศกด เจยมธรสกล เพยงคนเดยว ซงผเขยนไมมโอกาสจะกลาวถงในทน

TU Archives.indd 25 5/5/12 3:12 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 26

ววำทะ “หลงรฐประหำร 19 กนยำฯ” : ธงชย-แอนเดอรสน vs กลลดำ-ณฐพล

ภายหลงจากทการถกเถยงเกยวกบการเปลยนรปของรฐไทย  “เงยบ”  ไปพรอมกบงาน

ของพชตและเกษยรในป พ.ศ. 2529 แตงานของชยอนนตในพ.ศ. 2535 กไมสามารถจดประเดนถกเถยง

ดงกลาวกลบมาอกครง การถกเถยงเกยวกบการเปลยนรปของรฐไทยไดกลบมาดเดดเผดรอนอกครงภาย

หลง “การรฐประหาร 19 กนยายน 2549” โดยเฉพาะอยางยง การกลบมาใหความสนใจและถกเถยง

อยางถงรากเกยวกบ “สถานะของสถาบนกษตรย” ในการเมองและเศรษฐกจไทย ววาทะในครงนแมจะ

อยในบรบทใหม แตกลบเปนปมปญหาทางทฤษฎแบบเกาและมโนทศนเดมทเคยถกเถยงมากอนหนาน

ทงสน ซงในทนจะจ�าแนกคขดแยงในววาทะของชวงเวลานออกเปน 2 กลมหรอส�านกคด คอ (1) กลม

ทเสนอวา สงคมไทย (รวมถงรฐไทย) ปจจบนยงคงอยเปน “มรดก” ของ “สมบรณาญาสทธราชย” คอ 

ธงชย วนจจะกล และเบเนดก อาร. โอ’ จ. แอนเดอรสน (Benedict R. O’G Anderson) และ (2) กลม

ทเสนอวา รฐไทยปจจบนเปนรฐประชาชาตตงแต “2475” และสถานะของสถาบนกษตรยไทยปจจบน

เปนสงท “เพงสราง” ในชวง “สงครามเยน” (Cold War) คอ กลลดา เกษบญช-มด และณฐพล ใจจรง 

ธงชย และแอนเดอรสน

อาจกลาวไดวา ขอเสนอของปญญาชนฝายประชาธปไตยสวนใหญ “หลงการรฐประหาร 

2549”  วางอยบนกรอบทฤษฎหลกของแอนเดอรสน  นกวชาการดานเอเชยตะวนออกเฉยงใตศกษา

ผ ซงเขยนงานชนส�าคญเกยวกบชาตนยมและการเมองในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต  นอกเหนอ

จากงานชนส�าคญทชอวา  Imagined  Communities:  Reflections  on  the Origin  and  Spread 

of  Nationalism 39  (พมพครงแรกในป  1983/2526)  แอนเดอรสนยงมงานเขยนชนส�าคญเกยวกบ

รฐไทยและสถานะของไทยศกษาอกหนงชนทชอวา  “The  Studies  of  Thai  State:  The  State  of 

Thai  Studies” 40  (1979/2522)  เพอโตแยงแนววเคราะหกระแสหลกในแวดวงวชาการไทยศกษา

ทมองวา  สงคมไทยมลกษณะพเศษทไมสามารถเทยบเคยงกบทใด ๆ   ในโลก  ในบทความชนน  แอน-

เดอรสนเสนอวา ประการทหนง  เมอพจารณารปแบบรฐ จะพบวา  ในขณะทรฐในบรเวณเอเชยตะวน-

ออกเฉยงใตกลายเปนรฐอาณานคม  (Colonial  State)  ผานการครอบง�าโดยตรงจากเจาอาณานคม

ตะวนตก  โดยรฐสยามกลบมไดกลายเปนรฐอาณานคม  (โดยตรง)  แตปรบเปลยนรปตวเองเปนรฐ

สมบรณาญาสทธ  (Absolutist  State)  (ทพฒนาตวมาจากรฐราชาธราช)  ซงมความคลายคลงกบ

รปแบบรฐในโลกตะวนตกในระยะเปลยนผานสความเปนรฐประชาชาตสมยใหม  ประการทสอง  แมวา

รฐสยามจะมพฒนาการคลายกบรฐในยโรป แตรฐสมบรณาญาสทธของสยามนนกลบม “อายสน” กวา

39 เบเนดก อาร. โอ’ จ. แอนเดอรสน (เขยน) ชาญวทย เกษตรศร (บรรณาธการแปล), ชมชนจนตกรรม: บทสะทอนวาดวยก�าเนดและแพรขยายของชาตนยม (กรงเทพฯ: มลนธโครงการต�าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, 2552) .40 โปรดดบทความของเขา พากษภาษาไทยใน เบเนดคท อาร. โอ จ. แอนเดอรสน, “ศกษารฐ ไทย: วพากษไทยศกษา,” ฟาเดยวกน, ปท 1 ฉบบท 3 (กรกฎาคม-กนยายน 2546), หนา 99-147.

TU Archives.indd 26 5/5/12 3:12 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 27

รฐสมบรณาญาสทธยโรปและรฐอาณานคมในประเทศเพอนบาน  และประการสดทาย  ดวยอายอนสน

ของรฐสมบรณาญาสทธสยาม  ขบวนการชาตนยมประชาชนจงไมสามารถบมเพาะตวเองอยางลกซง

ยาวนานเพยงพอทจะน�าพาการเปลยนรปของรฐจากรฐในระยะเปลยนผานไปสรฐประชาชาตทสมบรณ

ไดอยางทเกดขนในยโรปและในประเทศเพอนบาน (ดตารางเปรยบเทยบขางลาง) 

ยโรป เอเชยตะวนออกเฉยงใต สยาม/ไทย

ประเภทรฐ รฐสมบรณาญาสทธ รฐอาณานคม รฐสมบรณาญาสทธ

อายของรฐ อายยาวนาน อายยาวนาน อายสน

ขบวนการชาตนยมประชาชน

เขมแขง เขมแขง

ไมมหรอมกนอยจนไมกอใหเกดความ

เปลยนแปลง

ผลลพธแตกหกกบรฐ-

สมบรณาญาสทธและรฐประชาชาตกอตวขน

แตกหกกบรฐอาณานคมและรฐประชาชาตกอตวขน

“รฐสมบรณาญา-สทธทพกลพการ การถกแขวนคางเตงอยระหวางรฐสมบรณา-

ญาสทธของกษตรยกบชาตนยมมวลชน”41

ผลลพธประการส�าคญของเงอนไขทง 3 ประการขางตนกคอ “การลงลกและระยะเวลา

ทรฐสมบรณาญาสทธแผขยายนน41ยงไมมากพอทจะผลกดนใหเกดความเปลยนแปลงอยางพลกฟาคว�า

แผนดนทางสงคม  สงทเกดขนแทนกคอ  การกบฏทเกดขนบางสวนและคลมเครอของระบบราชการ

อนเปนจกรกลของรฐสมบรณาญาสทธเอง ซงสงสญญาณโดยรฐประหาร พ.ศ. 2475 ปญหาทางการเมอง

ทแทจรงของสยามทเคยเปนและก�าลงเปนอยกคอ  ไมมการแตกหกอยางเดดขาดกบ  ‘รฐสมบรณาญา-

สทธ’  โดยขบวนการประชาชนทขบเคลอนดวยความคดทางสงคมแบบถอนราก  และโดยขบวนการ

ชาตนยมมวลชนทแทจรง” 42

41 เบเนดคท อาร. โอ จ. แอนเดอรสน, “ศกษารฐ ไทย: วพากษไทยศกษา,” หนา 132.42 เบเนดคท อาร. โอ จ. แอนเดอรสน, “ศกษารฐ ไทย: วพากษไทยศกษา,” หนา 131. –ผเขยนตงขอสงเกตวา แอน- เดอรสน (รวมถงเกษยร) มขอเสนอทสดโตงวา “ภายใตสภาพเงอนไขเชนนจงเปดทางใหรฐราชการยอนกลบไปเปนรฐ สมบรณาญาสทธไดงาย ๆ ดงกรณเผดจการสฤษด-ถนอม-ประภาสกมอ�านาจเดดขาดสมบรณเหนอกฎหมาย” (ใน เกษยร เตชะพระ, “ค�าตาม,” ฟาเดยวกน, ปท 1 ฉบบท 3 (กรกฎาคม-กนยายน 2546), หนา 139. – ยงไปกวานน ควรตงขอสงเกตไวดวยวา ในขณะทแอนเดอรสนโจมตนกวชาการไทยศกษาตะวนตกทมแนวโนมจะมองสงคมไทยวามลกษณะเฉพาะ

TU Archives.indd 27 5/5/12 3:12 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 28

กรอบคดเชนนถกน�ามาสานตอโดยลกศษยและหลานศษยของแอนเดอรสน เชน เกษยร 

เตชะพระ 43 และประจกษ กองกรต 44เปนตน แตในทนจะพจารณาเฉพาะงานของธงชย วนจจะกล เปน

หลก  ในฐานะทงานของเขาเปนหมดหมายส�าคญของการศกษาเรองดงกลาวในปจจบน อกทงขอเสนอ

ของเขามความคลายคลงกบขอเสนอของแอนเดอรสน  แมวากอนหนาป พ.ศ. 2549  ธงชย 45จะเสนอ

รางความคดทส�าคญจ�านวนมากเกยวกบการเปลยนรปของรฐและจตส�านกของความเปนชาตเอาไว แต

ธงชยไมเคยมขอเสนอเกยวกบลกษณะของรฐสยาม “หลง 2475” อยางตรงไปตรงมา แตในชวงปลาย

ปพ.ศ. 2548 (พนธมตรประชาชนเพอประชาธปไตยเรมเรยกรองการรฐประหาร) ธงชยไดเสนองานเขยน

ชนส�าคญทชอวา ขามใหพนประชาธปไตยแบบหลง 14 ตลา 46 โดยในงานชนน ธงชยพยายามชใหเหน

พฒนาการของประชาธปไตย (Democratization) ทมลกษณะลม ๆ  ดอน ๆ  และมหลายกระแสควบค

กนไป โดยเฉพาะอยางยงกระแสคดแบบ “กษตรยนยมประชาธปไตย” ทกอตวขนหลง 2475 ซง “ฝาย

กษตรยนยมหลงสงคราม ไมมความมงหมายจะเรยกหาอ�านาจของสมบรณาญาสทธราชยอกตอไป... แต

พวกเขาตองการแสวงหาบทบาท สถานะ และพระราชอ�านาจทมากขนกวาทคณะราษฎรจ�ากดไว” 47

ภายหลงการรฐประหาร  2549  ธงชยม งทจะอธบายปฏสมพนธและการเปลยนแปลง

ของรฐ  สถาบนกษตรย  และประชาธปไตยมากขน  โดยเฉพาะการอธบายความสมพนธระหวางรฐกบ

สถาบนกษตรย ขอเสนอส�าคญอยในปาฐกถาในงานครบรอบ 70 ปชาญวทย เกษตรศร ทชอวา “มรดก

สมบรณาญาสทธราชยในปจจบน”  (2554)  48  โดยธงชยยายจดเนนทใชในการวเคราะหอปสรรคของ

การพฒนาประชาธปไตยของไทยจาก  “วาทกรรมกษตรยนยมประชาธปไตย” หรอ  “ราชาชาตนยม” 

มาเนนท  “ระบอบสมบรณาญาสทธราชย”  เปนหลก  ขอเสนอหลกของธงชยกคอ  รฐไทยยงคงอยใน

ลกษณะคางเตงในหลายแง ตงแต  (1) ลกษณะของรฐ ดงท  ธงชยชวา “รฐชาตสยามคอการแปลงราง

รฐราชาธราชออกมาเปนรฐสมยใหมทมฐานอยกบดนแดน”  โดยมมรดกส�าคญคอ  ระบบการปกครอง

แบบรวมศนยทเนนการบรณภาพเหนอดนแดนแบบไมยดหยน  และการเปนรฐเดยวทแขงทอทม งเนน

การมระบบการปกครองแบบเดยวเหมอนกนทวประเทศ  (2)  พทธศาสนาแบบรวมศนยอ�านาจในเชง

สถาบนและค�าสอน ทถกสรางขนโดยขบวนการธรรมยตนกายของรชกาลท 4 โดยมเปาหมายเพอรบใช

พเศษทเทยบเคยงกบทอนไมได แตสงทแอนเดอรสนเสนอกลบเปนขอเสนอทท�าใหสยามมลกษณะเฉพาะพเศษทแตกตางจากรฐ ในยโรปและประเทศเพอนบาน ซงในประเดนดงกลาวจะน�ามาอภปรายขยายความในโอกาสวาระตอ ๆ ไป43 เกษยร เตชะพระ, บชกบทกษณ: ระบอบอ�านาจนยมขวาใหมไทย-อเมรกน (กรงเทพฯ: คบไฟ, 2547) .44 ประจกษ กองกรต, และแลวความเคลอนไหวกปรากฏ...: การเมองวฒนธรรมของนกศกษาและปญญาชนกอน 14 ตลา (กรงเทพฯ: ส�านกพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2548) .45 ธงชย วนจจะกล, “ประวตศาสตรไทยแบบราชาชาตนยม,” ศลปวฒนธรรม, ปท 23 ฉบบท 1 (พฤศจกายน 2544), หนา 56-65. และ “ชยชนะของเสรประชาธปไตยทมพระมหากษตรยอยเหนอการเมอง, ใน ธรรมศาสตรและการเมองเรองพนท (กรงเทพฯ: มลนธโครงการต�าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, 2548), หนา 33-63.46 ธงชย วนจจะกล, ขามใหพนประชาธปไตยแบบหลง 14 ตลา (กรงเทพฯ: มลนธ 14 ตลา, 2548) .47 ธงชย วนจจะกล, ขามใหพนประชาธปไตยแบบหลง 14 ตลา,หนา 26.48 ธงชย วนจจะกล, “มรดกสมบรณาญาสทธราชยในปจจบน,” หนา 45-58.

TU Archives.indd 28 5/5/12 3:12 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 29

อ�านาจของกษตรยในระบอบสมบรณาญาสทธ  (3) การจดล�าดบสงต�าตามบญบารม ซงท�าใหรฐไทยไม

ใหความส�าคญกบการเปนพลเมองทเทาเทยมกน (4) แมแบบประวตศาสตรไทยแบบ “ราชาชาตนยม”

ทเนนความสบเนองยาวนานของความเปนชาต เหตการณการเสยกรงและอจฉรยภาพของกษตรย และ 

(5) สถานะ “เหนอ” การเมองของสถาบนกษตรยไทยทท�าใหสถาบนกษตรยไมตองเผชญการตรวจสอบ

จากสงคมและสามารถใชอ�านาจเหนอการเมองดงกลาวในการแทรกแซงการเมองไดอยางเตมท

กลาวโดยสรปแลว  ขอเสนอของธงชยคลายคลงกบแอนเดอรสน  (แตธงชยระมดระวง

มากกวา  โดยเขาเรยกวา  “ยคสมยสมบรณาสทธราชย”  แทนทจะใชค�าวา  “รฐสมบรณาญาสทธ” 

แบบทแอนเดอรสน  และเกษยรใช)  เขาเสนอวา  “ถาเรามองจากปจจบน  มองภาพรวมของกระแส

ความเปลยนแปลงในรอยป  ...  สงทเหนเดนชดขนมา  คอ  มรดกสมบรณาญาสทธราชยยงอย กบทก

อณของปจจบน” 49  ซงในประวตศาสตรทผานมา  “คณะราษฎรและผไมนยมสมบรณาญาสทธราชย

อน ๆ   กลบแตะตองมรดกของสมบรณาญาสทธราชยไมมากเทาไรนก” 50  แมวา  “การเปลยนแปลงท

คณะราษฎรกระท�ามความส�าคญและมผลกระทบมหาศาลในประวตศาสตรการเมองไทย ความกลาหาญ

และคณปการของคณะราษฎรเปนสงทปฏเสธไมได  แตมรดกของสมบรณาญาสทธราชยระดบรากฐาน

ยงสบทอดตอมา แมแตอ�านาจฝายเจาและบทบาทสถานะพเศษทางการเมองของ (สถาบน) พระมหา-

กษตรยกไดรบการรอฟนในเวลาตอมา” 51

กลาวโดยสรปกคอ ภายหลงการรฐประหาร 2549 แนวคดของแอนเดอรสน ถกน�ากลบ

49 ธงชย วนจจะกล, “มรดกสมบรณาญาสทธราชยในปจจบน,” หนา 45-46.50 ธงชย วนจจะกล, “มรดกสมบรณาญาสทธราชยในปจจบน,” หนา 53.51 ธงชย วนจจะกล, “มรดกสมบรณาญาสทธราชยในปจจบน,” หนา 53.

[การโฆษณาหลก 6 ประการของคณะราษฎรแกพลเมองไทยในชวงหลงการปฏวต 2475]

TU Archives.indd 29 5/5/12 3:12 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 30

มาปดฝนใหม  โดยปญญาชนฝายกาวหนา  โดยเฉพาะธงชย  ซงกลบไปตโตขอสรปรวมในสองทศวรรษ

กอนหนานทวา  สมบรณาญาสทธราชยไดจบสนลงไปแลว  โดยเสนอวา  สงคม  (และรฐ)  ไทยยงคงอย

ภายใต  “มรดกของสมบรณาญาสทธราชย”  ซง  “2475”  ไมไดท�าลายสงตกคางดงกลาวใหแตกหก

ลมสลายลงไปดงทเกดขนในยโรปและประเทศเพอนบาน

กลลดา และณฐพล

ก อนหน ารฐประหารป   2549 

กลลดา  เกษบญช-มด  ไดน�าเสนองานเขยน

น�าร องทางความคดหลายชนเกยวกบการ

เปลยนแปลงของรฐสยามสมยรชกาลท  5 52

ซงตอมาไดกลายมาเปนวทยานพนธชนส�าคญ

ทชอวา  The  Rise  and  Decline  of  Thai 

Absolutism  (2004/2547) 53  โดยงานชดน

ศกษาถงการเปลยนแปลงรฐสยามในศตวรรษ

ท  19  โดยเฉพาะในยคสมยทจกรวรรดองกฤษ

เป นศนย กลางของระบบทนนยมโลก  (Pax 

Britannica)  งานของกลลดาอย ภายใตกรอบ

การวเคราะหแบบทฤษฎระบบโลกของ  แฟร-

นอง โบรลเดล (Fernand Braudel) ทเสนอให

ท�าความเขาใจความเปลยนแปลงของสวนตางๆ 

ของโลกผานการท�าความเข าใจลกษณะและ

โครงสรางของบรเวณทเปนศนยกลางของระบบ

ทนนยมโลก  ขอเสนอส�าคญในงานของกลลดา

กคอ  การเกดขนของรฐสมบรณาญาสทธในสมย

รชกาลท  5  เปนผลผลตของการทสยามเขาสระบบ

ทนนยมโลก  โดยเฉพาะอยางยง  ภายหลงจากการทสยามลงนามสนธสญญาเบาวรงกบองกฤษ  และ

การลมสลายของรฐสมบรณาญาสทธของสยามนนมสาเหตจากความขดแยงภายในรฐสมบรณาญาสทธ

เองทมแนวโนมทจะมอายไมยนนาน  เพราะรฐประเภทนไดสรางระบบราชการสมยใหม  (Modern 

Bureaucracy)  ทดงเอาสามญชนจ�านวนมากเขามารบใชรฐ  แตในขณะเดยวกนรฐนกเปนสวนหนง

หรอชวงปลายของรฐแบบศกดนาทเนนอ�านาจบญบารมและชาตก�าเนดเปนเครองตดสน  สงผลใหใน

52 กลลดา เกษบญช-มด, “สนธสญญาบาวรงกบการปฏวตของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา ฯ” และ “ระบบการศกษาและระบบราชการสมยใหม” (เอกสารประกอบการประชมทางวชาการของโครงการวจยเรองยโรปกบรชสมยพระบาทสมเดจ พระจลจอมเกลาเจาอยหว: โอกาส ความขดแยง และความเปลยนแปลง, 2540) .53 Kullada Kesboonchoo Mead, The Rise and Decline of Thai Absolutism.

แผนสงกะสเคลอบโฆษณาวนชาต

TU Archives.indd 30 5/5/12 3:12 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 31

ทายทสด รฐสมบรณาญาสทธไดถกโคนลมโดยคณะราษฎรซงเปนสามญชนทกลลดาเรยกวา “กระฎมพ

ขาราชการ”  เมอ  “2475”  ซงเหตการณดงกลาวถอไดวาเปนจดสนสดอยางถาวรของรฐสมบรณาญา-

สทธและถอเปนจดเรมตนของกระบวนการพฒนาของรฐประชาชาต  (Nation-State)  ซงกลายมาเปน

รปแบบรฐทการแขงขนทางการเมองขยายตวขน โดยอ�านาจการจดสรรทรพยากรหลดออกจากมอของ

กษตรยมาอยในมอของรฐประชาชาตจนถงปจจบน

จากขอเสนอของกลลดาขางตน ค�าถามทตามมากคอ กลลดาจะอธบายสถานะและอ�านาจ

ทลนเหลอของสถาบนกษตรยในการเมองไทยในปจจบนไดอยางไร โดยกลลดาไมกลบไปเสนอวา รฐไทย

ในปจจบนเปนรฐสมบรณาญาสทธ (ซงจะขดแยงกบสงทกลลดาเคยเสนอไวในวทยานพนธปรญญาเอก) 

แบบทธงชยและแอนเดอรสนไดเสนอเอาไว ซงค�าตอบตอค�าถามขางตนไดปรากฏในงานเขยนชนหลง ๆ  

ของกลลดา โดยกลลดามไดปฏเสธวา สถาบนกษตรยหายไปจากเวทการแขงขนทางการเมองของรฐไทย 

“หลง 2475” แตภายหลงจากการลมสลายของรฐสมบรณาญาสทธจาก “2475” สถาบนกษตรยและ

กลมกษตรยนยมมความพยายามอยางตอเนองทจะกลบมามอ�านาจรฐและใชอ�านาจรฐในการจดสรร

ทรพยากรใหแกสถาบนของตนเอง แตรปแบบของการแขงขนตอสเพออ�านาจรฐของสถาบนกษตรยเพอ

จะกลบมามอ�านาจนนไดเปลยนแปลงไป  คอ  สถาบนกษตรยมไดใชอ�านาจหรอตอสเพอการใชอ�านาจ

ทวางอยบนฐานแบบสมบรณาญาสทธอกตอไป  เพราะอ�านาจการบรหารรฐไดถกแยกออกจากสถาบน

กษตรยเปนทเรยบรอยแลวตงแต  “2475”  ดงนน  การ  “เลนการเมอง”  ของสถาบนกษตรยจงเปน

ความพยายามในการสถาปนา “ระบอบเผดจการทหาร” ในฐานะทเปน “ระบอบการเมอง” (Political 

Regime) ภายใตรฐประชาชาตมากกวา 

ขอเสนอดงกลาวปรากฏในงานวจยชนส�าคญของกลลดาซงเปนเรองเกยวกบการเปลยนรป

ของรฐไทยภายใตจกรวรรดอเมรกนเปนศนยกลางของระบบทนนยมโลก (Pax Americana) ในศตวรรษ

ท  20  ทชอวา การเมองไทยในยคสฤษด-ถนอมภายใตโครงสรางอ�านาจโลก  (2550) 54  และปาฐกถา

เกยวกบเหตการณ 14 ตลาคม 2516 ทชอวา ความขดแยงทางการเมองของไทย... ขามไปใหพนพลวต

ภายใน (2552) 55 และขอเสนอของกลลดาไดรบการพฒนาตอมาในการศกษาการเมองไทยชวงจอมพล

ป.  พบลสงครามในทศวรรษ  2490  ซงเปนจดเรมตนของการเมองไทยภายใต  “สงครามเยน”  ของ

ณฐพล  ใจจรง  ซงเขยนขนภายใตการควบคมของกลลดา 56  โดยสามารถสรปขอเสนอหลกของกลลดา

และณฐพลได ดงน

ประการทหนง  สหรฐฯ มบทบาทส�าคญในการสงเสรมใหสถาบนกษตรยกลบเขามา

54 กลลดา เกษบญช-มด, การเมองไทยในยคสฤษด-ถนอมภายใตโครงสรางอ�านาจโลก (งานวจยโดยไดรบการสนบสนนจากทนปรด พนมยงค มลนธ 50 ป ธนาคารแหงประเทศไทย, 2550) .55 กลลดา เกษบญช-มด, ความขดแยงทางการเมองของไทย... ขามไปใหพนพลวตภายใน (กรงเทพฯ: มลนธ 14 ตลา, 2552) .56 ณฐพล ใจจรง, “การเมองไทยสมยรฐบาลจอมพล ป. พบลสงคราม ภายใตระเบยบโลกของสหรฐอเมรกา (พ.ศ. 2491-2500) ” (วทยานพนธรฐศาสตรดษฎบณฑตสาขาวชารฐศาสตร คณะรฐศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ปการศกษา 2552) .

TU Archives.indd 31 5/5/12 3:12 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 32

มบทบาททางการเมองอกครงหลง  2475  โดย  “ภายใตระเบยบโลกของสหรฐฯทกอตวขนภายหลง

สงครามโลกครงท  2  นน  สหรฐฯไดเขามามบทบาทแทรกแซงการเมองไทยในฐานะเปนปจจยทส�าคญ

ในการสนบสนนกลมการเมองกลมใดกลมหนงใหไดรบชยชนะทางการเมอง และมสวนส�าคญในการ-

สนบสนนใหกลมการเมองทไดรบชยชนะมอ�านาจทางการเมองทมเสถยรภาพเพอท�าใหกล มดงกลาว

ด�าเนนนโยบายของไทยใหสอดคลองกบความตองการของสหรฐฯตอไป”  ซงส งผลให  “สถาบน

กษตรยและ  ‘กลมรอยลลสต’  ไดกลายเปนกลมการเมองทมบทบาททางการเมองส�าคญมากยงขนใน

การเมองไทยในเวลาตอมา” 57

และประการทสอง  ผลประโยชนหลกของสหรฐฯในชวงหลงสงครามโลกครงท   2

หรอสงครามเยน  คอ  การรอฟ นและสถาปนาระบบทนนยมโลกใหมนคง  โดย  “จะตองฟนเศรษฐกจ

ตกต�าครงใหญใหกลบคนมา  การทเศรษฐกจไมขยายตวเปนภยคกคามตอทนนยมโลกท�าใหเกดสภาวะ

ชะงกงนและท�าใหเกดปญหาความขดแยงภายใน... สหรฐฯ ตองเลนบทบาทแทนประเทศอตสาหกรรม

อน ๆ   โดยเฉพาะอยางยงญป นทเอเชยตะวนออกเฉยงใตมความส�าคญโดยตรง    แตทางความมนคงม

ความชดเจนวา ภมภาคนถกก�าหนดใหเปนศนยปฏบตการทางการทหารแกประเทศพนธมตรในภมภาค 

โดยทนโยบายสงเสรมการสกดกนคอมมวนสตเปนเครองมอส�าคญทจะน�ามาซงการรกษาผลประโยชน

ของสหรฐ ฯ ในฐานะเจาระบบทนนยมโลกอยางเดนชด” 58

กลาวโดยสรปแลว  กลลดาและณฐพลเสนอวา  สถาบนกษตรยกลบเขามามบทบาท

ทางการเมองอยางมนยส�าคญภายใตการสนบสนนของสหรฐอเมรกาทามกลางสงครามเยน  โดยเฉพาะ

อยางยง สหรฐอเมรกาเลอกสนบสนนสถาบนกษตรยใหมบทบาทส�าคญในการสถาปนาและค�ายนระบอบ

เผดจการทหาร  (Authoritarian  Regime)  –  การกลบมาของสถาบนกษตรยไมใชการสถาปนาหรอ

ยอนกลบไปรอฟ นรฐแบบเกาในระบอบสมบรณาญาสทธราชย  เพราะ  “หลง  2475”  รฐไทยไดเขา

ส กระบวนการเปลยนรปเปนรฐประชาชาต  การกลบมาของสถาบนกษตรยและระบอบเผดจการของ

สฤษดเปนเพยงความพยายามตอสเพอสถาปนาระบอบเผดจการทหารทมกองทพและสถาบนกษตรยเปน

ผกมอ�านาจทางการเมองเหนอกลมการเมองอนเทานน 

ภายหลงจากทธงชยเสนอ  “มรดกสมบรณาญาสทธราชยในปจจบน”  ในปพ.ศ. 2554 

ปฏกรยาตอบโตของกลลดาทมตอขอเสนอของธงชยซงปรากฏใน ฟาเดยวกน กคอ59 การมอง “สมบร-

ณาญาสทธ”  ของธงชยซงหมายความถงยคสมยนนกวาง  คลมเครอ  และท�าเสมอนวารฐไทย  (รวมถง

สถาบนกษตรยไทย)  มความตอเนองมากเกนไป กลลดาเสนอใหมองรฐสมบรณาญาสทธราชย  (Abso-

lutist  State)  ในฐานะทเปน  “สวนหนง”  ของ  “กระบวนการ”  สรางรฐสมยใหม  ซงมก�าเนดและม

จดสนสดของตวมนเอง โดยการสนสดของรฐสมบรณาญาสทธกคอ “เมอพระมหากษตรยไมสามารถอาง

57 ณฐพล ใจจรง, “การเมองไทยสมยรฐบาลจอมพล ป. พบลสงคราม ภายใตระเบยบโลกของสหรฐอเมรกา (พ.ศ. 2491-2500),” หนา 251.58 กลลดา เกษบญช-มด, การเมองไทยในยคสฤษด-ถนอมภายใตโครงสรางอ�านาจโลก, หนา 2-3.59 กลลดา เกษบญช-มด, “ทนนยมโลกกบววฒนาการของรฐ ไทย,” ฟาเดยวกน, ปท 9 ฉบบท 2 (เมษายน-มถนายน 2554), หนา 84-92.

TU Archives.indd 32 5/5/12 3:12 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 33

สทธในอ�านาจอธปไตยไดอกตอไป” 60 ซงจะตองพจารณาอ�านาจอยางเปนทางการ โดยเฉพาะอ�านาจใน

ทางกฎหมายทก�ากบโครงสรางกลไกรฐในขณะนน ๆ  อย เกณฑทกลลดาใชเปนตวชวดการสนสดของรฐ

เดมและการเกดขนของรฐประชาชาตกคอ “ตองมการโอนอ�านาจอธปไตยมาทชาตหรอประชาชน” 61ซง

กลลดาชวา กระบวนการเกดขนของรฐประชาชาตนนเรมตน “หลง 2475” นนหมายความวา ส�าหรบ

กลลดา  รฐไทย  “หลง  2475”  นนเปนรฐประชาชาต  (Nation-State)  ไมใชรฐสมบรณาญาสทธแบบ

ทธงชยเสนอ  มากไปกวานน  กลลดายงเสนอให  “เราตองเทยบรฐสมบรณาญาสทธกบรฐอาณานคม 

(Colonial State)  (ซงนเปนขอเสนอของแอนเดอรสนดวย-ผเขยน) และรฐชาตเกดขนเมออ�านาจของ

คนทสรางรฐสมบรณาญาสทธหรอรฐอาณานคมหมดไป” 62

ยงไปกวานน กลลดาและณฐพล63 ชวา เราตองใหความส�าคญกบการเมอง “ยคอเมรกน” 

(American  Era)  ในฐานะทเปนชวงเวลาทส�าคญทก�าหนดพฒนาการของรฐไทย  “หลง  2475”  ตาง

จากกรอบทธงชยเสนอ  โดยกลลดาและณฐพลชวา  รฐไทยไมไดมความตอเนองและเขมแขงลงลกถง

รากฐานของสงคมขนาดทธงชยเสนอ แตรฐไทยพฒนากลไกรฐอยางเขมขนและลงลกใน “ยคอเมรกน” 

60 กลลดา เกษบญช-มด, “ทนนยมโลกกบววฒนาการของรฐ ไทย,” หนา 84.61 กลลดา เกษบญช-มด, “ทนนยมโลกกบววฒนาการของรฐ ไทย,” หนา 84.62 กลลดา เกษบญช-มด, “ทนนยมโลกกบววฒนาการของรฐ ไทย,” หนา 85.63 ณฐพล ใจจรง, การเมองไทยสมยรฐบาลจอมพล ป. พบลสงคราม ภายใตระเบยบโลกของสหรฐอเมรกา (พ.ศ. 2491-2500) .

[สมดก�าหนดการฉลองวนชาตและสนธสญญา พ.ศ.2482 และหนงสอของด�ารห ปทมะศร ทเขยนวจารณนโยบายของรฐบาล พ.ศ. 2482]

TU Archives.indd 33 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 34

คอหลงสงครามโลกครงท  2  นเอง ณฐพล 64  ชวา  สหรฐอเมรกาและ  “สงครามเยน”  มสวนส�าคญให

สถาบนพระมหากษตรยและกลไกรฐดานตาง ๆ   โดยเฉพาะทเชอมโยงกบสถาบนกษตรยสามารถลง

ไปถงในระดบหมบาน  โดยเฉพาะในภาคอสานของประเทศไทย  ซงกอนหนายคอเมรกน  “คนไทยใน

ภาคอสานถงรอยละ  61  ไมร ถงความหมายของสถาบนกษตรย”  ดงนน  ปฏบตการของสหรฐฯ ทเขา

สนบสนนการท�าสงครามจตวทยาโดยยกเอาสถาบนกษตรยขนมาเปนเครองมอในชวงนจงมเปาหมายเพอ

สนบสนนใหรฐไทยสามารถ “ครอบง�าลกลงไปถงในระดบหมบาน” กลาวในแงน สถานะน�าของสถาบน

กษตรยและกษตรยรชกาลปจจบนจงเปนเพยงผลผลตอยางส�าคญของบรบทโลกหลงสงครามโลกครงท 

2 หรอทเรยกวา “สงครามเยน” มากกวาทสถานะดงกลาวจะเปนสงทสบทอดอยางตอเนองมาจากความ

ลมเหลวของคณะราษฎรใน “ 2475” และหลงจากนน 

ผ เขยนตงขอสงเกตวา  งานของกลลดาและณฐพลมขอเสนอและกรอบการวเคราะหท

แตกตางจากงานของธงชยและแอนเดอรสนและนาจะน�าไปศกษาและถกเถยงตอหลายประการ  ดงน 

ประการทหนง งานของกลลดาและณฐพลเปดพนทใหกบการศกษาบทบาทของ “ปจจยภายนอก” คอ 

ระบบทนนยมและบทบาทของมหาอ�านาจ  ซงเปนสงทงานของแอนเดอรสนและธงชยละเลยไป  ดงท

กลลดาชใหเหนวา “หลง 2475 แลว สถาบนกษตรยออนอ�านาจลงไป การฟนขนมาของสถาบนกษตรย

สวนหนงกสะทอนการตอสทางการเมองของพลงตาง ๆ  ภายใน ซงมชวงทเปนพนธมตรกนระหวางกลม

รอยลลสตกบคณะรฐประหาร  2490  มรดกทส�าคญกคอ  การเอาส�านกงานทรพยสนสวนพระมหา-

กษตรยโอนกลบไปใหอยในความดแลของสถาบนกษตรย  แตตอนนนไมนานพนธมตรกแตก  แตในชวง

ทสถาบนกษตรยออนแอไมมอ�านาจนน สหรฐฯเกดมองวา สถาบนกษตรยมบทบาทส�าคญในการทจะเปน

จดศนยรวมของประเทศ  กเลยสรางบทบาทของพระมหากษตรยโดยผานสงครามจตวทยาตอตาน

คอมมวนสต  คอมการยกยองสถาบนกษตรยกอนทจอมพลสฤษดจะขนมามอ�านาจ  จอมพลสฤษดกขน

มาตอในสงทเกดขนมาแลว  ฐานอ�านาจในทางเศรษฐกจของสถาบนพระมหากษตรยกเตบโตมาพรอม

กบการพฒนาทอเมรกาเอามาหยบยนให” 65

ประการทสอง จากคณปการขอแรก งานของกลลดาและณฐพลชวยใหไมมองพฒนาการ

ของรฐไทยในลกษณะทหลดลอยออกจากบรบท คอ บรบทของยคสมยทกลลดาเรยกวา จกรวรรดองกฤษ 

(Pax Britannica) และ จกรวรรดอเมรกน (Pax Americana) โดยเฉพาะอยางยง งานของกลมนท�าให

เราไมมองวารฐไทยมลกษณะเฉพาะอยาง  “เทยบกบสงคมอนไมได”  แตรฐไทยในชวงสมบรณาญา

สทธนนมลกษณะหลายประการทคลายคลงกบรฐอาณานคมในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต รวมถง

รฐไทย “หลง 2475” ซงเปนรฐประชาชาตนนมลกษณะคลายคลงกบรฐในยคหลงอาณานคมในประเทศ

เพอนบาน โดยเฉพาะอยางยง การน�าเอา “สงครามเยน” ซงเปนบรบทส�าคญมาใชในการวเคราะหของ

กลลดาและณฐพลไดชวยเปดพนทส�าหรบการเปรยบเทยบพฒนาการของรฐไทยกบรฐอน ๆ  ในภมภาค

เดยวกนมากขน  โดยเฉพาะอยางยง  ลกษณะรวมของ  “รฐหลงอาณานคม”  (Post-colonial  States) 

64 ณฐพล ใจจรง, “พระบารมปกเกลาฯ ใตเงาอนทร: แผนสงครามจตวทยาอเมรกน กบการสรางสถาบนกษตรยใหเปน ‘สญลกษณ’ แหงชาต,” ฟาเดยวกน, ปท 9 ฉบบท 2 (เมษายน-มถนายน 2554), หนา 122-123.65 กลลดา เกษบญช-มด, “ทนนยมโลกกบววฒนาการของรฐ ไทย,” หนา 91.

TU Archives.indd 34 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 35

ในเอเชยตะวนออกเฉยงใตในยคนกคอ การกลบมาของกลมพลงฝายขวา เจาทดน และสถาบนกษตรย

ในหลายประเทศ เชน เผดจการของมารกอสในฟลปปนส จกรพรรดเบาไดและเผดจการของโงดนหเดยม

ในเวยดนามใต ฝายกษตรยและเผดจการทหารในลาว และเผดจการของลอนนอลในกมพชา 66 เปนตน

หากพจารณาเชนนจะพบวา  การกลบมาของกลมรอยลลสตภายใตการสนบสนนของสหรฐอเมรกานน

ไมไดสะทอนถงความเฉพาะหรอความพเศษผดแผกจากทอน ๆ  ของรฐไทยในชวงเวลาดงกลาวแตอยางใด

66 ดตวอยางงานทชวา สหรฐฯเลอกสนบสนนระบอบเผดจการของฝายขวาและผน�าในสงคมจารตในเอเชยตะวนออกเฉยงใตขนมาเปนผปกครองในชวงสงครามเยน มากกวาทจะสนบสนนใหมการเลอกตงและระบอบประชาธปไตย เชน Eva-Lotta E. Hedman and John T. Sidel, “Morbid symptoms and political violence in the Philippines,” in Philippine Politics and Society in the Twentieth Century: Colonial Legacies, Post-Colonial Trajectories (London and New York: Routledge, 2000), pp. 36-64.; Noam Chomsky, At War With Asia (Oakland and Edinburgh: AK Press, 2005) ; Alfred W. McCoy, The Politics of Heroin: CIA Complicity in the Global Drug Trade (New York: Lawrence Hill Books, 2003) ; William Appleman Williams and others eds., America in Vietnam: A Documentary History (New York and London: Norton, 1989) ; William I. Robinson, Promoting Polyarchy: Globalization, US Intervention and Hegemony (Cambridge: Cambridge University Press, 1996) ; Kiichi Fujiwara and Yoshiko Nagano eds., The Philippines and Japan in America’s Shadow (Singapore: NUS Press, 2011) ; Alfred W. McCoy and Nina S. Adams eds., Laos: War and Revolution (New York: Harper & Row, 1970) . เปนตน

[ชาวตรงใหการตอนรบนายปรด พนมยงค ในระหวางการตรวจราชการภาคใต พ.ศ. 2479]

TU Archives.indd 35 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 36

ประการทสาม ในขณะทธงชยและแอนเดอรสนเนนการอธบายทบทบาทของอาณานคม67

ซงมงเนน “สงทตกคาง” หรอ “มรดก” ของอดต แตงานของกลลดาและณฐพลกลบเนนท “พลวตร” 

“แนวโนม” และความเปลยนแปลงทเดนไปขางหนาในฐานะทเปนกระบวนการ (process) อยางไรกตาม 

กลลดาไมไดปฏเสธสงทธงชยเรยกวา  “มรดก”  แตพยายามชใหเหนวากระบวนการเปลยนรปของรฐ

นนเปนกระบวนการทไมมการยอนกลบ จะมกแตบรบทปจจยทเขามาเพมเตมและพลกเหกระบวนการ

ดงกลาวเทานน กลลดายงชวา ทงหมดนเปนสวนหนงของกระบวนการเปลยนรปเขาสความเปนรฐสมย-

ใหมอยางเตมตว  และตองเขาใจวา  “กระบวนการสรางรฐตองใชเวลาหลายรชกาล”  โดยคณะราษฎร 

“มความพยายามแตไมส�าเรจ”  68  ซงจะตองใชเวลาตอเนองยาวนานเปนกระบวนการทคลคลายตวลง

ไป  การมองเชนนแยงกบขอเสนอของแอนเดอรสนและพรรคคอมมวนสตแหงประเทศไทยทประเมน 

“2475”  วาไมกอใหเกดการแตกหกใด ๆ   กบรฐแบบเกา  ไมวาจะเรยกวารฐศกดนาหรอรฐสมบรณา-

ญาสทธ กลาวโดยสรปแลว วธวทยาของกลลดากคอ การมองความเปลยนแปลงในฐานะทเปนกระบวน-

การทเดนไปขางหนา  ซงมชวงขณะทสะดดบาง  ชาบาง  และกาวกระโดดบาง  –  ดงนนในสายตาของ

กลลดาแลวขอเสนอของแอนเดอรสนและธงชยดจะละเลยพลวตทางการเมองและพฒนาการของระบบ

เศรษฐกจ (ทนนยม) “หลง 2475” ซงนาจะมหลายชวงเวลาและหลายจงหวะกาวทแตกตางกนออกไป

มากกวาจะมองแบบเหมารวมเสมอนวา ไมเกดอะไรขนอยางมนยยะส�าคญ “หลง 2475” 

และประการสดทาย  ความตางทส�าคญทสดระหวางธงชย-แอนเดอรสน กบกลลดากคอ 

เกณฑทใชในการชวดความเปลยนแปลง  ในขณะทแอนเดอรสนเสนอวา  ตวชวดส�าคญของการเปลยน

ผานจากรฐสมบรณาญาสทธไปสรฐประชาชาตคอ  การแตกหกทางอดมการณของรฐระหวางชาตนยม

แบบทางการ  (Official Nationalism) ซงกอตวขนอยางเปนระบบภายใตรฐสมบรณาญาสทธราชยใน

สมยรชกาลท  669  กบ  ชาตนยมแบบประชาชน  (Popular  Nationalism)  ซงเปนอดมการณทางการ-

เมองของรฐประชาชาต แตกลลดากลบใชเกณฑหรอตวชวดคอ การเปลยนรปของรฐและกลไกรฐทเปน

รปธรรม คอ การแยกสถาบนกษตรยออกจากการใชอ�านาจการบรหารแบบเบดเสรจรวมศนย และเปลยน

เวทการตอสทางการเมองจากการใชอ�านาจทมาจากราชบลลงกและการสบสนตตวงศมาสการใชอ�านาจ

ผานรฐธรรมนญและตวบทกฎหมาย – มมมองทแตกตางกนเกยวกบเกณฑชวดนน�ามาสการเลอกประเมน

สถานะของสถาบนกษตรยและรปของรฐไทยทแตกตางกนอยางสนเชง ในขณะทธงชยและแอนเดอรสน

เสนอวา  “มรดกของสมบรณาญาสทธ”  ยงคงอย  โดยเฉพาะอทธพลของอดมการณทกษตรยอยเหนอ

การเมองและเปนตวแทนของชาต  แตกลลดาและณฐพลกลบชในทางตรงกนขามวา  รฐไทยในปจจบน

ไมใชรฐสมบรณาญาสทธ  แตรฐไทยในปจจบนเปนรฐประชาชาตซงอย ในกระบวนการเปลยนผานท

67 ดงานของส�านกหลงอาณานคมชนส�าคญ ๆ ใน Rachel V. Harrison and Peter A. Jackson eds., The Ambiguous Allure of the West: Traces of the Colonial in Thailand (Hong Kong: Hong Kong University Press, 2010) .68 กลลดา เกษบญช-มด, “ทนนยมโลกกบววฒนาการของรฐ ไทย,” หนา 90.69 เบเนดคท อาร. โอ จ. แอนเดอรสน (เขยน) ชาญวทย เกษตรศร (บรรณาธการแปล), ชมชนจนตกรรม: บทสะทอนวาดวยก�าเนดและแพรขยายของชาตนยม, หนา 147-207.

TU Archives.indd 36 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 37

ตวแสดงตาง ๆ   รวมถงสถาบนกษตรยซงเปนตวแสดงทางการเมองตวหนงทส�าคญมสวนเขามาชวงชง

อ�านาจทางการเมองและการจดสรรทรพยากรทงทางเศรษฐกจและการเมองภายใตกรอบโครงของรฐ

ทมตวบทกฎหมายและโครงสรางของรฐทแตกตางอยางสนเชงจากรฐสมบรณาญาสทธ

ทงทำย

อาจกลาวไดวา  การท  “ววาทะวาดวยการเปลยนรปของรฐไทย”  ไดกลบมาสพนทของ

การถกเถยงทางวชาการอกครงนนเปนผลผลตโดยตรงของการรฐประหาร 19 กนยายน 2549 ซงการ

รฐประหารทเกดขนนไดเปลยนวธการตงค�าถามและจดเนนของค�าถามจากผคนในสงคมไทยอยางสน-

เชง  ค�าถามหลกของสงคมไทยไดกลบมาสค�าถามพนฐานทส�าคญทสดในทางรฐศาสตรอกครงนนกคอ 

“รฐคออะไรและใครควรเปนเจาของอ�านาจรฐ” โดยเฉพาะอยางยง ในชวงเปลยนผานปลายรชกาลซง

ไมมอะไรแนนอน  และอนาคตของรฐและสงคมการเมองไทยถกผกอยกบความเปนและความตายของ

องคพระมหากษตรยในฐานะตวบคคลกระนนหรอ 70  ดวยสภาพบรบทดงกลาว  เชอไดวา  “ววาทะวา

ดวยการเปลยนรปของรฐไทย”  ซงครอบคลมขยายความไปถงประเดนสถานะของสถาบนกษตรยกบ

การพฒนาประชาธปไตยไทยจะยงคงหลอกหลอนสงคมการเมองไทยไปอกนานหลายสบป  ตราบเทาท

สงคมการเมองไทยยงตกลงกนไมไดวา  ใครคอเจาของประเทศหรอเจาของอ�านาจอธปไตยอนหมายถง

อ�านาจสงสดของสงคมการเมองไทย 

70 ดปาฐกถาลาสดของธงชย วนจจะกล, http://prachatai.com/journal/2012/02/39214 --ในงานปรทศนชนนเขยนขนภายหลงจากทธงชยไดกลาวปาฐกถาไปแลว จงยงไมไดน�าขอคดเหนหลายประการของธงชยมาอภปรายขยายความในทน (เขาถง 23 มกราคม 2555)

TU Archives.indd 37 5/5/12 3:13 AM

TU Archives.indd 38 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 39

ง านเขยนจ�านวนไม น อยเกยวกบการเปลยนแปลงการ

ปกครอง  24  มถนายน  24751  มกใสใจตอปญหาภายในประเทศ  โดยเฉพาะ

ความไรประสทธภาพในการแกปญหาเศรษฐกจของรฐบาลในสงคมจารต  และ

เนนวาจดแตกหก  คอ  การดลขาราชการระดบปฏบตการออกและปญหาจาก

แรงกดดนกเปนเชอไฟส�าคญทเรงใหการเปลยนแปลง ฯ ประสบความส�าเรจ  การมงเนนเสนอประเดน

เหลาน เปนเสมอนการก�าหนดภมทศนการศกษาใหโนมเอยงไปในเรองของความขดแยงภายในระหวาง

กลมตาง ๆ  เทานน แตกลบมองขามวา ความขดแยงเหลานนไดโยงใยกบประโยชนทเกยวเนองกบความ

เปลยนแปลงจากภายนอกประเทศ ไมวาจะเปนแรงกดดนทเรยกรองใหเกดการเปลยนแปลงสงคมจารต 

และการแกปญหาเศรษฐกจตกต�าทแพรกระจายอยในหลายสงคมเชนเดยวกบสยาม2

1 ผเขยนขอขอบคณ อาจารย ดร. ณฐพล ใจจรง สาขาวชาการปกครองทองถน มหาวทยาลยราชภฏสวนสนนทา ผชวย- ศาสตรจารยดร.ปณฉตร หมอยาด สาขาวชาประวตศาสตร และอาจารย ชยวฒน มานศรสข สาขาวชารฐศาสตร มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช ส�าหรบขอผดพลาดใด ๆ กตามแตทอาจจะปรากฏในงานชนน เปนความรบผดชอบของผเขยนแตผเดยว2 งานศกษาประวตศาสตรการเมองไทยมกใหความส�าคญกบประเดนเหลานเปนหลก นอกจากนยงน�าเสนอในลกษณะการ ใหรายละเอยด เชน งานศกษาของ นครนทร เมฆไตรรตน , การปฏวตสยาม พ.ศ. 2475 (กรงเทพฯ: อมรนทรวชาการ, 2540), ชาญวทย เกษตรศร และธ�ารงศกด เพชรเลศอนนต, ปฏวต 2475 = 1932 Revolution in Siam (กรงเทพฯ: มลนธโครงการต�าราสงคมศาสตร, 2547) แมงานของ ณฐพล ใจจรง, “ภมทศนของ “การปฏวต” ในประวตศาสตรการเมองไทย” ปาฐกถาจ�าลอง ดาวเรอง ณ วทยาลยการเมองการปกครอง มหาวทยาลยมหาสารคาม เมอ 24 มถนายน 2554 http://www.copaq.msu.ac.th/copaq/index.php?option=com_content&view =article&id= 72&Itemid=63 (เขาถงเมอ 5 กมภาพนธ 2555) ไดใหภาพความขดแยงภายในโดยเฉพาะความขดแยงในการตความการปฏวต 2475 ระหวางกลมสนบสนนเจา (royalist) และกลมสนบสนนการเปลยนแปลง เชน กลมคณะราษฎรและแมกระทงกลมผนยมแนวคดมารกซสตในประวตศาสตรนพนธไทย

“24 มถนายน 2475”

ในกระแสการเปลยนแปลงโลก

วรารก เฉลมพนธศกด

TU Archives.indd 39 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 40

สาเหตของการเปลยนแปลงฯ  นนแมไมอาจและไมควรปฏเสธวาสวนหนงเกยวพนกบ

เหตปจจยภายใน แตผเขยนขอตงขอสงเกตในอกมมมองหนงวา สวนหนงเกดจากภาวะเศรษฐกจตกต�า 

ไมใชสงทรฐสยามจะสามารถก�ากบไดดวยตวเอง เนองจากเปนภาวะทมาจากความถดถอยของเศรษฐกจ

โลกทสมพนธกบความลมสลายของโครงสรางสงคมการเมองระหวางประเทศแบบเดม  ดงนนจงเปน

ปรากฏการณขามพรมแดนทยากยงทรฐเลกอยางสยามจะรอดพนจากตาขายความสมพนธน สวนเรอง

แนวคดการเมองนนเปนสงทกลมผน�าในขณะนนไดเรยนรจากภายนอกมาตงแตตนศตวรรษท  20  โดย

มมหานครปารสเปนแหลงเรยนรและบมเพาะประสบการณบนเสนทางการเปลยนแปลงฯ

บทความนต องการศกษาวา  แนวคดทางการเมองทแพรหลายในชวงเวลานนมอะไร

บาง  และท�าไมปารสจงมความส�าคญตอการเปลยนแปลง ทงสองค�าถามนนเชอมโยงอยางไรกบปญหา

เศรษฐกจทเปนผลพวงมาจากสงครามโลกครงท 1 และกลายเปนชนวนส�าคญทน�าไปสสงครามโลกครงท 

2 เปนสงทผเขยนมงหมายจะเสนอในงานน เรองราวเหลานหาใชสงทสยามเผชญหนาเพยงล�าพง หลาย

สงคมรวมทงสยามไดเกดสงครามแหงการเปลยนผาน ซงแมวาสงครามแหงการเปลยนผานในสยามชวง

ปแรกจะไมเกดการนองเลอด แตความสญเสยมาเกดขนในกรณ“กบฏบวรเดช” ซงเปนการสะทอนภาพ

อนดวา  ไมมการเปลยนแปลงใดไมไรตนทน  โดยเฉพาะการเปลยนแปลงทพยายามเสนอชดความคด

ใหมใหกบสงคมสยาม  ประเดนเหลานเปนสงทผ เขยนสนใจหาค�าตอบพรอมกบน�าเสนอแนวโนมการ

เปลยนแนวคดทางการเมองทไมเพยงลดทอนความส�าคญของแนวทางสงคมนยม  และเพมความส�าคญ

ของชาตนยมสดโตงภายใตเสอคลมแหงความเปนประชาธปไตย

กรอบแนวคดในกำรเสนอภำพ “2475” ในบรบทโลก

ความเปลยนแปลงทเปนเสมอนจดปลายของการสงเกตเพอการวเคราะหเปนผลแหงความ 

สมพนธระหวางความคดและการกระท�าของมนษยทดนรนจะน�าตนเองและสงคมไปสสภาพทดกวา แม

การนยามค�าวา “ดกวา” จะมความหมายในเชงสมพทธ และการเปลยนแปลงการปกครองเมอวนท 24 

มถนายน พ.ศ. 2475 ดจะเปนกรณตวอยางทดตามค�ากลาวน 

โครงสรางสงคมเปรยบเสมอนภาพปรากฏของความสมพนธระหวางมตทางเศรษฐกจ 

การเมอง ตลอดจนสงคม-วฒนธรรมทมสวนในการกอรางโลกทศนของผกระท�าการหรอตวแสดง ขณะ

ทตวแสดงเองกมบทบาทส�าคญในการก�าหนดความเปนไปของโครงสรางสงคม ตามความหมายททฤษฎ

สงคมศาสตรนยมใชกนมาตงแตทศวรรษ 1980 เพอท�าความเขาใจความเปนจรงทางสงคมทมนษยสราง

ขน  (Social  Construction  of  Reality)  กลาวคอ  เมอมนษยเปนผสรางความเปนจรง  จงไมใชเรอง

แปลกทจะเปนผ เปลยนแปลงความเปนจรง  แลวสรางความเปนจรงใหมขนแทน  เชนทคณะราษฎร

ผกอการเปลยนแปลงการปกครองพยายามด�าเนนการเมอ 80 ปทผานมา ดวยการสรางสงคมการเมอง

แบบประชาธปไตยขนแทนทสงคมการเมองแบบจารต  แมไมอาจจะเปลยนแปลงทกอยางไดสมบรณ

ตามตองการ  เนองจากความเปนจรงทางสงคมทไดกลายเปนความเปนจรงของวถชวตและวถคดของ

คนในสงคมโดยจะรตวหรอไมกตามเปนสงไมอาจเปลยนแปลงโดยงาย  โดยเฉพาะเมอมการผลตซ�าทง

TU Archives.indd 40 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 41

ชดความคดและตวแสดงทช วยให 

การผลตซ�าความคดทครอบง�าสงคม

ด�าเนนไปอยางตอเนอง3

งานเขยนชนนต องการ

เสนอม มมองจากการศ กษาความ

เปลยนแปลงทางสงคม  และความ 

สมพนธ ระหว างประเทศดวยการน�า

แนวคดทฤษฎก อร าง/ประกอบสราง 

(Constructivism)4  มาใชเปนแกนใน

การเสนอภาพวา  คณะราษฎรผ กอการ

เปลยนแปลง ฯ ไดพบและใชชวตอย ใน

โครงสรางสงคมแบบใดทน�าไปส การตง

ข อสงเกตเพอใหเกดการเปลยนแปลงฯ 

นอกจากนผ เขยนจะเนนทโครงสรางสงคม

ระหวางประเทศทงในระดบโลกและระดบ

ภมภาคเพอเตมภาพการศกษาเดมทเนนแต

เฉพาะปญหาภายในสงคมสยาม ดวยการให

น�าหนกกบชวงสองถงสามทศวรรษแรกของ

ศตวรรษท 20 อนเปนชวงเปดศกราชยคสมยแหงความสดโตง (Age of Extreme) ตามการเรยกขาน

ของ อรค ฮอบสบอวม (Eric Hobsbawm) 5 ทสงคมโลกตองเผชญกบความขดแยงทางความคด ไมวา

จะเปนประเดนการเมองทเปนการชวงชงพนทของสามความคดหลก  (ดงจะไดกลาวตอไป)  ซงไดสง

ผลกระทบตอรฐสยามจนถงรฐไทย  สงผลตอการบรหารจดการทางเศรษฐกจทเปนเหตใหรฐบาลหลาย

รฐตองลมสลาย และน�าไปสความขดแยงในรปของสงครามตงแตระดบภมภาคไปจนถงระดบโลก 

3 มาการเรต อารเชอร (Margaret Archer) ใหอธบายถงการด�าเนนการของตวแสดงเกยวกบการพยายามเปลยนแปลงปรากฏการณ และ/หรอโครงสรางทางสงคมวา เปนเรองไมงายนกทจะประสบความส�าเรจในการด�าเนนการทกครง และบอยครงทความพยายามของตวแสดงมกจบลงดวยการผลตซ�าปรากฏการณหรอโครงสรางสงคมบางสวน เพราะล�าพงความมงมนตงใจไมเพยงพอ แตตวแสดงจะตองเปนนกวางกลยทธทรจกฉกฉวยสถานการณความเปลยนแปลงทเขาใจเงอนไขของสภาพการเมอง เศรษฐกจ ตลอดจนสงคม-วฒนธรรม โดยเฉพาะโครงสรางประการหลงทฝงรากอยในโครงสรางวถคดและการด�าเนนชวตของผคน (ศกษารายละเอยดเพมเตมไดท Margaret S. Archer, Culture and Agency: The Place of Culture in Social Theory (Cambridge: Cambridge University Press,1988) ; Margaret S. Archer, Realist Social Theory: the Morphogenetic Approach (Cambridge: Cambridge University Press,1995) . 4 ศกษารายละเอยดเพมเตมไดท วรารก เฉลมพนธศกด (2551) “Constructivism เพอการท�าความเขาใจความสมพนธระหวางประเทศ” รฐศาสตรสาร ปท 29 ฉบบพเศษ ,หนา 1-28.5 Eric Hobsbawm, Age of Extremes: The Short Twentieth Century 1914-1991 (London: Abacus,1994) .

[ พระบาทสมเดจพระปกเกลา ฯ ทรงมพระราชปฏสนถารกบอดอลฟ ฮตเลอร เมอ 6 กรกฎาคม พ.ศ. 2477 ]

TU Archives.indd 41 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 42

ชวงเวลานคอชวงเวลาทผ น�าในคณะราษฎรถอก�าเนด  เตบโต  และร�าเรยน  โดยผน�าฯ 

เหลานยงไดใชรานกาแฟรมบาทวถของปารสเปนพนทแหงการตงค�าถามและหาทางออกใหสงคมสยาม

ในชวงทศวรรษ 1920 จนสามารถจดตงคณะราษฎรขนไดเมอ ค.ศ. 1927 ณ Rue du Sommerand 

No. 5 ในมหานครปารส6 นคอ รอยตอส�าคญทท�าใหเหนวา ปญหาทางเศรษฐกจกลายเปนปจจยชเปน

ชตายความเปนไปทางการเมอง  และเปนจดเปลยนทท�าใหฟาสซสตกาวขนส ความยงใหญทยงคงทง

รองรอยความทรงจ�าไวในหลายประเทศ ชวงเวลานยงเปนชวงเวลาทหลายพนทอาณานคมรวมถงเพอน

บานของสยามเรมตงค�าถามกบจกรวรรดนยมและเชดชกระแสชาตนยม  รวมถงแนวคดทางการเมองท

อาจประสานความรวมมอกบแนวคดดงกลาว  ดงนน  จงไมผดนกทจะกลาววานคอ  โครงสรางความคด

หลกทกลมผน�าคณะราษฎรก�าลงเผชญ 

ดงนน  งานชนนจงมงทจะแสดงใหเหนวา  การศกษาการเปลยนแปลงในสยาม  ไมควร

ละเลยมตความเปลยนแปลงภายนอก  เพราะมตเหลานนจะชวยใหเกดความกระจางมากขนวา  คณะ

ราษฎรน�าการเปลยนแปลง ฯ ภายใตเงอนไขทอ�านวยและจ�ากดการเปลยนแปลงอยางไรบาง  เพราะสง

ทด�าเนนการไดจรงอาจไมใชทงหมดของภาพฝนและความตงใจในวยเยาว  เชนความเปนไปในสงคม

การเมองไทยนบตงแต ค.ศ. 1957 (พ.ศ. 2500) ไดเผยใหเหน 

โครงสรำงระหวำงประเทศ: สำมแนวคดทำงกำรเมองกบสงครำมโลกครงท 1

สงคมโลกและสงคมสยามในชวงวยเยาวของกลมผน�าคณะราษฎรยงอยภายใตการน�าของ

จกรวรรดนยมตะวนตกทปรากฏภาพการใชความรนแรงในหลายพนท  ทงในฐานะเครองมอแสวงหา

อสรภาพจากเจาจกรวรรดนยม  และ/หรอเครองมอก�าราบความพยายามดงกลาวจากการน�าของผน�า

พนเมอง  เชน  รสเซย  ออตโตมาน-เตรก  และเมกซโก  สวนสยามในชวงเวลานนกไดมการเรยกรองให

มการปรบระบบการปกครองในชวงปลายสมยรชกาลท  5  บางเพอใหผ คนหลากหลายสวนไดเขาไปม

บทบาทดแลความเปนไปของสงคมการเมองมากขน  ซงนคอ  รากเหงาความคดทพฒนาไปเปนกระแส

ชาตนยม  แมชวงเวลานนสยามจะไมใชอาณานคมของมหาอ�านาจชาตใดโดยตรง  แตถงกระนนสยาม

กไมเคยรอดพนจากนโยบายและกระแสการกดทบของจกรวรรดนยมตะวนตกทกอความไมสงบใหกบ

สงคมรอบสยาม 

ในชวงตนศตวรรษท  20  มแนวคดทางการเมอง  3  แนวคด  คอ  1)  “จกรวรรดนยม” 

มเมองแมทประเทศตะวนตกออกนโยบายและด�าเนนการดดซบทรพยากรตาง ๆ  เขาสศนยกลางซงด�าเนน

อยางตอเนองมาตงแตทศวรรษ 18707 2) “ชาตนยม” ซงมความส�าเรจของการสถาปนารฐ-จกรวรรด

6 Vichitvong Na Pombhejara, Pridi Banomyong and the Making of Thailand’s Modern History (Bangkok: Siriyod Printing, 1979), p. 45.7 ศกษารายละเอยดเพมเตมไดท วรารก เฉลมพนธศกด, “จกรวรรดนยมแบบไรศนยกลางกบโครงขายกลมชมชน (Multitude) : บนทกการศกษาแนวคดเกยวกบจกรวรรดนยม” 28 ป รฐศาสตร มสธ. รวมบทความวชาการทางรฐศาสตร (กรงเทพฯ: พมพอกษร, 2553) ; วรารก เฉลมพนธศกด, “หนวย 6: จกรวรรดนยม,” ใน เอกสารการสอนชดวชา สงคมโลก

TU Archives.indd 42 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 43

ปรสเซย  และรฐอตาล  เปนแรง

กระต น  แม กระแสชาตนยม

จะเป นผลผลตอนเด นชดของ

การปฏ ว ต ฝร ง เศส   (1789 ) 

และสงครามนโปเลยน  (1803-

1805)  แตพฒนาการทางการ

เมองท ไม ราบรนของฝร ง เศส

ท�าใหความชนชมตอแงมมดาน

กา รบร ห า รขอ งฝ ร ง เ ศ สลด

นอยลง  แมจะไมเสอมความ-

น ย ม ใ น เ ร อ ง ต น แ บบ ก า ร -

ตอสทางการเมอง8  และ  3)  “สงคมนยม-คอมมวนสต”ทเสนอตวเปนทางเลอกในการเปลยนแปลง

โครงสรางสงคมตงแตทศวรรษ  1850  โดยมความเคลอนไหวทางการเมองในฝรงเศสชวงหลงสงคราม

นโปเลยนจนถงปารสคอมมน  (1871)  เปนแหลงบมเพาะการเรยนรและการปรบแนวคดทงทางทฤษฎ

และแนวทางการเคลอนไหว  ซงไดรบอทธพลอยางมากจากความคดของคารล  มารกซ  (Karl Marx) 

และฟรดช  เองเกลส  (Friedrich  Engels)9  สถานการณทางเศรษฐกจทกอใหเกดการนดหยดงานและ

การปะทะกนระหวางกลมผใชแรงงานกบฝายเจาหนาทรฐซงมกเขาปกปองกลมนายทน ตงแตชวงปลาย

ศตวรรษท  19  มสวนชวยใหแนวคดสงคมนยม-คอมมวนสตไดรบความนยม จนสามารถชวงชงทนงใน

รฐสภาในบางพนทเชนในกรณของฝรงเศส10

สามแนวคดดงกลาวสมพนธกนแบบแขงขน โดยกระแสชาตนยมดจะมความแขงแกรงทสด 

และแมในชวงเปดศกราชจกรวรรดนยมและสงคมนยม-คอมมวนสตดจะมสถานะน�า แมสถานการณทาง

เศรษฐกจพอจะดขนบางโดยเฉพาะกบอตสาหกรรมทเกยวของกบการทหาร  แตชาตจกรวรรดนยมยง

เนนการด�าเนนนโยบายแบบเดม (สงครามคอบทสรปของการแกปญหาความขดแยง) ขณะเดยวกนกลด

ความส�าคญของแอฟรกา  และเนนเปาหมายหลกไปทเอเชยโดยเฉพาะจนทเรมบอบช�ามาจากสงคราม

กอนหนากบญปน (1894-1895) ชวงนญปนไดแสดงตนในฐานะทางเลอกของเสนทางการพฒนาประเทศ

ขณะตงแตยคการปฏรปเมจ โตเกยวจงเปนอกหนงจดหมายในการเยยมเยอนเพอซมซบบรรยากาศและ

ความมงมนในการเปลยนแปลงสงคมในแบบทไมละทงรากเหงาของสงคมจารตไปเสยทงหมด ดงนน จง

(World Society) (นนทบร: โรงพมพมหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, 2554) .8 James Mayall,“ Nationalism and imperialism,” in Terrance Ball and Richard Bellamy (eds.), The Cambridge History of Twentieth-Century Political Thought (Cambridge: Cambridge University Press, 2010),pp.104-122.9 E. J. Hobsbawm, The Age of Empire 1875-1914 (New York: Vintage, 1989) .10 ศกษารายละเอยดเพมเตมไดท วรารก เฉลมพนธศกด (2554) “ปญญาชน: ตวแสดงแหงการเปลยนแปลงและการสรางแรงบนดาลใจ” รฐศาสตรสาร ปท 32 ฉบบท 1 (มกราคม – เมษายน), หนา 1-59.

[ ชยชนะของกองทพญปนเหนอรสเซย ท�าใหญปนถกจบตามองจากนกชาตนยมในเอเชย ]

TU Archives.indd 43 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 44

ไมแปลกทผน�าคณะราษฎรในสายฟาสซสต  (ซงจะไดกลาวถงในตอนตอไป)  ใหความชนชมญปน  ตาง

จากปารสทเปนแหลงบมเพาะการไลรอโครงสรางทงระบบ

สภาพสงคมโลกทสยามไมอาจปฏเสธไดในชวงตนศตวรรษท  20  คอ  การแสดงบทบาท

เชงรกเขามาในเอเชยของจกรวรรดองกฤษทยงคงความยงใหญ11 ดวยการเปนแกนน�าชาตจกรวรรดนยม

อน ๆ   รวมถงญปนเขายดครองปกกงเมอ  ค.ศ. 1900  ดวยขออางเรองการใหความชวยเหลอรฐบาลจน

ปราบการลกฮอขนตอกรอ�านาจตะวนตกของกลมนกมวยจน  ซงจบลงดวยการทรฐบาลจนตองชดเชย

คาเสยหายหลายสบลานปอนดแกชาตตะวนตก  สวนผ เกยวของและนกศกษาจ�านวนมากตองลภย

ไปตางแดน  โดยมโตเกยวเปนจดหมาย  ชวงนญป นเองกพยายามแสดงบทบาทระหวางประเทศผาน

สหภาพวฒนธรรมชาวเอเชยตะวนออก  (1898)  ทสนบสนน

แนวนโยบายเอเชยเพอชาวเอเชย ซน ยด-เซน (Sun Yat-Sen) 

คอ  หนงในผลภยทมองญป นเปนตนแบบในการขจดความ

ลาหลงของวฒนธรรมจน12  ซงคนหนมสาวในชวงนนมองวา 

สงนคอเหตแหงความพายแพอนนาอบอายของจนนบตงแต

สงครามฝนครงแรก  กบฏนกมวยเปนตวเรงใหเกดการปฏวต

ลมลางระบบการปกครองของจนใน ค.ศ. 1911 ภายใตการน�า

ของซนยดเซนผใหก�าเนดหลกไตรราษฎร  ทไมเพยงประสาน

จดเดนของแนวคดเศรษฐกจแบบสงคมนยมเขากบระบอบ

ประชาธปไตยทเนนสาธารณรฐ  และอดมการณชาตนยมเพอ

ตอกรกบจกรวรรดนยม13  แตยงไดชวยวางแนวทาง  (ในทาง

ความคด) วา ประชาธปไตยกบสงคมนยมอาจประสานความ

รวมมอเปนแกนหลกในการเปลยนแปลงสงคมรวมกนได

การแขงขนทรนแรงขนระหวางเจาจกรวรรดนยมท�าใหเกดการสรางพนธมตรเพอประสาน

ผลประโยชน  เชน  การทองกฤษเปนพนธมตรกบญป น  (1902)  ท�าใหหลกเลยงการเขาไปพวพนกบ

สงครามระหวางรสเซยกบญปน  (1904-1905)  ทญปนเปนฝายชนะและท�าใหมสถานะทโดดเดนยงขน

ในแวดวงระหวางประเทศ  ชยชนะของญป นไดกลายเปนแรงบนดาลใจใหชาวเอเชยโดยเฉพาะผน�าท

ตองการปลดแอกสงคมตนเองออกจากเจาอาณานคมและตองการเปลยนแปลงสงคมตนเองใหมพนท

11 Jonathan Hardt, Empires and Colonies (London: Polity, 2008), p. 225.12 J.M Robert, The New Penguin History of the World (London: Penguin, 2002), p. 839. 13 การลกฮอของพวกนกมวย เกดขนในรปของการบกยดสถานทตและสงหารชาวตะวนตกจ�านวนมาก แมชาตตะวนตกกบรฐบาลปกกงจะตกลงกนไดในปถดมาวา แตสถานะของทงสองฝายกไมเหมอนเชนเดม เพราะราชวงศชงถกลมลางโดยการปฏวตของซนยดเซนผใหก�าเนดสาธารณรฐจน (E. J. Hobsbawm, The Age of Empire 1875-1914 , p. 282, http://enwikipedia.org/wiki/Sun_Yat-sen, http://enwikipedia.org/wiki/Three_ Principles_ of_ the_Peoples และ “หลก 3 ประการแหงประชาชน” at http://th.wikipedia.org (เขาถงเมอ 1 พฤศจกายน 2553)

[ กองทพญปนประหารสมาชกกบฎนกมวยทลกฮอเพอโคนลมราชวงศชงในป พ.ศ. 2441 ในจน ]

TU Archives.indd 44 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 45

ยนในสงคมโลก เชนทเกดขนในอนเดย14 เวยดนาม และจน 

ทามกลางบรรยากาศเชนน  เจ.  เอ.  ฮอบสน  (J.  A.  Hobson)15  ไดกลาวไวเมอ  ค.ศ. 

1902 ใน Imperialism: A Study วา ยคนเปนยคจกรวรรดนยมแบบไดรบการเยนยอจากกระแส “jin-

goism” ทเนนเรองความตนเตนและจตวญญาณแหงการผจญภย ตลอดจนความส�าเรจจากการแขงขน

กฬาทมชวตมนษยตางสผวเปนเครองเลน แนวคดเชนนอาศยกระแสชาตนยมเปนตวเสรมสง16 ขอสงเกต

ทนาสนใจจากงานเขยนน17 คอ แนวคดทวา กระแสชาตนยมและจกรวรรดนยมไมอาจแยกออกจากกน 

แทจรงแลวจกรวรรดนยมคอการพรางตวของกระแสชาตนยมแบบสดโตงภายใตธงน�าเรองการคาเสร 

แนวคดเชนนเปนรากฐานอนดใหกบผสนใจความเปนไปของสงคมโลกในชวงเวลานน ไดตงขอสงสยถง

ประโยชนแอบแฝงทผน�ารฐถอครองในการองเขาหาจกรวรรดนยม โดยไมเลอกวธการในการด�าเนนการ

ทางการเมอง18 ความเคลอบแคลงเหลานฝงรากลกในกลมผสนใจสงคมนยม-คอมมวนสตทมปารสเปน

ศนยกลางการเคลอนไหว และรอวนปะทเมอสถานการณสกงอมเชนทเกดขนในชวงสงครามโลกครงท 1 

บทเรยนจากชวงนคอ  การสรางเครอขายพนธมตรของกลมตาง ๆ 19  ทพยายามถวงดล

14 Kishore Mahbubani, Can Asians Think? (4th edition) (Singapore: Marshall Cavendish, 2009), p. 49.15 นกหนงสอพมพแนววพากษและอดตทหารผานศกจากสงครามบวร เปนคนแรก ๆ ทส�ารวจอยางเปนระบบถงความสมพนธอนซบซอนของมตดานการเมอง เศรษฐกจและสงคมทยดระบบทนนยมและจกรวรรดนยมเขาดวยกน พนฐานการศกษาในแบบเสรนยมทฮอบสนไดรบในฐานะประชาชนชาวองกฤษในยคทการปฏวตอตสาหกรรม กอปรกบการเปนผรกการแลกเปลยน ความรและความคดเหนกบผคนทหลากหลายโดยเขารวมเปนสมาชกกอตงกลมสายรง (Rainbow Circles) ในชวง วยเบญจเพศ อนมสมาชกจากหลายกลมความคดไมวาจะเปนกลมเสรนยม กลมสงคมนยมแบบไมฝกใฝฝายใด กลมฟาเบยนส (Fabians) และมารกซสต ซงมทงพวกสนบสนนและตอตานจกรวรรดนยม ศกษารายละเอยดไดจาก J. Townshead, ‘Introduction’ in J. A. Hobson, Imperialism: A Study, 3rd edition (London: Unwin Hyman,1988), pp. 9, 12.16 J. A. Hobson, Imperialism: A Study ,pp. 212-214.17 ดวยการสงเคราะหความรความเขาใจจากทงทฤษฎทางเศรษฐศาสตร สงคมวทยาการเมอง จตวทยาสงคม การวเคราะหทางวฒนธรรม แมกระทงความสมพนธระหวางประเทศวาเหตใดจกรวรรดนยมจงรงเรอง ศกษารายละเอยดไดจาก J. Towns- head, ‘Introduction’, pp. 10,15-16.18 J. A. Hobson, Imperialism: A Study, pp. 11-13.19 การรวมกลมพนธมตรเปนไปแบบคอยเปนคอยไป โดยอาศยโครงขายเดมทมอย ดงนนเมอผนวกการเปนพนธมตรขององกฤษกบฝรงเศส องกฤษกบรสเซย กบฝรงเศสและรสเซย (ตงแต ค.ศ. 1892) ท�าใหเกดโครงขายพนธมตรองกฤษ ฝรงเศส และรสเซยขนทเรยกกนวา “Triple Entente” การรวมตวนเกดขนเพอการถวงดลกลมเยอรมน ออสเตรย-ฮงการ และอตาล ในนามของ “Triple Alliance” ทกอตวขนมาใน ค.ศ. 1882 กลมนมเยอรมนกบออสเตรยเปนแกนกลาง เพราะอตาลคอย ๆ ถอนตวออกจากกลม จนถงขนเขาเปนฝายหนงกบกลมตอตานเยอรมนใน ค.ศ. 1915 (E. J. Hobsbawm, Imperialism: A Study, p. 313; http://en.wikipedia.org/Franco-Russian_Alliance , http://en.wikipedia.org/wiki/ Entente_Cordiale, http://en.wikipedia.org/Tripple_Entente (เขาถงเมอ 28 ตลาคม 2553)

TU Archives.indd 45 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 46

และแสวงประโยชนจากดนแดนทส มเสยงกบการเขาแทรกของชาตตาง ๆ   โดยเฉพาะในบอลขาน20  สง

ทเกดขนกคอการเปลยนดลอ�านาจในบอลขานและตะวนออกใกล  โดยมการปฏวตตรก  (1908)  เปน

ตวเรง  ผน�าในการเคลอนไหวครงนนคอ กลมยงเตรก  (Young Turks)  ซงสมาชกสวนหนง  คอ  ผลภย

ทางการเมองทใชปารส  และไคโรเปนศนยกลางในการเคลอนไหว  ทงบนดนและใตดนผานสมาคมลบ

ตาง ๆ   โดยโยงการเคลอนไหวของกล มตนเขากบแนวคดชาตนยมบนพนฐานของเผาพนธเตรกจาก

อนาโตเลย  (Anatolia Turks)  เพอผลกดนการสรางสงคมใหมบนพนฐานของรฐธรรมนญแบบเสรนยม 

และใสใจการพฒนาสงคม  เพอตอกรกบโครงสรางสงคมเกาทลาหลงและเสอมถอย21  กลาวไดวาน

เปนครงแรกทแนวทางการปฏวตเนนความพยายามในการเปลยนแปลงโครงสรางสงคมพรอมกบการ

เปลยนแปลงทางการเมองทเกดขนในสงคมรฐโลกทสาม 

ความขดแยงเรองเชอชาตและศาสนาเรมปรากฏชดในหลายพนท  เชน  กรณเบงกอล

ระหวางมสลมและฮนด22 ชวงเวลาน เยอรมนไดเรงสรางแสนยานภาพทางทะเล และพยายามกลบเขาไป

ในแอฟรกาเพอเชอมตอไปยงเอเชย เหตการณในบอลขานรนแรงขนเมอ เซอรเบย บลแกเรย และกรซ 

รวมกนขบไลชาวตรกทเปนมสลมออกจากบอลขาน  สถานการณเลวรายลงเมอออสเตรย-ฮงการผนวก

บอสเนยเขาเปนสวนหนงของตน23 ในทสดปญหาในบอลขานกกลายเปนชนวนส�าคญในการเกดขนของ

สงครามโลกครงท  1  (1914-1918)  ใน ค.ศ. 1914  เมอ อารคดค ฟรานซ  เฟอรดนานด  (Archduke 

Franz Ferdinand) รชทายาทแหงออสเตรย-ฮงการถกลอบปลงพระชนมทเมองซาราเยโว (Sarajevo) 

ในบอสเนย และแลวสงครามโลกครงท 1 กอบตขน

ค.ศ. 1914 เชนกนทสากลท 2 24 ตองยตบทบาทน�าในการเปลยนแปลงโลก ทงทความทกข

ยากจากสงครามบอลขานใหความหวงกบการเคลอนไหวจนทประชมสากลทสองถงกบออกแถลงการณ

ประณามสงครามในรฐบอลขาน  เพราะสากลท 2  ไมอาจรบมอความขดแยงจากเชอชาต  ส�าหรบ 

วลาดเมยร  อลยช  เลนน  (Vladimir  Ilyich  Lenin)  และกลมนกเคลอนไหวจ�านวนหนง  คาดหวงวา 

ความขดแยงทเกดขนจะยงเสรมสงใหความเปนสากลของแนวคดแบบสงคมนยมและมารกซสตไดรบ

การตอบรบในวงกวาง  แตการทนกคดนกเคลอนไหวตามความเชอแบบมารกซในสายเยอรมนยอมรบ

การท�าสงครามใน  ค.ศ. 1914  ถงกบเขารวมเปนทหารในกองทพ  ท�าใหสากลครงท 2  ตองสนสดลง

20 องกฤษเปนพนธมตรกบฝรงเศสเพอระงบโอกาสการเกดสงครามระหวางกนในแอฟรกาและเอเชย โดยทงสองฝายไดลง-นามในสนธสญญาซงรจกกนในนามของ “Entente Cordiale” 21 E. J. Hobsbawm, Imperialism: A Study, pp. 285, 318. 22 เบงกอลเปนเขตพนทซงอดมไปดวยนกเคลอนไหวตอตานจกรวรรดนยมองกฤษในอนเดย ใหมเขตพนทหลกของชาว-มสลมทางตะวนออกใน ค.ศ. 1905 แตกไดรบการตอตานอยางหนกจากกลมผนบถอศาสนาฮนดซงเปนประชากรสวนใหญของเขตตะวนตก 23 E. J. Hobsbawm, Imperialism: A Study, pp. 321-323 ; Jonathan Hardt, Empires and Colonies, p. 226.24 การประชมสมาคมแรงงานระหวางประเทศครงท 2 (the Second International Working Men’s Association 1889-1916) หรอทเรยกวา สากลทสอง เรมตนขนทปารสในชวงปลายศตวรรษหลงอสญกรรมของคารล มารกซ

TU Archives.indd 46 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 47

พรอมกบความพายแพของขบวนการสงคมนยม 

เพราะภาพทปรากฏกคอ  ความเปนน�าหนงใจ

เดยวในระดบระหวางประเทศ  (International 

Solidarity) ของชนชนกรรมาชพ เปนไดแคเพยง

วลทวางเปลา25

ความลมสลายของสากลท  2  และ

มหาสงครามทด�าเนนอย   ท�าใหแนวการเคลอน-

ไหวทางการเมองของกล มแนวคดสงคมนยม-

คอมมวนสตเปลยนแปลง  โดยเฉพาะระหวางคารล 

เคาทสก (Karl Kautsky) ผน�าสากลทสองในขณะนน

ทยอมรบการประนประนอมผานเสนทางของรฐสภา

กบสายทตองการใชความรนแรงเปลยนผานสงคม

โลกโดยเรมจากรสเซย สายนมเลนนเปนผน�าทโจมต

ฝายแรกในเรองการยอมรบวาการขยายตวของทน

ทางการเงน  มสวนชวยใหการเปลยนแปลงทางสงคม

เปนไปอยางสงบสข  รวมถงการทเคาทสกไมปฏเสธ

อยางแขงขนตอการทเยอรมนเขาผนวกแควนอลซาส-

ลอรเรน (Alsace-Lorraine) ทงทเคาทสกประณามการกระท�าในลกษณะดงกลาวของรฐอน26

ตามแนวคดของเลนนแลวนคอ  ทศนะแบบชนชนกระฎมพนอยทสยบตอทงเงนและวธ

การแบบประชาธปไตยทเนนอ�านาจเงน กลมนมไมนอยทพฒนาตวมาจากผใชแรงงาน (โดยเฉพาะผน�า

สหภาพ) ทมความเปนอยดขน เลนนย�าไวในค�าน�าฉบบภาษาฝรงเศสและภาษาเยอรมนของ Imperial-

ism,  the Highest  Stage  of  Capitalism 27  วา  คนกลมนไมเพยงจะลมบทบาททควรเปน  แตกลบ

แสดงบทบาทตรงกนขาม ดวยการเขาเปนแนวหนาของชนชนนายทนหรอกระฎมพเพอชวยใหโครงสราง

แบบเดมด�ารงอยและด�าเนนตอไป ไมวาจะอยางไร สงทไมอาจปฏเสธจากความขดแยงของสากลท 2

กคอ แนวคดสงคมนยม-มารกซสต มหลากหลายรปแบบ และไมจ�าเปนวาจะตองเนนในเรองของ

การใชความรนแรงทกรปแบบในการเปลยนแปลงสงคม แทจรงนนความคดในลกษณะแรกกลบ

ไดรบความนยมไมนอยในฝรงเศส ซงเปนดนแดนในการกอเกดและแลกเปลยนความคดเพอการ

เปลยนแปลงสยามในเวลาตอมา

25 Leszek Kolakowski, Main Currents of Marxism (New York and London: W. W Norton & Company, 2008), pp. 375-376.26 Vladimir Ilyich Lenin, Imperialism, the Highest Stage of Capitalism, pp. Lenin:1916/imp-hsc: IX. Critique of Imperialism available at http://www.marxists.org/archiev/lenin/ works/1916/imp-hsc/ch09.htm (เขาถงเมอ 7 กมภาพนธ 2554)27 ศกษารายละเอยดเพมเตมไดท วรารก เฉลมพนธศกด (2554) “แนวคดแบบมารกซวาดวยจกรวรรดนยม: แนวคดของเลนน (บนทกการศกษา) ” 29 ป รฐศาสตร มสธ. รวมบทความทางวชาการรฐศาสตร (กรงเทพ: พมพอกษร, 2554) .

[ คารล เคาทสก ผน�าสากลทสอง ]

TU Archives.indd 47 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 48

ชวงตนสงครามโลกครงท 1 เปนการประลองก�าลงในยโรปและพนทใกลเคยง โดยเฉพาะ

ชายแดนระหวางฝรงเศสและเยอรมน รวมถงลกเซมเบอรก และเบลเยยม ในชวง ค.ศ. 1916 ปทองกฤษ 

ฝรงเศส และเยอรมนสญเสยมาก จนเปนเหตใหโครงสรางความสมพนธในกลมจกรวรรดตะวนตกเปลยน

ไป โดย เฉพาะความสญเสยจากทแวรดง (1916) และทซอมม  (1916) ชวงนเอง ในเอเชยตะวนออก-

เฉยงใตทชาวมสลมในชวารวมตวกนตอตานการขยายตวของพอคาชาวจนและชาวดชททเพมขนมาก 

และยงเรยกรองใหมการจดตงรฐบาลเพอปกครองตนเองของชาวชวาซงแมเนเธอรแลนดจะใหการยอมรบ 

แตกยงเปนไปในลกษณะจ�ากดอ�านาจในดานตาง ๆ  ท�าใหความไมพอใจยงสะสมและพรอมจะปะทความ

รนแรงขน 28 ปค.ศ. 1917 เปนปทโครงสรางจกรวรรดนยมตะวนตกเปลยนแปลงมากขน โดยมปญหาทาง

เศรษฐกจเปนตวเรง  รสเซยซงยงมโครงสรางแบบสงคมจารต ตองเผชญกบการปฏวตลมระบบกษตรย

ในเดอนตลาคมภายใตการน�าของเลนน  ผ สถาปนาสาธารณรฐสงคมนยมแหงสหภาพโซเวยต หลงน�า

รสเซยถอนตวจากสงครามโลกครงท  1 ความเปลยนแปลงในรสเซยกอปรกบความเปลยนแปลงใน

ตรกและจนดงกลาวขางตน ยงตอกย�าใหกลมผน�าคณะราษฎรเหนชดวา โครงสรางสงคมจารตไม

อาจตานกระแสการเปลยนแปลงของสงคมโลกไดอกตอไป

ขณะทเยอรมนพยายามรกหนก  เพอหาทางออกจากสงคราม  สงครามในชวงนนกลบได

แรงหนนเสรมจากสหรฐอเมรกา เจาหนรายส�าคญของจกรวรรดองกฤษทตองแบกรบภาระหนสนของทง

อตาล รสเซยและฝรงเศส จนขาดสภาพคลองในชวงปลายสงคราม ภาวะเชนนสงผลตอสถานะทางการ

เงนของประเทศคคา เชน สยาม จนรฐบาลในชวงเวลานนตองหาวธเขาจดการกบการขาดดลงบประมาณ 

ทอย ในเกณฑใชจายสร ยสรายจนเปนทจบตาของสงคม  โดยเฉพาะการเผยแพรขอมลขาวสารตาม

หนาหนงสอพมพเกยวกบการใชจายของราชส�านก กอนจะปรบขนาดระบบราชการดวยการลดจ�านวน

ขาราชการ  ดงทไดกลาวไวขางตน  ลอนดอนจดการกบปญหาเหลานไดดกวาสยาม  ดวยการกยมผาน

ตลาดการเงนทงในชคาโกและนวยอรค29 ในปนเชนกนทวกฤตการณการเงนลกลาม จนเยอรมนตดสน-

ใจพมพธนบตรเพมเขาสระบบ เทากบเปนการซ�าเตมใหภาวะเงนเฟอขยายกวาง นอกจากนยงเกดการ

ระบาดของไขหวดใหญขามฝงแอตแลนตก  กอความสญเสยตอทงชวตก�าลงหนนและชวตพลเรอน  ซง

เปนก�าลงส�าคญในการขบเคลอนเศรษฐกจในชวงนน

สงครามครงน  ไมเพยงท�าใหโครงสรางภายในประเทศ  และโครงสรางความสมพนธ

ระหวางชาตจกรวรรดนยมเปลยนไป30  แตยงท�าใหการรกษาสถานะภาพเดมระหวางจกรวรรดนยม

ตะวนตก (โดยเฉพาะฝายชนะ) และดนแดนอาณานคมไมราบรนเชนกน แมฝายชนะจะพยายามเขาไป

ดแลดนแดนทเคยตกอย ภายใตการปกครองของจกรวรรดทลมสลายโดยความเหนชอบขององคการ

สนนบาตชาต แตความยากล�าบากกปรากฏ เมอตองเผชญกบความแพรหลายของกระแสชาตนยมทอง

อยกบความยนยอมของชนสวนใหญในสงคม แนวคดทไดรบการตอกย�าความส�าคญผานหลกการก�าหนด

ใจตนเอง ซงเปนหนงในหลกการ 14 ขอของประธานาธบดวดโรว  วนสน (1856-1924)31

28 J.M Robert, The New Penguin History of the World, p. 859.29 Jonathan Hardt, Empires and Colonies, p. 228.30 ดรายละเอยดเพมเตมไดท E. J. Hobsbawm, Imperialism: A Study, p. 26.31 Jonathan Hardt, Empires and Colonies, pp. 228-229.

TU Archives.indd 48 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 49

อาจกลาวไดวาส�าหรบผทสนใจความเปนไปของสงคมโลก  เพอแสวงหาแนวทางในการ

เปลยนแปลงสงคม  เชน  กล มผ น�าคณะราษฎรนน  ในทศวรรษแรกตอทศวรรษทสองของศตวรรษท 

20  ไดใหบทเรยนในเรองของการใชความรนแรงในการเปลยนผานสงคมไมวาจะเปนในระดบภมภาค

หรอในระดบโลก  โดยเรมปรากฏจดเนนเรองการพยายามท�าลายโครงสรางสงคมตามแนวจารตทเคย

ยอมรบการตกเปนเบยลางของอ�านาจจกรวรรดนยมตะวนตก  (หรออาจรวมจกรวรรดนยมตะวนออก

เชน ญปน ตงแตชวงปลายศตวรรษกอนหนา) ทสงเวยผลประโยชนของชนสวนใหญในสงคมของตนเอง

ใหกบจกรวรรดนยม 

วกฤตสองทศวรรษ (1920-1930) ตวเรงทสงผลตอควำมเปลยนแปลงในสยำม

ความบอบช�าหลงสงครามโลกครงท 1 และปญหาเศรษฐกจยงท�าใหกระแสชาตนยมโหม

แรงถงขนสดโตงทเรยกวา ฟาสซสต กระแสเชนนผลกดนใหขบวนการทางการเมองในหลายพนทหนมา

เนนความรนแรงโดยการรวมโครงสรางทดจะขดแยงกนเขาไวดวยกน  นนกคอการใหความส�าคญกบ

ชนชนน�าและการระดมมวลชน ความคดนใหความส�าคญกบภาวะผน�า ล�าดบชนในการสงการ และมอง

วาการใชความรนแรงเปนทงวธการและเปาหมาย  จงมแนวโนมใหความส�าคญกบสงคราม  และมองวา

สงครามเปนภาวะปกต32 สงทไมอาจมองขามคอ ภาวะเชนนดจะกระจายตวในวงกวางมไดจ�ากดขอบเขต

อยเฉพาะยโรปและบอลขาน ซงเปนพนททไดรบความเสยหากมากทสด

อ.  เอช.  คาร  (E.  H.  Carr)  เสนอทศนะวา  การท�าความเขาใจความไมเปนธรรมใน

โครงสรางระหวางประเทศทตอกย�าผานหลายสนธสญญาสนตภาพทฝายชนะท�าตอฝายพายแพ  โดย

เฉพาะสนธสญญาแวรซายสทฝายชนะทเปนผก�าหนดโอกาสในการเขาถงและใชทรพยากร ขณะทฝาย

พายแพไมมโอกาสเหลานน นนคอ เงอนไขส�าคญของการเขาใจวา เหตใดการใชความรนแรงจงสามารถ

กอสงครามขนไดอก  แนนอนวาโครงสรางความดงกลาวมไดปรากฏเฉพาะระดบระหวางประเทศ  แต

ปรากฏชดภายในประเทศเชนกน  ส�าหรบผเขยน  แนวคดเชนนคอนยส�าคญทสอมาจากการชประเดน

ในเรองการลดขนาดระบบราชการทมกไดรบการกลาวอางวา  เปนเหตปจจยหลกของการเปลยนแปลง

การปกครองสยาม โดยกลาวตามแนวคดทฤษฎกอราง/ประกอบสรางกคอ เมอโครงสรางทไมเปนธรรม

เชนนนเปนสงทผ คนสรางขน ผคนกยอมสามารถท�าลายโครงสรางเชนนนไดเชนกน 

สภาพดงกลาวขางตน ท�าใหเกดความไมแนนอนในหลายพนทซงในทางเศรษฐกจคอชวง 

เวลาแหงการทบทวนระบบทนนยม จอหน เมยนารด เคนส (John Maynard Keynes) มความโดดเดน

ในการน�าเสนอความคดน เคนสมองวา ภาระอนยงใหญของแนวคดเสรนยม (Liberalism) ในศตวรรษ

ท  20  คอ  การอ�านวยความสะดวกใหเกดการเปลยนผานจากระบบอนาธปไตยทางเศรษฐกจทวางอย

บนพนฐานความเชอในเรองปจเจกชนแบบมอใครยาวสาวไดสาวเอาไปสระบอบทจงใจควบคมพลงทาง

32 Stanley G Payne, “Fascism and racism,” in The Cambridge History of Twentieth-Century Political Thought, pp.123-150.

TU Archives.indd 49 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 50

เศรษฐกจใหด�าเนนไปสทศทางทใหความส�าคญกบเสถยรภาพและความยตธรรมทางสงคม33 ในชวงเวลา

นรฐใหมภายใตการน�าของเลนน  ไดพยายามเสนอทางเลอกในการด�าเนนการทางเศรษฐกจ  โดยใชรฐ

เปนศนยกลางในการด�าเนนการ 

กลาวไดวา บทเรยนทางเศรษฐกจทกลมผน�าการเปลยนแปลง ฯ ทวไปตระหนก คอ แนว

โนมทรฐเปนผรบภาระในการสรางงาน ทงเพอเปนฐานรายไดในอนาคต รวมทง การใหความส�าคญกบ

รฐวสาหกจ  และการกอสรางสาธารณปโภคพนฐานเพอชนสวนใหญอนเปนแกนคดหลกของ เคาโครง

เศรษฐกจ ของแกนน�าของคณะราษฎรอยางปรด พนมยงค จงเปนเสมอนการสรปบทเรยนทางเศรษฐกจ

จากความเปนไปในสงคมโลก ณ ชวงเวลานน

ดานการเมองนน  กระแสชาตนยมทเนนการเปลยนโครงสรางสงคมจารตไปสสงคมสมย

ใหม  ยงคงเปนแกนหลกในการเคลอนไหว  ไมวาจะเปนในดนแดนทเคยอย ภายใตการปกครองของ

ออตโตมานทถกแบงใหกบองกฤษ ฝรงเศส อตาล และกรซ โดยเฉพาะการปฏวตอาหรบทความรนแรง

เรมขยายตว ความวนวายเชนนท�าใหมสตาฟา เคมาล (Mustafa Kemal) นายพลทหารอดตยงเตรกใช

ก�าลงขบไลตะวนตกออกจากดนแดนทเหลออยของออตโตมาน และสถาปนารฐตรกขนใน ค.ศ.  1923 

ดวยแนวคดในการแยกศาสนาออกจากการเมอง สรางความทนสมยและความเปนตะวนตกใหกบสงคม 

เชน การปฏรปการศกษาโดยการใชอกษรโรมนแทนระบบการเขยนแบบเดม ท�าใหระบบการศกษาขยาย

ตวไดเรวและกวางขน และการยายเมองหลวงจากคอนสแตนตโนเปลไปยงแองคารา34 เพอสรางระบบ

สงคมใหมในเมองหลวงใหมอยางชดเจน  แนวคดเชนนเปนแรงบนดาลใจส�าคญทท�าใหเกดแนวคดใน

การปรบระบบการเขยนและการใชอกษรไทย  รวมไปถงแนวคดการสรางเมองหลวงแหงใหมของกลม

ผน�าคณะราษฎรในเวลาตอมา

ปลายทศวรรษทสอง  ไดเกดการเคลอนไหวทางการเมองครงใหญในจนน�าโดยนกศกษา

ปญญาชนเมอวนท 4 พฤษภาคม ค.ศ. 1919 เนองจากสนธสญญาแวรซายสก�าหนดใหดนแดนในปกครอง

ของเยอรมนในชานตงเปนของญป น  เทากบเปนการชวยใหญป นรกรานตอนเหนอของจนไดเรวยงขน 

การรกรานนกระตนใหพรรคคอมมวนสตจนซงจดตงขนใน ค.ศ. 1921 ทเซยงไฮเตบโตมากขน โดยเฉพาะ

หลงจากท เหมา เจอ ตง ไดบมเพาะความคดและประสบการณทางการเมองในปารส เดนทางกลบเขา

จน พรอมกบสงเสรมใหพรรคฯ ชธงเรองชาตนยมและการขดรดจากตะวนตกและนายทนจนทเกยวของ

กบตะวนตกเปนประเดนน�า ในปเดยวกน เลนนไดจดตงองคการโคมนเทรน (Comintern) หรอทเรยก

กนวาสากลท  3  เปนผน�าในการขบเคลอนการเคลอนไหวตามแนวทางสงคมนยม-คอมมวนสตระหวาง

ประเทศ  อาจกลาวไดวาในชวงเวลาแหงความยากล�าบากทางเศรษฐกจและความยงยากทางการเมอง

นน  แนวคดสงคมนยมแบบมารกซกลบมาไดรบความนยมขนในหลายพนทโดยมกจะแยกออกเปนสอง

กลมใหญคอ กลมทด�าเนนตามแนวทางโคมนเทรนอยางเครงครด และกลมทนยมแนวทางแบบมารกซ

ทผสานรวมไปกบแนวคดเรองชาตนยม เชนทเกดขนในเอเชย35

33 Wayne Parsons, “Politics and Markets: Keynes and his critics,” in The Cambridge History of Twentieth-Century Political Thought, p. 50.34 J. M. Robert, The New Penguin History of the World, pp. 383, 432-433.35 J. M. Robert , The New Penguin History of the World, pp. 904-905.

TU Archives.indd 50 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 51

ขณะเดยวกนในป ค.ศ. 1921  เบนโต  มสโสลน  (Benito Mussolini)  นกหนงสอพมพ

อดตทหารและในวยเยาวเคยเคลอนไหวรวมกบกลมสงคมนยมหวรนแรง ไดกอตงขบวนการเคลอนไหว

ทางการเมองภายใตชอ Fascio di Combattimento (สหภาพเพอการตอส) ขนทเมองมลานเมอเดอน

มนาคม ขบวนการนคอตนแบบและทมาของค�าวา Facism กลมการเคลอนไหวนเปนทรวมตวของอดตนก

ปฏวต พวกทเคยเคลอนไหวทางการเมองในกลมของแนวคดสงคมนยมและอนาธปไตย และกลมแนวคด

สาธารณรฐนยม  แมจะไมมากนก  ไมเพยงเทานนยงมกลมศลปนหวกาวหนา  และนายทหารหนวยรบ

พเศษซงถอเปนชนชนน�าในโครงสรางระบบทหารและระบบราชการของอตาลรวมอยดวย36  ยงเผชญ

กบความยากล�าบากทางเศรษฐกจและการเมองมากเทาใด ความชดเจนดานอดมการณทางการเมอง

ของกลมเคลอนไหวนยงลดนอยลง สงทกลบปรากฏชดคอ การใชความรนแรงทกรปแบบเพอรวบอ�านาจ

ไวทตวผ น�า  การเคลอนไหวทางการเมองเชนนเรมไดรบความนยมในหลาย

พนททมความย งยากหลงสงคราม 

อาท เยอรมน ไมเวนแมกระทงญปน

ซงเตบโตอยางรวดเรวในชวงสงคราม

จนหลายฝายมองวา  ญป นก�าลงจะ

เปนภยคกคามส�าคญ เชนทเกดกระแส

การตอตานยวแหงบรพาทศขนในสงคม

สยาม 

สงท ไม อาจมองข ามอก

ส งหน ง กคอ  การเ กดขนและความ-

นยมทฟาสซสตไดรบ  มส วนท�าใหการ

เคลอนไหวตามแนวทางสงคมนยม-มารก

ซสตไมเตบโต  ทงทสภาพเงอนไขอ�านวย 

อนโตนโอ  กรมช  (Antonio  Gramsci) 

พยายามท�าความเขาใจปรากฏการณเชนน 

และเสนอค�าตอบวา  ปญญาชนมสวนอยาง

ส�าคญในการสรางการยอมรบเชนนน  ผาน

กลไกดานสงคมวฒนธรรมเชนสถาบนการ-

ศกษาและองคกรศาสนา  ดวยการเปนตวประสานการสรางกลมกอนทางประวตศาสตร  ทรวมกลมคน

อนหลากหลายเขาท�าสงครามชวงชงพนทการน�าทงทางสงคม  และการท�าสงครามจรง  มสโสลนดจะ

ประสบความส�าเรจในเรองดงกลาวเปนอยางยง  โดยเฉพาะเมอ  จโอวานน  เจนทล  (Giovanni  Gen-

tile) รฐมนตรกระทรวงศกษาในชวงนนไดด�าเนนการวางแผนการศกษาทางดานการเมองและกฎหมาย 

เพอใหสอดรบกบเปาหมายทางการเมองของรฐ  โดยเฉพาะการมงผลตกลมชนชนน�าเพอปกปองและ

36 Stanley G Payne, “Fascism and Racism,” in The Cambridge History of Twentieth-Century Political Thought, p. 130.

[ มสตาฟา เคมาล ผน�าการปฏวตตรก ]

TU Archives.indd 51 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 52

รกษาโครงสรางสงคมการเมองทด�ารงอยในขณะนน  แมชวงดงกลาวจะมผ ไมเหนดวยกบแนวคดแบบ

มสโสลนอยบางแตกไมมากนก37

ในชวงเวลาเชนน การจดการความรไมไดมงหมายเพยงแครบใชระบอบการเมองภายใน 

แตไดเรมมการจดตงสถาบนวจยในลกษณะของคลงปญญาเพอชวยก�ากบใหการด�าเนนนโยบายตาง

ประเทศเปนไปอยางมประสทธภาพ  เชนในกรณขององกฤษและสหรฐอเมรกา  เพอเปนแกนน�าส�าคญ

ในการตอตานโคมนเทรน38 กลาวไดวา แนวคดทเกดขนเปนไปในทศทางทสอดคลองกนวา การจดการ

ความร และความคดของผ คนในสงคมจ�าเปนตอการสรางความเปลยนแปลงไปในทศทางทตองการ 

แนวคดเชนนมผลไมนอยตอผส�าเรจการศกษาหรอท�างานเกยวของกบองกฤษและสหรฐอเมรกา  เมอ

พจารณาโครงสรางของกลมผน�าคณะราษฎร  ซงมทงผ ทกาวมาจากโครงสรางสงคมแบบภาคพนทวป

ยโรป  เชน  ฝรงเศสทชดใกลกบการตอสของความคดทางการเมองทมแนวทางสงคมนยม-คอมมวนสต

เปนแกนคดส�าคญ กบกลมผน�า ฯ ทชดใกลมาทางการ

ใหความรแบบองกฤษ-สหรฐอเมรกาทมองสงคมนยม-

คอมมวนสตดวยความเคลอบแคลงจนถงขนหาทาง

สกดกนการขยายตวของแนวคดดงกลาว  คงไมใช

เรองแปลกเมอทายทสดนนการประสานความคดไม

อาจประสบความส�าเรจ โดยเฉพาะเมอมความคดสาย

ฟาสซสตเขาแทรก

วธการจดระบบและสร างสถาบน

การศกษา  ตลอดจนการจดการความร ใหสอดรบ

กบวตถประสงคทางการเมองออกจะไมใช เรอง

ใหม  อยางนอยการวางระบบการศกษาของสงคม

ฝรงเศสเพอสรางคนร นใหมขนเปนแกนน�าในการ

ประคบประคองระบอบหลงการปฏวตฝรงเศสมา

ปรากฏชดมาตงแต ยคสมยทนโปเลยนยงครอง

อ�านาจ และไดกลายเปนตนแบบใหกบการจดการ

37 Jorg Friedrichs and Ole Waever, “Western Europe: Structure and Strategy at the National and Regional Levels,” in Arlene B Tickner and Ole Waever (eds.) International Relations Scholarship Around the World (London and New York: Routledge, 2009), p. 269. 38 กรณขององกฤษนนสมาชกของสถาบนดงกลาว มกกาวมาจากการเปนสวนหนงของคณะผแทนเจรจาสนตภาพระหวางประเทศ การเกดขนของสถาบนความสมพนธระหวางประเทศ (Institute for International Affairs) หรอทรจกกนโดยยอวา Chantham House ในองกฤษตงแต ค.ศ. 1919 และการจดตงคณะทปรกษาดานความสมพนธระหวางประเทศ (Council for Foreign Relations: CFR) ในสหรฐอเมรกาเมอ ค.ศ. 1921 เปนตวอยางทชดเจนในเรองดงกลาว Wayne S Cox and Kim Richard Nossal, “The ‘Crimson World’: The Anglo Core, the Post-Imperial Non-Core, and the Hegemony of American IR,” in International Relations Scholarship Around the World, p. 295.

[ มสโสลน ผน�าชาตนยมในอตาล ]

TU Archives.indd 52 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 53

ศกษาในหลายดนแดนทกาวส ความเปนสมยใหม39  แมแกนหลกของเนอหาจะแตกตางกนไปตามแต

วตถประสงคทางการเมองของแตละดนแดน ดงนนจงไมใชเรองแปลกทความส�าเรจของมสโสลนเปนตน-

แบบใหกบทงเยอรมนและญป นทประสบความส�าเรจมากกวาอตาล  และอาจเปนแรงกระตนส�าคญท

ท�าใหเกด “พระราชนยมเรองคดจะเปลยนแปลงการปกครอง” ของรชกาลท 7 ทตงขอสงสยวา จะชา

ไปหรอไมส�าหรบสยามทจะจดระบบและเนอหาการศกษาทเชดชและพทกษสมบรณาญาสทธราชยเพราะ

โครงสรางความคดของผคนในชวงนนเรมเปลยนแปลงไปเสยแลว40 รวมถงเปนแรงกระตนใหเกดการจด

ตงมหาวทยาลยวชาธรรมศาสตรและการเมอง (พ.ศ. 2477) ภายหลงการเปลยนแปลงการปกครอง ฯ ซง

ทศทางการใหความรแกสงคมของแกนน�าคณะราษฎรอยางปรด  พนมยงคในฐานะผประศาสนการนน

ดจะมไดมงจ�ากดขอบเขตแคเพยงเรองระบอบการเมองภายในประเทศ หากแตไดพยายามโยงใยความ

เปนไปของสงคมภายในกบบรบทระหวางประเทศอยไมนอย

การใชความรนแรงเพอเปลยนแปลงสงคมแพรหลาย  ราวกบเปนมาตรฐานทสงคมโลก

ยอมรบ  เชน  กรณองกฤษกบไอรแลนด  เพอเรยกรองในเรองการปลดแอกอาณานคมในหลายพนท41

การเปลยนแปลงของสงคมโลกในชวงดงกลาวทสงผลตอเอเชยโดยตรงกคอ  การทชาตตะวนตกหาทาง

ลดบทบาทและก�าลงกองทพเรอของญป น42  และการพยายามประกนความเปนอสระของจน  อยางไร

กตาม ความพยายามดงกลาวไมเปนผล ญปนยงไมยอมถอนตวออกจากชานตง43 จงเปนแรงผลกดนให

พรรคคอมมวนสตจนรวมมอกบพรรคชาตนยมจน (Kuomintang) ภายใตการน�าของซนยดเซน (กอนท

จะเกดสงครามกลางเมองภายใตการน�าของทงสองพรรคใน ค.ศ. 1927 หลงอสญกรรมของซนยดเซน)

เทากบเสนอภาพวา แนวคดประชาธปไตยกบสงคมนยมอาจประสานความรวมมอเพอตอกรกบฟาสซสต

ไดในระยะสน กอนจะหนกลบมาห�าหนกนเอง เชนทปรากฏในระดบสงคมโลกและสงคมไทย

39 Pierre Bourdieu, Homo Academicus (Standford: Standford University Press, 1988) ; Amartya Sen, The Idea of Justice (New York: Allen Lane, 2009) .40 “พระราชนยมเรองคดจะเปลยนแปลงการปกครอง” (2475) หมายเลขเอกสาร ม. 7 บ. ทบ 10 รหสเอกสาร บ. 1.5 ทบ 70 ชอชด พระราชนยมเรองจะเปลยนแปลงการปกครอง เอกสารดงกลาวเปนส�าเนาโตตอบระหวางกระทรวงธรรมการและกระทรวงมรธาธร ระหวางวนท 26 พฤษภาคม ถงวนท 1 มถนายน พ.ศ. 2475 ส�าหรบผทสนใจสามารถศกษาส�าเนาดงกลาวไดทเวบไซดของ “คณะนตราษฎร” หนาเอกสารประวตศาสตร ท http://www.enlightened-jurists.com/directory/150 (เขาถง 25 มกราคม 2555) 41 องกฤษเผชญกบการตอตานของขบวนการชาตนยมหวรนแรงในไอรแลนด จนน�าไปสการจดท�าสนธสญญาองกฤษ-ไอรช (Anglo-Irish Treaty 1921) อนเปนการใหก�าเนดรฐ ไอรแลนด และดนแดนไอรแลนดเหนอในการปกครองขององกฤษ ซงยงกระตนใหเกดการเรยกรองในเรองการปลดแอกอาณานคม (decolonisation) 42 ชาตตะวนตกพยายามลดก�าลงทางเรอของญปนผานการประชมวาดวยกองก�าลงทางเรอทวอชงตน (Washington Naval Conference 1921-1922) ซงน�าไปสการจดท�าสนธสญญาจ�ากดก�าลงทางเรอของ 5 ชาต ไดแก อเมรกา องกฤษ ญปน ฝรงเศสและอตาล Jonathan Hardt, Empires and Colonies, p. 237.43 Paul Dukes, Paths to a New Europe (New York: Palgrave Mcmillian, 2004), p. 365.

TU Archives.indd 53 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 54

ทามกลางภาวะเศรษฐกจโลกทย�าแย เศรษฐกจของสหภาพโซเวยตกลบขยายตวดวยการ

วางแผนเศรษฐกจจากสวนกลางภายใตก�ากบการของรฐ  จนไดรบการจบตาในฐานะทางเลอกในการ

จดการปญหาเศรษฐกจแทนทจะปลอยใหกลไกเศรษฐกจจดการปญหาดวยตนเอง  นโยบายเชนนเรม

ตงแตชวงปลายสมยเลนน  ดวยการเรงการขยายตวของเศรษฐกจภายในดวยการอนญาตใหเกษตรกร

ขายผลผลตของตนได  โดยมเงอนไขวาจะตองจายภาษในรปผลผลตของตนใหกบรฐเสยกอน  สวนการ

คาระหวางประเทศและการอตสาหกรรมโดยเฉพาะอตสาหกรรมหนกตกอยภายใตการควบคมดแลของ

รฐ เศรษฐกจของโซเวยตขยายอยางมาก44 แมตองเพมตนทนปญหาสงคมและความเสอมถอยของภาค

การเกษตร กลไกหลกในทนกคอ การวางแผนเศรษฐกจใหม (New Economic Policy: NEP) จากสวน

กลางดวยการก�าหนดกรอบเวลาของแตละแผนอยท 5 ป โดยเรมแผนท 1 ใน ค.ศ. 1928 ดวยการเนน

การสรางฐานเศรษฐกจอตสาหกรรม  โดยเฉพาะอตสาหกรรมหนก  โดยม  Gosbank หรอธนาคารแหง

ชาตเปนผใหการสนบสนนทางการเงน45

นอกเหนอจากสหภาพโซเวยตทสามารถเพมสดสวนการผลตระดบโลก เศรษฐกจโลกก�าลง

ประสบปญหาอยางหนกไมเวนแมแตทสหรฐอเมรกา ทสดสวนการผลตลดจากรอยละ 43 มาอยทระดบ

รอยละ 2946 สถานการณเลวรายมากขน จากการทราคาหลกทรพยในตลาดหลกทรพยนวยอรคตกต�า

44 J.M Robert , The New Penguin History of the World, pp. 907-908.45 Paul Dukes, Paths to a New Europe, p. 383.46 Jonathan Hardt, Empires and Colonies, p. 238.

[ การตอสของขาพเจา แปลโดย “ศ.ป.” เมอ พ.ศ. 2480 และหนงสอหนาเดน แจกในงานมอบธงกองยวชนทหารประจ�าป พ.ศ. 2487 ]

TU Archives.indd 54 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 55

เปนประวตการณ  เมอวนท  29  ตลาคม  ค.ศ. 192947  อนเปนจดเรมตนของภาวะเศรษฐกจตกต�าครง

ใหญ ในชวงเวลาเชนน เคนส ไดรเรมเสนอแผนการลดปญหาการวางงานทเรมจะแตะระดบรอยละ 30 

โดยใหความส�าคญกบการใชจายภาครฐในเรองของการสราง  ปรบปรง  และฟนฟสาธารณปโภคตาง ๆ  

เคนสเสนอไวใน  “สมดเลมเหลอง”  (Yellow Book)  วา  การกระท�าดงกลาวไมเพยงจะชวยแกปญหา

เศรษฐกจ แตยงบรรเทาแรงกดดนทางการเมองตอระบอบทนนยม ทเผยจดออนเรองการตงสมมตฐาน

ตอการเปลยนแปลงอารมณความรสกของผคน ความคาดหวง ความกลวทมตอความเปลยนแปลง กลาว

ไดวา ส�าหรบเคนสแลว การแสดงบทบาทของภาครฐในการก�ากบความเปนไปทางเศรษฐกจเปนหนทาง

เดยวในขณะนนทจะยบยงการกลบมาขยายตวของแนวคดสงคมนยม-คอมมวนสต48

แนวทางการวางแผนเศรษฐกจจากสวนกลาง  เรมไดรบความส�าคญมากขนไมเวนแมแต

ในสหรฐอเมรกา ซงเรมปรากฏชดและไดรบความนยมในนามของโครงการนวดล (New Deal) ในสมย

ประธานาธบดแฟรงคลน ดลาโน รสเวลท (FDR) 49 เปนทนาสนใจไมนอยวา แนวความคดทใกลเคยงกน

ซงเสนอผานโครงการเศรษฐกจหรอ “สมดปกเหลอง”ของปรด พนมยงค กลบไดรบการประเมนคาไปใน

ทศทางตรงกนขาม หากพจารณาเรองดงกลาวจากแนวคดแบบกอราง/ประกอบสรางนน สงทไมอาจมอง

ขามในความเปลยนแปลงเชนนนกคอ เงอนเวลาทเปลยนแปลงบรบทของการประยกตใชความคดนนเอง

การคาทลดลงท�าใหหลายประเทศขาดสภาพคลองจนตองสนบสนนนโยบายการปกปอง

ตลาดการคาและอตสาหกรรมภายในประเทศ  ดวยการตงก�าแพงภาษสงและลดการน�าเขา  เพอหวง

แกปญหาการวางงานภายในประเทศทมอตราเพมสงขนมาก50  ราคาสนคาเกษตรพนฐาน  เชน  ขาว 

ลดลงราวรอยละ 60 ท�าใหพมา อนโดจน และสยาม ซงเปนผสงออกรายหลกไดรบผลกระทบหนก โดย

เฉพาะเมอรฐบาลในเอเชยหลายประเทศสงเสรมใหประชากรบรโภคอาหารแปงอน ๆ  เชน จปปาต และ

อาหารเสน เพอลดการน�าเขาขาว กลาวไดวาภาวะเศรษฐกจเชนนยงท�าใหสภาพคลองทางการเงนของ

สยามทรดหนกกวาทศวรรษกอนหนา 

ความตกต�าทางเศรษฐกจเชนน  เปนเชอไฟอยางดใหเกดการตอตานเจาอาณานคมใน

อนโดจน  โดยเฉพาะในเวยดนามทเกดปญหาจากการไมกระจายผลประโยชนทางเศรษฐกจทปรากฏ

ชดเมอประชากรเชอสายจนเพยงรอยละ  4  เปนผ เกบเกยวผลประโยชนหลกทไดรบจากทราบล ม

47 http://en.wikipedia.org/wiki/Wall_Street_Crash_of_1929 (เขาถง 5 พฤศจกายน 2553)48 นโยบายเศรษฐกจทปรากฏในสงคมองกฤษเมอรฐบาลพรรคอนรกษนยมไดครองอ�านาจภายใตการน�าของ สแตนลย แบรดวน (Stanley Bladwin) คอการพยายามด�าเนนการตามสโลแกนทวา “บานใหมลานหลง งานลานต�าแหนง” Wayne Parsons, “Politics and Markets: Keynes and his Critics,” in The Cambridge History of Twentieth-Century Political Thought, p. 53; Paul Dukes, Paths to a New Europe, p. 390.49 Paul Dukes, Paths to a New Europe, p. 383.50 ภาวการณแขงขนในลกษณะนยงเพมสงขนเมอ เพอหวงแกปญหาภายในซงรวมถงภาวการณวางงานทสงกวารอยละ 20 ในประเทศศนยกลางเศรษฐกจทนนยม เชน องกฤษ และอเมรกา สงกวารอยละ 30 ในยานทะเลเหนอและบอลตก และสงกวารอยละ 40 ในเยอรมน E. J. Hobsbawm, , Age of Extremes, pp. 91-92,95; http://en/wikipedia.org/ Great_ Depression (เขาถง 5 พฤศจกายน 2553)

TU Archives.indd 55 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 56

แมน�าโขง  ความไมพอใจนมสวนชวยใหพรรคชาตนยมเวยดนามหรอทร จกกนในนามเวยดกง  ขยาย

ตวอยางรวดเรว  โดยอาศยอดมการณชาตนยมและสงคมนยมเปนแกนน�า  แมจะถกกดดนอยางหนก

จากฝรงเศส โดยเฉพาะหลงกรณการปราบปรามการลกฮอของชาวนานทเขต Nghe An กบ Ha Tinh 

ในชวง  ค.ศ.  1930-1931  ความตกต�าทางเศรษฐกจชนดทยากจะเยยวยาในครงนน  กเปนเชอไฟชนด

ทกอใหเกดการเปลยน แปลงในสยาม เมอวนท 24 มถนายน พ.ศ. 2475 ในทายทสด

สรป

กระแสการเปลยนแปลงในสงคมโลกโดยเฉพาะในบรบทของยโรป และระดบภมภาคโดย 

เฉพาะในอนโดจนทเหลาผ น�าการเปลยนแปลงฯทงหลายไดเรยนร และประสบนบตงแตชวงศตวรรษ

ท  20  ทเผยถงการตอสทงทางความคดและการตอส ในสนามรบจรงอยางรนแรง  ตามแนวคดทฤษฎ

กอราง/ประกอบสราง  กอปรกบแนวคดของกรมชท�าใหเหนภาพวา  การจะสรางความเปลยนแปลงได

ตองอาศยทงการสรางความคดบนพนฐานของการเขาใจสถานการณตาง ๆ  ทเปนอย ณ เวลานน นนก

คอ  โครงสรางสงคมตามแนวจารตไมอาจตอบสนองไดทนทวงทกบแรงกดดนและปญหารอบดาน  การ

เปลยนแปลงในสงคมขนาดใหญ เชน จน ตรก และอนโดจนทมสภาพเงอนไขโดยรวมคลายคลงกบไทย

เปนตวอยางอนดในเรองน รวมถงใหประสบการณดวยวา การจะเปลยนแปลงสงคมจ�าเปนตองใชปลาย

กระบอกปนเขาสนบสนนโดยอาศยแควาจาทางการทตคงไมเพยงพอ

สงทไมอาจมองขามอกประเดนหนงคอ  อดมการณทางสงคม  หาใชสงมนคงแขงแรง 

หากแตเปนการสรางความคดทสนองตอบตอความคดรปแบบใดรปแบบหนง51เมอเสยงเรยกรองตอ

สงคมการเมองเปลยนไป  การพยายามปรบ  และ/หรอสรางอดมการณเพอตอบสนองเสยงเรยกรอง

ใหมนน  ยอมมใชเรองทเหนอความคาดหมาย  เชน  กรณการเกดขนของแนวคดฟาสซสตทเตบโตจน

เปนอดมการณหลกในหลายสงคมดงกลาวขางตน  ไมเพยงเทานนฟาสซสตยงเปนตวแปรส�าคญทรเรม

นโยบายบดขยแนวคดในการวพากษวจารณสงคมสายสงคมนยม-คอมมวนสตอยางรนแรง เชนทปรากฏ

เปนครงแรกในกรณสงครามกลางเมองสเปน ซงเกดขน 4 ปหลงการเปลยนแปลงการปกครองสยาม 

ในระดบโลกนนชยชนะของนายพลฟรานซสโก  ฟรงโก  (Francisco  Franco)  ผน�าสาย

ฟาสซสตเรงใหผ น�าสายประชาธปไตย  เชน  ผน�าสหรฐอเมรกา  และองกฤษ  กบผ น�าสายสงคมนยม-

คอมมวนสต  เชน  ผน�าโซเวยต  แสวงหาแนวทางความรวมมอในการสกดกนการขยายตวของฟาสซสต 

ผานสนามรบทยโรปในสงครามโลกครงท  2  แมในภายหลงทงสองฝายจะกอสงครามอดมการณผาน

สงครามเยน แตภาพทปรากฏในสงคมไทยคลายจะไมเปนเชนนน เมอพจารณาผานถอยค�าและการน�า

51 ผเขยนเหนดวยกบการพยายามสรปภาพของ เทอรร อเกลตน (Terry Eagelton) เกยวกบค�าวาอดมการณซงมลกษณะครอบคลมกวางขวาง จากความหมายเชงกวางซงกคอ สญลกษณทเปนตวบงชทางวฒนธรรมและกระบวนการของอ�านาจทางการเมอง ไปยงความหมายทแคบกวา ซงกคอ ความคดและความเชอตาง ๆ ทเปนผลมาจากประสบการณศกษาแนวคดดงกลาวไดท วรารก เฉลมพนธศกด, “ความคด: คณสมบตส�าคญของการเปนตวแสดงทมความกระตอรอรน” รฐศาสตรสาร ปท 30 ป ฉบบท 2 (2553), หนา 138-188. และสามารถศกษาโดยละเอยดไดท Terry Eagleton, Ideology: An Introduction (London: Verso, 1990) .

TU Archives.indd 56 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 57

เสนอเรองราวเกยวกบสงครามสเปน ทหลวงพบลสงคราม รฐมนตรวาการกระทรวงกลาโหม เสนอใหจด

พมพเผยแพร “เพอใหประจกษวา การแตกความสามคคในระหวางกนยอมน�าความหายนะมาใหประเทศ

ชาตเพยงใด นอกจากนนการปองกนภยอนเกดจากลทธคอมมนสต อนเปนลทธอบาทวและมหาประลย

น  ยอมเปนหนาทของพวกเราทก ๆ   คนจะตองกระท�า”  โดยใชโอกาสการเปดอนสาวรยต�าบลหลกส 

(อนสรณสถานในโอกาสทฝายน�าการเปลยนแปลง ฯ ชนะสงครามปราบ  “กบฏบวรเดช” พ.ศ.  2476) 

เมอวนท 15 ตลาคม พ.ศ. 247952 การประกาศดงกลาวดราวกบจะบอกวา การพยายามประสานความ

คดทแตกตางและความรวมมอเพอเปลยนผานสงคมการเมองของกลมผน�าคณะราษฎรกลบไมเคยเกดขน

แมในตอนแรกเรมฟาสซสตจะเรมขยายตวจากการสรางฐานมวลชน ทใกลเคยงกบสาย

สงคมนยม-คอมมวนสต ดงไดกลาวไวขางตน แตกลบมพนฐานทแตกตางกนอยางมากในเรองมมมองตอ

มวลชน ขณะทสงคมนยม-คอมมวนสต มองมวลชนในฐานะ “เปาหมาย” ของการเปลยนแปลง ฟาสซสต

กลบมองมวลชนในฐานะ “เครองมอ” เพอการเปลยนแปลงในการธ�ารงรกษาไวซงผลประโยชนของชน-

ชนน�า เชน อตาล และเยอรมน หรออาจจะรวมถงสงคมเกดใหมในกระแสแรงกดดนจากสงคมโลก อาท 

ดนแดนในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต ซงแนนอนวา รวมถงกรณไทยดวยเชนกน 

การพจารณายอนหลงเหตการณตาง ๆ   ทตวแสดง  ซงในทนม งหมายถงกล มผ น�าคณะ

ราษฎรไดประสบและไดเรยนรผานกระบวนการทางสงคมทงทเปนทางการ  เชน  การศกษาอบรมใน

สถาบนการศกษา และไมเปนทางการ เชน การตดตามความเปนไปของสถานการณตาง ๆ  ผานสอสาร

มวลชนทมอยในชวงเวลานน การเรยนรอยางไมเปนทางการยงหมายรวมถงการพดคยแลกเปลยนความ

คดเหนกนในแวดวงตาง ๆ  หรออาจเรยกไดวา พนทสาธารณะในชวงเวลานนตามความหมายดงเดมของ 

เจอรเกน  ฮาเบอรมาส  (Jürgen  Habermas)  ผเสนอใหเหนความส�าคญของการแลกเปลยนความร

ความคดของผมการศกษา  อยางนอยกในระดบทสามารถอานและเขาใจเนอหาจากสอสงพมพ  ทอาจ

น�าไปส การประสานความตงใจเพอด�าเนนกจกรรมทางการเมอง  การตดตอสอสารในพนทสาธารณะ

เชนนเองทมสวนสนบสนนอยางส�าคญตอววฒนาการของสงคม53  กระบวนการเรยนรทางสงคมเกยว

กบสภาพแวดลอมในระดบภมภาคและระดบโลกเหลาน เปนอกมมมองหนงทงานเขยนชนนไดพยายาม

น�าเสนอ สดทายสงท ผเขยนเรยกรองใหสงคมไทยตองพยายามหาค�าตอบกนตอไปกคอ 80 ปทผานมา

ของเหตการณ “2475”นน สงคมไทยเปลยนแปลงไปจากเดมมากนอยเพยงใด หรอแทจรงนน “2475” 

เปนไดแคเพยงจดเรมของโครงการการเปลยนแปลงทยงไมบรรลผล 

52 แผนกท 2 กรมยทธการทหารบก, อนสาวรย 17 ทหารและต�ารวจ: ประมวลขาวการสงครามกลางเมองในประเทศสเปญ (กรงเทพฯ: โรงพมพกรมแผนท, 2479) . 53 Jürgen Habermas, Communication and the Evolution of Society (Boston: Beacon Press, 1979); Jürgen Habermas, The Structural Transformation of the Public Sphere (Cambridge: Polity Press, 2005) .

ã

TU Archives.indd 57 5/5/12 3:13 AM

TU Archives.indd 58 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 59

กลำวน�ำ

เหตการณการเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 นน นบได

วาเปนจดเปลยนทส�าคญในการอธบายหรอ “เลา” เรองราวทางประวตศาสตร

ไทย  ในฐานะทเป นเหตการณทมผลอยางส�าคญตอความเปลยนแปลงทง

ทางการเมอง  เศรษฐกจ  และสงคม  ภายใตการผลดเปลยนระบอบการเมองการปกครองจากระบอบ

สมบรณาญาสทธราชยมาสระบอบประชาธปไตย

ดวยความส�าคญของเหตการณการเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 ดงกลาวมา จง

ท�าใหมงานทางประวตศาสตรจ�านวนมากหยบยกเหตการณดงกลาวขนมาวเคราะห ตความ และอธบาย

ในหลากหลายแงมม ทงในเชงสาเหต กระบวนการ รวมถงผลลพธของเหตการณดงกลาว ซงทงหมดนน�า

ไปสความพยายามหาขอสรปใหญรวมกน คอ การมงทบทวนและชใหเหนถงความส�าคญของเหตการณ

การเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 และผลสบเนองของเหตการณครงนในมตตาง ๆ  

อยางไรกด  ค�าอธบายเกยวกบความส�าคญของเหตการณการเปลยนแปลงการปกครอง 

พ.ศ. 2475  ดงกลาวมาขางตนนน  เปนทนาสงเกตวาคงจ�ากดมมมองของการอธบายแตอย ในเฉพาะ

สงทเรยกวา  “ศนยกลางอ�านาจ”  โดยเฉพาะอยางยงคอศนยกลางอ�านาจทถกสถาปนาขนใหมในนาม

ของ “คณะราษฎร” ทมสวนส�าคญอยางยงในการผลกดนใหเกดกระบวนการปฏวตสยามขน ในความ-

หมายทวาผทมบทบาทในการสรางค�าอธบายหลกเกยวกบเหตการณนมกจะเปนผทมสวนเกยวของกบ

เหตการณโดยตรง  ไมวาจะเปนบคคลในคณะผกอการเปลยนแปลงการปกครอง  หรอกระทงประจกษ

พยานทอย รวมยคสมยและใกลชดกบเหตการณไมทางใดกทางหนง  รวมทงในงานทางประวตศาสตร

ชนหลงเองทหยบยกเหตการณ  2475  มาทบทวน  วเคราะหและอธบายความส�าคญ  ซงถงแมงานบาง

สวนจะมความพยายามในการสรางค�าอธบายทแตกตางออกไป แตทงนกยงคงตองอาศยมมมองของ

บรรดาคณะผกอการหรอประจกษพยานตาง ๆ   เหลานนเปน  “วตถดบตงตน”  ในการสรางค�าอธบาย 

โดยอาจไมไดตระหนกวาการกระท�าเชนนกคอ  การอธบายเหตการณทเกดขนเฉพาะภายในศนยกลาง

ทศนะของปญญาชนอสาน

ตอการเมองระบอบประชาธปไตย

กนย ชโลธรรงษ

ในระยะแรกเรม

TU Archives.indd 59 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 60

อ�านาจ ผานเฉพาะมมมองของบคคลทมสวนสมพนธในศนยกลางอ�านาจนนเอง โดยเฉพาะอยางยงเมอ

มทศนะบางประการทไดประเมนความส�าคญของเหตการณ  2475  ในฐานะทไดเปลยนแปลงรปแบบ

ของรฐสยามจากความเปน “รฐราชวงศ” มาสความเปน “รฐประชาชาต” 1 ดวยแลวนน มมมองอน ๆ  

นอกจากศนยกลางของอ�านาจรฐทมตอเหตการณครงนจงยงเปนสงทไมควรมองขาม  และควรคาแก

การน�ามาศกษา  เพอสรางค�าอธบายเกยวกบเหตการณการเปลยนแปลงการปกครอง  พ.ศ. 2475  และ

ผลสบเนองของเหตการณครงนในทศทางใหม ๆ  

ลกษณะการตอบสนองอนเปนผลสบเนองมาจาก  ความคด  มมมองและค�าอธบายทม

ตอเหตการณการเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475  เปนตนมา  ผานมมมองจากผคนทอยภายนอก

ศนยกลางอ�านาจอยางภมภาคตะวนออกเฉยงเหนอ หรอ “ภาคอสาน” อนนบไดวาเปนภมภาคทมงาน

ศกษาทางวชาการทแสดงใหเหนถงความเคลอนไหวทางความคดและความตนตวทางการเมองในระดบท

1 ค�าวา “รฐประชาชาต” (National State) หรอ “รฐชาต” (Nation State) ในทนมความหมายกลาง ๆ อยางเดยวกนคอหมายถง รฐทมประชาชนทกภาคสวนเปนอนหนงอนเดยวกน ภายใตอ�านาจรฐเดยวกน โดยมหลกของอ�านาจอธปไตยเปนตวก�ากบส�าคญ ตามแนวคดแรกเรมของหมอมเจาวรรณไวทยากร วรวรรณ อยางไรกดค�าวา “ชาต” “รฐชาต” หรอกระทง “รฐประชาชาต” ยงคงเปนทถกเถยงในแงของความหมายและการน�ามาใชงาน ดรายละเอยดใน นครนทร เมฆไตรรตน, “พลงของแนวคดชาต – ชาตนยม กบการเมองไทยในสมยแรกเรมของรฐประชาชาต”, รฐศาสตรสาร, ปท 21 ฉบบท 3 (2542), หนา 1-104.

[ หนวยปนตอสอากาศยาน (ป.ต.อ.) ของรฐบาล เคลอนก�าลงจากอ�าเภอสคว เขาสตวจงหวดนครราชสมา ในเหตการณ “กบฎบวรเดช” พ.ศ. 2476 ]

TU Archives.indd 60 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 61

สงภายหลงจากการเปลยนแปลงการปกครอง งานทส�าคญ เชน งานของ ชารลส เอฟ. คายส (Charles 

F.  Keyes)  ทชอวา  Isan:  Regionalism  in  Northeastern  Thailand 2  ซงไดศกษาการรวมกลม

ทางการเมองของสมาชกสภาผแทนราษฎรภาคอสาน  ภายใตแนวคดภมภาคนยมทมพนฐานจากความ

เปนชาตพนธลาวเพอสรางตวตนหรออตลกษณทแตกตางไปจากความเปนไทยภาคกลาง และมอทธพล

อยางส�าคญตองานของดารารตน  เมตตารกานนท  ทชอวา การรวมกลมทางการเมองของ  ส.ส.อสาน 

พ.ศ. 2476-2494 3  ทเสนอตอภาควชาประวตศาสตร  คณะอกษรศาสตร  จฬาลงกรณมหาวทยาลย 

ในปการศกษา  2543  ซงไดดดแปลงและตพมพเปนหนงสอเลมโดยมเนอหาอยางเดยวกน ภายใตชอ

ใหมวา การเมองสองฝงโขง4  โดยงานทงสองชนนไดม งเนนศกษากจกรรมทางการเมองทเกดขนหลง

จากการเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 ทกล มบคคลหรอกลาวโดยจ�าเพาะ  ส.ส.อสานเขาไปม

สวนเกยวของ โดยเฉพาะการเลอกตงทงในระดบชาตและในระดบทองถน 

 งานกลมดงกลาวขางตนจงเปนภาพสะทอนหนงทชวยเตมเตมใหเหนถงความส�าคญของ

เหตการณทางประวตศาสตรครงน  โดยมกล มตวแทนทสะทอนภาพการเปลยนแปลงทส�าคญคอกล ม 

“ปญญาชน” ซงกลาวไดวาคนกลมนเปนผลผลตของระบบการศกษาสมยใหมทมรากฐานอยางเดนชดมา

อยางนอยนบตงแตสมยรชกาลท 5 เปนกลมพลงส�าคญทมกระแสความตนตวทจะสนองตอบตอระบอบ

การปกครองแบบใหม 

กำรศกษำสมยใหมกบปญญำชนอสำน

ความเคลอนไหวทางความคดของกลมคนทเรยกวา  “ปญญาชน”  ชาวอสานในชวงกอน 

พ.ศ. 2475 มจดเรมตนพฒนาการทางความคดทส�าคญในสมยรชกาลท 5 ทไดมการปฏรปการปกครอง

ครงใหญเมอ  พ.ศ. 2435  อนน�ามาสการสถาปนาระบอบมณฑลเทศาภบาลขนเพอใชเปนกลไกส�าคญ

ในการบรหารราชการแผนดนในภมภาคตาง ๆ   ทวพระราชอาณาจกรสยาม  ซงผลอยางส�าคญประการ

หนงของการสถาปนาระบอบมณฑลเทศาภบาลอนเปนเสาหลกของการรวมอ�านาจการปกครองเขาส

ศนยกลางภายใตรฐสมบรณาญาสทธราชยทด�าเนนขนในรชสมยของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหว รชกาลท 5 กคอความพยายามในการท�าใหสงทเรยกวา “ความเปนสมยใหม” แพรขยายไป

ในเขตอ�านาจทวพระราชอาณาจกรสยาม โดยมตนเคามาจากแรงบบคนของการแผขยายอ�านาจของชาต

ตะวนตก  ทงนโดยมงผลใหอ�านาจของรฐสวนกลางแทรกซมและขยายตวไปตามทองถนภมภาคตาง ๆ  

มากขนตามล�าดบผานการปฏรปโครงสรางพนฐานตาง ๆ   ทงในดานการปกครอง  การพฒนาเศรษฐกจ

และสาธารณปโภค รวมไปถงการศกษา

การศกษาของประชาชนในกล มมณฑลเทศาภบาลทประกอบกนขนเปนภาคอสาน

2 Charles F. Keyes, Isan: Regionalism in Northeastern Thailand (Ithaca, N.Y.: Cornell University, 1967).3 ดารารตน เมตตารกานนท, “การรวมกลมทางการเมองของ ส.ส.อสาน พ.ศ.2476-2494”, วทยานพนธอกษรศาสตรดษฎบณฑต ภาควชาประวตศาสตร คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2543.4 ดารารตน เมตตารกานนท. การเมองสองฝงโขง (กรงเทพฯ : มตชน, 2546) .

TU Archives.indd 61 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 62

นน  กลาวไดวามความลาหลง  เนองจากประชาชนสวนใหญไมร หนงสอ  และความไมรหนงสอนเองท

เปนอปสรรคส�าคญในการตดตอสอสารของรฐสวนกลางกบสวนทองถน  โดยเฉพาะอยางยงหลงจาก

เกดขบวนการกบฏผมบญทในทศนะของรฐสวนกลางมองวาเปนความพยายามในการแพรขยายของ

อดมการณความเชอแบบผด ๆ   ไดปรากฏผลส�าเรจในระดบหนงในการโนมนาวหรอชกจงประชาชนใน

ทองถนตาง ๆ  ของภาคอสานใหหลงเชอและคลอยตามกระทงเปนการตอตานอ�านาจรฐสวนกลาง การ

เรงรดใหมการจดการศกษาโดยรฐจงยงทวความส�าคญมากขนเปนล�าดบ ซงการจดการศกษาในทองท

ภาคอสานไดขยายตวมากขน โดยเฉพาะชวงหลงการประกาศใช พ.ร.บ. ประถมศกษาภาคบงคบ พ.ศ.

2464 จนกระทงถงในชวงกอน พ.ศ. 2475 เกอบทวทกต�าบลในมณฑลอสานไดรบการจดการศกษาภาค

บงคบโดยรฐ 5 และนอกเหนอไปจากการตงโรงเรยนส�าหรบราษฎรแลว พระเจาบรมวงศเธอกรมหลวง

สรรพสทธประสงค ขาหลวงใหญเทศาภบาลมณฑลอสาน ยงมด�ารในการจดตงโรงเรยนการปกครองขน

ในเมองอบลราชธาน เพอฝกหดลกหลานของขาราชการตามเมองตาง ๆ  เขารบราชการ ในปลาย พ.ศ.

2450  จงด�ารใหหมอมอมร-วงศวจตร  (ม.ร.ว.  ปฐม  คเนจร)  เปนผด�าเนนการจดตงโรงเรยนปกครอง

ขน โดยเปดรบสมครบตรหลานขาราชการในเมองตาง ๆ  ทวมณฑลอสานเขาฝกหดส�าหรบรบราชการ 6

การขยายตวของระบบการศกษาแบบแผนใหมในมณฑลอสานนน  กลาวไดวาในทก ๆ  

ระดบชนชนนนไดรบผลในทางบวกอยางเทาเทยมกนนบตงแตชนชนปกครองในทองถนเรอยไปจนถง

ระดบราษฎรสามญ และกอใหเกดผลอยางส�าคญนนคอพฒนาการทางภมปญญาของคนทกกลมในสงคม 

เกดเปนลกษณะของ “ปญญาชน” ซงเปนผรหนงสอ มความคดความอาน ตลอดทงความรความช�านาญ

ในหลกวชาตาง ๆ   และในเวลาตอมาปญญาชนจ�านวนไมนอยกไดแสดงบทบาทในการสอสารความร  

ความคด  ทศนคตของตนเองตอเรองตาง ๆ   ส สาธารณะ  ทงยงสามารถผลกดนตวเองเขาส วงอ�านาจ

ทางการเมองทขยายตวมากขน 7 โดยมระบบการศกษาแบบใหมเปนตวเลอนสถานะทส�าคญ

ลกษณะความเปน “ปญญาชน” นน นอกจากจะเกดขนจากการไดรบการศกษา  อนกอ

ใหเกดทกษะการ  “รหนงสอ”  อานออกเขยนไดแลว  ปญญาชนยงตองมการสอสารความร  ความคด 

และความเชอของตนส บคคลอนในรปแบบตาง ๆ   ดงทงานศกษาเรอง  การปฏวตสยาม  พ.ศ.2475 8

ของนครนทร  เมฆไตรรตน  ไดศกษาและจ�าแนกแยกแยะใหเหนถงกจกรรมของ  “ปญญาชน”  หรอ 

“ผน�าราษฎร”  ซงเปนกลมพลงความคดกลมหนงทมความเคลอนไหวในสงคมสยาม  ในชวงกอนการ

5 โรงเรยนทรฐสวนกลางจดตงในมณฑลอสานนนมทงทขนตอกระทรวงธรรมการ และโรงเรยนประชาบาลทขนตอกระทรวงนครบาลหรอมหาดไทย และยงมคาความเปลยนแปลงทางสถตทแตกตางกนอยางมากในชวงระยะเวลาเดยวกน กลาวคอ โรงเรยนประถมศกษาทขนตอกระทรวงธรรมการเมอ พ.ศ.2456 ม 14 โรง คร 38 คน และนกเรยน 913 คน พอมาถง พ.ศ.2463 เพมเปน 22 โรง คร 65 คน และนกเรยน 2,591 คน ขณะทโรงเรยนประชาบาลเมอ พ.ศ.2456 มนกเรยน 6,073 คน พอมาถง พ.ศ.2463 เพมเปน 17,537 คน ซงหากนบตามสถตน มณฑลอสานจะมการขยายตวของการศกษาเฉลยเปนอนดบท 2 ของประเทศรองจากมณฑลกรงเทพฯ รายะเอยดดใน พรฬย สวสดรมย, “การปฏรปการศกษาในมณฑลอสาน พ.ศ.2442-2475,” ปรญญานพนธการศกษามหาบณฑต มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ ประสานมตร. 2530. หนา 93-94.6 หจช. ม.57/14 ท 24/1003 19 พฤษภาคม ร.ศ.127 กรมขนสรรพสทธประสงคทลกรมหลวงด�ารงราชานภาพ.7 ดารารตน เมตตารกานนท, การเมองสองฝงโขง, หนา 106.8 นครนทร เมฆไตรรตน, การปฏวตสยาม พ.ศ.2475, พมพครงท 5. (กรงเทพ ฯ: ฟาเดยวกน, 2553) .

TU Archives.indd 62 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 63

เปลยนแปลงการปกครอง  พ.ศ.2475  ดวยการถวาย  “ฎกา”  เพอเสนอแนะแสดงความคดเหนหรอ

ขอพระราชทานพระมหากรณาธคณตอพระมหากษตรย  ซงมาจากกลมคนหรอกลมอาชพอยางนอย  5 

กลม  ไดแก  1)  พวกทนาย  2)  พวกเสมยน  3)  ผใหญบานและผน�าชาวนา  4)  ผน�าราษฎรในเขตเมอง

หลวงและผน�ากรรมกร และ 5) พวกครประชาบาลและพระภกษ9

การจดกล มปญญาชนทมบทบาทเคลอนไหวทางความคดกอนการเปลยนแปลงการ

ปกครองออกเปนลกษณะขางตนของนครนทร  มความสอดคลองกบประเดนหลกทบทความนตองการ

น�าเสนอ กลาวคอ ปญญาชนอสานกลมแรก ๆ  ทจะไดปรากฏบทบาทและทาทในการตอบสนองทางการ

เมองภายหลงเหตการณเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ.2475 ไปแลวนนกคอกลมขาราชการทองถน โดย

ในทนจะไดน�างานเขยนส�าคญสองชนคอ งานของขนพรมประศาสน และงานของอ�า บญไทย มาศกษา

วเคราะหและอธบายใหเหนถงภาพตวแทนบางสวนของทศนะของปญญาชนชาวอสานทมตอระบอบ

การเมองแบบประชาธปไตยในระยะแรกเรม

วรรณกรรมกำรเมองวำดวย “กำรเปลยนแปลงกำรปกครอง” ของขนพรมประศำสน

ขนพรมประศาสน (วรรณ พรหมกสกร) เปนชาวอ�าเภอพนานคม (ปจจบนขนกบจงหวด

อ�านาจเจรญ)  จงหวดอบลราชธาน  ไดถอก�าเนดในครอบครวซงจดไดวาเปนตระกลคหบดตระกลหนง 

พรอมกนนยงไดรบการศกษาในระบบโรงเรยนทรฐสยามในสมยรชกาลท  5  จดตงขนตามนโยบาย

ขยายการศกษาแผนใหมไปสหวเมองมณฑลอสาน  ไดเขารบราชการครงแรกในต�าแหนงเสมยนและได

เลอนขนเปนปลดอ�าเภอ  นายอ�าเภอ  และต�าแหนงสงสดในชวตราชการคอปลดจงหวด  นอกจากจะ

ไดชอวาเปนขาราชการนกปกครองโดยอาชพแลว  โดยความสนใจสวนตวขนพรมประศาสนเองยงได

รบการยกยองใหเหนปราชญและปญญาชนทองถนคนหนงจากผลงานวรรณกรรมการประพนธ  ซง

สวนใหญเปนวรรณกรรมประเภทค�าสอน  กลอน  และนทานพนบาน10  โดยงานเขยนสองชนของขน

พรมประศาสนทส�าคญและเปนผลโดยตรงมาจากการเปลยนแปลงการปกครองใน  พ.ศ.2475  ไดแก 

เหตการณเปลยนแปลงการปกครอง ค�ากลอนภาษาไทย ภาคอสาน 11 และ ค�ากลอนพากยอสานบรรยาย

รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรสยาม12

เมอพจารณาภมหลงชวตของขนพรมประศาสนรวมกนทงโดยอาชพหนาทการงานและ

ความสนใจสวนตวแลว กลาวไดวาวตถประสงคของงานเขยนเกยวกบการเปลยนแปลงการปกครองทง 

9 นครนทร เมฆไตรรตน, การปฏวตสยาม พ.ศ.2475, หนา 167-168.10 ธวช ปณโณทก, “พรหมประศาสน, รองอ�ามาตยโท ขน” ใน สารานกรม วฒนธรรมไทย ภาคอสาน เลม 9 (กรงเทพฯ : มลนธสารานกรมวฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณชย, 2542), หนา 2958-2961.11 ขนพรมประศาสน, เหตการณเปลยนแปลงการปกครองแผนดนสยาม ค�ากลอนภาษาไทยภาคอสาน (กรงเทพฯ : อกษรนต, 2475) .12 ขนพรมประศาสน, บรรยายรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรสยาม (กรงเทพฯ : ไทยเขษม, 2478) .

TU Archives.indd 63 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 64

2 เลมของขนพรมประศาสน อาจเปนไดทงทเปนการท�าขนเพอตอบสนองตอความมงหมายของรฐบาล

คณะราษฎรในการเผยแพรความรความเขาใจเกยวกบการปกครองระบอบใหมในฐานะทเปนขาราชการ

ปกครองทมหนาทโดยตรงในการเปนสอกลางระหวางรฐบาลกบประชาชน หรออาจเปนการสรางขนตาม

ความสนใจและความสมครใจสวนตวทมไดถกบงคบ/ขอรองแตอยางใด13 หากแตเมอพจารณาโดยภาพ

รวมในแงทส�าคญกวาคอทศนคตและอดมการณทางการเมองเกยวกบการเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ.

2475  จากตวบทในงานเขยนทงสองชนของขนพรมประศาสนจะพบวามลกษณะทผสมผสานระหวาง

การมงอธบายและวพากษวจารณระบอบการเมองเกาในฐานะท “ตวระบอบการเมอง” ไมสามารถตอบ

สนองตอสภาพสงคมทเปลยนแปลงไปได กบการพยายามสรางภาพความ “เหนอกวา” หรอ “ดกวา” 

ใหกบระบอบการเมองในรปแบบใหม 

ในดานการม งวพากษวจารณระบอบการปกครองเกาภายใตรฐสมบรณาญาสทธราชย

โดยการปกครองของสถาบนกษตรย นน  งานของขนพรมประศาสนทงสองชนคอนขางมน�าเสยง

ประนประนอมกบระบอบเกาในแงของตวบคคลโดยเฉพาะตวองคพระมหากษตรย แตสงทเปนอปสรรค

ขดขวางความเจรญกาวหนาของชาตกคอตวระบบการปกครองทไมสนองตอบกบบรบททางสงคมท

เปลยนแปลงไป เชนขอความทวา 

แตกอนพ นคนบคอกน มนบคอสมยเดยวน แตกอนกบานขอนเมองฮอม แตยอมมอาณาเขตกวาง ในหลวงตมปกครองคอลก... บดนบานเมองขอนคนดฮมาก ใหยากยงหลายอยางนานา ปปลาอดขาดเขนวงน�า ซ�าล�าบากการคาขาย บสมหมายหากนล�าบาก ทกขยากแคนผดจากปางหลง บอสมหวงรฐบาลเกา คอพระเจาผอยเหนอหว ทรงปนปวแกมาหลายทอด บอตลอดหนกหนาตมแถม แฮมปมาไพรเมองฮอนเดอด เฮาอยาเคยดวาพระกษตรย เปนผจดใหเฮาเดอดรอน บานเมองขอนหากเปนไปเอง 14

ขอความขางตนแปลความรวมกนไดวา  สภาพการณสมยกอนผดไปจากสมยปจจบนท

บานเมองยงไมมผ คนหนาแนนคบคง  ท�าใหภายใตอาณาเขตอนกวางใหญ  กษตรยกยงคงสามารถดแล

ราษฎรไดอยางทวถง แตมาถงยคปจจบนบานเมองมผคนหนาแนนคบคง ทงยงมความรมากขน ประกอบ

กบสภาวะความยากล�าบากในการประกอบอาชพท�ามาหากน ทเปนปญหาสะสมมาอยางยาวนาน และ

ถงแมจะมความพยายามของกษตรยในการแกไขแตกเหมอนท�าใหปญหาทวความรนแรงยงขน  แตก

ไมควรกลาวโทษวาพระมหากษตรยเปนผท�าความเดอดรอนนใหเกดขน  หากแตเปนเพราะสภาพบาน

เมองทเปนไปเอง

อยางไรกด แมจะกลาววาขนพรมประศาสนไดมองถงความจ�าเปนทจะตองสนบสนนใหม

การเปลยนแปลงการปกครอง จากปญหาเชงโครงสรางการใชอ�านาจของระบอบสมบรณาญาสทธราชย

ทไมสนองตอบตอสภาพการณทางสงคมทเปลยนแปลง  โดยไมไดเนนกลาวโทษโครงสรางสวนบนสด

13 ดขอสงเกตในประเดนดงกลาวเพมเตมใน พรเพญ ฮนตระกล, “ค�าน�าเรองเหตการณเปลยนแปลงการปกครองแผนดนสยาม ค�ากลอนภาษาไทย ภาคอสาน โดย ขนพรมประศาสน” ใน รวมบทความประวตศาสตร, ฉบบท 7 (กมภาพนธ 2528), หนา 67 และ 72-73.14 ขนพรมประศาสน, เหตการณเปลยนแปลงการปกครองแผนดนสยาม ค�ากลอนภาษาไทยภาคอสาน, หนา 4.

TU Archives.indd 64 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 65

ในรฐสมบรณาญาสทธราชยอยางองคพระมหากษตรยกตามท  แตในงานของขนพรมประศาสนกยงได

ปรากฏรองรอยของการพยายามวพากษวจารณและพาดพงถงตวบคคล  ไดแก  เจานายบางพระองค 

และขาราชการชนสงบางคนในระบอบเกา  ทงนคงปรากฏเปนเพยงแตรองรอยโดยปราศจากเนอความ

เทานนดวยเพราะไดรบขอทวงตงจากคณะราษฎรผตรวจทานงานชนนกอนการอนญาตจดพมพ  (นาย

พนเอก พระยาฤทธอคเนย)  ในท�านองใหตดทอนแกไขหรอถก “เซนเซอร”  เพอปองกน “การกระทบ

กระเทอนและข นของหมองใจโดยไมจ�าเปน” 15  เพอใหสอดรบกบบรรยากาศในการเปลยนผานทาง

การเมอง  ซงคณะราษฎรยอมจะตองปองกนไมใหเกดความตงเครยดขนระหวางระบอบเกาและ

ระบอบใหมดวยการประนประนอมกบกลมเจานายชนสงและขาราชการชนผใหญทยงคงมอทธพลทาง

การเมองอยในศนยกลางอ�านาจ  ดวยเหตนจงไมอาจวเคราะหไดมากไปกวานวาระดบน�าเสยงของขน-

พรมประศาสนทวพากษวจารณพดพาดพงถงคนกลมตาง ๆ   ในระบอบเกานนมความหนกเบาในระดบ

ใด  เพราะคงเหลอปรากฏแตเพยงแนวการเขยนในลกษณะความพรรณนาแบบกลาง ๆ   ไมแสดงความ

คดเหนสดโตงไปในทางใดทางหนง 16

ในอกดานหนง  ภาพทปรากฏควบคไปกบการมงวพากษวจารณใหเหนถงความไมสนอง

ตอบตอสภาพทางสงคมทเปลยนแปลงไปของระบอบเกา ขนพรมประศาสนยงไดมการสรางภาพลกษณ

15 “ส�าเนาจดหมายของคณะราษฎร” ใน ขนพรมประศาสน, เหตการณเปลยนแปลงการปกครองแผนดนสยาม ค�ากลอนภาษาไทยภาคอสาน, ไมมเลขหนา16 พรเพญ ฮนตระกล, “ ค�าน�าเรองเหตการณเปลยนแปลงการปกครองแผนดนสยาม ค�ากลอนภาษาไทย ภาคอสาน โดย ขนพรมประศาสน,” หนา 74.

[ รองอ�ามาตยโทขนพรมประศาสน (วรรณ พรหมกสกร) และหนงสอเหตการณเปลยนแปลงการปกครองแผนดน

สยาม คำากลอนภาษาไทย ภาคอสาน ]

TU Archives.indd 65 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 66

ของระบอบใหมใหเปนเสมอน “ของสง” “ของด” และมคาควรแกการเคารพนบถอ โดยม “รฐธรรมนญ” 

เปนสงเชดชทส�าคญสงสด ดงปรากฏในงานของขนพรมประศาสนในงานอกชนหนงคอ ค�ากลอนพากย

อสานบรรยายรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรสยาม  ทวา  “...ลางคนปากเฮยกเอนเสยงนนบถองความ 

ลางคนกมกวมเอนนน ๆ   เอางาย ๆ  หนายเด สงบอายผฮสหยนเยยอะเหยหว บนอ...” 17  อนสอความ

ไดถงความมกงายของบคคลบางคนซงเรยกขานรฐธรรมนญตามสะดวกแบบงาย ๆ  วา “นน ๆ  ” ซงขน

พรมประศาสนมองวาเปนเรองนาอายและไมสมควรอยางยง นอกจากนยงกลาวเนนย�าถงความ “สงสด” 

และ “ถาวร” ของ “ธรรมนญ” (กอนทจะมการประกาศใชรฐธรรมนญฉบบถาวรในวนท 10 ธนวาคม 

พ.ศ. 2475)  ทจะไมมความเปลยนแปลงในสาระส�าคญหลก  แมวาจะมการผลดเปลยนผปกครองและ

กฎหมายอน ๆ  กตาม ดงขอความทวา “...ขอใหคดชอวากฎหมาย บตายตวเปลยนแปลงภายหนา ทวา

แลวคอดามดงกน  ธรรมนญฉะบบเดยวน  ทานชไวตงขนไววา  เปนหลกพากอการเบองตน  พนไปหนา

คงไดเปลยนแปลง แตคงแผลงบหนหลกน...” 18

นอกจากนงานเขยนของขนพรมประศาสนยงมบทบาทส�าคญในการสรางภาพลกษณทดให

กบกลมคณะผกอการคอคณะราษฎร กระทงกลาวไดวาเปนปากเปนเสยงแทนคณะราษฎรในการสอสาร

มายงประชาชนชาวภาคอสาน ดวยการกลาวเนนย�าความเปน “ผกลา” และ “ผน�าการเปลยนแปลง” 

รวมไปถงการแสดงทาทสนบสนนนโยบายตาง ๆ  ของทคณะราษฎรรเรมขนอยางแขงขน และโดยเฉพาะ

อยางยงคอการแสดงบทบาทในการลบลาง  “ขาวลอ”  ทสะพดขนในชวงหลงจากเกดการเปลยนแปลง

การปกครองวาคณะผกอการกระท�ารนแรงตอกลมเจานายและเชอพระวงศ และผลจากการเปลยนแปลง

การปกครองทท�าใหสถานะของพระมหากษตรยตกต�าลง 19  ซงบทบาทในขอนมปรากฏอยในงานเขยน

ทงสองชนของขนพรมประศาสนเหมอน ๆ   กน  การย�าประเดนเชนนอยซ�า ๆ   นน  ยอมแสดงใหเหนวา

ยงคงมกระแสขาวลอในทางลบตอคณะราษฎรสะพดอยอยางตอเนอง และในอกทางหนงกแสดงใหเหน

ถงแนวคดความตอเนองใน “กระบวนการสรางความปรองดอง” ขนระหวางระบอบเกาและระบอบใหม

ของคณะราษฎรทยงคงด�าเนนตอไปในชวงระยะแรกของการสถาปนาระบอบประชาธปไตยอกทางหนง

เชนกน

โดยสรปแลว  การวเคราะหทศนะและมมมองทมตอเหตการณการปกครองทปรากฏใน

งานเขยนทงสองชนของขนพรมประศาสนนน เมออาศยแตเฉพาะการตความตามตวอกษรทปรากฏและ

การพจารณาในเชงหนาทของตวงานทงสองชนแลว  ในทางหนงอาจกลาวไดวาเปนผลผลตของการท

ตวขนพรมประศาสนเองด�ารงสถานะความเปนขาราชการทองถนทมหนาทโดยตรงคอการรบใชรฐและ

เปนตวกลางสอสารความรความเขาใจ  และความเปนเหตเปนผลในแบบของรฐไปสพลเมองในทองถน 

17 ขนพรมประศาสน, บรรยายรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรสยาม, หนา 8-9.18 ขนพรมประศาสน, เหตการณเปลยนแปลงการปกครองแผนดนสยาม ค�ากลอนภาษาไทยภาคอสาน, หนา 1019 รายละเอยดเพมเตมในการวเคราะหประเดนนดใน บาหยน อมส�าราญ, “ ค�ากลอนพากยอสานบรรยายรฐธรรมนญแหงราช-อาณาจกรสยามของขนพรมประศาสน” ใน บาหยน อมส�าราญ (บรรณาธการ), ภาษาและวรรณกรรมกบสงคม (กรงเทพ ฯ: ภาควชาภาษาไทย คณะอกษรศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, 2549), หนา 259.

TU Archives.indd 66 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 67

งานของขนพรมประศาสนมความส�าคญในฐานะทเปนภาพสะทอนภาพหนงในการโตตอบอ�านาจรฐ

ในระบอบเกาในอกรปแบบหนง  เปนเสยงของชนชนปกครองในระดบทองถนภายใตระบอบเกาท

พรอมเปดรบระบอบการเมองใหมทดกวา  หากแตเปนภาพและน�าเสยงการโตตอบทแฝงเรนภายใต

ความ “กลาง ๆ ” “ประนประนอม” และ “ไมสดโตง” ดวยเพราะถกจ�ากดขอบเขตการแสดงออกจาก

กระบวนการประนประนอมทางการเมองหลงการเปลยนแปลงการปกครองจากรฐสวนกลางหรอกคอ

คณะราษฎรนนเอง

“กฤดำกำรบนทรำบสง” กบควำมคำดหวงตอกำรเมองในระบอบประชำธปไตย

งานส�าคญอกชนหนงทแสดงใหเหนวาเหตการณการเปลยนแปลงการปกครองมสวนส�าคญ

อยางมากในการปลกเราส�านกทางการเมองของปญญาชนอสานกคองานเขยนทชอวา กฤดาการบน

ทราบสง 20  ของอ�า  บญไทย  ซงถกใชเปนเอกสารแนะน�าตวและเสนอนโยบายเพอรบการคดเลอกเปน

สมาชกผแทนราษฎรของจงหวดอบลราชธาน ในการเลอกตงครงแรกเมอ พ.ศ. 2476 แตกไมไดรบการ

คดเลอก  พรอมกนนในทายทสดยงถกจบกมเปนนกโทษการเมองในขอหาตองสงสยวามสวนพวพน

กบ “กบฏบวรเดช”

อ�า  บญไทย  เปนผลผลตอกตวอยางหนงของระบบการศกษาสมยใหมทไดวางรากฐาน

มานบตงแตสมยรชกาลท  5  ในท�านองเดยวกบขนพรมประศาสน  ทงในแงของชาตก�าเนดทถอไดวา

ก�าเนดในตระกลทมฐานะคอนขางด ท�าใหไดรบการศกษาในระบบโรงเรยนมาโดยล�าดบ (โดยมคณวฒ

สงสดคอจบจากโรงเรยนฝกหดครประถมกสกรรม ในฐานะนกเรยนทนเลาเรยนหลวง ทสอบไลใหญทว

ประเทศไดเปนล�าดบหนง) 21 กอนทจะผนตวเองเขาสระบบราชการ แตตางกนทอ�าไดเตบโตมาในสาย

ขาราชการวชาการคอ  คร  ทมความเชยวชาญเฉพาะในดานการเกษตร  ขณะทขนพรมประศาสนเปน

ขาราชการในสายปกครอง

กระทงเมอเกดเหตการณการเปลยนแปลงการปกครองขน ครอ�ากไดเรมหนเหความสนใจ

จากอาชพขาราชการมาสวงการการเมอง  ซงความสนใจเชนนกลาวไดวาเปนกระแสเดยวกนกบคนใน

ทองถนทพยายามผนตวเองเขาไปมสวนรวมในทางการเมองระดบชาตในฐานะ  “สมาชกสภาผ แทน

ราษฎร”  แตในกรณของครอ�ามลกษณะพเศษเฉพาะทนอกเหนอไปจากการเสนอตวเพอเปนตวแทน

เปนปากเปนเสยงของ  “ทองถน”  แตเพยงอยางเดยว  นนคอการน�าเสนอแนวนโยบายทประกอบขน

จากแนวคดทแตกตางแหวกแนวและล�าหนายคสมยไปคอนขางมาก ทงนเปนผลมาจากการทครอ�าเปน

ผ ทใหความส�าคญในดานการพฒนาความร เชงหลกวชาเปนอยางมาก  (ซงเปนนบคณสมบตเบองตน

ขอหนงทควรคาดหวงจาก  “ผ แทน”  ในทศนะของครอ�า  ดงทจะพบวาโดยตลอดเนอความของ 

“กฤดาการบนทราบสง” นน ประกอบไปดวยเรองราวทหลากหลายอนสะทอนถงคณลกษณะความเปน

ผ  “รมาก”  ของครอ�า  ทงในเรองของรปแบบการจดการทางการเมองปกครอง  ระบบเศรษฐกจแบบ

20 อ�า บญไทย, กฤดาการบนทราบสง (กรงเทพฯ : สมาคมมตรภาพญปน-ไทย, 2543) . 21 ชยสร สมทวณช, “ประวตนายอ�า บญไทย” ใน กฤดาการบนทราบสง, หนา (12) .

TU Archives.indd 67 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 68

ตาง ๆ   คตความเชอ  ปรชญา  ศาสนา ทไดสอดแทรกตวอยางเรองราวและเกรดทางประวตศาสตรของ

ดนแดนตาง ๆ   ทวโลกมาประกอบการอธบาย ทงหมดนนสะทอนใหเหนถงความพยายามในการพฒนา

ตนเองเพอมงหวงใหเปนผแทนราษฎรทหตากวางไกล ซงส�านกเชนนเพงเกดขนหลงมการเปลยนแปลง

การปกครอง ดงปรากฏขอความในสวนทวาดวย “ขอควรคด” ในตอนทายเลมของหนงสอวา

...หลงการเปลยนแปลงการปกครอง ข าพเจ าคดว า วนหนงอาจมโอกาสไดเป น

ผแทนราษฎรบาง จงศกษาอบรมตวในหลกวชาทวไป และวชาสดทายทขาพเจาเรยนคอ

การคลง ซงเรยนควบคไปกบหลายวชาทยงไมจบ เชน กฎหมาย ระหวางพกวาง 6-7

เดอน ซงมโอกาสอยกบบานทกรงเทพฯ กลางวน ขาพเจาไดอบรมตนอยางทรหด ไดพบ

ตนเองทหอพระสมดส�าหรบพระนครเสมอซงทนนมหนงสอทนาศกษาอยหลายเลม...22

ในดานการสรางค�าอธบายเปรยบเทยบระหวางระบอบการเมองแบบเกาและแบบใหม

ของครอ�า จะพบวามแนวโนมเปนไปในลกษณะเชนเดยวกนกบในงานของขนพรมประศาสน ทมงอธบาย

ถงปจจยทจ�าเปนตองมการเปลยนแปลงอนเนองมาจากยคสมยและสภาพการทางสงคมทเปลยนแปลง 

โดยลกษณะเชนวานปรากฏอย ในสวนทวาดวยเรองเกยวกบ  “รฐการและนตการ”  ทครอ�าไดแสดง

ใหเหนถงล�าดบการพฒนาของประวตการปกครองโดยแบงตาม  “อ�านาจ”  ทปกครองยคสมยนน ๆ

ซงในทนสามารถเปรยบเทยบระบอบเกาไดกบ  “สมยอ�านาจกษตรย”  และระบอบใหมเปรยบไดกบ 

“สมยอ�านาจประชาชน” ดงน

... (ง) สมยอ�านาจกษตรย ผชกเกง ตอยเกง คดเกง รบเกงไดตงตวเปนหวหนา ใช

หลกของผหรอพระเจาและของศาสนาหรอศาสดาคมกนเขากบแนวความคดและประเพณ

นยมเปนหลกกฎหมาย มกษตรยเปนผปกครองอยางพอใหญดแลทกขสข มขาราชการ

แบงแยกงานไปชวยท�าแทนหแทนตา... (จ) สมยอ�านาจประชาชน ตอมาฝงชนฉลาดขน

จงเขาชวยคดอานจดการบานเมองรวมมอกบกษตรยตามความตองการของประชาชน

เลอกตงผ แทนเขาออกเสยงแทนตน เพราะจะไปประชมทกคนไมไดดวยวาเปนจ�านวน

มากไมมทพอ...บดนเราเดนทางมาถงอ�านาจประชาชน และทานจะใชเสยงเลอกผเปน

ปากเสยงแทนทาน...23

จากการเรยงล�าดบใหเหนถงการเปลยนผานยคสมยของอ�านาจในการปกครองตาม

แนวการอธบายของครอ�านนจะพบวามการแฝงเรนนยการสรางค ตรงขามในตวของ  “ประชาชน” 

ระหวางยคสมยอ�านาจกษตรยกบยคสมยอ�านาจประชาชน ประชาชนในสมยอ�านาจกษตรยอาจกลาว

ไดวาเปนกลมคนท “สมยอม” และ “ถกควบคม” จากระบบทางความเชอและระเบยบทางการเมองท

กษตรยเปนผสรางขน ขณะทประชาชนในสมยอ�านาจประชาชนนน มความ “ฉลาดขน” ทงยงมความ

ชอบธรรมในการใชอ�านาจจดการบานเมองเชนเดยวกบกษตรย  และการทกลาววา  “บดนเราเดนทาง

มาถงอ�านาจประชาชน”  ยอมเทากบเปนการผกเอายคสมยอ�านาจประชาชนเขากบระบอบใหมทเพง

22 อ�า บญไทย, กฤดาการบนทราบสง, หนา 139 .23 อ�า บญไทย, กฤดาการบนทราบสง, หนา 26-27 .

TU Archives.indd 68 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 69

ถกสรางขน ซงมผลผลกดนใหสมยอ�านาจกษตรยทถกกลาวถงกอนการเกดขนของสมยอ�านาจประชาชน

กลายเปนตวแทนของระบอบเกาไปโดยปรยาย 

อยางไรกตาม  เปนทน าสงเกตวาสมยอ�านาจประชาชนตามการอธบายของครอ�าใน

ลกษณะน  ประชาชนเปนผ  “คดอานจดการบานเมองรวมมอกบกษตรย”  ซงในประเดนนอาจเปนได

ทงการสะทอนนยถงการเปลยนแปลงการปกครองในมมมองของครอ�าทไมไดมเปาประสงคทจะม ง

ลมลางไปทตวกษตรย หากแตเปนเพยงการจ�ากดอ�านาจของกษตรยลงและเพมอ�านาจใหกบประชาชน 

ดงทครอ�าเองไดแสดงคาดหวงใหสถาบนกษตรยภายใตระบอบใหมเปนไปลกษณะท  “บชาเคารพและ

สกการะลทธกษตราธราชเจาโดยเตมตามพฤตกรรมของไทยเยยงญปน” 24

เมอกลาวถงประเดนนในลกษณะเปรยบเทยบเปนการเฉพาะจะพบวารฐธรรมนญของ

ญป นทมผลบงคบใชในขณะนน  คอ  รฐธรรมนญเมจ  (ประกาศใชเมอ  ค.ศ. 1889/พ.ศ. 2432)  อน

เปนรฐธรรมนญทยงใหอ�านาจแกสมเดจพระจกรพรรดอยางมาก  ภายใตรฐธรรมนญเมจ  สถานะของ

พระจกรพรรดจะทรงเปนองคประมขทศกดสทธทผใดจะลวงละเมดมได ทรงอยเหนอการวพากษวจารณ

ใด ๆ   และทรงมพระราชอ�านาจอยางเตมทในการบงคบบญชาการปกครองและการทหารของรฐ อกทง

สภาไดเอท  (สภาขนนางและสภาผแทนราษฎร)  จะเขาแทรกแซงการคลงของราชส�านกไมได อยางไร

กตามพระจกรพรรดมไดทรงท�าหนาททางการเมองโดยตรง  แตทรงปกครองโดยผานคณะรฐมนตร  ซง

นบวาคณะรฐมนตรนมอ�านาจมากเพราะไดรบแตงตงโดยตรงจากพระจกรพรรด จงมสทธยบยงกฎหมาย

ใด ๆ  ทสภาผแทนราษฎรเสนอขนมาได อกทงองคจกรพรรดจะทรงยบสภาเมอใดกไดตามค�าแนะน�าของ

24 อ�า บญไทย, กฤดาการบนทราบสง, หนา 146 .

[ อ�า บญไทย และ หนงสอกฤดาการบนทราบสง ]

TU Archives.indd 69 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 70

คณะรฐมนตร ในขณะท “อ�านาจของประชาชน” มเฉพาะ

ในการเลอกตงผแทนราษฎรเทานน 25

แมจะกลาวสรปไมไดวาความคาดหวงของ

ครอ�าตอสถานะของสถาบนกษตรยจะตองมความเทยบ

เทากบทสถาบนจกรพรรดของญป นภายใตรฐธรรมนญ

เมจไดรบ  แตนยทแฝงเรนยอมมมากไปกวาการใหเปน

สญลกษณอย างหนงของชาตนนคอความตองการให

สถาบนกษตรย มอ�านาจทางการเมองในลกษณะใด

ลกษณะหนงอยางเปนทางการ  มไดอยในฐานะ  “เหนอ

การเมอง”  ดงท เข าใจกนโดยทวไปในป จจบน  ซ ง

สอดคลองกบแนวทางค�าอธบายเรองการใชอ�านาจของ

ประชาชนทตอง  “คดอานจดการบานเมองรวมมอกบ

กษตรย” ตามทครอ�าไดแสดงไวขางตน

นอกเหนอไปจากการวพากษ วจารณ

ระบอบเกา  ทศนะของครอ�ายงมความล�าหนาและกาว

ไกลไปถงขนมความกลาทจะวพากษวจารณตวระบอบ

ใหมเองดวย  ซงอาจพจารณาไดว าเป นผลมาจาก

การทครอ�าเปนผมความรในหลกวชาตาง ๆ   ทหลาก

หลายนนเอง  โดยประเดนทระบอบใหมถกวพากษ

วจารณทส�าคญกคอเคาโครงเศรษฐกจแหงชาต  ซง

ครอ�าเรยกวาเปน “ลทธสหกรณแบบเพอฝน” เปน

ลกษณะของสงคมนคมโดยรฐหรอลทธ  “โซชะล

สม” (Socialism) ทน�ามาสการเกดขนของสหกรณ

วงกวางระดบชาต ซงไมมความเหมาะสม เพราะไม

ไดมความเสมอภาคอยางแทจรงในแงของอปนสยใน

ระดบปจเจกชนและความกระตอรอรนในการศกษา

เลาเรยนและประกอบการท�ามาหากนทแตละคนยอม

มไมเทากน  และความเสมอภาคอยางเดยวทควรมก

คอความเสมอภาคในทางกฎหมาย26

เป นทน าสงเกตว าลกษณะการวพากษวจารณนโยบายทางเศรษฐกจในลกษณะน 

สอดคลองอยางยงกบลกษณะน�าเสยงการวพากษวจารณทปรากฏใน “สมดปกขาว”  อนเปนพระบรม

ราชวนจฉยคดคานของรชกาลท  7  ตอเคาโครงเศรษฐกจหรอ  “สมดปกเหลอง”  ทเสนอโดยนายปรด 

25 รายละเอยดของรฐธรรมนญเมจสรปความจากเวบไซต National Diet Library, http://www.ndl.go.jp/constitution/e/etc/c02.html, (เขาถง 7 กมภาพนธ 2555).26 อ�า บญไทย, กฤดาการบนทราบสง, หนา 69-71 .

[เตยง ศรขนธ กบผลงานแปล เอมล ของรสโซ เมอ พ.ศ. 2479 เพอสนบสนนการปฏวต 2475 และการเรยบเรยงปรชญาการเมองสมยปจจบนใน พ.ศ. 2492 ทสะทอนความสนใจของเขาไปทางสงคมนยม]

TU Archives.indd 70 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 71

พนมยงค  โดยเฉพาะใจความส�าคญทชใหเหนวาแนวคดเคาโครงเศรษฐกจวางอย บนฐานอดมการณ

ทางการเมองแบบสงคมนยมโดยรฐหรอ “โซชะลสม”

อาจจะดวยความกลาทจะวพากษวจารณแนวคดทเปนผลผลตภายใตระบอบใหมในชอ

หนงสอทวา “กฤดาการบนทราบสง” สอดคลองกบกระแสฝายตอตานรฐบาลหรอ “กบฏบวรเดช” ท

รวมตวกนโดยมศนยกลางของการตอตานทนครราชสมาขณะนนนเองเปนผลท�าใหครอ�าถกเพงเลงเปน

พเศษจากรฐบาลคณะราษฎร  ประกอบกบการทครอ�าไดแสดงเจตจ�านงทางการเมองบางประการไวใน

ตอนทายของหนงสอเลมดงกลาวทสะทอนความคดทางการเมองของเขาวา 

...แมวาขาพเจาอาจจะไดตดตออยแลวกบคณะชนบางเหลา ซงไดเตรยมพรอมทจะตงคณะการเมองคณะหนงขนทนท ภายหลงเมอ 5 ปหรอ 10 ปขางหนา หากวารฐบาลไดมความจ�านงมงหมายทจะใหกระท�าดงนนไดกตาม ขาพเจากไมมสทธทจะน�าแนวคดของคณะชนนนมาเผยแผเปนสวนบคคล แมวาขาพเจาอาจจะไดชวยเตรยมแนวคดเหลา

นนบางกด... 27

เจตจ�านงดงกลาวของครอ�ากบทงชวงเวลาท  “กฤดาการบนทราบสง”  ถกตพมพออก

มาในชวงกอนหนาทจะเกดเหตการณ“กบฏบวรเดช”  ใน พ.ศ.2476  เพยงไมนานนนท�าให  “คณะชน

บางเหลา”  ทครอ�ากลาวถงนน  แมไมอาจระบไดอยางแนชดวาเปนคนกลมใดกนแน  แตอยางไรกตาม 

ค�าวา  “คณะชนบางเหลา”  ทปรากฏในหนงสอของครอ�าทจะใชในการหาเสยงเลอกตงครงนน  คณะ-

ราษฎรเชอวาค�าดงกลาวหมายถง  “คณะเจานาย”  ซงเปนกล มพลงส�าคญในการกอการกบฏครงนน

ขน 28  ดวยเหตน ครอ�าจงถกจบกมในฐานะมสวนเกยวของกบการตอตานรฐบาล เขากลายเปนนกโทษ

การเมองและตองยตบทบาทและชวตทางดานการเมองทตองการ “คดอานจดการบานเมองรวมมอกบ

กษตรย” ไปโดยสนเชง

สรป

จากทศนะของปญญาชนอสานทปรากฏในงานเขยนไมวาจะเปนของขนพรมประศาสน

หรออ�า บญไทย อาจสรปลกษณะรวมอนส�าคญไดคอการพยายามสงเสรมสถานะของระบอบการปกครอง

ระบอบใหมหรอกคอระบอบประชาธปไตยควบคไปกบการวพากษวจารณใหเหนถงการไมสนองตอบตอ

ยคสมยของระบอบการปกครองแบบเกาหรอกคอระบอบสมบรณาญาสทธราชย  แตทงน  ขอวพากษ

วจารณตาง ๆ   เหลานนยงคงด�าเนนอยภายใตบรรยากาศการเปลยนผานทางการเมองทมขอจ�ากดอน

จะตองรกษาสมดลระหวางอ�านาจในระบอบเกาและการแสวงหาททางเพอสถาปนาความมนคงใหกบ

ระบอบใหมและรอยตอของความคดทางการเมองแบบเกาและใหมทด�ารงอยขณะนน  อยางไรกดงาน

ของบคคลทงสองยงเปนภาพสะทอนของความคดตอการเมองไทยภายใตระบอบประชาธปไตยในชวง

แรกเทานน  ซงในชวงตอมานนปญญาชนอสานหลายกลม  โดยเฉพาะอยางยงคอกลม  ส.ส.อสาน  ผม

ความคดทางการเมองทใหภาพอนาคตทางการเมองของไทยชดเจนมากยงขน  พวกเขาเหลานนไดเขา

มามบทบาททางการเมองในระดบรฐอนไดแสดงบทบาทความเคลอนไหวทสงผลสะเทอนตอการเมอง

ไทยมากยงขนในเวลาถดมา 

27 อ�า บญไทย, กฤดาการบนทราบสง, หนา 146.28 อ�า บญไทย, กฤดาการบนทราบสง, หนา 14.

TU Archives.indd 71 5/5/12 3:13 AM

TU Archives.indd 72 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 73

การปฏวตสยามของคณะราษฎร  เมอ  พ.ศ. 2475  ถอเปน

เหตการณส�าคญทางประวตศาสตรทเปลยนแปลงโครงสรางอ�านาจทางการ

เมองของสยามจากระบอบสมบรณาญาสทธราชยทมพระมหากษตรยอยเหนอ

กฎหมาย  มาส การปกครองระบอบการปกครองทพระมหากษตรยถกจ�ากดพระราชอ�านาจภายใต

รฐธรรมนญซงการเปลยนแปลงนถอเปนความกลาหาญและคณปการอนใหญหลวงของคณะราษฎรท

ไดวางรากฐานการปกครองของประเทศชาตดวยหลกวชาทแนนอน  โดยมรฐธรรมนญเปนกตกาสงสด

ในการปกครอง รวมถงเปดโอกาสใหกลมคนทหลากหลายเขามามสวนรวมในการปกครองอยางแทจรง

อยางไรกตามจากการจ�ากดพระราชอ�านาจของพระมหากษตรยและการจดความสมพนธ

ระหวางสถาบนทางการเมองในขณะนนกลบกอใหเกดปญหาใหญใหแกคณะราษฎรวา จะจดวางบทบาท

และหนาทขององคพระมหากษตรยและสถาบนพระมหากษตรยในระบอบรฐธรรมนญอยางไร เนองจาก

บทบาทและหนาทขององคพระมหากษตรยและสถาบนพระมหากษตรยในระบอบรฐธรรมนญอาจกลาว

ไดวาไมไดมสตรตายตว  ถงแมวาจะมการก�าหนดบทบาทไวในรฐธรรมนญ  แตกมบทบาทบางอยางท

เปนขนบประเพณ  อาท  ธรรมเนยมปฏบตทไมปรากฏในกฎหมาย ซงหลงการปฏวตสยาม พ.ศ. 2475 

คณะราษฎรตองรบภาระในการแสวงหาบทบาทอนเหมาะสมของสถาบนและองคพระมหากษตรย

ภายใตรฐธรรมนญ 1

แมวาในระยะแรกคณะราษฎรจะสามารถก�าหนดบทบาทของพระมหากษตรยในระบอบ

ใหมรวมกบพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว  ดงปรากฏในรฐธรรมนญฉบบถาวร  (10  ธนวาคม 

พ.ศ. 2475)  ทเพมพระราชอ�านาจบางสวนใหแกพระมหากษตรย  แตจากความขดแยงระหวางรชกาล

1 นธ เอยวศรวงศ, “ระหวางสถาบนและองคพระมหากษตรย,” ศลปวฒนธรรม ปท 22 ฉบบท 7 (พฤษภาคม 2544), หนา 53.

การแสวงหาบทบาทของ

ศรญญ เทพสงเคราะห

สถาบนพระมหากษตรย ภายใตรฐธรรมนญ

ระหวาง พ.ศ. 2478 - 2487

TU Archives.indd 73 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 74

ท 7 กบคณะราษฎรทจบลงดวยการสละราชสมบตของรชกาลท 7 2 ยอมสะทอนถงความลมเหลวของ

ทงสองฝายในการแสวงหาบทบาทของพระมหากษตรยในระบอบใหม  ดงนน  คณะราษฎรจงตองเรม

ตนแสวงหาบทบาทดงกลาวใหมอกครงในรชสมยพระเจาอย หวอานนทมหดล  แตเนองจากขณะนน

พระมหากษตรยพระองคใหมยงทรงพระเยาว ทางคณะราษฎรจงตงคณะผส�าเรจราชการแทนพระองค

เพอท�าหนาทปฏบตพระราชกจในพระนามาภไธยพระมหากษตรย หรอกลาวอกนยหนงคอ คณะผส�าเรจ

ราชการ ฯ เปนตวแทนของสถาบนพระมหากษตรยอยางเปนทางการ และสงผลใหคณะผส�าเรจราชการ ฯ 

มสวนส�าคญในการแสวงหาบทบาททเหมาะสมของสถาบนพระมหากษตรยในระบอบใหมไปโดยปรยาย

2 ความขดแยงระหวางรชกาลท 7 กบคณะราษฎร เรมจากการเสนอเคาโครงการเศรษฐกจของหลวงประดษฐมนธรรม (มนาคม พ.ศ. 2476 ตามปฏทนปจจบน) น�าไปสเหตการณตอเนองไมวาจะเปนการยดอ�านาจของพระยามโนปกรณนตธาดาดวยการปดสภาผแทนราษฎร (เมษายน พ.ศ. 2476) การรฐประหาร (มถนายน พ.ศ. 2476) การเกดกบฎบวรเดช (ตลาคม พ.ศ. 2476) และสดทายคอการสละราชสมบตของรชกาลท 7 (มนาคม พ.ศ. 2478 ตามปฏทนปจจบน) ด ณฐพล ใจจรง, “คว�าปฏวต-โคนคณะราษฎร : การกอตวของระบอบประชาธปไตยอนมพระมหากษตรยเปนประมข,” ฟาเดยวกน, ปท 6 ฉบบท 1 (มกราคม-มนาคม 2551), หนา 104-146. และสมศกด เจยมธรสกล, ประวตศาสตรทเพงสราง (กรงเทพ ฯ : ส�านกพมพ 6 ตลาร�าลก, 2544) .

[ พระเจาอยหวอานนทมหดลทรงฉายพระบรมฉายาลกษณรวมกบพระองคเจาอาทตยทพอาภาและพลเอกเจาพระยาพชเยนทรโยธน คณะผส�าเรจราชการแทนพระองค พรอมดวยสมหราชองครกษ และราชองครกษ เมอคราวเสดจนวตสพระนคร ครงแรก พ.ศ. 2481 ทมาภาพ : วจตร วจตรวาทการ, ประวตพนะทานพลเอก อม พชเยนทรโยธน ผสำาเหรดราชการแทนพระองค (พระนคร : โรงพมพไทยขเสม, 2485) . (พมพในงานพระราชทานเพลงศพ พลเอกอม พชเยนทรโยธน 16 ธนวาคม พ.ศ. 2485) ]

TU Archives.indd 74 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 75

ท งน   การศกษาบทบาทของ

คณะผส�าเรจราชการแทนพระองคในชวงหลง

การปฏวตสยาม  อาจกลาวไดวามงานวชาการ

ทศกษาประเดนดงกลาวนอยมาก  ซงงานท

โดดเดนคองานของณฐพล  ใจจรง 3  ไดศกษา

ผ ส�าเรจราชการแทนพระองค/คณะผ ส�าเรจ

ราชการแทนพระองคในฐานะสถาบนพระ-

มหากษตรยในระบอบใหม  วามปฏสมพนธ

กบสถาบนการเมองตาง ๆ   ในระบอบใหม

อยางไร และปฏสมพนธดงกลาวมผลกระทบ

ตอระบอบการเมองอยางไร  ขณะทงาน

ของนครนทร  เมฆไตรรตน 4  ไดพจารณา

คณะผส�าเรจราชการแทนพระองคในฐานะ

สถาบนการเมองของระบอบใหม  โดย

เฉพาะในสมยรชกาลท  8  วามสวนเกอ

หนนใหระบอบใหมมความมนคงมากขน 

สวนงานสองชนของกอบเกอ  สวรรณทต

-เพยร 5  ไดศกษาคณะผ ส�าเรจราชการ

แทนพระองคในฐานะตวแทนอยางเปน

ทางการของสถาบนพระมหากษตรยใน

สมยรชกาลท  8  โดยใชเอกสารการทตรวมสมยบรรยายความตงเครยดทางการเมองระหวางสถาบน

พระมหากษตรยกบรฐบาลคณะราษฎร อยางไรกตาม การศกษาของนกวชาการขางตนกลบมขอจ�ากดคอ 

การไมสามารถเขาถงเอกสารชนตนของไทยในประเดนทเกยวของกบคณะผส�าเรจราชการแทนพระองค 

ดงนน  การศกษาครงน  ผ ศกษาจะพยายามรวบรวมเอกสารชนตนทกระจดกระจายทง

จากแหลงตาง ๆ   อาท  หอจดหมายเหตแหงชาตและหองสมดส�านกเลขาธการคณะรฐมนตร  มาชวย

เตมเตมหรอสานตอองคความรของงานทงสามชนขางตนใหมความกระจางชดมากขน โดยค�าถามหลก

ในการศกษาครงนคอ  คณะผส�าเรจราชการแทนพระองคในสมยรชกาลท  8  กบสถาบนการเมองอน ๆ

มสวนในการแสวงหาบทบาทของสถาบนพระมหากษตรยในระบอบรฐธรรมนญอยางไร  โดยใหความ

3 ณฐพล ใจจรง, “ก�าเนดระบอบประชาธปไตยแบบอ�านาจจ�ากด ปฏสมพนธระหวางสถาบนทางการเมองในระบอบประชาธปไตย 2475-2490,” ฟาเดยวกน, ปท 9 ฉบบท 1 (มกราคม-มนาคม 2554), หนา 116-137.4 นครนทร เมฆไตรรตน, การปฏวตสยาม พ.ศ. 2475, พมพครงท 5 (กรงเทพ ฯ : ฟาเดยวกน, 2553) .5 Kobkua Suwannathat-Pian, Thailand’s Durable Premier: Phibun Through Three Decades 1930-1957 (New York: Oxford University Press, 1995) . และ Kobkua Suwannathat-Pian, Kings, Country and Constitutions: Thailand’s Political Development 1932-2000 (New York: RoutledgeCurzon, 2003) .

[ บทประพนธของพระเจาวรวงศเธอพระองคเจาอาทตยทพอาภา ทรงนพนธขนชนชมและสนบสนนรฐบาลในระบอบประชาธปไตย พ.ศ. 2485 ]

TU Archives.indd 75 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 76

ส�าคญกบพธกรรมและระเบยบแบบแผนตาง ๆ   เพอท�าความเขาใจการแสดงออกอยางเปนรปธรรม

เกยวกบหลกการพระมหากษตรยภายใตรฐธรรมนญ  ในสวนขอบเขตของชวงเวลาในการศกษาคอ

ระหวางพ.ศ. 2478 – 2487 อนเปนชวงเวลาทปรากฎวามการก�าหนดระเบยบแบบแผนของสถาบนพระ

มหากษตรยภายใตรฐธรรมนญ โดยป พ.ศ. 2478 คอ ปทสภา ฯ และรฐบาลพระยาพหล ฯ แตงตงคณะ

ผส�าเรจราชการแทนพระองคในรชสมยพระเจาอยหวอานนทมหดล สวนป พ.ศ. 2487 คอ ปทจอมพล ป.

พบลสงคราม  นายกรฐมนตร  และพระองคเจาอาทตยทพอาภา  ประธานคณะผ ส�าเรจราชการแทน

พระองคลาออกจากต�าแหนง 

คณะผส�ำเรจรำชกำรแทนพระองคชดแรกในรชกำลท 8: จดเรมตนของกำรก�ำหนดบทบำทของสถำบนพระมหำกษตรย

ภำยใตระบอบใหมของคณะรำษฎร

ภายหลงจากพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอย หวทรงสละราชสมบตในเดอนมนาคม 

พ.ศ. 2477 (พ.ศ. 2478 ตามปฏทนปจจบน) รฐบาลพระยาพหลพลพยหเสนาและสภาผแทนราษฎรได

อญเชญพระวรวงศเธอพระองคเจาอานนทมหดลขนครองราชยเปนพระมหากษตรยรชกาลท  8  แหง

ราชวงศจกร แตเนองจากพระองคยงทรงพระเยาวและทรงบรหารพระราชภาระไมได ดงนน รฐบาลจง

เหนควรตงผส�าเรจราชการแทนพระองคซงในการสรรหาบคคลทจะเปนผส�าเรจราชการแทนพระองคนน 

พระยาพหลพลพยหเสนาไดเขาเฝาสมเดจพระเจาบรมวงศเธอเจาฟากรมพระยานรศรานวตวงศ  อดต

ผส�าเรจราชการแทนพระองคในสมยรชกาลท 7 เมอวนท 2 มนาคม พ.ศ. 2477 (พ.ศ. 2478 ตามปฏทน

ใหม) เพอทาบทามใหพระองคเปนผส�าเรจราชการแทนพระองค แตกรมพระยานรศ ฯ ทรงปฏเสธ โดย

ใหเหตผลวาพระองคทรงพระชรามาก6

ดงนน รฐบาลจงประชมกนและมมตใหตงผส�าเรจราชการแทนพระองค 3 ทาน ประกอบ

เปนคณะผส�าเรจราชการแทนพระองค ประกอบดวยพระเจาวรวงศเธอ กรมหมนอนวตนจาตรนต ทรง

เปนประธาน, พระวรวงศเธอ พระองคเจาอาทตยทพอาภา และเจาพระยายมราช  (ปน  สขม)  โดยใน

การลงมตภายในคณะผส�าเรจราชการแทนพระองคใหถอเอาเสยงขางมากเปนประมาณ  และในการลง

นามในเอกสารนนใหผส�าเรจราชการแทนพระองคอยางนอย 2 ทานเปนผลงนาม 7

6 “บนทกเรองนายกรฐมนตรมาเฝาสมเดจเจาฟากรมพระนรศ ฯ วนท 2 มนาคม พ.ศ. 2477 ” ใน สลค. (2) สลค.3.22/1 เรองตงซอมผส�าเรจราชการแทนพระองค และการออกจากต�าแหนง (5 มกราคม 2476 – 9 มนาคม 2494) .7 ดความเหนเกยวกบคณะผส�าเรจราชการ ฯ ชดนใน ปรด พนมยงค, “ความเปนไปบางประการภายในคณะผส�าเรจราชการแทนพระองค,” ปรด พนมยงค และ ปวย องภากรณ, บางเรองเกยวกบพระบรมวงศานวงศในระหวางสงครามโลกครงท 2 (นครหลวงกรงเทพธนบร: โรงพมพนตเวชช, 2515),หนา 51-52. และ ม.จ.พนพสมย ดศกล, สงทขาพเจาพบเหน ประวตศาสตรเปลยนแปลงการปกครอง 2475, พมพครงท 6 (กรงเทพ ฯ : มตชน, 2551), หนา 170-177. ขณะทงานของ Judith A. Stowe เหนวาคณะผส�าเรจราชการชดแรกเปนบคคลทมภาพลกษณไมขดแยงกบรฐบาล รวมถงไมมบทบาททางการเมองทโดดเดนในสมยรชกาลท 7 ด Stowe, Judith A., Siam become Thailand : a story of intrigue (Honolulu: University of Hawaii Press, 1991), p. 87.

TU Archives.indd 76 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 77

คณะผส�าเรจราชการ ฯ ชดแรกในรชกาลท 8 ทมกรมหมนอนวตรจาตรนตเปนประธาน ฯ  

ถอวาเปนคณะผส�าเรจราชการ ฯ ทมความสมพนธเปนอยางดกบรฐบาลคณะราษฎร หากเทยบกบผส�าเรจ

ราชการ ฯ ในสมยรชกาลท 7 8 ดงสะทอนใหเหนถงความกระตอรอรนในความรวมมอกบรฐบาลและสภา

ผแทนราษฎรในการก�าหนดบทบาทของคณะผส�าเรจราชการแทนพระองคในระบอบรฐธรรมนญ รวมถง

ใหความรวมมออยางดกบรฐบาลในการใหความเหนตาง ๆ  เกยวกบรางกฎหมายหรอหารอขอราชการซง

ความสมพนธทราบรนขางตน สวนหนงเปนผลจากคณะราษฎรเรมมอ�านาจทมนคงมากขนภายหลงจาก

การปราบปรามฝายโตการปฏวต ขณะเดยวกนการสละราชสมบตของรชกาลท 7 ยงท�าใหคณะราษฎร

สามารถก�าหนดบทบาทของสถาบนพระมหากษตรยใหอยภายใตระบอบรฐธรรมนญอยางแทจรง ทไม

ใหพระมหากษตรยมอ�านาจในทางการเมอง  มแตเพยงอ�านาจในการพธกรรมและลงนาม  นอกจากน 

การกระท�าใด ๆ  ของพระมหากษตรยตองท�าตามค�าแนะน�าของคณะรฐมนตรซงเปนองคกรฝายบรหาร 

เชน  การออกแถลงการณเกยวกบสมเดจพระเจาอยหวหรอคณะผส�าเรจราชการแทนพระองค  ทางท

8 ความสมพนธระหวางรฐบาลกบผส�าเรจราชการแทนพระองคในสมยรชกาลท 7 คอนขางจะขดแยงกนอยางชดเจน ซงจากการประมวลรายงานการประชมคณะรฐมนตรระหวางเดอนตลาคม – มนาคม 2477 ผส�าเรจราชการ ฯ มความขดแยงกบรฐบาลในเรองรางพ.ร.บ. อากรมฤดก, รางพ.ร.บ. เวนคนอสงหารมทรพย, และเรองอ�านาจในการสงจายเงนปพระบรมวงศา- นวงศ รวมถงไมทรงลงพระนามรางกฎหมาย 3 ฉบบอนไดแก รางพ.ร.บ. แก ไขเพมเตมกฎหมายลกษณะอาชญา พ.ศ. 2477, รางพ.ร.บ. แก ไขเพมเตมวธพจารณาความอาชญา พ.ศ. 2477 และรางพ.ร.บ. แก ไขเพมเตมประมวลอาญาทหาร พ.ศ. 2477 ซงมเนอหาเกยวกบการประหารชวต

[ คณะผส�าเรจราชการแทนพระองค พ.ศ. 2478 ประกอบดวยพระองคเจาอาทตยทพอาภา (ซาย) กรมหมนอนวตนจาตรนต (กลาง) และเจาพระยายมราช (ขวา) ทมาภาพ: พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, , สำาเนาพระราชหตถเลขาสวนพระองคพระบาทสมเดจ

พระจลจอมเกลาเจาอยหวถงเจาพระยายมราช (ปน สขม) กบประวตเจาพระยายมราช (พระนคร : โรงพมพบ�ารงธรรม, 2482). (พมพในงานพระราชทานเพลงศพ เจาพระยายมราช (ปน สขม) 10 เมษายน พ.ศ. 2482) ]

TU Archives.indd 77 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 78

ประชมคณะรฐมนตรไดมมตใหกระทรวงวงตองสงค�าแถลงการณมายงกรมเลขาธการคณะรฐมนตร เพอ

เสนอผานคณะรฐมนตรกอนแลวจงใหกรมเลขาธการคณะรฐมนตรสงตอไปยงส�านกงานโฆษณาการ9

อยางไรกตามจากการรวมมอกนระหวางรฐบาลกบคณะผ ส�าเรจราชการแทนพระองค

ในการปรบปรงกระทรวงวง 10  และการจดระเบยบทรพยสนฝายพระมหากษตรยใหอย ภายใตการ-

ควบคมของรฐบาลระบอบใหม 11 ประกอบกบเกดปญหาการบรหารจดการพระราชทรพยของพระบาท

สมเดจพระปกเกลาเจาอยหวเปนเหตใหเจานายบางพระองคตเตยนคณะผส�าเรจราชการ ฯ วาไมรกษา

พระเกยรตยศของพระราชวงศจกร  ซงปญหานไดสรางความกดดนใหกบคณะผส�าเรจราชการ ฯ เปน

อยางมาก โดยเฉพาะกรมหมนอนวตรจาตรนต ประธานคณะผส�าเรจราชการแทนพระองค จนเปนเหต

ใหพระองคตดสนใจปลงพระชนมตนเองในวนท 12 สงหาคม พ.ศ. 2478 12

ส�าหรบการก�าหนดแบบแผนประเพณของสถาบนพระมหากษตรยในระบอบรฐธรรมนญ

ของคณะผส�าเรจราชการ ฯ ชดแรกนน เชน คณะผส�าเรจราชการ ฯ แสดงความไววางใจแกรฐบาลพระยา-

พหล ฯ รวมกบสภาผ แทนราษฎร  ภายหลงจากทรฐบาลเสนอใหสภา ฯ พจารณาใหความไววางใจใน

การบรหารราชการแผนดน  เนองจากรฐบาลเหนวามความรบผดชอบตอการสละราชสมบตของรชกาล

ท 713 แตการก�าหนดแบบแผนประเพณทโดดเดนทสดคอ การปฏญาณตนของคณะผส�าเรจราชการแทน

พระองคตอสภาผแทนราษฎร  และการวางระเบยบการทผ ส�าเรจราชการแทนพระองคจะเสดจและไป

ในทตาง ๆ   ซงทงสองเรองนเกดขนจากการรเรมของคณะผส�าเรจราชการ ฯ เอง  โดยมฝายรฐบาลเปน

ผพจารณาใหความเหนชอบในระเบยบแบบแผนพธกรรมตาง ๆ  อนสะทอนบทบาทและพระราชอ�านาจ

ทไมปรากฏในรฐธรรมนญของสถาบนพระมหากษตรยไดเปนอยางด

กำรปฏญำณตนของคณะผส�ำเรจรำชกำรแทนพระองค ตอสภำผแทนรำษฎร

คณะผ ส�าเรจราชการ ฯ ไดมส วนในการก�าหนดแบบแผนความสมพนธระหวางคณะ

ผส�าเรจราชการแทนพระองค  ซงเปนสถาบนพระมหากษตรยในระบอบใหม  กบสภาผแทนราษฎรซง

เปนสถาบนการเมองทเปนตวแทนของปวงชนชาวไทย ดงปรากฏขอความตอนหนงในหนงสอจากคณะ

9 รายงานการประชมคณะรฐมนตร ครงท 15/2478 (22 พฤษภาคม 2478) .10 ในการปรบปรงกระทรวงวงของรฐบาล คอ การลดขนาดของกระทรวงวงจากเดมมฐานะเปนกระทรวงลงมาเปนกรม และใหเรยกชอวา “ส�านกพระราชวง” โดยขนตรงตอนายกรฐมนตร11 ด ภารต เพญพายพ, “ทรพยสนสวนพระมหากษตรยคออะไร? : พระราชบญญตจดระเบยบทรพยสนฝายพระมหากษตรยในบรบททางประวตศาสตร,” ฟาเดยวกน, ปท 6 ฉบบท 3 (กรกฎาคม – กนยายน 2551), หนา 172-201.12 ด “บนทกรายงานการไตสวนของกรมต�ารวจในเรองการสนพระชนมของกรมหมนอนวตจาตรนต ประธานคณะผส�าเรจราชการ” ใน หจช. สร.0201.8.1/16 กรมหมนอนวตน ฯ สนพระชนม (2478) . และ “รฐบาลแถลงเรองกรมหมนอนวตนจาตรนตสนพระชนม” ใน รายงานการประชมสภาผแทนราษฎร ครงท 4 สมยสามญ (20 สงหาคม 2478), หนา 311-326.13 รายงานการประชมคณะรฐมนตร ครงท 71/2477 (13 มนาคม 2477) .

TU Archives.indd 78 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 79

ผส�าเรจราชการแทนพระองคถงประธานสภาผแทนราษฎร ลงวนท  8  มนาคม พ.ศ. 2477  ความตอน

หนงวา 

อนหนาททขาพเจาไดรบมตเลอกตงจากสภาผแทนน ร สกวาเปนเกยรตยศอนสงและ

ส�าคญมาก ขาพเจาจะไดตงใจเพยรพยายาม ทงจะปฏบตราชการในหนาทน จนสด

ก�าลงและสตปญญาทจะสามารถจะพงกระท�าได ใหถกตองตามระบอบรฐธรรมนญจงทก

ประการ เพอยงความเจรญมนคงแกประเทศชาต ศาสนา พระมหากษตรยและรฐธรรมนญ

สบไป 14

จากทาทขางตนของคณะผส�าเรจราชการ ฯ จงท�าใหสมาชกสภาผแทนราษฎรสวนมาก

ตองการท�าความรจกกบคณะผ ส�าเรจราชการ ฯ มากขน  อนสอดคลองกบความประสงคของคณะ

ผส�าเรจราชการ ฯ ดงนนคณะผส�าเรจราชการ ฯ จงเสนอเรองมายงคณะรฐมนตรเพอปรกษาเรองทจะไป

แนะน�าตวกบสภาผแทนราษฎร พรอมกบใหคณะรฐมนตรพจารณาเรองการปฏญาณตนในการปฏบต

หนาทวาควรด�าเนนการอยางไร  และควรใชสถานทใดในการปฏญาณตนระหวางทประชมสภาผแทน-

ราษฎร  (พระทนงอนนตสมาคม)  กบวดพระศรรตนศาสดาราม  (วดพระแกว)  ซงจากการพจารณาของ

คณะรฐมนตรไดลงมตใหหมอมเจาวรรณไวทยากร วรวรรณ คนแบบอยางของตางประเทศมาพจารณา15

หลงการสบคนแบบอยางการปฏญาณตนของผส�าเรจราชการในขาวตางประเทศ หมอม-

เจาวรรณไวทยากรเหนวา คณะผส�าเรจราชการแทนพระองคพระเจาปเตอรท 2 แหงยโกสลาเวย16 ท

ไดสาบานตนตอสภาซเนตและสภาผ แทนราษฎรเปนแบบอยางทดใหกบคณะผส�าเรจราชการ ฯ ของ

ประเทศสยามโดยใหประธานคณะผส�าเรจราชการ ฯ เปนผน�ากลาวน�าแลวลงนามในค�าสาบานเปนส�าคญ 

หมอมเจาวรรณไวทยากรยงมความเหนวา ในการด�าเนนการปฏญาณตนของคณะผส�าเรจราชการ ฯ ควร

จะท�าเสยแตวนแรก คอวนประชมถดจากวนทสภาลงมตตงคณะผส�าเรจราชการ ฯ แลว ทางฝายสมาชก

สภาจะไมตองท�าพธปฏญาณตนกได  โดยถอเสยวาสภาเปนผ ตงคณะผ ส�าเรจราชการ ฯ กอนทคณะ

ผส�าเรจราชการ ฯ จะบรหารงานตามหนาทกใหมาปฏญาณตนตอหนาสภาเสยกอน แตเมอประเทศสยาม

ไมไดด�าเนนการในลกษณะนน หมอมเจาวรรณไวทยากรจงเสนอใหคณะผส�าเรจราชการ ฯ ปฏญาณวา 

จะมความซอสตยตอสมเดจพระเจาอยหวและตอรฐธรรมนญดวย17 โดยมขอความปฏญาณวา 

14 “หนงสอท 1/2 ลงวนท 8 มนาคม 2477” ใน ประเสรฐ ปทมะสคนธ, รฐสภาไทยในรอบสสบสองป (2475-2517) (กรงเทพ ฯ : หางหนสวนจ�ากด ช. ชมนมชาง, 2517), หนา 188-189.15 รายงานการประชมคณะรฐมนตร ครงท 72/2478 (15 มนาคม 2477) .16 พระเจาปเตอรแหงยโกสลาเวย ขนครองราชยสมบตหลงจากพระเจาอเลกซานเดอร กษตรยพระองคกอน ถกปลงพระชนม ทงนคณะผส�าเรจราชการ ฯ ของยโกสลาเวยชดนประกอบดวย เจาชายพอล (Prince Paul), ดร.สแตนโกวตช (Dr. Stankovitch) และดร.เปโรวตช (Dr. Perovitch) ทมา: “The Time” October 12, 1934 ใน สลค. (2) สลค.3.22/1 เรองตงซอมผส�าเรจราชการแทนพระองค และการออกจากต�าแหนง (5 มกราคม 2476-9 มนาคม 2494) .17 “บนทกเรองคณะผส�าเรจราชการแทนพระองคขอความด�ารเรองทจะไปใหสมาชกสภารจกและเรองการปฏญาณตน ลง วนท 15 มนาคม 2477” ใน สลค. (2) สลค.3.22/1 เรองตงซอมผส�าเรจราชการแทนพระองค และการออกจากต�าแหนง

TU Archives.indd 79 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 80

จะจงรกภกดตอสมเดจพระเจาอยหวอานนทมหดล และวาจะรกษาไวและปฏบตตามซง

รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรสยามทกประการ 18

ในประเดนสถานทปฏญาณตนของคณะผส�าเรจราชการ ฯ หมอมเจาวรรณไวทยากรเหน

วา ควรปฏญาณตนทสภาผแทนราษฎร (พระทนงอนนตสมาคม) อนจะเปดโอกาสใหสมาชกสภาผแทน

ราษฎรไดท�าความรจกกบคณะผส�าเรจราชการ ฯ อนจะเปนการเชอมสนถวไมตรไดเปนอยางด นอกจาก

นหมอมเจาวรรณไวทยากรยงตงขอสงเกตแบบแผนประเพณของคณะผส�าเรจราชการ ฯ ของประเทศ

ยโกสลาเวยทนายกรฐมนตรยโกสลาเวยไดไปหาคณะผส�าเรจราชการ ฯ และเสนอขอลาออก แตคณะ

ผส�าเรจราชการ ฯ ไดขอใหนายกรฐมนตรและคณะรฐมนตรด�ารงต�าแหนงตอไป  วามลกษณะตรงกบ

การทคณะผส�าเรจราชการ ฯ ของประเทศสยามใหการรบรองรฐบาลของพระยาพหล ฯ เพอรบผดชอบ

ตอการสละราชสมบตของรชกาลท 719

จากการพจารณาของทประชมคณะรฐมนตรเมอวนท 18 มนาคม พ.ศ. 2477 (พ.ศ. 2478 

ตามปฏทนใหม)  ไดมมตเหนชอบตามความเหนของหมอมเจาวรรณไวทยากร 20  และคณะผ ส�าเรจ-

ราชการฯ ไดปฏญาณตนตอสภาผแทนราษฎร  ในวนท  25  มนาคม พ.ศ. 2477  ซงจากการด�าเนนการ

ในครงนไดเปนประเพณทปฏบตอยางตอเนองเมอมการแตงตงผส�าเรจราชการแทนพระองคใหมทกครง 

อนสะทอนบทบาทของคณะผส�าเรจราชการแทนพระองคในระบอบประชาธปไตยทมเงอนไขผกพนกบ

สภาผแทนราษฎรไดอยางเปนรปธรรม  รวมถงมค�ามนสญญาวาจะจงรกภกดตอองคพระมหากษตรย

และพทกษรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรสยาม

กำรวำงระเบยบกำร ทผส�ำเรจรำชกำรแทนพระองคจะเสดจและไปในทตำง ๆ

คณะผส�าเรจราชการ ฯ ยงรวมมอกบรฐบาลในการก�าหนดระเบยบแบบแผนตาง ๆ   ของ

สถาบนพระมหากษตรยในระบอบใหม  ดงสะทอนไดจาก  “การวางระเบยบการทผ ส�าเรจราชแทน

พระองคจะเสดจและไปในทตาง ๆ   ”  โดยเรองนคณะผส�าเรจราชการ ฯ ไดยนเรองผานทางกระทรวง

วงมาหารอกบรฐบาลวา  ผส�าเรจราชการแทนพระองค  (ทงคณะหรอรายบคคล)  หากไดรบเชญเสดจ

และไปในสถานทใด ๆ  ควรเสดจและไปในสถานะเชนไร และควรด�าเนนการอยางไร ซงจากการพจารณา

ของคณะรฐมนตรเมอวนท 8 เมษายน พ.ศ. 2478 ไดตกลงวา เรองดงกลาวควรอยในดลพนจของคณะ

ผส�าเรจราชการแทนพระองคโดยความเหนชอบของรฐบาล ซงมรฐมนตรวาการกระทรวงวงเปนผแทน

ใกลชดอยแลว และควรวางหลกเกณฑไวประกอบการวนจฉย ไดแก

(5 มกราคม 2476 - 9 มนาคม 2494) .18 “บนทกเรองคณะผส�าเรจราชการแทนพระองคขอความด�ารเรองทจะไปใหสมาชกสภารจกและเรองการปฏญาณตน ลง วนท 15 มนาคม 2477”.19 “บนทกเรองคณะผส�าเรจราชการแทนพระองคขอความด�ารเรองทจะไปใหสมาชกสภารจกและเรองการปฏญาณตน ลง วนท 15 มนาคม 2477”.20 รายงานการประชมคณะรฐมนตร ครงท 73/2477 (18 มนาคม 2477) .

TU Archives.indd 80 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 81

(๑) งานใดถาหากโดยปกต สมเดจพระเจาอยหวจ�าตองเสดจ ฯ ออกเปนประธานประกอบ

งานนนดวยพระองคเอง อาท การออกรบทต, แขกเมอง, สวนสนาม หรองานทรฐบาลจด

ขนเปนเกยรตยศแกชาตบานเมอง เชน งานพธฉลองรฐธรรมนญ คณะผส�าเรจราชการ

แทนพระองคควรออกทงคณะ

(๒) งานใดโดยปกตสมเดจพระเจาอยหวไมจ�าเปนตองเสดจ ฯ โดยพระองคเอง อาท งาน

กจการของกระทรวงตาง ๆ , งานกรฑานกเรยน, งานพระราชทานปรญญา อาจโปรดเกลา ฯ

ใหผแทนพระองคแทนได โดยหนาทยอมตกเปนภาระของประธานคณะกรรมการผส�าเรจ

ราชการแทนพระองคเสดจในงานนนในฐานะผแทนพระองค เวนแตจะมมตคณะผส�าเรจ

ราชการแทนพระองคใหองคใดองคหนงไปเปนประธานประกอบงาน

(๓) งานใดโดยปกตสมเดจพระเจ าอย หวไมทรงรบเชญกได อาท งานของสโมสร

สมาคม หรอเอกชน, งานพระราชทานรางวลตาง ๆ หากเปนการสมควรจะรบเชญ

คณะผ ส�าเรจราชการแทนพระองคจะมบญชาใหพระราชวงศองคใดเสดจแทนพระองค

สมเดจพระเจาอยหวได 21

แตอยางไรกตามเมอกระทรวงวงน�าเสนอมตทประชมคณะรฐมนตรในประเดนดงกลาว

ตอคณะผส�าเรจราชการ ฯ ทางคณะผส�าเรจราชการ ฯ กลบยงของใจอยวาการไปในทและงานตาง ๆ  ใน

ทางสวนตวในขณะทด�ารงต�าแหนงผส�าเรจราชการแทนพระองคอยนน จะสมควรเพยงไรใหหารอมายง

21 รายงานการประชมคณะรฐมนตร ครงท 3/2478 (8 เมษายน 2478) .

[คณะผส�าเรจราชการแทนพระองค เปนประธานในพธเปดอาคารตกโดมและประทานปรญญาบตร ในวนท 9 กรกฎาคม 2479]

TU Archives.indd 81 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 82

รฐบาล  ดงนนกระทรวงวงจงน�าเรองดงกลาวขนสการพจารณาของคณะรฐมนตรในวนท  29  เมษายน 

พ.ศ. 2478 ซงทประชมตกลงวา ถาทตเชญเปนทางราชการหรอกงราชการ ควรหารอรฐบาล ถาทตเชญ

เปนการสวนตว ผส�าเรจราชการแทนพระองคจะรบเชญหรอไมรบเชญกแลวแตจะเหนสมควร ไมตองหา

รอรฐบาล แตถารบเชญทตคนหนงแลว ควรรบเชญทตและอปทตคนอน ๆ  ดวย และควรจะสอบถามเสย

กอนวาจะเชญผใดบางเพราะควรมรฐมนตรเปนผรบเชญไปนายหนงดวย22

นอกจากนภายหลงจากทหนวยงานตาง ๆ   เชญคณะผส�าเรจราชการ ฯ ไปในงานตาง ๆ  

เพมมากขน  ทางรฐบาลจงมหนงสอแจงแกหนวยงานราชการตาง ๆ   วา  “ขอใหเจาของงานเชญคณะ

ผส�าเรจราชการแทนพระองคเสยแตเนน ๆ   ทงนเพอวางานใดทจกตองพระราชทานพระบรมราโชวาท 

หรอพระราชด�ารสประการใด กจกไดมโอกาสพอทจะด�าเนนการไดทนก�าหนดนน”23

กลาวโดยสรปแบบแผนในการเชญผส�าเรจราชการ ฯ ไปในงานตาง ๆ  นนขนอยกบดลพนจ

ของผส�าเรจราชการ ฯ ตามประเภทของงาน  โดยมรฐบาลเปนผ ใหความเหนชอบทงในการไปในงาน

ตาง ๆ  รวมถงการพระราชทานพระบรมราโชวาทหรอพระราชด�ารสในงานตาง ๆ  ดวย

22 รายงานการประชมคณะรฐมนตร ครงท 9/2478 (29 เมษายน 2478) .23 “หนงสอท น.10170/2478 ลงวนท 30 มกราคม 2478” ใน สลค. (2) สลค.3.22/2 เรองระเบยบการทคณะผส�าเรจราชการแทนพระองคจะออกรบแขกเมอง และไปในงานพธ หรอในทตาง ๆ (28 มนาคม 2477 – 7 พฤษภาคม 2491) .

[ คณะผส�าเรจราชการแทนพระองคในป พ.ศ. 2478 ประกอบดวย เจาพระยายมราช (ซาย) พระองคเจาอาทตยทพอาภา (กลาง) และ เจาพระยาพชเยนทรโยธน (ขวา) ทมาภาพ: พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, สำาเนาพระราชหตถเลขาสวนพระองคพระบาทสมเดจ พระจลจอมเกลาเจาอยหวถงเจาพระยายมราช (ปน สขม) กบประวตเจาพระยายมราช (พระนคร: โรงพมพบ�ารงธรรม, 2482). ]

TU Archives.indd 82 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 83

แบบแผนประเพณของคณะผส�ำเรจรำชกำรแทนพระองค ในชวง พ.ศ. 2478 - 2481

ภายหลงจากการสนพระชนมของประธานคณะผส�าเรจราชการ ฯ คณะรฐมนตรจงเสนอ

สภาผ แทนราษฎรใหลงมตเหนชอบใหตงเจาพระยาพชเยนทรโยธน  (อม  อนทรโยธน)  เปนผ ส�าเรจ

ราชการในต�าแหนงทวางอย พรอมกบตงพระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาอาทตยทพอาภาเปนประธาน

คณะผ ส�าเรจราชการ ฯ 24  โดยคณะผ ส�าเรจราชการ ฯ ในชวงนนบวามความสมพนธทดกบรฐบาล

คณะราษฎรเปนอยางมาก  และมสวนสนบสนนการปกครองในระบอบประชาธปไตยทมกษตรยอย ใต

รฐธรรมนญ อนท�าใหความสมพนธระหวางสถาบนกษตรยกบรฐบาลและสภาผแทนราษฎรเกดแบบแผน

ทชดเจนมากขน 25 ตวอยางทเดนชดคอ การชวยแกปญหาวกฤตการเมองภายในรฐบาลชวงป พ.ศ. 2478 

และการลาออกของคณะผส�าเรจราชการ ฯ จากปญหาการซอขายทดนพระคลงขางท

คณะผส�ำเรจรำชกำรแทนพระองค กบกำรแกปญหำวกฤตกำรเมองในป พ.ศ. 2478

คณะผส�าเรจราชการ ฯ มบทบาทในการบรรเทาวกฤตการเมองภายในรฐบาลปพ.ศ.

2478  ซงเปนเหตการณความตงเครยดภายในรฐบาลพระยาพหลพลพยหเสนา  เมอพระยาพหล ฯ

ลาหยดราชการเพอพกผอนทจงหวดราชบรเปนระยะเวลาถง 5 เดอน นบตงแตปลายเดอนสงหาคม พ.ศ.

2478 จนถงตนเดอนกมภาพนธ พ.ศ. 2478 (ปฏทนปจจบน พ.ศ. 2479) และขอใหคณะผส�าเรจราชการ ฯ

ปลดเขาออกจากต�าแหนงนายกรฐมนตร 26 ซงจากการประชมคณะรฐมนตรเมอวนท 14 ตลาคม พ.ศ. 

2478 เพอพจารณาประเดนดงกลาว ทประชมตกลงวา ตามรฐธรรมนญบญญตวาความเปนรฐมนตรจะ

สนสดลงเฉพาะตวโดยตาย ลาออก ขาดคณสมบต หรอสภาผแทนราษฎรลงมตไมไววางใจ การปลดออก

จากต�าแหนงไมม ฉะนนทางคณะรฐมนตรจงสงตวแทนไปเจรจากบนายกรฐมนตรทราชบร 27 ซงหลงจาก

สามารถเกลยกลอมใหพระยาพหล ฯ กลบมารบต�าแหนงนายกรฐมนตรตอไปไดส�าเรจ  ทประชมคณะ

รฐมนตรจงมอบหมายใหรกษาการแทนนายกรฐมนตรกบเลขาธการคณะรฐมนตรไปพบคณะผส�าเรจ

ราชการ ฯ เพอรายงานการเจรจากบนายกรฐมนตรใหทราบกอนทคณะผส�าเรจราชการ ฯ จะไดด�าเนน

24 ปรด พนมยงค, “ความเปนไปบางประการภายในคณะผส�าเรจราชการแทนพระองค,” หนา 54-55.25 ณฐพล ใจจรง, “ก�าเนดระบอบประชาธปไตยแบบอ�านาจจ�ากด ปฏสมพนธระหวางสถาบนทางการเมองในระบอบประชาธปไตย 2475-2490,”หนา 125.26 สมศกด เจยมธรสกล ไดวเคราะหวกฤตการเมองครงนวาเปนผลมาจากความขดแยงจากการทจอมพล ป. พบล- สงครามแสดงอ�านาจ (assertion of authority) อนสรางความไมพอใจใหกบพระยาพหล ฯ และปรด เหตการณครงนยตลงเมอปรดตดสนใจยายตวเองจากกระทรวงมหาดไทยไปอยกระทรวงการตางประเทศ เพอลดความอจฉาและระแวงของจอมพล ป. พบลสงคราม (ดรายละเอยดเพมเตมใน สมศกด เจยมธรสกล, “ประวตศาสตรวนชาตไทยจาก 24 มถนายน ถง 5 ธนวาคม,” ฟาเดยวกน ปท 2 ฉบบท 2 (เมษายน – มถนายน 2547), หนา 88-91.27 รายงานการประชมคณะรฐมนตร ครงท 76/2478 (14 ตลาคม 2478) .

TU Archives.indd 83 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 84

การตามทางทควรตอไป28

ทงนจากการไปพบคณะผ ส�าเรจราชการ ฯ ทางผ แทนคณะรฐมนตรไดชแจงวา  เรองท

พระยาพหล ฯ ขอใหผส�าเรจราชการ ฯ ปลดออกจากต�าแหนงนายกรฐมนตรนน  ไมไดปรกษากบคณะ

รฐมนตร  ฉะนนจงเปนเรองของคณะผ ส�าเรจราชการ ฯ ทจะด�าเนนการตอไป  ซงจากทคณะผ ส�าเรจ

ราชการ ฯ ชดนด�ารงตนอยภายใตกรอบรฐธรรมนญอยางเครงครด คณะผส�าเรจราชการ ฯ จงแกวกฤต

การเมองครงนดวยการอนญาตใหพระยาพหล ฯ ลาพกผอนตอไปอกตามก�าหนดทนายแพทยแนะน�า

และใหกลบเขาท�างานในต�าแหนงนายกรฐมนตรตามเดม29 อนชวยใหบรรเทาวกฤตทางการเมองภายใน

รฐบาลไดในระดบหนง

กำรลำออกของคณะผส�ำเรจรำชกำรแทนพระองค จำกปญหำกำรซอขำยทดนพระคลงขำงท

แบบแผนของสถาบนพระมหากษตรยภายใตรฐธรรมนญยงสะทอนไดจากกรณทคณะ

ผส�าเรจราชการ ฯ ลาออกทงชดเนองจากปญหาการซอขายทดนพระคลงขางท30 ดงนน การประชมสภา ฯ

วนท  29 กรกฎาคม พ.ศ. 2480 ทางสภา ฯ จงเตรยมเลอกประธานคณะผส�าเรจราชการ ฯ ชดใหม แต

วนรงขนประธานสภา ฯ ไดรบหนงสอจากคณะผส�าเรจราชการ ฯ ชดเดมแจงขอถอนความจ�านงจะลาออก 

โดยใหเหตผลวา  ประเทศไมมผ แทนพระองคพระมหากษตรยและไมมรฐบาลอนแนนอนทจะบรหาร

ราชการตอไป31 ดงนน ทประชมสภา ฯ จงพจารณาปญหาวาจะรบรในเรองทคณะผส�าเรจราชการ ฯ ชด

เกาขอถอนใบลาหรอไม ซงในทสดสภา ฯ ลงมตใหคณะผส�าเรจราชการ ฯ ชดเดมลาออกได และสภา ฯ 

จงไดเรมท�าการเลอกตงคณะผส�าเรจราชการ ฯ ชดใหม ส�าหรบต�าแหนงประธานคณะผส�าเรจราชการ ฯ 

ตอนแรกสภา ฯ ไดเลอกสมเดจเจาฟากรมพระนรศ ฯ แตพระองคทรงปฏเสธ ทางสภาจงเลอกกรมหมน

พทยาลงกรณแตพระองคกปฏเสธอก ดงนน สภา ฯ จงเลอกพระองคเจาอาทตย ฯ ตามเดม ซงพระองค

ทรงตอบรบ  ขณะทผ ส�าเรจราชการอกสองทานนนทางสภา ฯ ไดเลอกเจาพระยาพชเยนทรโยธนและ

เจาพระยายมราช  ดงนนจงไดมการประกาศตงคณะผส�าเรจราชการ ฯ ชดใหมอยางเปนทางการในวน

ท 4 สงหาคม พ.ศ. 2480 และมการท�าพธปฏญาณตนเขารบหนาท ณ ทประชมสภา ฯ ในวนถดไป32

28 รายงานการประชมคณะรฐมนตร ครงท 77/2478 (16 ตลาคม 2478) .29 รายงานการประชมคณะรฐมนตร ครงท 78/2478 (18 ตลาคม 2478) และ รายงานการประชมคณะรฐมนตร ครงท 86/2478 (8 พฤศจกายน 2478) .30 ด วเทศกรณย, “ลมรฐบาล,” ใน อนสรณงานพระราชทานเพลงศพนายเลยง ไชยกาล (กรงเทพ ฯ : โรงพมพครสภาลาดพราว,2529), หนา 16-37. (พมพในงานพระราชทานเพลงพระศพนายเลยง ไชยกาล ณ เมรวดพระศรมหาธาตวรมหาวหาร วนท 18 สงหาคม พ.ศ. 2529) และ “กระทถาม เรอง ทดนของพระมหากษตรย” ใน รายงานการประชมสภาผแทนราษฎร ครงท 12/2480 (วสามญ) พ.ศ. 2480 (27 กรกฎาคม 2480) .31 เสทอน ศภโสภณ, ชวตทางการเมองของพ.อ. พระยาฤทธอคเนย (พระนคร: ส�านกพมพวชรนทร, 2514),หนา 308-310.32 เสทอน ศภโสภณ, ชวตทางการเมองของพ.อ. พระยาฤทธอคเนย, หนา 311-318.

TU Archives.indd 84 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 85

จากเหตการณทงสองขางตนยอมสะทอนใหเหนความสมพนธของคณะผส�าเรจราชการ

แทนพระองคทมพระองคเจาอาทตยทพอาภาเปนประธานกบสถาบนการเมองอน ๆ  ทงคณะรฐมนตร

และสภาผแทนราษฎร  โดยคณะผส�าเรจราชการ ฯ ชดนนบวามสวนสนบสนนการปกครองในระบอบ

ประชาธปไตยทมพระมหากษตรยอยใตรฐธรรมนญ ทคณะผส�าเรจราชการ ฯ จะมสวนเกอหนนรฐบาล

รวมถงสามารถชวยแกไขวกฤตภายในรฐบาลภายใตกรอบของรฐธรรมนญ  ขณะเดยวกนคณะผส�าเรจ

ราชการกมความผกพนกบสภาผ แทนราษฎร  ซงเปนสถาบนการเมองในระบอบประชาธปไตยทเปน

ผเลอกตงและใหการรบรองคณะผส�าเรจราชการแทนพระองค

กำรแสวงหำบทบำทของสถำบนพระมหำกษตรย ภำยใตระบอบพบลสงครำม (พ.ศ. 2481-2487)

คณะผส�าเรจราชการแทนพระองคในสมยรฐบาลจอมพล ป. พบลสงคราม  (พ.ศ. 2481-

2487) นบเปนชวงเวลาทมความนาสนใจเปนอยางยง  เนองจากอยภายใตบรบทแวดลอมทแตกตางไป

จากชวงปลายทศวรรษ  2470  เปนอยางมาก  โดยเฉพาะการบรหารงานของรฐบาลจอมพล ป. พบล-

สงครามทมแนวโนมเผดจการอ�านาจนยม ทเนนความส�าคญของนายกรฐมนตรในฐานะผน�าของชาต ซง

สงผลท�าใหรฐบาลมงจ�ากดบทบาทของสถาบนพระมหากษตรยมากขน  ประกอบกบจากความสมพนธ

สวนบคคลทใกลชดระหวางประธานคณะผส�าเรจราชการ ฯ กบนายกรฐมนตร  จงท�าใหคณะผส�าเรจ

ราชการ ฯ ในชวงนดเหมอนอยภายใตอทธพลของรฐบาลจอมพล  ป.  พบลสงครามจนเสมอนเปนกลไก

[ คณะส�าเรจราชการแทนพระองคกลบจากพธเปดประชมสภาผแทนราษฎร เมอวนท 10 ธนวาคม พ.ศ. 2481 ทมาภาพ: พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, สำาเนาพระราชหตถเลขาสวนพระองคพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวถงเจาพระยายมราช (ปน สขม)

กบประวตเจาพระยายมราช (พระนคร : โรงพมพบ�ารงธรรม, 2482) ]

TU Archives.indd 85 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 86

หนงของรฐบาลและไมใชตวแทนของสถาบนพระมหากษตรยทเปนอสระ  แมวาจะปรากฏสมพนธท

ไมราบรนระหวางผ ส�าเรจราชการบางทานกบรฐบาลเมอประเทศไทยเขารวมสงครามโลกครงทสอง

กบฝายอกษะ  แตโดยภาพรวมคณะผส�าเรจราชการ ฯ ในชวงนมสวนส�าคญในการค�าจนและสนบสนน

นโยบายของรฐบาล อนสะทอนบทบาทของของสถาบนพระมหากษตรยในระบอบรฐธรรมนญสมยรฐบาล

จอมพล ป. พบลสงครามไดเปนอยางด 33

เมอพจารณาการแตงตงคณะผส�าเรจราชการแทนพระองคในสมยรฐบาลจอมพล ป. พบล-

สงคราม  มลกษณะแตกตางจากรฐบาลพระยาพหล ฯ กลาวคอ  เดมนนรฐบาลและสภา ฯ จะรบแตงตง

ผส�าเรจราชการ ฯ เพมแทนผส�าเรจราชการ ฯ   ทสนพระชนมหรอถงแกอสญกรรมทนทเพอใหผ ส�าเรจ

ราชการ ฯ ครบ 3 ทาน แตเมอเจาพระยายมราชถงแกอสญกรรมเมอวนท 30 ธนวาคม พ.ศ. 2481 ทาง

รฐบาลจอมพล ป. พบลสงครามกลบปลอยใหคณะผส�าเรจราช ฯ มเพยง 2 ทาน โดยไมมการแตงตงเพม

ตามค�าเรยกรองของสมาชกสภาผแทนราษฎรบางทาน เนองจากรฐบาลมความเหนวาการตงคณะผส�าเรจ

ราชการ ฯ 3 ทานเปนเพยงนโยบายและไมใชขอกฎหมายและในชวงเวลาดงกลาวยงไมมความจ�าเปนท

จะตองตงผส�าเรจราชการ ฯ เพม34 ดงนน ต�าแหนงผส�าเรจราชการจงวางลงหนงต�าแหนงเปนระยะเวลา

เกอบ  3  ป  จนกระทงเมอประเทศไทยเขารวมสงครามโลกครงท  2  รฐบาลและสภา ฯ จงไดแตงตงให

นายปรด พนมยงค  เปนผส�าเรจราชการแทนพระองคในวนท 16  ธนวาคม พ.ศ. 2484 เมอเจาพระยา

33 ด ปรด พนมยงค, ความเปนไปภายในคณะผส�าเรจราชการแทนพระองค, หนา 55-78.34 รายงานการประชมคณะรฐมนตร ครงท 19/2481 (10 มนาคม 2481) .

[ คณะรฐมนตรของจอมพล ป. พบลสงคราม พ.ศ. 2482 ]

TU Archives.indd 86 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 87

พชเยนทรโยธนถงแกอสญกรรมในปถดมา คณะผส�าเรจราชการ ฯ จงเหลอเพยง 2 ทานคอ พระองคเจา

อาทตย ฯ และนายปรดเทานน  และเมอจอมพล ป. พบลสงครามลาออกจากต�าแหนงนายกรฐมนตรใน

เดอนกรกฎาคม พ.ศ. 2487 หลงจากนนไมนานพระองคเจาอาทตย ฯ ไดทรงลาออกจากต�าแหนงประธาน

คณะผส�าเรจราชการ ฯ เชนกน สภา ฯ จงแตงตงใหนายปรดเปนผส�าเรจราชการ ฯ แตเพยงผเดยว35

กำรก�ำหนดพธกำรและกำรขอเฝำพระมหำกษตรย หรอผส�ำเรจรำชกำรแทนพระองค

จากขอมลหลกฐานชนตนบงชวา รฐบาลจอมพล ป. มความพยายามทจะก�าหนดบทบาท

สถาบนพระมหากษตรย  (องคพระมหากษตรยและผส�าเรจราชการแทนพระองค)  โดยไมใหมบทบาท

ทางการเมองใด ๆ   นอกเหนอจากทก�าหนดไวในรฐธรรมนญ  ดวยการท�าใหสถาบนพระมหากษตรย

เปนสญลกษณของชาตมบทบาทเฉพาะการประกอบพระราชพธตาง ๆ   อนเกยวเนองกบศาสนาและ

จารตประเพณของชาตเทานน  ดงปรากฎจากการทรฐบาลมอบหมายใหคณะกรรมการกฤษฎกาตรวจ

คนประเพณของตางประเทศทมพระมหากษตรยภายใตรฐธรรมนญ  เมอวนท  18  มนาคม พ.ศ. 2482 

ความวา

ดวยตามทไดมการปกครองตามแบบประชาธปตตยโดยมพระมหากษตรยมาเปนเวลา

7 ปเศษแลวน ทางการยงมไดวางระเบยบและก�าหนดหนาทของพระมหากษตรยไวเกยว

กบระเบยบการปฏบตอนเปนพระราชกรณยกจเกยวกบหนาทราชการ เชนในพธการ

ตาง ๆ พธการใดสมควรใหพระมหากษตรยเสดจไปเปนประธาน พธการชะนดใดควรเปน

ผ มเกยรตอน เพราะเทาทเปนอย ในขณะนปรากฏวาไมวาพธการใดและชะนดใดมกจะ

เชญคณะผส�าเรจราชการ หรอประธานคณะผส�าเรจราชการแทนพระองคไปเปนประธาน

เสมอ ซงเปนการรบกวน และบางพธการกไมจ�าเปนและทงยงไมเหมาะสมทจะใหคณะ

ผส�าเรจ ฯ ไปเปนประธาน เพราะการทคณะผส�าเรจจะไปในพธการใด ๆ นน ยอมหมายถง

ไปแทนองคพระมหากษตรย ฉะนนจงมบญชานายกรฐมนตรใหทานตรวจคนประเพณของ

ตางประเทศทมพระมหากษตรยภายใตระบอบรฐธรรมนญ วา

๑. พธการชนดใด จงสมควรทลเชญใหพระมหากษตรยเปนประธาน

๒. พธการชนดใด ควรเชญผมเกยรตชนใดเปนประธาน ทง 2 ขอนใหวางระเบยบมาให

แนชด

๓. การทบคคลภายนอก รวมทงชาวตางประเทศถาจะขอเขาเฝาพระมหากษตรยควรจะม

ระเบยบการอยางไร

ทงนขอได โปรดตรวจคนประเพณของตางประเทศทปฏบตอย แลวบนทกเสนอเพอน�า

เสนอคณะรฐมนตร” 36 (สะกดตามตนฉบบ)

35 ณฐพล ใจจรง, “ก�าเนดระบอบประชาธปไตยแบบอ�านาจจ�ากด: ปฏสมพนธระหวางสถาบนทางการเมองในระบอบประชาธปไตยไทย 2475-2490,” หนา 125-126.36 “หนงสอท ฎ.11855/2481 ลงวนท 18 ม.ค. 2482” ใน สลค. (2) สลค.3.22.1/9 การตรวจคนประเพณก�าหนด

TU Archives.indd 87 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 88

หลงจากทคณะกรรมการกฤษฎกาไดพจารณาแบบแผนประเพณจากตางประเทศในระยะ

เวลา 8 เดอน37 คณะกรรมการกฤษฎกาจงเสนอหลกการเบองตนเกยวกบการวางระเบยบเกยวกบการ

ทลเชญหรอการเขาเฝามายงคณะรฐมนตร ซงสรปความไดดงน 

(1) พธการอนสมควรทลเชญใหพระมหากษตรยเปนประธาน ควรเปนพธทเกยวกบความ

ส�าคญของชาต หรอรฐพธ และพธการอนเปนราชประเพณเคยเสดจเปนประธาน 

(2) พธการอนควรเชญผมเกยรตตาง ๆ  เปนประธาน ควรเปนพธทเกยวกบประโยชนสวน

รวมของทางราชการ,  พธการทพระมหากษตรยควรเสดจเปนประธานแตไมเสดจไป,  พธการเกยวกบ

กจการของกระทรวงตาง ๆ , และพธการเกยวกบกจการสวนยอยอนเปนแขนงของกจการใหญ 

(3) ระเบยบการขอเฝาพระมหากษตรย แบงเปนส�าหรบคนไทยและคนตางประเทศ ถา

เปนการเขาเฝาทางราชการหรอกงราชการ  จะตองไดรบความเหนชอบจากรฐบาล  โดยถาเปนคนไทย

ควรใหส�านกนายกรฐมนตรพจารณากอนชนหนง สวนชาวตางประเทศควรใหกระทรวงการตางประเทศ

พจารณาท�าความเหนมากอน38

จากหลกการขางตน  จอมพล  ป.  ในฐานะนายกรฐมนตรจงมอบหมายใหพระองค

เจาวรรณไวทยากร  ทปรกษาส�านกนายกรฐมนตรพจารณาหลกการขางตนเสนอความเหนมายงนายก-

รฐมนตร39  ซงจากการพจารณาอยางยาวนานถง  1  ป  2  เดอน ทปรกษาส�านกนายกรฐมนตรจงเสนอ

หนงสอบนทกความเหนลงวนท 3 กมภาพนธ พ.ศ. 2485 มายงนายกรฐมนตร สรปความไดวา 

1. พธการอนสมควรทลเชญใหพระมหากษตรยเปนประธาน ในสวนของรฐพธ พระองค

เจาวรรณไวทยากร ทรงตงขอสงเกตวา หลกการทเกยวกบรฐพธทวางไวถกตองแลว คณะรฐมนตรควร

พจารณาใหชดเจนวา  พธใดจะควรเสดจไปเปนประธานเอง หรอควรใหนายกรฐมนตรไปเปนประธาน 

สวนพธการเปนราชประเพณเคยเสดจเปนประธาน ซงเปนพธททางส�านกพระราชวงเรยกวา พระราชพธ

สามารถสอบถามไดจากส�านกพระราชวงซงไดท�าบญชไวแลว  นอกจากนทปรกษานายกรฐมนตรยง

ตงขอสงเกตเกยวกบมพธพระราชทานปรญญา ณ  จฬาลงกรณมหาวทยาลย  และมหาวทยาลยวชา-

หนาทพระมหากษตรยภายใตระบอบรฐธรรมนญ (ปรบปรงระเบยบ วธการ และการขอเฝา) (4 ธนวาคม 2483 - 5 เมษายน 2488) .37 คณะกรรมการกฤษฎกาพยายามสอบไปทางตางประเทศและจดหาต�ารามาประกอบการพจารณา แตด�าเนนการไมสะดวก เนองจากยโรปอยในภาวะสงคราม ดงนนคณะกรรมการกฤษฎกาจงสอบถามไปยงสถานทตองกฤษ ญปน และเบลเยยม ซงเปนประเทศทมพระมหากษตรยปกครองภายใตรฐธรรมนญ ซงมเพยงสถานทตองกฤษและญปนเทานนทตอบมายง คณะกรรมการกฤษฎกา38 “บนทกเรองขอใหตรวจคนประเพณของตางประเทศทมพระมหากษตรยภายใตระบอบรฐธรรมนญ ลงวนท 22 พฤศจกายน 2483,” ใน สลค. (2) สลค.3.22.1/9 การตรวจคนประเพณก�าหนดหนาทพระมหากษตรยภายใตระบอบรฐธรรมนญ (ปรบปรงระเบยบ วธการ และการขอเฝา) (4 ธนวาคม 2483 - 5 เมษายน 2488) .39 “หนงสอท น.8905/2483 ลงวนท 4 ธนวาคม 2483” ใน สลค. (2) สลค.3.22.1/9 การตรวจคนประเพณก�าหนดหนาทพระมหากษตรยภายใตระบอบรฐธรรมนญ (ปรบปรงระเบยบ วธการ และการขอเฝา) (4 ธนวาคม 2483 - 5 เมษายน 2488) .

TU Archives.indd 88 5/5/12 3:13 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 89

ธรรมศาสตรและการเมอง  วาถาจะเทยบกบแบบอยางในตางประเทศนนไมใชพธทพระมหากษตรยจะ

เสดจเปนประธาน แตทเคยปฏบตกนมาในประเทศไทยน ถอวารฐบาลมนโยบายสงเสรมอดมศกษาเปน

พเศษ ดงนนจะคงพธดงกลาวไวหรอด�าเนนการประการใดเปนขอนโยบายททานนายกรฐมนตรวนจฉย

2.  พธการอนควรเชญผมเกยรตตาง ๆ   เปนประธาน พระองคทรงไมมขอสงเกตเพมเตม 

เนองจากมการวางหลกการทชดเจนแลว

3. ระเบยบการขอเฝาพระมหากษตรยส�าหรบคนไทย พระองคทรงตงขอสงเกตวาควรม

เพยง 3 กรณ ไดแก (1) คณะรฐมนตรเขาเฝาขณะไดรบแตงตงและออกจากต�าแหนง (2) นายกรฐมนตร

และรฐมนตรเขาเฝาทลแถลงขอราชการ  และ  (3)  เอกอครราชทตและอครราชทตเขาเฝาในการไปรบ

ต�าแหนงหนาท  สวนระเบยบการขอเฝาส�าหรบคนตางประเทศนน  พระองคใหคงหลกการของบนทก

คณะกรรมการกฤษฎกา แตมการแกไขขอความเพยงเลกนอย40

หลงจากจอมพล ป. นายกรฐมนตรพจารณาความเหนของทปรกษาส�านกนายก

รฐมนตร เขามบญชาใหทางส�านกพระราชวงพจารณาด�าเนนการตามสมควร ซงในการพจารณาชนนเหน

พองกบความเหนของทปรกษาส�านกนายกรฐมนตร แตสงทเพมขนจากการพจารณาชนนคอ มการวาง

ระเบยบทลเฝาประธานคณะผส�าเรจราชการแทนพระองคในสวนทเกยวของกบคนตางประเทศ อนไดแก 

40 “บนทกเรองการตรวจคนประเพณของตางประเทศทมพระมหากษตรยภายใตระบอบรฐธรรมนญของทปรกษาส�านกนายกรฐมนตร ลงวนท 3 ก.พ. 2485” ใน สลค. (2) สลค.3.22.1/9 การตรวจคนประเพณก�าหนดหนาทพระมหากษตรยภายใตระบอบรฐธรรมนญ (ปรบปรงระเบยบ วธการ และการขอเฝา) (4 ธนวาคม 2483 - 5 เมษายน 2488) .

[การประชมคณะรฐมนตรชดจอมพล ป. พบลสงคราม ตนศตวรรษ 2480]

TU Archives.indd 89 5/5/12 3:14 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 90

(1) การจะเฝาประธานคณะผส�าเรจราชการแทนพระองคเปนทางราชการ เชน ขอเฝาเพอถวายพระราช

สาสน หรอเพอทลขอความทางราชการตามค�าสงทไดรบมา ควรตดตอขอมายงรฐมนตรกระทรวงการตาง

ประเทศ (2) การขอเฝาสวนเอกชน (private) เชนขอเฝาเพอถวายเครองราชอสรยาภรณ เปนตน ควร

ตดตอขอมายงอธบดกรมพธการ กระทรวงการตางประเทศ และ (3) การขอเฝาสวนเฉพาะ (personal) 

โดยไมไปพดขอราชการเลยนน  ควรตดตอขอผานมายงอธบดกรมพธการ  กระทรวงการตางประเทศ 

เพอตดตอไปยงราชเลขานการในพระองค41  นอกจากนเลขาธการพระราชวงไดเสนอขอสงเกตวา  ใน

ประเดนการพระราชทานประกาศนยบตรโรงเรยนนายรอยและโรงเรยนนายเรอ ทางกระทรวงกลาโหม

แจงวาไมมงานพธใดทจะตองเชญเสดจพระมหากษตรยเปนประจ�า  สวนพธพระราชทานปรญญาบตร

ของจฬาลงกรณมหาวทยาลยและมหาวทยาลยวชาธรรมศาสตรและการเมอง  ซงเดมพระมหากษตรย

เปนประธานนน สมควรแกไขเปนใหนายกรฐมนตรหรอรฐมนตรวาการกระทรวงศกษาธการเปนผด�าเนน

การแทน42

หลงจากจอมพล ป. พจารณาบนทกของส�านกพระราชวง  จงมอบเรองใหทปรกษา

ส�านกนายกรฐมนตรพจารณาอกครงหนง  โดยเชญเลขาธการคณะกรรมการกฤษฎกา  ผแทนส�านก-

พระราชวง และผแทนสภาวฒนธรรมแหงชาตรวมพจารณายกรางขนใหมในวนท 5 มกราคม พ.ศ. 2486 

ซงจากการประชมไดตกลงตามหลกการเดม แตเหนควรแยกระเบยบเปน 2 เรอง คอ (1) ระเบยบพธการ

และการขอเฝา ซงเกยวกบพระมหากษตรย ควรเปนระเบยบการทางส�านกพระราชวงและราชเลขานการ

ในพระองค  และ  (2)  พธการทางราชการ  ซงไมเกยวกบพระมหากษตรย  ควรท�าเปนมตคณะรฐมนตร 

ซงจากการพจารณาในทประชมคณะรฐมนตรในวนท 20 มกราคม พ.ศ. 2486 ไดมมตเหนชอบดวยและ

ใหส�านกพระราชวงด�าเนนการประกาศระเบยบพธการและการเขาเฝา สวนพธทางราชการนนใหแจงให

กระทรวงตาง ๆ  ทราบเพอถอปฏบตตอไป43

จากมตคณะรฐมนตรขางตนทางส�านกพระราชวงจงไดออกประกาศเรอง ระเบยบพธการ

และการขอเฝา ซงในระเบยบนไดระบพธการทพระมหากษตรยทรงเปนประธานไวอยางชดเจนจ�านวน

รวมทงสน 14 พธ ไดแก

พระราชพธ  ไดแก 1) พระราชพธขนปใหม 2) พระราชพธรชมงคล 3) พระราชพธทรง

บ�าเพญพระราชกศลมาฆบชา  4)  พระราชพธวนทระลกมหาจกร  5)  พระราชพธทรงบ�าเพญพระราช

กศลวสาขบชา  6)  พระราชพธทรงบ�าเพญพระราชกศลหลอเทยนพรรษา  7)  พระราชพธทรงบ�าเพญ

พระราชกศลอปสมบทนาคหลวง  8)  พระราชพธทรงบ�าเพญพระราชกศลเขาพรรษา  9)  พระราชพธ

เฉลมพระชนมพรรษา  10)  พระราชพธพระราชทานผาพระกฐน  11)  พระราชพธทรงบ�าเพญพระราช

กศลวนทระลกรชกาลท 5

41 “หนงสอท น.2287/2485 ลงวนท 24 ธนวาคม 2485” ใน สลค. (2) สลค.3.22.1/9 การตรวจคนประเพณก�าหนดหนาทพระมหากษตรยภายใตระบอบรฐธรรมนญ (ปรบปรงระเบยบ วธการ และการขอเฝา) (4 ธนวาคม 2483 - 5 เมษายน 2488) .42 “หนงสอท น.2287/2485 ลงวนท 24 ธนวาคม 2485”.43 “ทน.ว.15/2486 ลงวนท 23 มกราคม 2486” ใน สลค. (2) สลค.3.22.1/9 การตรวจคนประเพณก�าหนดหนาท พระมหากษตรยภายใตระบอบรฐธรรมนญ (ปรบปรงระเบยบ วธการ และการขอเฝา) (4 ธนวาคม 2483 - 5 เมษายน 2488).

TU Archives.indd 90 5/5/12 3:14 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 91

รฐพธ ไดแก 1) รฐพธพชมงคล 2) รฐพธเปดประชมสมยสามญสภาผแทนราษฎร 3) รฐ

พธฉลองรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย44

ในสวนของการแกไขเพมเตมพระราชพธนน ตามประกาศระบวาแลวแตจะทรงพระกรณา 

ขณะทการแกไขเพมเตมรฐพธทพระมหากษตรยเปนประธานท�าไดโดยมตคณะรฐมนตรน�าความกราบ

บงคมทล  เพอทรงอนญาต  นอกจากนในระเบยบนยงระบวา  หากรฐพธทพระมหากษตรยทรงเปน

ประธาน  ถาพระมหากษตรยไมเสดจหรอคณะผส�าเรจราชการแทนพระองคไมไป  ใหนายกรฐมนตร

เปนประธานแทน45

ส�าหรบการเขาเฝาของคนไทย  ตามประกาศกระท�าไดโดยตดตอกบราชเลขานการใน

พระองค  เมอราชเลขานการในพระองครบค�าขอพบ  ใหปรกษาหารอกบเลขาธการนายกรฐมนตรเพอ

จดการพจารณาตกลงตอไป สวนการเขาเฝาของชาวตางประเทศ กระท�าโดยตดตอเจาหนาทกระทรวง

การตางประเทศ  เมอกระทรวงการตางประเทศไดรบค�าขอแลว  หากเปนการพบตามระเบยบประเพณ

ใหตดตอราชเลขานการในพระองคจดการพบได หากเปนกรณพเศษใหกระทรวงการตางประเทศปรกษา

หารอกบเลขาธการนายกรฐมนตร เมอเหนสมควรใหพบไดจงใหแจงไปยงราชเลขานการในพระองคเพอ

จดการเขาพบตอไป46

จากขอมลขางตนกลาวไดวา  ปจจยส�าคญทมผลตอการก�าหนดระเบยบแบบแผนของ

สถาบนพระมหากษตรยในสมยรฐบาลจอมพล  ป.  นาจะเกยวของกบปจจยทางการเมองเปนส�าคญ 

เนองจาก จอมพล ป. พยายามจ�ากดบทบาทของสถาบนพระมหากษตรยไมใหมบทบาททางการเมองใด ๆ

ทอาจจะขดแยงกบบทบาทผน�าแหงชาตของตน ดงสะทอนไดจากการปรบปรงระเบยบการพธการและ

การขอเฝาวาถกรเรมจากตวจอมพล ป. เองโดยมกลไกของรฐบาลทงคณะกรรมการกฤษฎกา ทปรกษา

นายกรฐมนตร และส�านกพระราชวงคอยสนบสนนตามบญชาของจอมพล ป.  ขณะทบทบาทของคณะผ

ส�าเรจราชการ ฯ ซงเปนตวแทนอยางเปนทางการของสถาบนพระมหากษตรยนนแทบไมมบทบาทในการ

ปรบปรงระเบยบดงกลาว เนองจาก ไมปรากฏเอกสารโตตอบระหวางรฐบาลกบคณะผส�าเรจราชการ ฯ

นอกจากน เมอพจารณาประเดนททางคณะกรรมการปรบปรงระเบยบขางตนใหความส�าคญนอกเหนอ

จากการจ�าแนกพธการใดบางทควรทลเชญพระมหากษตรยเปนประธาน  คอ  การพจารณาวาผ ใดม

อ�านาจในการตดสนใจตอการขอเฝาพระมหากษตรยหรอคณะผส�าเรจราชการแทนพระองค ซงประเดน

เหลานสะทอนการจ�ากดพระราชอ�านาจของสถาบนพระมหากษตรยในสมยรฐบาลจอมพล ป. หรอ

รฐบาลคณะราษฎรไดเปนอยางด โดยรฐบาลจะมบทบาทส�าคญในการวางแบบแผนใหสถาบนพระมหา-

กษตรยมพระราชอ�านาจแตเพยงพธการหรอเปนเพยงสญลกษณเทานน ขณะเดยวกน การตดสนใจใด ๆ

ของสถาบนพระมหากษตรยจะตองอย ภายใตการควบคมของรฐบาลอนเปนบทบาททเหมาะสมของ

สถาบนพระมหากษตรยภายใตรฐธรรมนญในรชสมยพระเจาอยหวอานนทมหดล 

44 “ประกาศส�านกพระราชวง เรองระเบยบพธการและการขอเฝา” ใน ราชกจจานเบกษา ตอนท 23 เลม 60 (20 เมษายน 2486).45 “ประกาศส�านกพระราชวง เรองระเบยบพธการและการขอเฝา” ใน ราชกจจานเบกษา (20 เมษายน 2486).46 “ประกาศส�านกพระราชวง เรองระเบยบพธการและการขอเฝา” ใน ราชกจจานเบกษา (20 เมษายน 2486).

TU Archives.indd 91 5/5/12 3:14 AM

TU Archives.indd 92 5/5/12 3:14 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 93

สงคมไทยเรมมธนบตรใชอยางเปนทางการเมอ พ.ศ. 24451

หรอราว  110  ปทผานมา  จวบจนปจจบนเรามธนบตรทประกาศใชจ�านวนทง

สน 16 แบบ โดย “ธนบตรแบบสบหก” เพงน�าออกใชเพยงชนดราคา 50 บาท 

เมอวนท  18  มกราคม พ.ศ.  2555  และในจ�านวน  16  แบบ  ยงจ�าแนกออกไป

อกหลายรน  หลายชนดหลายราคา บางยคยงมแบบพเศษเพมอกหลายแบบ  โดยแตละแบบกมรปราง

หนาตา สสน และลวดลายทแตกตางกน

ในฐานะทอย ในแวดวงการออกแบบ  ผเขยนมความเหนวา  ธนบตรเปนของใชในชวต

ประจ�าวนทนาสนใจควรคาแกการน�ามาศกษาวเคราะหในเชงการออกแบบมากทสดชนดหนง โดยเฉพาะ

อยางยง ในแงมมการออกแบบธนบตรทสมพนธกบความเปลยนแปลงทางสงคมและการเมอง 

แตทผานมา  งานศกษาเกยวกบธนบตรไทย  (ซงมอย ไมนอย)  กลบเนนศกษาเพยง  2 

ประเดนคอ  ถาไมในเชงประวตศาสตรวามก�าเนด พฒนาการ ตลอดจนความเปลยนแปลงอยางไรบาง

จากอดตถงปจจบน2  กเนนทการรวมรวมขอมลธนบตรแตละแบบแตละรนวามรปรางหนาตา  เทคนค

1 ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002,(กรงเทพฯ: ธนาคารแหงประเทศไทย, 2545), หนา 43.2 ตวอยางงานศกษาในแนวทางน อาท หลวงบรบาลบรภณฑ, “ปาฐกถา เรอง เงนตราสยาม (ธนบตร),” ใน ต�านานเงนตราและปาฐกถาเรองเงนตราสยาม (ธนบตร) (พระนคร: กรมศลปากร, 2504), หนา 21-39., เฉลม ยงบญเกยรต, เรองธนบตรไทย (พระนคร: ธนาคารแหงประเทศไทย, 2515), นวรตน เลขะกล, เบย บาท กษาปณ แบงก (กรงเทพฯ: ส�านกพมพสารคด, 2542), ศร การเจรญด และคณะ, ววฒนาการธนบตรไทย (กรงเทพฯ: ธนาคารแหงประเทศไทย, 2530), และ ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002.เปนตน

ชาตร ประกตนนทการ

ภาพสะทอนทางการเมองรปภาพ ลวดลาย และสญลกษณธนบตรไทย:

TU Archives.indd 93 5/5/12 3:14 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 94

การพมพ  ลายเซน  วนประกาศใช  สสน  ลวดลาย  รปภาพ  หรอรปสญลกษณอะไรบาง3  เพยงเทานน 

โดยละเลยมตทางสงคมและการเมองบนลวดลายธนบตรไปอยางนาเสยดาย

หลายคนหยบใชธนบตรทกวนจนชนตา มองลวดลายสญลกษณทปรากฏอยางผาน ๆ  และ

ไมร สกถงนยใด ๆ   ทแฝงอย  หลายคนมองสงเหลานวาเปนเรองหลกการสากลในการออกแบบทไมวา

สงคมไหนกไมแตกตางกน  เชน  ตองใชรปใบหนาประมขแหงรฐ  บคคลส�าคญ  และโบราณสถานของ

ชาต มาเปนองคประกอบหลก

แตความเปนจรง ความเชอเหลานมไดเปนเรองสากลแตอยางใด แนนอน การออกแบบ

ธนบตรมเงอนไขบางอยางรวมกนเพอสรางความเชอมนตอตวธนบตร  เชน  เทคนคเฉพาะบางประการ

เพอปองกนการปลอมแปลง  หรอองคประกอบบางอยางทมกจะมรวมกน  เชน  ลายเซนผ มอ�านาจ

รบผดชอบ หมายเลขก�ากบแตละฉบบ เปนตน แตนนกเปนเพยงขอก�าหนดรวมกนเพยงเลกนอยทแทบ

ไมไดมนยส�าคญตอการออกแบบธนบตรแตอยางใด

สงคมไทยมกเชอวา ประเทศทกษตรยด�ารงสถานะสญลกษณประมขแหงรฐ จะตองใชภาพ

ใบหนาของกษตรยเปนองคประกอบหลกบนธนบตรเสมอ  ซงไมเปนความจรง  ขอยกตวอยางประเทศ

เดยวซงคนไทยชอบอางกนนกเวลาพดเปรยบเทยบกบประเทศไทย นนกคอ องกฤษ

ธนบตรประเทศองกฤษไมเคยใชรปกษตรยเปนองคประกอบบนธนบตรเลยจนกระทงเมอ 

ค.ศ. 19604  หรอเมอเพยง  50  ปทแลวมานเองทไดเรมน�ารป  “ควนอลซาเบธท  2”  (Queen  Eliza-

3 ตวอยางงานศกษาในแนวทางน อาท ชาลส สจวต, ธนบตรไทย = Thai Banknotes (กรงเทพฯ: ดานสทธาการพมพ, 2528), พจตร พนพนช, การออกแบบธนบตร (กรงเทพฯ: โรงพมพสวนทองถน กรมการปกครอง, 2521), ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002.) และ สมชาย แสงเงน, คมอธนบตรไทยฉบบทนสมยและสมบรณทสด = Thai Banknotes Catalogue, complete & updated edition (กรงเทพฯ: นวไวเตก, 2548) เปนตน4 อยางไรกตาม หากไมมองธนบตรของประเทศองกฤษโดด ๆ แตมองในแงธนบตรของ “สหราชอาณาจกร” (United Kingdom of Great Britain and Ireland) กตองถอวา เคยมการใชรปใบหนากษตรยมาออกแบบธนบตรบางแลว

[ ซาย: ธนบตรประเทศองกฤษ ป ค.ศ. 1960 อนเปนธนบตรแบบแรกทเรมใชรปราชนอลซาเบธท 2 มาเปนสวนหนงในการออกแบบ ขวา: ธนบตรแบบสบหก ชนดราคา 50 บาท ออกใช พ.ศ. 2555 ]

TU Archives.indd 94 5/5/12 3:14 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 95

beth  II)  มาเปนสวนหนงในการออกแบบ5  ยงเราพจารณาลวดลาย  รปภาพ  และสญลกษณทปรากฏ

บนธนบตรทวโลก  เรากยงจะพบลกษณะทแตกตางในการออกแบบไปอกมากมาย ซงคงไมเหมาะทจะ

น�ามาแจกแจงในบทความน

กำรออกแบบธนบตรกบสงคม

ประเดนส�าคญทยกตวอยางขนมากเพอบอกวา  การออกแบบธนบตรเปนเรองทมอสระ

มากกวาทใครหลายคนคดเอาไว  อยางไรกตาม  ค�าวาอสระมไดหมายถงอสระของผออกแบบในฐานะ

ปจเจกบคคลทจะท�าการเลอกรปภาพ ลวดลาย หรอ สญลกษณใด ๆ  กไดทคดวาเหมาะสมมาใช ทเปน

เชนนกเพราะธนบตรมสถานะเปนเสมอนวตถสญลกษณของชาต ท�าหนาทเปนภาพตวแทนของสงคมซง

ไมตางเลยกบวตถสญลกษณอน ๆ  ของชาต เชน ธงชาต เพลงชาต ฯลฯ 

ดงนน การออกแบบธนบตรจงเปนเรองส�าคญในระดบทอยนอกเหนออ�านาจการออกแบบ

ของใครคนใดคนหนง  แตเปนการออกแบบโดยสงคมและวฒนธรรม  หรอพดอกนยหนงคอ  ธนบตรถก

ออกแบบโดยชดความคด ความเชอ คานยม และอดมการณทครอบง�าสงคม ณ ขณะนน สงนตางหาก

คอตวก�าหนดการออกแบบลวดลายบนธนบตรวาควรเปนแบบใด

ในทศนะสวนตว การออกแบบธนบตร (โดยเฉพาะในสงคมไทย) เปนกระบวนการทแทบ

จะไมแตกตางกนเลยกบกระบวนการออกแบบชดความทรงจ�าทางประวตศาสตรแหงชาต

ความทรงจ�าทางประวตศาสตรแหงชาต หากกลาวอยางยอ เกดขนจากการเลอกหลกฐาน

บางอยางขนมาจากกองหลกฐานมหาศาลในอดต  จากนนน�ามาเรยงรอยและล�าดบความเขาหากนดวย 

“โครงเรอง”  (Plot)  บางอยางตามแตอคต  จดยน  และอดมการณของ  “ผสราง”6  โดยน�าเสนอผาน

เครองมออนหลากหลาย เชน งานเขยนทางประวตศาสตร ต�ารา ละคร ภาพถาย การตน นทรรศการ 

โฆษณา ฯลฯ และปลกฝงตอเนองผานกาลเวลาอนยาวนาน จนในทสด ชดความเชอนไดเปลยนสถานภาพ

จากการเปนเพยงความเชอบนอคต จดยน และอดมการณบางอยาง กลายเปนสจธรรมเพยงหนงเดยว

ทเกยวกบอดตของชาตหรอของสงคมนน ๆ  

การออกแบบชดความทรงจ�าทางประวตศาสตรแหงชาต  “ผ สราง”  กมไดหมายถง

ปจเจกบคคล  แตหมายถง  ตวความคด  ความเชอ  คานยม  และอดมการณทมอ�านาจครอบง�าสงคมอย 

ณ ขณะนน ๆ  ทเขามาเปนตวก�าหนดบงคบวา อะไรคอสงทเราควรจดจ�า อะไรไมควรจ�า อะไรควรถก

อาท พระเจาจอรชท 2, พระเจาจอรชท 3 และ พระเจาจอรชท 4 ทเคยปรากฏอยบนธนบตรของสกอตแลนดบางแบบ เปนตนแตกระนน รปใบหนากษตรยกมใชกฎเกณฑตายตวทตองมเสมอในการออกแบบธนบตรของสหราชอาณาจกรแตอยางใด แมกระทงในปจจบน5 V. H. Hewitt and J. M. Keyworth, As Good as Gold: 300 Years of British Bank Note Design (London: British Museum Publications Ltd, 1987), p.126. 6 ดรายละเอยดเพมใน ธงชย วนจจะกล, “เรอง, ล�าดบเรอง, และโครงเรอง กบความรประวตศาสตร,” จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร, ฉบบท 12 (มถนายน 2551 – พฤษภาคม 2552): 6-21.

TU Archives.indd 95 5/5/12 3:14 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 96

ยกยอง และอะไรควรถกประณาม 

การออกแบบธนบตรกมลกษณะทไมแตกตางกนเลยในสาระส�าคญ

กรณของไทย เมอคดสรางธนบตรชดใหม จะมการก�าหนดแนวคดหลกของชดขนมา เชน 

ชดฉลองกรง  200 ป  หรอ  ชดมหาราช  เปนตน7  ซงสวนนจะท�าหนาทเสมอน “โครงเรอง”  (Plot)  ท

คมแนวทางในการออกแบบ  จากนนกจะเขาส กระบวนการออกแบบคดเลอกรปภาพ  ลวดลาย  และ

สญลกษณตาง ๆ   (เปรยบไดกบการเลอกหลกฐานทางประวตศาสตรเพอมาสนบสนนโครงเรองทตงเอา

ไว)  เพอใชประกอบในการออกแบบ  ซงการเลอกลวดลายอะไรหรอไมเลอกลวดลายอะไรกจะสมพนธ

กบอดมการณทก�าลงครอบง�าสงคม ณ ขณะนนเชนเดยวกน 

ในการศกษาประวตศาสตร  เปนทยอมรบวา  หากเราศกษาวธการเลอกหลกฐานอะไร

ไมเลอกหลกฐานอะไร วเคราะหการเลอกโครงเรองแบบไหน ไมเลอกโครงเรองแบบไหนทมาท�าหนาท

เปนตวเชอมโยงหลกฐานตาง ๆ  จนกลายมาเปนชดความทรงจ�าทางประวตศาสตร เรายอมสามารถเขาใจ

สภาพสงคมทอยเบองหลงการออกแบบชดความทรงจ�าทางประวตศาสตรนน ๆ  ได

ฉนใดกฉนนน  การศกษาลวดลายบนธนบตรทมกระบวนการไมตางกน  จงอาจน�าเราไป

สความเขาใจสภาพสงคมเบองหลงตวธนบตรไดเชนเดยวกน แนนอน  ลวดลายธนบตรคงไมมศกยภาพ

มากเทยบเทา  แตอยางนอย  ในฐานะของการเปนเครองมอชวยเสรมความเขาใจมตทางสงคมในแงมม

ตาง ๆ  เพมขน คงจะสามารถท�าได 

แลวธนบตรจะชวยเสรมใหเราจะเขาใจมตทางสงคมในแงไหนบาง 

จะตอบค�าถามน กตองเขาใจบทบาทของลวดลายบนธนบตรทมตอสงคมวาคออะไร

จากการศกษาทผานมาท�าใหผเขยนคดวา ลวดลายบนธนบตร หากไมมองในแงประโยชน

ใชงาน เชน ปองกนการปลอมแปลง แยกแยะชนดราคาทตางกน ฯลฯ แตมองในแงบทบาททางสงคม 

ตวมนคอวตถทท�าหนาทคลายสอสารมวลชนทคอยสอสารความคด ความเชอ คานยม และอดมการณ

บางอยางของสงคมนน ๆ  ใหแกผใช ซงในแตละสงคมกมลกษณะทตางกนออกไป แตถากลาวเฉพาะใน

สงคมไทย หนาทส�าคญของธนบตรไทยในการสอสารกบผใชสอย ผเขยนคดวามหนาทหลกอย 2 ประการ

หนง  หนาทในการแสดง  (รวมถงตอกย�า)  อตลกษณหรอตวตนของชาต  ของสงคม  ของ

ผคน และของวฒนธรรมทตวธนบตรนน ๆ  ถกใชหมนเวยนอยทกวน ๆ  

สอง หนาทในการผลตซ�าอดมการณทางการเมองทชนชนปกครองในสงคมนน ๆ  ตองการ

ใหผใชสอยธนบตรอยทกววนไดรบร ซมซบ ตระหนกถง และสมาทานความเชอเหลานนอยตลอดเวลา 

และส�าหรบผ ทมองธนบตรเปนเพยงธนบตรทมหนาทแคในเชงประโยชนใชสอยโดยไม

ตระหนกถงนยทางการเมอง  อยากใหลองพจารณากรณววาทะในโลกออนไลนเมอไมนานมานทเกดขน

กบลวดลายบนธนบตรชนดราคา  50  บาทแบบใหมทมขอวจารณใหญโตเรองการไมมตราสญลกษณ

ราชวงศจกรปรากฏอยบนตวธนบตร ประเดนนถกน�าไปขยายความลกลามใหญโตในสงคมออนไลน จนถง

7 ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002, หนา 259, 267.

TU Archives.indd 96 5/5/12 3:14 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 97

ขนาดทธนาคารแหงประเทศไทยจะตองออกจดหมายชแจงอยางเปนทางการเพอระงบกระแสดงกลาว8

กรณนชวยท�าใหเราเหนถงพลงทางการเมองของลวดลายบนธนบตรในบรบทสงคมไทยอยางชดเจน 

ผเขยนไมมทงหลกฐานและความรทมากพอในระดบทจะสรปแบบเหมารวมวา ลวดลาย

ธนบตรทวโลกลวนมนยทางการเมอง  แตอยางนอยกคงไมมใครสามารถปฏเสธนยทางการเมองของ

ธนบตรไทยไดอยางแนนอน

และดวยความเขมขนของนยทางการเมองบนธนบตรไทย  จงเปนทมาของบทความน 

ซงมเปาหมายเพอมองภาพความเปลยนแปลงในเชงความคด  ความเชอ  คานยม  และอดมการณทาง

การเมองของสงคมไทยผานความเปลยนแปลงรปแบบและลวดลายบนธนบตร

อยางไรกตาม  บทความนมขอจ�ากดหลายอยาง  อาท  การเขาถงขอมลชนตนทงในเชง

เอกสารและตวบคคลทเกยวของกบการออกแบบธนบตรซงถอวาเปนเอกสารและบคลากรภายใน

หนวยงานทคอนขางเขาถงไดยาก  ขอจ�ากดในดานเทคนควธการออกแบบซงถอวามลกษณะเฉพาะตว

สง และขอจ�ากดในเรองเวลา ฉะนน บทความนจงเปนเพยงขอสงเกตเบองตนบางประการ โดยหวงวา

จะน�าไปสการศกษาวเคราะหอยางลกซงจากใครกตามตอไปในอนาคต

ธนบตรยคแรก: กำรคำ เมองทำ และควำมศวไลซ

ธนบตรในสงคมไทยเกดขนเพอสนองตอบตอความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจรปแบบใหม

ทขยายตวเพมมากขนตงแตราวตนพทธศตวรรษท  25  สยามกาวเขาสยคใหมทตองปรบตวเองในทก

ดาน  กลาวเฉพาะในดานเศรษฐกจ  สยามกลายเปนสวนหนงของเศรษฐกจโลกภายใตระบบอาณานคม

ทมมหาอ�านาจตะวนตกเปนผก�าหนดบทบาท  ความพยายามกาวใหทนความเปลยนแปลงนของสยาม

ไดท�าใหกรงเทพฯ  เปลยนจากเมองแบบจารตอนศกดสทธมาเปนเมองทาการคานานาชาตในระบบ

เศรษฐกจแบบอาณานคม9

เศรษฐกจการคารปแบบใหม ท�าใหระบบเงนตราแบบโบราณของสยามไมสามารถรองรบ

ความเปลยนแปลงทเกดขนได  น�ามาสการปรบปรงระบบมาตราของเงนตรา  และการรเรมทจะน�าเงน

กระดาษเขามาใชเปนสอกลางใหมในระบบเศรษฐกจการคา โดยเรมตนจาก หมาย, ใบพระราชทานเงน

ตรา, อฐกระดาษ, บตรธนาคาร, เงนกระดาษหลวง จนพฒนามาสรปแบบของธนบตรในทสด10

ธนบตรแบบแรกซงเรยกกนวา “ธนบตรแบบหนง” ประกาศใชเมอ 7 กนยายน พ.ศ. 2445 

8 ดรายละเอยดประเดนววาทะดงกลาวเพมใน “ธปท.ออกประกาศชแจงกรณธนบตร 50 บาทแบบใหม ไมมตราราชวงศ,” ASTVผจดการออนไลน [online] วนท 2 มนาคม พ.ศ. 2555 จาก http://www.manager.co.th/StockMarket/ViewNews.aspx?NewsID=9550000028286 (เขาถงเมอวนท 5 มนาคม พ.ศ. 2555)9 ดรายละเอยดเพมใน Chris Baker and Pasuk Phongpaichit, A History of Thailand, [Cambridge: Cambridge University Press, 2005]: 81-104. 10 ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002, หนา 9-45.

TU Archives.indd 97 5/5/12 3:14 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 98

พมพทบรษท โทมส เดอ ลา ร (Thomas de la Rue) ประเทศองกฤษ ออกแบบเปนธนบตรหนาเดยว 

ม 5 ชนดราคาคอ 5, 10, 20, 100, และ 1000 บาท ลกษณะส�าคญจะปรากฏ “ตราแผนดน” อยตรง

กลางดานบน มมทงสมเลขไทยและเลขอารบคแสดงราคา มการออกแบบลายกรอบลอมรอบตวธนบตร

เปนลวดลายฝรง  หมวดอกษรและเลขหมายไทยอย ขางขวา  หมวดอกษรโรมนและเลขหมายอารบค

อยขางซาย  ใตหมวดเลขหมายมวนเดอนปแหงธนบตร  ถดลงมามลายมอชอเจาพนกงานและเสนาบด

กระทรวงพระคลงมหาสมบต มการใชลายน�าในเนอกระดาษเปนรปไอยราพต และตวอกษรวา “รฐบาล

สยาม GOVERNMENT OF SIAM”11 นอกจากน ยงบอกราคาดวยภาษาจนทขอบดานซาย และภาษา

มลายทขอบดานขวา12

หากธนบตรคอหนงในวตถสญลกษณทท�าหนาทแสดงอตลกษณและตวตนของสงคมนน ๆ

“ธนบตรแบบหนง”  กคอการแสดงออกซงตวตนของสยามใหมอนทนสมย  เตมไปดวยความศวไลซท

ตดขาดออกจากแบบแผนจารตประเพณตาง ๆ  

รปภาพ  ลวดลาย  และสญลกษณแบบจารตไมมปรากฏใหเหนในธนบตรชนดน  แมจะม

รป “ไอยราพต” เหลออยแตกถกก�าหนดใหเปนเพยงลายน�าทไมสามารถมองเหนไดอยางชดเจน สวน

ลวดลายและรปภาพทเหลอลวนแลวแตเปนสมยใหมทงสน ไมวาจะเปน “ตราแผนดน” ทออกแบบขน

ใหมเมอ พ.ศ. 241613 โดยเลยนแบบมาจาก “ตราอารม” (Coat of Arms) ซงเปนตราราชวงศกษตรย

หรอตระกลขนนางในยโรป ตลอดจนลายกรอบทลอมรอบธนบตรกเปนลายฝรง

การทตองไปพมพธนบตรยงตางประเทศมใชเหตผลทท�าใหลวดลายบนธนบตรตองเปน

ลายฝรงแตอยางใด ดงจะเหนตอไปขางหนาวา แมจะพมพทตางประเทศ ธนบตรยคหลงกสามารถบรรจ

11 ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545= Century of Thai Banknote: 1902-2002, หนา 45-47.12 ชาลส สจวต, ธนบตรไทย = Thai Banknotes, หนา 22.13 ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002, หนา 35.

[ ซาย: ตราอารมแผนดน สมยรชกาลท 5 ขวา: ธนบตรแบบหนง รน 1 ชนดราคา 100 บาท สมยรชกาลท 5 ]

TU Archives.indd 98 5/5/12 3:14 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 99

ลวดลายและรปภาพแบบประเพณไทยลงไปได  แตท  “ธนบตรแบบหนง”  เตมไปดวยรปภาพลวดลาย

แบบฝรงนนกเปนเพราะชนชนน�าสยามสมยรชกาลท  5  ตองการทจะสอสารความศวไลซแบบยโรปให

ปรากฏ  เพอแสดงใหทกคนเหนวาสยามเจรญไมนอยหนานานาอารยประเทศ  ซงธนบตรกเปนวตถชน

หนงทท�าหนาทสอแสดงความศวไลซน 

หากมองเทยบกบเงนกระดาษทเรยกวา  “หมาย”  ซงถกผลตสมยรชกาลท  4  จะพบ

ความแตกตางชดเจน  เพราะ  “หมาย”  แมจะเปนวตถสมยใหมยคนนเชนกน  แตการออกแบบกลบคง

หลงเหลอสญลกษณแบบประเพณอย คอนขางมาก  ทงตรา  “พระราชลญจกรรปพระแสงจกร”  และ 

“รปพระมหาพชยมงกฏ”  (ในขนาดทคอนขางใหญดวย)  แตสญลกษณทางประเพณเหลานไมเหลอให

เหนใน “ธนบตรแบบหนง” 

ความพเศษของ  “ธนบตรแบบหนง”  อกประการคอ  ปรากฏตวอกษรภาษาตาง ๆ  ถง  4 

ภาษา คอ ไทย องกฤษ จน และตวอกษรอาหรบภาษามลาย ซงจะไมปรากฏใหเหนในธนบตรหลงจากน

ลกษณะดงกลาวสะทอนถงหนาทของธนบตรยคแรกทมงจะสอสารกบประชากรนานาชาต

ทเดนทางเขามาท�าหนาทกลจกรขบเคลอนสงคมเศรษฐกจสยามสมยปลายรชกาลท  5  ทขยายตวมาก

นบตงแตการท�าสนธสญญาเบาวรงเมอ  พ.ศ.  2398  ความเปลยนแปลงนท�าใหกรงเทพฯ  แสดงตวตน

ของความเปนเมองทานานาชาตทเตมไปดวยผคนหลากหลายชาตพนธ  แตเปนความหลากหลายท

แตกตางไปจากสงคมจารต

เงนกระดาษยคกอนหนา เชน “หมาย” สมยรชกาลท 4 (ออกใชเมอป พ.ศ. 2396 กอน

ท�าสนธสญญาเบาวรง) ปรากฏภาษานานาชาตเชนเดยวกน และมมากถง 12 ภาษา คอ ไทย จน ละตน 

องกฤษ ฮนด มลาย  เขมร พมา รามญ ลาว บาล และ สนสกฤต14 แตทเปนเชนนนกดวยเหตผลแบบ

จารต 

ความเปนนานาชาตใน  “หมาย”  สมยรชกาลท  4  ออกแบบขนเพอสะทอนคตนยมแบบ

เกาทกษตรยตองการแสดงใหเหนถงคนหลากหลายชาตพนธทเขามาพงพระบรมโพธสมภาร เพอสอถง

พระบารมและความเปนจกรพรรดราช ดงจะเหนวา  มภาษาบาลและสนสกฤตทแทบจะไมมประโยชน

ในมตทางเศรษฐกจเลยบรรจอยใน “หมาย” สมยรชกาลท 4 ดวย

แตในบรบทของการออกแบบธนบตรแบบหนง  (ปลายรชกาลท  5)  ซงยคสมยแหงคตวา

ดวยจกรพรรดราชโดยการอางผานสญลกษณของการเปนอาณาจกรทประกอบไปดวยคนหลากหลาย

ชาตพนธ นน  ไดจบสนลงไปแลว  อกทงคนตางชาตในยคสมยใหมน  สวนใหญคอคนในบงคบตางชาต

ทอย นอกพระราชอ�านาจกษตรยสยาม  ฉะนนการอางความเปนนานาชาตเพอสรางเสรมพระบารมจง

เปนเรองพนสมย

ตวอกษรนานาชาตทปรากฏบนธนบตรจงเปนการสะทอนมตทางเศรษฐกจการคา  และ

ความเปนเมองทานานาชาตของกรงเทพฯ ในยคเศรษฐกจแบบอาณานคม 

14 ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002, หนา 15.

TU Archives.indd 99 5/5/12 3:14 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 100

ยนยนไดจากเหตผลวาท�าไมตองเปนตวอกษรไทย องกฤษ จน และมลาย เทานนทปรากฏ

บนธนบตร เพราะวามนสมพนธกบจ�านวนประชากรกลมชาตพนธหลก ๆ  ในกรงเทพฯ ณ ชวงเวลานน 

โดยจากหลกฐานการส�ารวจส�ามะโนประชากรในป พ.ศ. 2426 เหนไดชดวา 4 อนดบแรกของประชากร

กรงเทพฯ  คอ  คนไทย  รอยละ  50,  คนจน  รอยละ  38,  คนแขกและมาเลยซงนาจะสอสารดวยภาษา

มลาย รอยละ 5, และคนฝรง รอยละ 115 และนอกจากจะเปนประชากรทมากทสด 4 อนดบแรกแลว 

4 ภาษานยงเปน 4 ภาษาหลกทท�าหนาทขบเคลอนเศรษฐกจในยคสมยดงกลาวอกดวย 

ลวงมาถงป  พ.ศ.  2461  ในสมยรชกาลท  6  มการประกาศใช  “ธนบตรแบบหนง”  เพม

อก 2 ชนดราคา คอ 1 บาท และ 50 บาท หนาตาโดยรวมมความคลายคลงกบ “ธนบตรแบบหนง” 

ทออกใชในรชกาลกอน อยางไรกตามมความแตกตางบางประการบนธนบตรทสะทอนใหเหนบรบททาง

สงคมและการเมองทเปลยนแปลงไปในสมยรชกาลท 6 

ธนบตรชำตนยมสมยสมบรณำญำสทธรำชย

ความแตกตางส�าคญของ “ธนบตรแบบหนง” ชนดราคา 1 บาท และ 50 บาท ทประกาศ

ใชสมยรชกาลท 6 คอ “ตราแผนดน” ถกเปลยนจาก “ตราอารม” เปน “ตราพระครฑพาห” และบน

ธนบตรไมมการพมพตวอกษรแสดงราคาในภาษาจนและมลายอกตอไป 

ความเปลยนแปลงนเกยวของกบการเกดขนของความคดชาตนยมและมโนทศนวาดวย

ความเปนไทย

เปนทรบรวา รชกาลท 6 ทรงเปนกษตรยทน�าความคดชาตนยมและความเปนไทยเขามา

ใชเปนอดมการณส�าคญในรชสมยและในทกปรมณฑลทางสงคม เพอสรางความชอบธรรมและเสถยรภาพ

ทางการเมอง พระองคทรงเนนเรอง “ความเปนไทย” และอดมการณ “ชาต ศาสนา พระมหากษตรย” 

ขนมาเปนแกนแกนของนโยบายทางการเมอง พรอมกนนน พระองคทรงเรมกลาวโทษ “ความศวไลซ” 

แบบชาวยโรปทสยามพยายามกาวไปใหถงมาโดยตลอดในรชกาลทผานมา  อาท  ทรงเคยบนทกไววา 

“.....ความเจรญ  (ซวไลเซชน) ของชาวยโรปเปนสงซงไดฆาชาตทออนแอมาแลวมาก.....เรานกกลวโรค 

“ซวไลซ” นและยงกวาโรคอน.....”16

เฉพาะในปรมณฑลทางศลปวฒนธรรม  พระองคทรงกลาวโทษความหลงใหลไดปลมกบ

ศลปะตะวนตกของพระราชบดา  และทรงเลอกทจะยอนกลบไปรอฟนงานชางแบบจารตในทก ๆ   ดาน

ทเสอมถอยลงไปอยางมากในสมยรชกาลท  5  ใหกลบมามพนททางสงคมอกครง  พระองคทรงตงกรม

ศลปากรขนมาเพอท�าหนาทท�านบ�ารงงานชางไทย ทรงตงโรงเรยนเพาะชางเพอฝกสอนงานชางไทย และ

ทรงโปรดใหจดงานแสดงศลปหตถกรรมขนเปนประจ�าทกป ฯลฯ ทงหมดนเปนไปเพอตองการประกาศ

15 ดรายละเอยดเพมใน วารณ โอสถารมย และคณะ, รายงานวจยเรอง “ศกยภาพและการพฒนาแหลงทองเทยวทางประวตศาสตร และวฒนธรรมบรเวณเกาะรตนโกสนทร, เสนอตอ สถาบนไทยคดศกษา มหาวทยาลยธรรมศาสตร พ.ศ. 2551” (เอกสารอดส�าเนา), หนา 110.16 พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว, จดหมายเหตรายวนในพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว (กรงเทพฯ: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, 2517), หนา 38-39.

TU Archives.indd 100 5/5/12 3:14 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 101

ใหงานศลปวฒนธรรมแบบจารตเหลานท�าหนาทสญลกษณแหงความเปนไทยอนสงสงและมคณคาไม

นอยหนาศลปวฒนธรรมของยโรป17

เมอยอนกลบมามองธนบตรไทย  ในฐานะทเปนภาพตวแทนสงคม  เรายอมไมแปลกใจท

ธนบตรอนเตมไปดวยลวดลายและรปสญลกษณแหงความศวไลซตามอยางตะวนตกไดเรมถกลดทอน

ลง และแทนทดวยรปสญลกษณไทย 

ในรชสมยของพระองค  ทรงประกาศใหเปลยนสญลกษณตราแผนดนมาเปนรป  “ตรา

พระครฑพาห”  แทนท  “ตราอารม”  ทดเปนฝรงมาก18  ซงการเปลยนนกสงผลสบเนองถงการเปลยน

ตราสญลกษณบนธนบตรชนดราคา 1 บาท และ 50 บาทดวย 

นอกจากน การหายไปของตวอกษรจนและอาหรบภาษามลาย โดยคงเหลอแคภาษาไทย

และภาษาองกฤษ  กสะทอนใหเราเหนถงความคดเรองชาตนยมในสมยนทแสดงออกผานการออกแบบ

ธนบตรไดเชนกน

ระบบเศรษฐกจแบบอาณานคมในสยามแมจะท�าใหการคาและระบบเศรษฐกจสยามขยาย

ตวเปนอยางมาก แตระบบดงกลาวกพวงมาดวยปญหาส�าคญบางอยาง คอ “สทธสภาพนอกอาณาเขต” 

และปญหาวาดวยคนในบงคบตางชาตทไมอยใตพระราชอ�านาจของกษตรยสยาม ซงยงความเจรญทาง

เศรษฐกจขยายตวมากเทาไร  ยงน�ามาซงคนตางชาตทอย นอกพนทพระราชอ�านาจของกษตรยสยาม

มากขนเทานน  ประเดนปญหานขยายตวและถกท�าใหกลายเปนประเดนการเมองอยางชดเจนขนใน

สมยรชกาลท 6 

17 ดรายละเอยดเพมใน ชาตร ประกตนนทการ, การเมองและสงคมในศลปสถาปตยกรรม สยามสมย ไทยประยกต ชาตนยม (กรงเทพฯ: มตชน, 2547), หนา 211-248.18 แมวา “ตราพระครฑพาห” จะเกดขนมาแลวตงแตปลายรชกาลท 5 โดยพระองคโปรดใหสมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ ออกแบบ “ตราพระครฑพาห” ขนใหม แตกมไดใชตราดงกลาวในลกษณะตราแผนดนแตอยางใด ดเพมใน พระยาอนมานราชธน, พระราชลญจกรและตราประจ�าตวประจ�าต�าแหนง (พระนคร: โรงพมพพระจนทร, 2493), หนา 6-7.

[ ธนบตรแบบหนง รน 2 ชนดราคา 1 บาท สมยรชกาลท 6 ]

[ พระครฑพาห ตราแผนดนสมยรชกาลท 6 ]

TU Archives.indd 101 5/5/12 3:14 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 102

คนหลากหลายชาตพนธทเปนคนในบงคบชาวตางชาต  จากทเคยเปนกลไกส�าคญในการ

ผลกดนเศรษฐกจ และเปนทตองการมากในยคกอน  เมอเขาสครงหลงของพทธศตวรรษท  25 กลบถก

มองดวยแวนแหงความคดชาตนยมไทย  คนเหลานกลายเปนตวบอนท�าลายความมงคงของชาต  โดย

เฉพาะคนจน ถกมองวาเปน “ยวแหงบรพาทศ” 

ดวยทศนะดงกลาว  การปรากฏรปสญลกษณอนสอสะทอนไปยงกลมบคคลเหลานนบน

ธนบตร ในทนคออกษรจนและอกษรอาหรบภาษามลาย ยอมเปนสงไมพงประสงคของรฐอกตอไป จาก

รปสญลกษณเพอเปาหมายการสอสารทางการคาเปนหลกไดถกเปลยนมาเปนรปสญลกษณทางการเมอง

ทควรถกคดทง

อาจถามวา  ถาเปนเชนน  ท�าไมไมคดทงภาษาองกฤษไปดวย  ค�าตอบคอ  แมสงคมไทย

จะเกลยดกลวฝรงตะวนตก  แตเรากหลงใหลชนชมและตองการทจะเปนแบบฝรงตะวนตกดวยในเวลา

เดยวกน  อนอาจเรยกวาเปนความรสกแบบทงรกทงชง  แมรชกาลท  6  ในทางหนงจะโจมตความเปน

ฝรง  แตทงชวตของพระองคกด�าเนนไปดวยรปแบบทางวฒนธรรมของฝรงเกอบทงสน แมแตความคด

ชาตนยม  กเปนความคดแบบฝรง  ฉะนนความเปนฝรงตะวนตกจงยงคงเปนรปสญลกษณของอะไรบาง

อยางทเราไมอาจละทงหรอหลกหนไปได 

เราจะยงมองเหนแนวคดเรองความเปนไทยและชาตนยมไทยชดเจนมากขนใน “ธนบตร

แบบสอง” และ “ธนบตรแบบสาม”

“ธนบตรแบบสอง”  เรมใชเมอ  21 กรกฎาคม พ.ศ.  2468 ปลายสมยรชกาลท  6 พมพ

ทบรษท  โทมส  เดอ ลา ร มพมพออกมา 2 รน 6 ชนดราคา  ไดแก 1, 5, 10, 20, 100, และ 1000 

บาท ซงภาพรวมการออกแบบแสดงใหเหนถงสญลกษณทางจารตประเพณทเพมขนอยางมนยส�าคญ

กงกลางธนบตรออกแบบเปน “ลายเฟอง”19  มอกษรไทยขนาดใหญแจงราคาอยภายใน

กรอบสเหลยมทบลายเฟอง เหนอขนไปมค�าวา “รฐบาลสยาม” ใตลงมาเปนลายมอชอเสนาบดกระทรวง

พระคลง ลายกรอบธนบตรเปนลายเฟอง มรปตราแผนดนพระครฑพาหอยมมบนซาย รปไอยราพต (ซง

19 ลายเฟอง เปนลวดลายเรขาคณตทเขยนขนในลกษณะลายเสนตอเนองกนอยางสลบซบซอนเพอใหยากตอการเลยนแบบ การเขยนจะท�าโดยเครองจกรทบงคบปากกาใหเขยนลายไดดวยฟนเฟองขนาดตาง ๆ หลายตว

[ ธนบตรแบบสองดานหนา และดานหลง ออกแบบและน�าออกใชในสมยรชกาลท 6 ]

TU Archives.indd 102 5/5/12 3:14 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 103

เคยเปนเพยงลายน�า20 กลบปรากฏเปนลวดลายบนธนบตร) อยมมลางขวา ทส�าคญคอ ดานหลงธนบตร

พมพเปนรปพระราชพธจรดพระนงคลแรกนาขวญขนาดใหญ21

เหนไดชดวา  ธนบตรไดเปลยนมาใชสญลกษณทางจารตประเพณ  (พระครฑพาห  ไอย-

ราพต และพระราชพธจรดพระนงคลแรกนาขวญ) มากขน ผสมกบลวดลายพนทยงคงเปนลายฝรง และ

แนนอน ไมมตวอกษรภาษาจนและมลายอกตอไป

ตอมาในป  พ.ศ. 2471  (รชกาลท  7)  มความคดทจะเปลยนรปแบบธนบตรใหมอกครง 

โดยคราวน ธนบตรจะเตมไปดวยรปสญลกษณทางจารตประเพณทถกน�าเสนอในฐานะภาพตวแทนแหง

ความเปนไทยอยางชดเจนมากยงขนไปกวาเดม

ธนบตรแบบสาม  มพมพออกมา  2  ร น  โดยร นท  1  มลกษณะส�าคญคอ  มพระบรม

สาทสลกษณของรชกาลท  7  อย ด านซาย22  (เปนจดเรมประเพณการใชรปกษตรย มาพมพเปน

องคประกอบหลกบนธนบตร)  รปครฑพาหอย ด านบนตอนกลาง  บางชนดราคาอย เหนอพระบรม

สาทสลกษณ  รปไอยราพตอย มมลางขวา  ทส�าคญ  ธนบตรแบบนไดเรมน�าภาพศลปวฒนธรรมและ

สถาปตยกรรมไทย  ตลอดจนทศนยภาพตาง ๆ   เขามาเปนสวนหนงของธนบตร  อาท  เรอสพรรณหงส 

วดพระศรรตนศาสดาราม ภาพชมชนรมน�า  และทศนยภาพแมน�าปง  สวนดานหลงธนบตร  ใชภาพวด

20 ธนบตรแบบสองไมมการท�าลายน�า21 ความแตกตางของธนบตรแบบท 2 ระหวางรน 1 กบรน 2 มเพยงการเปลยนขอความดานหนาธนบตรทอยใตค�าวา “รฐบาลสยาม” จาก “สญญาจะจายเงนใหแกผน�าธนบตรนมาขนเปนเงนตราสยาม” มาเปน “ธนบตรเปนเงนทช�าระหนไดตามกฎหมาย”22 สวนรนท 2 ประกาศใชเมอ พ.ศ. 2479 ลกษณะทวไปเหมอนรนท 1 เพยงแตเปลยนพระบรมสาทสลกษณจากรชกาลท 7 เปนรชกาลท 8 แทน (พระองคทรงขนครองราชยแทนรชกาลท 7 ในป พ.ศ. 2477)

[ ธนบตรแบบสาม รน 1 ดานหนาและดานหลง น�าออกใช พ.ศ. 2477 ]

[ ธนบตรแบบสาม รน 2 ดานหนา และดานหลง น�าออกใชพ.ศ. 2479 ]

TU Archives.indd 103 5/5/12 3:14 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 104

พระสมทรเจดยเปนภาพหลก23  สวนลวดลายแบบฝรงยงคงเหลออย  โดยถกออกแบบเปนลวดลายพน

ประกอบบนธนบตร

รปสญลกษณความเปนไทยบนธนบตรยคนเกอบทงหมดลวนแลวแตเปนศลปวฒนธรรม

แบบชนชนสงทรายลอมอย รอบสถาบนกษตรย  ประเพณกเปนประเพณหลวง  สถาปตยกรรมกเปน

พระราชวงและวดหลวง  ซงสะทอนถงนยามความเปนไทยและอดมการณชาตนยมไทยทมแกนกลาง

อยทสถาบนกษตรย24

ธนบตรชำตนยมและรฐธรรมนญนยมยคคณะรำษฎร

ขณะทชนชนปกครองสมยสมบรณาญาสทธราชยสถาปนาอดมการณชาตนยมบนฐานของ

การสรางประวตศาสตรการตอสเพอรกษาเอกราชของชาตโดยกษตรย  และบนฐานของการเรยกรอง

ความสามคคของคนในชาตโดยเนนศนยกลางอยทความจงรกภกดตอกษตรย  หรออาจจะกลาวไดวา 

“ชาต” มคาเทากบ “กษตรย”

ในทศทางตรงกนขาม บรรยากาศทางสงคมยคใหมภายใตระบบเศรษฐกจแบบอาณานคม 

ความพยายามปฏรปประเทศเขาสความเปนสมยใหมในหลาย ๆ  ดานของชนชนน�าสยาม และการแพร

กระจายของความคดชาตนยมสากล  ไดกอใหเกดนยามชาตนยมในอกรปแบบทไมไดหมายถงแคการ

แสดงความจงรกภกดตอกษตรยอกตอไป แตอยบนนยามเรองประชาชน ความกาวหนา ความกนดอยด 

สทธเสรภาพ ความเสมอภาค และอตลกษณอยางใหมมากมายทมไดอางองกบสถาบนกษตรยอกตอไป25

ทงหมดนไดกอใหเกดคนกลมใหมทเรมมองเหน “ชาต” มคาเทากบ “ประชาชน” 

คนกลมนขยายตวมากขน เรมมบทบาททางสงคม และเรมทาทายโครงสรางทางการเมอง

แบบเดม  จนในทสดคนกลมนบางสวนไดรวมตวกนในนาม  “คณะราษฎร”  และรวมกนท�าการปฏวต

เปลยนแปลงการปกครอง  จากระบอบสมบรณาญาสทธราชยมาสระบอบประชาธปไตย  เมอเชาวนท 

24 มถนายน พ.ศ. 2475

การปฏวตน�ามาซงความคด  ความเชอ  คานยม  และอดมการณอยางใหมทเขาแทรก

ตวแทนทชดความคดเดม  ซงความเปลยนแปลงนเกดขนในทกปรมณฑลทางสงคม และแนนอน หนไม

พนทจะตองมาปรากฏใหเหนในการออกแบบธนบตรทเกดขนในยคนเชนเดยวกน

23 ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002, หนา 87-95.24 แมบางชนดราคาจะปรากฏภาพ แมน�าปงและชมชนรมน�าทไมใชศลปะชนสง แตกถอเปนเพยงปรมาณนอยหากเทยบกบรปสญลกษณทงหมด อกทงการพมพธนบตรแบบสามมความลาชามาก ซงกวาทจะประกาศใชจรงกป พ.ศ. 2477 อนเปนชวงหลงการปฏวตเปลยนแปลงการปกครองเปนระบอบประชาธปไตยเรยบรอยแลว ซงในชวงรอยตอทยาวนานพอสมควรน ยอมมความเปนไปไดทจะสงผลตอออกแบบ และอาจจะเปนผลใหเกดมภาพชมชนชาวบานรมน�าปรากฏขนบนธนบตรกเปนได อยางไรกตาม สงนเปนเพยงสมมตฐาน และคงตองรอหลกฐานทชดเจนเพอพสจนอกมาก25 ดรายละเอยดเพมใน Chris Baker and Pasuk Phongpaichit, A History of Thailand, pp. 105-113.

TU Archives.indd 104 5/5/12 3:14 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 105

แมธนบตรแบบแรกทประกาศใชหลงปฏวต  2475 คอธนบตรแบบสาม พ.ศ.  2477 แต

เรายอมไมอาจถอวาธนบตรแบบสามถกออกแบบภายใตอดมการณอยางใหม  เพราะเปนการคดและ

ออกแบบมากอนแลวตงแต พ.ศ. 2471 

ธนบตรแบบแรกภายใตอดมการณใหมหลงการปฏวตคอ “ธนบตรแบบส”  เรมประกาศ

ใชเมอ พ.ศ.  2480 พมพทบรษท  โทมส  เดอ ลา  ร  โดยมทงหมด 5 ชนดราคา  ไดแก  1,  5,  10,  20, 

และ 1000 บาท

ดานหนาออกแบบใหพระบรมสาทสลกษณรชกาลท  8  ทรงเครองแบบจกรอย ด าน

ซาย  รปพระครฑพาหอย กงกลางตอนบน  รปไอยราพตทมมลางขวา  กลางธนบตรเปนภาพโบราณ

สถานส�าคญของชาต  อาท  วดพระสมทรเจดย  พระปฐมเจดย  ปอมมหากาฬ  ภเขาทอง  พระทนง

ดสดาภรมย พระทนงจกรมหาปราสาท และพระปรางค

วดอรณราชวราราม  เหนอภาพเป นตวอกษรค�าว า 

“รฐบาลสยาม”  และ  ตวอกษรแสดงชนดราคา  สวน

ดานหลงออกแบบเปนรปพระทนงอนนตสมาคม  ลอม

รอบดวยกรอบลายเฟอง26

ความเปลยนแปลงส�าคญทเกดขนคอ การ

ปรากฏภาพลายน�าสญลกษณ  “พานรฐธรรมนญ”  ใน

วงกลมพนขาวทขอบดานขวาของธนบตร ซงถอเปนครง

แรกทสญลกษณนถกใชเปนสวนหนงของภาพบนธนบตร

ไทย และจะถกใชออกแบบตอไปบนธนบตรอกหลายแบบหลายรน

พานรฐธรรมนญ  เปนสญลกษณส�าคญยงทสดในยคคณะราษฎร  เพราะเปนสญลกษณ

แหงการเปลยนผานเขาส ยคประชาธปไตย  รฐธรรมนญเปนเอกสารทางการเมองฉบบแรก ๆ   ทกลาว

26 ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002, หนา 105.

[ บน: ธนบตรแบบส รนเปลยนชอประเทศ จากสยามเปนไทยแลว พ.ศ. 2482ลาง: ลายน�ารปพานรฐธรรมนญ บนธนบตรแบบส ]

TU Archives.indd 105 5/5/12 3:14 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 106

วา  “อ�านาจสงสดของประเทศนนเปนของราษฎรทงหลาย”  นอกจากนสญลกษณพานรฐธรรมนญใน

ยคคณะราษฎรยงถกท�าใหมสถานะสงสงและศกดสทธ  เพอสอสารตอประชาชนวา  อ�านาจอธปไตยได

เปลยนมอจากกษตรยมาสประชาชนเปนทเรยบรอยแลว27

นอกจากมลายน�ารปพานรฐธรรมนญ อดมการณประชาธปไตยยงถกแสดงออกผานภาพ

ดานหลงธนบตร  ดงจะเหนวา  ภาพดานหลงถกเปลยนจากวดพระสมทรเจดยมาเปนพระทนงอนนต-

สมาคม  ซงการเปลยนมใชเพอแสดงภาพสถาปตยกรรมตะวนตกอนศวไลซของรชกาลท  5  แตก�าลง

สอสารความหมายของอาคารทประชมสภาผแทนราษฎร อนเปนสญลกษณแทนอ�านาจอธปไตยอนส�าคญ

ยงของประชาชนชนในระบอบประชาธปไตย

เราจะเหนชดวา ธนบตรยคหลงเปลยนแปลงการปกครองไดเปลยนพนทประมาณ 50 % 

ของธนบตรทงหมดมาเพอใชสอสารสญลกษณทางการเมองในระบอบการปกครองใหม 

อย างไรกตาม  การปรากฏภาพพระบรมสาทสลกษณและโบราณสถานส�าคญของ

ชาตทเกอบทงหมดคอวดหลวงและวงหลวงอนเปนงานสถาปตยกรรมทแวดลอมอยกบสถาบนกษตรย

แบบจารต  กแสดงใหเหนถงการประนประนอมระหวางอดมการณในระบอบเกากบระบอบใหมทมได

แตกหกกนอยางเดดขาด 

แตกมธนบตรบางชนดราคาทออกแบบขนในยคนทดจะละเลยรปสญลกษณทางจารตไป

เกอบหมดเชนกน  นนกคอ  “ธนบตรแบบเกา  ชนดราคา  50  สตางค”  ซงแมวาจะประกาศใชจรงเมอ 

พ.ศ. 2491 แตการออกแบบจรง ๆ  ท�าขนตงแตเมอราว พ.ศ. 2483-2484 แลว ทลาชาในการใชเพราะ

ตอมาเกดสงครามโลกครงท  2  ธนบตรแบบนจงตกคางอยทบรษท  โทมส  เดอ ลา  ร จนสนสงครามจง

ไดมการน�ากลบมาใชเมอ พ.ศ. 2491 

“ธนบตรแบบเกา ชนดราคา 50 สตางค” ไมมการใชรปพระบรมสาทสลกษณบนธนบตร 

แตออกแบบใหพานรฐธรรมนญเปนภาพเดนตรงกงกลางแทน ลวดลายทปรากฏลอมรอบพานท�าเปน

ลายเฟ อง  และองคประกอบทางสถาปตยกรรมแบบตะวนตก  สวนดานหลงใชภาพพระสมทรเจดย

ลอมรอบดวยกรอบลายอยางฝรง

ตวอยางนเปนเครองยนยนวา  ธนบตรไทยไมจ�าเปนวาจะตองปรากฏภาพพระบรม-

สาทสลกษณเสมอไปเสมอนวาเปนกฎตายตว  อยางนอย ณ  ชวงเวลาหนงในหนาประวตศาสตรสมย

ใหมของไทยกยนยนขอเทจจรงน

ในเวลาตอมา  เมอมการเปลยนชอประเทศจาก  “สยาม”  เปน  “ไทย”  ตามนโยบาย

ชาตนยมสมย  จอมพล  ป.  พบลสงคราม  เปนนายกรฐมนตร  เมอป  พ.ศ.  2482  รฐบาลจงไดวาจาง

บรษท โทมส เดอ ลา ร พมพธนบตรขนใหมอกรนทหนาตาเหมอนกบ “ธนบตรแบบส” ทงหมด เพยงแต

เปลยนชอประเทศบรเวณกงกลางธนบตรจากค�าวา “รฐบาลสยาม” เปน “รฐบาลไทย” โดยธนบตรรน

27 ดรายละเอยดเพมใน ชาตร ประกตนนทการ, ศลปะสถาปตยกรรมยคคณะราษฎร: สญลกษณทางการเมองในเชงอดมการณ (กรงเทพฯ: มตชน, 2552) .

TU Archives.indd 106 5/5/12 3:14 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 107

นเรมถกน�ามาใชในป พ.ศ. 248228 หรอแทบจะทนททไดมประกาศรฐนยมเรองการเปลยนชอประเทศ

การขนมาด�ารงต�าแหนงนายกรฐมนตรของ จอมพล ป. พบลสงคราม ทมพนหลงมาจาก

ทหาร ประกอบกบบรบทการเมองโลกทเขาสยคสงครามโลกครงท 2 ท�าใหทศทางการเมองไทยทตงอย

บนอดมการณ “รฐธรรมนญนยม” ในชวงแรกหลงปฏวต เรมเปลยนมาสอดมการณ “ชาตนยม” แบบ 

“ทหารนยม”  มากขน ๆ   และจะขนถงจดสงสดเมอไทยไดเขารวมเปนพนธมตรทางทหารกบญป นในป 

พ.ศ.  248529  และภายใตบรรยากาศเชนน  กไดสงผลสะทอนบางประการตอการออกแบบธนบตรเชน

เดยวกน

จากความจ�าเปนในภาวะสงครามทท�าใหไทยขาดแคลนธนบตร  รฐบาลไดตดสนใจพมพ

ธนบตรขนโดยขอความชวยเหลอจากรฐบาลญปนในการจดพมพ ซงถอวาเปน “ธนบตรแบบหา”  โดย

พมพทบรษท  มตซย  บซซน  ไกชา  (Mitsui  Bussan  Kaisha)  ม  7  ชนดราคา  คอ  50  สตางค,  1,  5, 

10, 20, 100, และ 1000 บาท เรมใชเมอ พ.ศ. 248530

รายละเอยดการออกแบบทส�าคญคอ แมจะยงคงปรากฏลายน�ารปพานรฐธรรมนญอย แต

กปรากฏเพยงบางชนดราคาเทานน นอกจากนดานหลงของธนบตรกไดเปลยนภาพจากทประชมรฐสภา

มาเปนวดพระศรรตนศาสดารามแทน ซงสะทอนใหเหนถงความส�าคญของสญลกษณพานรฐธรรมนญ

และระบบรฐสภาทลดนอยลง  โดยสงทมาแทนคอรปสญลกษณทเปนภาพโบราณสถานส�าคญของชาต

28 ชาตร ประกตนนทการ, ศลปะสถาปตยกรรมยคคณะราษฎร: สญลกษณทางการเมองในเชงอดมการณ, หนา 107.29 ดรายละเอยดเพมใน ชาญวทย เกษตรศร, ประวตการเมองไทย 2475-2500=Political History of Thailand 1932-1957 (กรงเทพฯ: มลนธต�าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, 2544), หนา 175-206.30 ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002, หนา 137-138.

[ ซาย: ธนบตรแบบเกา ชนดราคา 50 สตางค ออกแบบเมอราวป พ.ศ. 2484 ]

[ ขวา: ธนบตรแบบหา ชนดราคา 50 สตางค ออกใช พ.ศ. 2485 ]

TU Archives.indd 107 5/5/12 3:15 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 108

อนแสดงถงความเปนไทยบนฐานคด

เรองชาตนยมไทยท เพมสงขนอยางม

นยส�าคญ31

ความคดชาตนยมไทย

ท รนแรงขน  ยงสะท อนให เหนจาก 

“ธนบตรแบบพเศษชนดราคา 1 บาท” 

ประกาศใช เมอ   พ.ศ.  2485  และ 

ธนบตรแบบพเศษชนดราคา  1000 

บาท” ประกาศใชเมอ พ.ศ. 2486 ซงม

ลกษณะพเศษในแงของการออกแบบคอ 

ใช  “ลายไทย”  แบบประเพณมาเปนตว

กรอบลายของธนบตรทงดานหนาและ

ดานหลง เชน ลายดอกจน ลายนองสงห 

ลายกานขด  กบลายเทพพนม  เปนตน32

ซงเขามาใชแทนทลายเฟ องแบบเดม  ซง

ถอวาธนบตรแบบพเศษ 2 ชนดราคาน คอ

ธนบตรแบบแรกทมการใชลายไทยมาเปนองคประกอบส�าคญชดเจนบนธนบตร

อยางไรกตาม บรรยากาศสงครามโลกครงท 2 ทน�าพาประเทศไทยเคลอนไปบนฐานคด

ชาตนยมและทหารนยมกจบสนลงในปลายป พ.ศ. 2488 หลงจากทญปนประกาศแพสงคราม และพรอม ๆ

ไปกบการลาออกและลดบทบาททางการเมองลงของ จอมพล ป. พบลสงครามลงตงแต พ.ศ. 2487 

ผลจากเหตการณน  น�ามาซงบรรยากาศทางสงคมการเมองแบบใหม  บรรยากาศแบบ

เสรนยม และประชาธปไตยแบบเนนแนวทางรฐสภาไดกลบมาเปนคานยมหลกอกครงในสงคมการเมอง

ไทย ภายใตบทบาทโดดเดนทางการเมองของ  ปรด  พนมยงค  (แกนน�าคณะราษฎรและแกนน�าส�าคญ

ของขบวนการเสรไทย ทท�าใหประเทศไทยไมตกเปนประเทศแพสงคราม) ทกาวขนมาแทนท 

ในยคนเองทสงคมไทยเรมหนกลบมาใหความส�าคญกบ “ลทธรฐธรรมนญนยม” อกครง 

มการประกาศใชรฐธรรมนญใหม ฉบบ 2489 ซงถอวามความเปนประชาธปไตยมากกวาทกฉบบทเคย

มมากอน33

สงทนาสงเกตและนาประหลาด คอ ความผนผวนทางการเมองดงกลาวและการหวนยอน

กลบมาของบรรยากาศเสรประชาธปไตยและลทธรฐธรรมนญนยมจะถกแสดงออกแทบจะในทนทบน 

“ธนบตรแบบแปด” ทถกออกแบบขนใหมในชวงน

31 ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002, หนา 139.32 ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002, หนา 185-195.33 ชาญวทย เกษตรศร, ประวตการเมองไทย 2475-2500=Political History of Thailand 1932-1957, หนา 435-450.

[ บน: ธนบตรแบบพเศษ ชนดราคา 1000 บาท ออกใช พ.ศ. 2486 ลาง: ธนบตรแบบพเศษ ชนดราคา 1 บาท ออกใช พ.ศ. 2485 ]

TU Archives.indd 108 5/5/12 3:15 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 109

“ธนบตรแบบแปด” พมพทบรษท ทดอร เพรส (Tudor Press Inc.) สหรฐอเมรกา ม 5 

ชนดราคาคอ 1, 5, 10, 20 และ 100 บาท เรมประกาศและทยอยน�าออกใชเมอ ป พ.ศ. 2489 ลกษณะ

ส�าคญคอ ดานหนาบรเวณมมซาย ท�าเปนพระบรมสาทสลกษณรชกาลท 8 มรปครฑพาหอยมมบนซาย

ไอยาพตอย มมลางขวา  มภาพพระปฐมเจดยและลายรวคลนท�าเปนลายพนทกชนดราคา  ดานหลง

ออกแบบเปนรปพานรฐธรรมนญขนาดใหญ ลอมรอบดวยลายใบไมแบบฝรง34

การกลบมาของลายพานรฐธรรมนญขนาดใหญ ณ  ต�าแหนงกงกลางธนบตร  ทมไดเปน

เพยงลายน�าเหมอนยคกอน และมาพรอม ๆ  กบการหายไปของภาพวดหลวง วงหลวง หรอโบราณสถาน

แหงอน ๆ  เกอบทงหมด คงเหลอไวเพยงภาพพระปฐมเจดยทกถกออกแบบใหเปนเพยงรายรวคลนทไม

โดดเดนชดเจนมากนก  ตลอดจนการหายไปของลวดลายไทยแบบประเพณทงหมดบนธนบตรทกชนด

ราคาทถกแทนทดวยลายฝรงอกครง  สงเหลานคอภาพสะทอนในเชงสญลกษณทแสดงถงบรรยากาศ

ทางการเมองในระบอบประชาธปไตย  บรรยากาศแบบเสรนยม  และลทธรฐธรรมนญนยมทไดกลบเขา

มาเปนความคดหลกในสงคมไทยอกครง 

รปสญลกษณเหลานกนพนทเกอบ 60% ของธนบตร ซงถอวามากกวาธนบตรทกแบบท

ออกใชในสงคมไทย  (ถาจะมมากกวาบางกอาจจะเปน  “ธนบตรแบบ  9  ชนดราคา  50  สตางค”)  นบ

ตงแตไดเปลยนแปลงการปกครองมาสระบอบยประชาธปไตยเมอ พ.ศ. 2475 

อยางไรกตาม “ธนบตรแบบแปด” มอายการใชงานสนมาก  เพยงประมาณ 2 ป  ซงสน

พอ ๆ   กบอายของรฐธรรมนญฉบบ พ.ศ.  2489 ทถกคณะรฐประหารฉกทงไปเมอวนท  8  พฤศจกายน 

พ.ศ. 2490 

ธนบตรชำตนยม กษตรยนยม ตอตำนคอมมวนสต ในยคประชำธปไตยแบบไทย ๆ

หลงรฐประหาร 2490 เพยงประมาณ 1 ปเศษ คอวนท 17 มนาคม พ.ศ. 2491 ไดมการ

ประกาศใช “ธนบตรแบบเกา” ชนดราคา 100 บาท และหลงจากนนไดทยอยประกาศใชชนดราคาอน ๆ

34 ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002, หนา 205.

[ ธนบตรแบบแปด ชนดราคา 100 บาท ออกใช พ.ศ. 2489 ]

TU Archives.indd 109 5/5/12 3:15 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 110

ตามมาจนครบทกชนดราคาในป พ.ศ. 249235

“ธนบตรแบบเกา” มทงหมด 6 ชนดราคา ไดแก 50 สตางค, 1, 5, 10, 20, และ 100 

บาท พมพทบรษท โทมส เดอ ลา ร ธนบตรแบบนมพมพออกมาทงหมด 5 รน มระยะเวลาการใชงาน

นานถง 20 ป36

นอกจากชนดราคา 50 สตางคซงเปนการน�าธนบตรทพมพตกคางอยทโรงพมพตงแตเมอ

ป  พ.ศ.  2484  กลบมาใช  (อธบายไปแลวในหวขอกอนหนาน)  ทกชนดราคาทเหลอออกแบบโดยยอน

กลบไปใชหนาตา “ธนบตรแบบส” เปนตนแบบ โดยมการเปลยนแปลงเพยงพระบรมสาทสลกษณเปน

รชกาลท 9 แทน

เหตผลในการออกธนบตรแบบใหม คอ  ในระยะแรกนน กระทรวงการคลงยงน�าธนบตร

แบบแปดทสงพมพไวในรชกาลท  8  ออกใชหมนเวยน  แตเนองจากมการเปลยนรชกาลใหมแลว  และ

ในพ.ศ. 2490 มการปลอมแปลงธนบตรแบบแปดเปนจ�านวนมาก เพราะพมพเฉพาะลวดลายสพน กอปร

กบพมพออกมาในเวลาอนรบดวนเพอใหมจ�านวนเพยงพอกบการใช จงขาดความประณตในการพมพ 37

จงไดมการอนมตใหท�าการออกแบบธนบตรแบบใหมแทน

พจารณาเหตผล  มหลายสวนทอาจฟงแลวไมคลอยตามนก  อาท  เนองจากมการเปลยน

รชกาลจงออกแบบใหม  ซงไมเปนความจรงเสมอไป  การเปลยนรชกาลอาจท�าเพยงแคเปลยนภาพ

พระบรมสาทสลกษณเพยงอยางเดยว  เชนเดยวกบทท�ามาแลวในชวงรชกาลท  8  ขนครองราชย  ทท�า

เพยงแคเปลยนภาพเปนพระบรมสาทสลกษณของรชกาลท  8  ลงไปบน  “ธนบตรแบบสาม”  โดยไมได

มการเปลยนรปแบบบนธนบตรแตอยางใด

ประเดนทอยากชวนใหคด  ซงนาจะเปนสาเหตส�าคญอยางหนง  (ทเสรมกบเหตผลอยาง

เปนทางการขางตน)  คอ  เพราะ  “ธนบตรแบบแปด”  ปรากฏรปสญลกษณทไมสอดคลองกบบรบท

การเมองไทยหลงรฐประหาร 2490 

เปนททราบกนดวา รฐประหาร 2490 เปนความรวมมอกนระหวางกลมทหารอนรกษนยม

ทเกยวพนกบ  จอมพล ป.  พบลสงคราม กบ  กลมกษตรยนยม  (royalist)  ซงตองการกลบมามอ�านาจ

ทางการเมองอกครง  อนน�ามาซงจดสนสดของอดมการณแบบคณะราษฎร  และเรมตนการรอฟ น

อดมการณอนรกษนยมทมสถาบนกษตรยเปนศนยกลางขนใหมอกครง 

กระนน ความสมพนธระหวางกลม จอมพล ป. พบลสงคราม กบ กลมกษตรยนยม กใช

วาจะราบรนแตอยางใด  เพราะตางฝายตางมเปาหมายทางการเมองเฉพาะตวและไมไดชนชอบอกฝาย

เทาใดนก  ความรวมมอทเกดขนเปนเพยงวาระเฉพาะกจเทานน  พอท�าการรฐประหารเรยบรอยแลว 

การแยงชงอ�านาจกนเองกเกดขนแทบจะในทนท อนน�ามาซงสภาวการณอนไรเสถยรภาพทางการเมอง

35 ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002, หนา 213, 225. 36 ดวยความทมการใชงานยาวนานมากดงกลาวท�าใหสของธนบตรในแตละชนดราคาของธนบตรแบบเกาไดกลายเปน ความรบรหลกของคนไทย และกลายเปนตนแบบของสธนบตรในแตละชนดราคานบตงแตนนมาจนถงปจจบน37 ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002, หนา 209.

TU Archives.indd 110 5/5/12 3:15 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 111

ตลอดระยะเกอบ  10 ปท  จอมพล ป.  ขนเปน

นายกรฐมนตรอกครง38

บรรยากาศทางสงคมการเมอง

ขางตน  ในทศนะผม  คอเบองหลงของหนาตา 

“ธนบตรแบบเกา” ทประกอบไปดวยสญลกษณ

ทประนประนอมซงกนและกน  หรอมองอก

ดานกอาจพดไดวา  เปนการออกแบบพนทบน

ธนบตรทเฉลยรปสญลกษณอนขดแยงกนในเชง

อดมการณ 2 แบบ เอามาใสไวอยดวยกน

ดงทไดอธบายไปเมอหวขอกอน

หนานวา  “ธนบตรแบบส”  อนเปนตนแบบของ 

“ธนบตรแบบเกา”  สามารถแยกรปสญลกษณ

ออกไดเปน 2 สวน สวนละประมาณ 50 % โดย

สวนแรกคอสวนทเกยวของกบการเปลยนแปลง

การปกครอง  เชน ลายน�าพานรฐธรรมนญ และ 

ภาพดานหลงท เป นอาคารรฐสภา  (พระทนง

อนนตสมาคม)  กบสวนทเปนภาพในเชงอนรกษ

นยม  เช น  พระบรมสาทสลกษณ  และภาพ

โบราณสถานทเปนวดหลวงวงหลวง  ดานหนา

ของธนบตร เปนตน ดงนน การกลบมาของหนา 

“ธนบตรแบบส” ในนามของ “ธนบตรแบบเกา” 

จงมเหตผลทสมพนธกบอดมการณทางการเมอง

ไมมากกนอย

ในระยะเวลาตอมา  ภายใตการ-

ต อส แข งกนทางการเมองทผลดกนรกและรบ 

สหรฐอเมรกาไดกลายเปนตวละครส�าคญทเขา

มาก�าหนดผแพชนะบนเวทการเมองไทย 

นโยบายหลกของสหรฐคอการตอ

ตานภยคกคามจากลทธคอมมวนสต  ซงในกรณ

ภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตน  ไทยถอวาเปนฐานทตง

ส�าคญตอนโยบายดงกลาว  และยทธวธส�าคญหนงคอ  การ

38 ดรายละเอยดเพมใน ณฐพล ใจจรง, “การเมองไทยสมยรฐบาล จอมพล ป. พบลสงคราม ภายใตระเบยบโลกของ สหรฐอเมรกา (พ.ศ. 2491-2500)”, วทยานพนธรฐศาสตรดษฎบณฑต สาขาวชารฐศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย ปการศกษา 2552, หนา 62-78.

[ ธนบตรแบบสบ ชนดราคา 100 บาท ออกใช พ.ศ. 2511 ]

[ ธนบตรแบบเกา ชนดราคา 1 บาท ออกแบบหนาตาเหมอน ธนบตรแบบส เรมทยอยออกใช พ.ศ. 2491 ]

TU Archives.indd 111 5/5/12 3:15 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 112

ท�าสงครามจตวทยาตอตานคอมมวนสต โดยสหรฐตองการผลกดนใหสถาบนกษตรยเปนแกนกลางส�าคญ

ในเชงอดมการณในการด�าเนนนโยบายน โดยสรางความตระหนกใหเกดขนกบคนไทยวา ภยคอมมวนสต

จะสงผลรายใหเกดขนตอสถาบนกษตรย จารตประเพณ และเอกราชของไทย39 ซงการด�าเนนนโยบาย

ของสหรฐเชนนท�าใหกลมกษตรยนยมไดเปรยบทางการเมอง  และทายทสดไดน�ามาสการรฐประหาร 

16  กนยายน พ.ศ.  2500  โดย  จอมพลสฤษด  ธนะรชต  อนเปนจดจบบนเวทการเมองอยางถาวรของ 

จอมพล ป. พบลสงคราม

ผลสะเทอนขางตนไดสงผานมาถงหนาตาธนบตรไทยแทบจะในทนท คอ ในการประกาศ

ใช “ธนบตรแบบเกา” ชนดราคา 1 บาท รน 5  เมอ 28 ตลาคม พ.ศ. 2500 หรอเพยง 1  เดอนหลง

รฐประหาร  ลายน�าบนธนบตรจากทเคยเปนรปพานรฐธรรมนญไดถกเปลยนเปนพระบรมสาทสลกษณ

ของรชกาลท  9  แทน40  จากนนธนบตรแบบเการน  5  ในชนดราคาอนกทยอยออกใชและเปลยนภาพ-

ลายน�าไปในแบบเดยวกน  อนถอวาเปนจดสนสดของสญลกษณพานรฐธรรมนญบนธนบตรไทยอยาง

ถาวรเชนกน

การรฐประหาร  2500  น�าประเทศไทยส ยคเผดจการทหารอยางสมบรณ  เปนยค 

“ประชาธปไตยแบบไทย ๆ ”  ทไมตองค�านงถงกตกาขนพนฐานของระบอบประชาธปไตย  ไมตองม

รฐธรรมนญ41  มเพยงความเปนไทย  ความมนคงของชาต  และการตอสกบคอมมวนสตเทานนทส�าคญ

ทสด  ทงหมดเกดขนภายใตบรรยากาศแหงการรอฟนสถานภาพและบทบาทของสถาบนกษตรย  รวม

ถงจารตประเพณตาง ๆ   ในฐานะแกนกลางแหงสญลกษณความเปนชาตและความเปนไทยขนานใหญ

ในทก ๆ  ปรมณฑลทางสงคมและการเมองไทย

“ธนบตรแบบสบ” ทประกาศใชเมอ พ.ศ. 2511 คอจดเรมตนของการเปนภาพสะทอน

บรรยากาศสงคมการเมองไทยยคหลง 2500 ทชดเจน

“ธนบตรแบบสบ” มเพยงชนดราคาเดยวคอ 100 บาท พมพทบรษท  โทมส  เดอ ลา ร

ดานหนามพระบรมสาทสลกษณรชกาลท  9  ทรงเครองแบบจอมทพ  บนพนทด านขวา42  ซงเปน

39 ณฐพล ใจจรง, “การเมองไทยสมยรฐบาล จอมพล ป. พบลสงคราม ภายใตระเบยบโลกของสหรฐอเมรกา (พ.ศ. 2491-2500),” หนา 146-160.40 มขอนาสงเกตในเชงหลกฐานเกยวกบการเปลยนภาพลายน�าจากรปพานรฐธรรมนญมาเปนรชกาลท 9 เลกนอย กลาวคอ ใน หนงสอ 100 ป ธนบตรไทย พ.ศ. 2445-2545 ซงถอวาเปนหนงสอทมความนาเชอถอในเชงขอมลมากทสด ณ ปจจบนจดพมพโดยธนาคารแหงประเทศไทย มการอธบายวา “ธนบตรแบบเกา” รน 5 ชนดราคา 10 บาท ทประกาศใชเมอ 27 มถนายน พ.ศ. 2500 (กอนการรฐประหาร 2500) ไดมการเปลยนภาพลายน�าเปนรปพระบรมสาทสลกษณของรชกาลท 9 แลว แตโดยสวนตวเหนวาไมนาจะเปนไปได การเปลยนแปลงควรจะเกดขนในยคหลงรฐประหาร 2500 ไปแลวมากกวา อยางไรกตาม ประเดนนคงตองมการพสจนยนยนตอไป ซงบทความนไมสามารถจะท�าไดดวยขอจ�ากดหลายประการ41 รฐธรรมนญฉบบ จอมพลสฤษด ธนะรชต ยากทจะเรยกหรอนยามไดวาเปนรฐธรรมนญ เพราะมเพยง 20 มาตรา และเตมไปดวยการใหอ�านาจนายกรฐมนตรอยางลนเกนจนไมอาจเรยกไดวาประชาธปไตย42 ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002, หนา 233.

TU Archives.indd 112 5/5/12 3:15 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 113

ภาพพระบรมสาทสลกษณทมขนาดใหญกนพนทถง  1  ใน  3  ของธนบตร  ในขณะทธนบตรแบบเดม

ทกแบบภาพของกษตรยมกจะกนพนทเพยง  1  ใน  4  เทานน  ลายน�าบนมมดานซายกเปนภาพ

พระบรมสาทสลกษณรชกาลท  9  เชนกน  ภาพดานหลงออกแบบเปนภาพเรอสพรรณหงส  (แทนท

ภาพอาคารรฐสภา)  ขนาดใหญกนพนท  3  ใน  4  ทส�าคญคอ  ลวดลายประกอบบนธนบตรทงหมด  ได

ถกเปลยนจากลายฝรงหรอลายเฟ อง  มาเปนลายไทยแบบประเพณ  ทงนไมนบรวมรปครฑพาหและ

ไอยราพตทปรากฏเสมอมาดวย  ซงทงหมดท�าให  “ธนบตรแบบสบ”  คอธนบตรทออกแบบโดยใชรป

สญลกษณทางจารตประเพณ 100% เปนครงแรก

แนวโนมในการออกแบบขางตนจะยงถกแสดงออกในระดบทเพมสงขน  และผนแปรไป

ตามสถานการณภยคอมมวนสตทถกสรางภาพใหเหนชดขน ๆ   ใกลเขามามากขน ๆ   และนากลวยงขน

เรอย ๆ

“ธนบตรแบบสบเอด” เรมทยอยออกใชเมอ พ.ศ. 2512 มทงหมด 5 ชนดราคา คอ 5, 

10,  20,  100,  และ  500  บาท  โดยถอเปนธนบตรแบบแรกทพมพจากโรงพมพธนบตรในประเทศไทย 

โดยในการออกแบบม นาย เอฟ มาซโน-เบซซ (F. Masino-Bessi) ชาวอตาเลยนเปนผออกแบบ และ

ม นายสนท ดษฐพนธ  ผเชยวชาญดานศลปะและลายไทยจากกรมศลปากรมาชวยใหค�าแนะน�าเพอให

ธนบตรมเอกลกษณไทยมากขน43

การออกแบบ  “ธนบตรแบบสบเอด”  เรยกไดวา  เปนการระดมรปสญลกษณแหงความ

เปนไทยใสเขามาในธนบตรอยางเตมท  ซงสวนตวเหนวา  ในเชงสนทรยภาพเปนการออกแบบทลนเกน

จนแทบไมมชองไฟเอาไวเวนจงหวะหรอทงระยะเลยกวาได 

ดานหนาของทกชนดราคา  มพระบรมสาทสลกษณรชกาลท  9  ทรงเครองบรมขตตย-

ราชภษตาภรณ  ทรงฉลองพระองคครย  มมซายบนเปนรปครฑพาห  ใตลงมาเปนลายน�ารปพระบรม

สาทสลกษณในวงกลมสขาว พนททเหลอออกแบบลายไทยใสเขาไปจนเตมพนท และแนวดานลางของ

ธนบตรออกแบบโดยดงองคประกอบทางสถาปตยกรรมไทย ทเกยวเนองกบภาพหลงธนบตรมาเปนสวน

ประกอบดวย ไดแก เทพนม สงห พญานาค ครฑยดนาค และครฑศลปะลพบร ดานหลงธนบตรออกแบบ

เปนภาพโบราณสถานส�าคญของชาต คอ พระทนงอาภรณภโมกขปราสาท พระอโบสถวดเบญจมบพตร 

เรออนนตนาคราช วดพระศรรตนศาสดาราม และพระปรางคสามยอด

หลงเหตการณ  14  ตลาคม  พ.ศ. 2516  ทนกศกษาประชาชนไดลกฮอขนเพอโคนลม

เผดจการทหารทครองอ�านาจมายาวนานออกไป  และน�ามาซงบรรยากาศเสรภาพและประชาธปไตย

ทเปดกวางมากขน  ซงมาพรอมกบกระแสความคดแบบสงคมนยมและคอมมวนสตทแพรหลายขยาย

ตวมากขนเชนเดยวกน  กระแสเชนนสรางความตระหนกแกกลมกษตรยนยมเปนอยางมาก  และมอง

แนวโนมดงกลาวเปนภยคกคามใหญหลวงตอสถาบนกษตรยทตองปราบปรามใหหมดสนแมวาเผดจการ

ทหารจะลดบทบาทไปหลง  14  ตลา  พ.ศ. 2516  แตอดมการณอนรกษนยมและกษตรยนยมกลบไม

ยอมลดนอยถอยลงตามไปดวย อกทงอาจจะยงดแขงกราวและปาเถอนมากยงขน และทายสดไดน�าไป

สเหตการณปราบปรามและฆาตกรรมหมกลางเมองในเชาของวนท 6 ตลาคม พ.ศ. 2519

43 ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002, หนา 241.

TU Archives.indd 113 5/5/12 3:15 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 114

ภายใตบรรยากาศทกลมกษตรยนยมตระหนกและหวาดกลวตอภยคกคามทมตอสถาบน

กษตรยเชนนเองท  “ธนบตรแบบสบสอง”  ถกออกแบบขน  (ราวป  พ.ศ.  2518)  ภายใตแนวความคด

หลกทเรยกกนวา “ธนบตรชดมหาราช” มทงหมด 3 ชนดราคา คอ  10,  20,  และ 100 บาท  เรมถก

ทยอยน�าออกใชในป พ.ศ. 252144

ทศทางหลกในการออกแบบ คอการน�าเสนอ  “โครงเรอง”  วาดวยกษตรยนกรบทตอส

เพอรกษาเอกราชและความเปนไทยเอาไวจากศตรจากภายนอกทเขามารกราน  และสดทายจบลงดวย

พระบารมของกษตรยทสามารถเอาชนะศตรผรกรานไดทกครง โครงเรองนเสมอนจะเปนการออกแบบ

ทไลลอไปกบสถานการณการเมองทฝายกษตรยนยมผ กมอ�านาจทางการเมองของไทย  ณ  ขณะนน

มองวา  คอมมวนสตคอภยคกคามภายนอกครงใหมทมตอเอกราช  ความเปนไทย  และความมนคงของ

สถาบนกษตรย ในแบบทไมตางจากภยคกคามในอดต 

ทกชนดราคาบนดานหลงธนบตรแบบน   ยกเลกการใช ภาพโบราณสถานหรองาน

สถาปตยกรรมส�าคญของชาต  โดยเปลยนมาอทศพนททงหมดใหแกภาพอนสาวรยของกษตรยมหาราช 

3 พระองค คอ รชกาลท 5, พระเจาตากสน และ พระนเรศวร ซงแตละพระองคไดตอสกบภยคกคาม

ของชาตในแตละยค ไดแก ภยจากลทธลาอาณานคม ภยจากพมาเมอคราวเสยกรงฯ ครงท 2 และ ภย

จากพมาเมอคราวเสยกรงฯ ครงท 1 ซงถอไดวา เปนธนบตรแบบแรกทภาพกษตรยไดขยายพนทเขาส

ดานหลงธนบตร 

สวนพนทด านหนา  มภาพพระบรมสาทสลกษณรชกาลท  9  ทรงเครองแบบจอมทพ 

(เปลยนจากฉลองพระองคครยใน  “ธนบตรแบบสบเอด”)  ซงสอดคลองกบโครงเรองทก�าลงน�าเสนอ

บรรยากาศแหงการตอสท�าสงครามกบภยคกคามของชาตโดยมกษตรยเปนผน�าส�าคญ และทขาดไปไม

ไดคอ  ลายไทยทจะถกออกแบบเปนลายพนประกอบกระจายเตมพนทธนบตรทงดานหนาดานหลงใน

ทกชนดราคา 

44 ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002, หนา 259.

[ ซาย: ธนบตรแบบสบเอด ชนดราคา 20 บาท ออกใช พ.ศ. 2514 ขวา: ธนบตรแบบสบเอด ชนดราคา 500 บาท ออกใช พ.ศ. 2518 ]

TU Archives.indd 114 5/5/12 3:15 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 115

ธนบตรกษตรยนยมยคประชำธปไตย อนมพระมหำกษตรยทรงเปนประมข

ไมกปหลงจากการประกาศใช “ธนบตรแบบสบสอง” สถานการณภยคกคามคอมมวนสต

กหมดลง  อนถอเปนชยชนะทส�าคญอกครงของพลงอนรกษนยมในเวทการเมองไทย  และชยชนะครง

นไดท�าใหสถาบนกษตรยกลายเปนศนยกลางทางสงคม  เศรษฐกจ  วฒนธรรม  และการเมองไทยเพยง

หนงเดยวอยางสมบรณ 

สะทอนใหเหนอยางชดเจนผานการใชค�าเรยกระบบการปกครองของไทยวา  “ระบอบ

ประชาธปไตยอนมพระมหากษตรยทรงเปนประมข”  กนอยางแพรหลาย  ทเปนการสอนยวา  ไมใช

เปนการปกครองระบอบประชาธปไตยทประมขแหงรฐบงเอญเปนกษตรย  แตมนยอนแสดงถงระบอบ

การปกครองอกแบบหนงตางหากออกไป45 ทมศนยกลางอยทสถาบนกษตรย

พ.ศ. 2525  เปนปครบรอบ  200  ปแหงการสถาปนากรงรตนโกสนทรและครบ  200  ป

แหงราชวงศจกร  น�ามาสความคดในการออกแบบ  “ธนบตรแบบสบสาม”  ขนเพอเปนการเฉลมฉลอง 

ซงการออกแบบธนบตรชดนสะทอนถงบทบาทและสถานภาพของสถาบนกษตรยในสงคมไทยดงกลาว

ไดเปนอยางด

45 ดรายละเอยดเพมใน สมศกด เจยมธรสกล, “ความเปนมาของระบอบประชาธปไตยอนมพระมหากษตรยทรงเปนประมข ในฐานะอดมการณราชการ,” กรงเทพธรกจ (24 สงหาคม พ.ศ. 2539).

[ บน: ธนบตรแบบสบสอง ชนดราคา 500 บาท ออกใช พ.ศ. 2521 ลาง: ธนบตรแบบสบสอง ชนดราคา 20 บาท ออกใช พ.ศ. 2524 ]

TU Archives.indd 115 5/5/12 3:15 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 116

“ธนบตรแบบสบสาม”  ม  2  ชนดราคา  คอ  50  และ  500  บาท  ประกาศใชเมอ  พ.ศ. 

2528 และ 2530 ตามล�าดบ ลกษณะส�าคญของชนดราคา 50 บาท มพระบรมสาทสลกษณรชกาลท 9

ทรงเครองแบบจอมทพ สวมทบดวยฉลองพระองคครย อยดานขวาของธนบตร ขนาดใหญราว 1 ใน 3

ของพนท  มลายน�าพระบรมสาทสลกษณทมมซาย  และมตราจกร  สญลกษณประจ�าพระราชวงศ

ปรากฏอยราวกงกลางธนบตร  ซงเปนครงแรกทมการใชตรานในการออกแบบธนบตร  สวนดานหลง

เปนภาพอนสาวรยรชกาลท  7  และพระทนงอนนตสมาคมขนาดใหญ  กนพนทราว  50% มมซายบนม

ตราพระราชลญจกรประจ�ารชกาลท 7 

ชนดราคา  500  บาทดานหลงออกแบบเปนรปอนสาวรยรชกาลท  1  พนหลงเปนภาพ

วดพระศรรตนศาสดาราม ประกอบดวยพระราชลญจกรประจ�าพระองค  สวนดานหนา  มลกษณะใกล

เคยงกบชนดราคา  50  บาท  เพยงแตพระบรมสาทสลกษณเปนแบบทรงเครองจอมทพ  และเปลยน

ลวดลาย ต�าแหนงขององคประกอบตาง ๆ  ไปบาง สงพเศษของชนดราคานคอ ในเนอกระดาษฝงเสนใย

สมวงออน พมพอกษรขนาดเลกค�าวา “ทรงพระเจรญ”  เปนระยะ ๆ   เพอเปนการเฉลมพระเกยรต  ใน

โอกาสททรงเจรญพระชนมพรรษาครบ 60 พรรษา46

จากทกลาวมา  เราจะเหนถงพนททกสวนบนธนบตรถกอทศเพอโครงเรองวาดวยการ

เฉลมพระเกยรตทงหมด  ไมมทวางส�าหรบรปสญลกษณในเชงอดมการณชนดอนแทรกเขามาแมเพยง

เลกนอย  และลกษณะการออกแบบเนอหาบนธนบตรชดนเองทไดกลายเปนตนแบบของธนบตรหลง

จากนนมาจนถงปจจบน

ปรากฏการณนสอใหเหนถงพระราชอ�านาจ พระบารม  และเครอขายอนกวางขวางของ

46 ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002, หนา 267-269.

[ ซาย: ธนบตรแบบสบสาม ชนดราคา 50 บาท ออกใช พ.ศ. 2528 ขวา: ธนบตรแบบสบสาม ชนดราคา 500 บาท ออกใช พ.ศ. 2530 ]

TU Archives.indd 116 5/5/12 3:15 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 117

สถาบนกษตรย  ตลอดจนการแพรกระจายของอดมการณกษตรยนยมทลงลกไปในระดบชาวบาน  ใน

ระดบชวตประจ�าวน และในพนทสาธารณะแบบใหมอยางชนดทไมเคยเปนมากอน 

ยคน สถาบนกษตรยด�ารงสถานะพเศษทกลายเปนหลกอางองเพอผลกดนและขบเคลอน

นโยบายสาธารณะในทกปรมณฑลทางสงคม  ไมวาจะในเชงการเมอง  ศลธรรม  วทยาศาสตร  ศลปะ 

วฒนธรรม  การศกษา  กฬา  เศรษฐกจ  ฯลฯ  อาท  ในมตเศรษฐกจ  พระราชด�ารสเศรษฐกจพอเพยง

ไดกลายมาเปนอดมการณหลกของสงคมไทยในปจจบนอยางแทจรง  หรอในพนททางศลปะ  ปรมาณ

นทรรศการศลปะเฉลมพระเกยรต อาจกลาวไดวามจ�านวนสงทสดอยางไมนาเชอเพยงในรอบสบกวาป

ทผานมา และปจจบนไดกลายเปนทศทางหลกไปแลวของศลปนไทย เปนตน 

“ธนบตนแบบสบส”  และ  “ธนบตรแบบสบหา”  คอตวอยางของอกพนทหนงทสะทอน

ปรากฏการณนชดเจน

ธนบตรทงสองชด ถกออกแบบภายใตโครงเรองวาดวยการเฉลมพระเกยรต โดยธนาคาร

แหงประเทศไทยอธบายวา  “.....เพอเปาหมายในการเผยแพรพระราชกรณยกจของกษตรยในราชวงศ

จกรททรงพฒนาประเทศในดานตาง ๆ .....”47

“ธนบตรแบบสบส” ม 3 ชนดราคาไดแก 100, 500, และ 1000 บาท ดานหนามพระบรม

สาทสลกษณรชกาลท 9 ทรงเครองแบบจอมทพ ขนาดใหญ อยในต�าแหนงเกอบกงกลางธนบตร ถดไป

ดานซายของธนบตรชนดราคา  100  บาท  มตราพระปรมาภไธยยอ  ภ.ป.ร.  สวนชนดราคา  500  และ 

1000 บาท มตราพระราชลญจกรประจ�าพระองค  ซงเปนครงแรกทมการจดวางต�าแหนงของพระบรม

สาทสลกษณมาอย ในต�าแหนงกงกลางธนบตร  โดยมมขวาท�าเปนลายน�าพระบรมสาทสลกษณบน

พนสเหลยมสขาว  สวนตราพระครฑพาห  ตวอกษรค�าวา  “รฐบาลไทย”  และตวอกษรแสดงชนดราคา

ถกยายไปไวทบรเวณมมซายของธนบตรแทน  จากแตเดมทจะจดวางสวนนเอาไวทกงกลางธนบตร  ซง

การจดวางต�าแหนงเชนน  แสดงถงการใหความส�าคญกบพระบรมสาทสลกษณมากทสดกวาทกแบบท

เคยผลตมา

ดานหลงธนบตร ชนดราคา 100 บาท เปนภาพอนสาวรยรชกาลท 5 และ 6 พรอมภาพ

ประกอบทแสดงถงพระราชกรณยกจในการพฒนาประเทศดานการศกษาของทง 2 พระองค มมบนซาย

ใสตราพระปรมาภไธยยอ  จ.ป.ร.  และ  ว.ป.ร.  สวนชนดราคา  500  บาท  เปนพระบรมสาทสลกษณ

รชกาลท  1  และรชกาลท  2  ประทบยนค กน  มภาพวดพระศรรตนศาสดารามและภาพเรองในบท

พระราชนพนธรามเกยรตในรชกาลท 2 ประกอบเปนลายพน สวนชนดราคา 1000 บาท เปนพระบรม

สาทสลกษณรชกาลท  9  และสมเดจพระราชน  ขณะสงประกอบพระราชกรณยกจ  มภาพน�าตก

กรงชง หนานฝนแสนหา ภาพเสดจเยยมราษฎร และภาพเขอนภมพลประกอบอยดานขาง48

สวน “สวนธนบตรแบบสบหา” ม 4 ชนดราคา คอ 20, 50, 500, และ 1000 บาท ซง

ยดโครงสรางในการออกแบบและต�าแหนงภาพตาง ๆ   คลายกน  ความแตกตางทส�าคญ ๆ   มเพยงภาพ

47 ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002, หนา 281.48 ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002, หนา 281-297.

TU Archives.indd 117 5/5/12 3:15 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 118

ดานหลง ซงชนดราคา 20 บาท เปนภาพอนสาวรยรชกาลท 8 พรอมภาพสะพานพระราม 8 และภาพ

เสดจพระราชด�าเนนเยาวราช  เปนลายประกอบ  ชนดราคา  50  บาท  เปนภาพอนสาวรยรชกาลท  4

โดยมภาพวดพระปฐมเจดย และอปกรณดาราศาสตรเปนลายประกอบ เพอสอถงการเปนพระบดาแหง

วทยาศาสตร  ชนดราคา  500 บาท  เปนภาพอนสาวรยรชกาลท  3  ประกอบกบลายพนหลงภาพโลหะ

ปราสาทและเรอส�าเภา  สอถงความเจรญทางเศรษฐกจทเกดขนในยคสมยของพระองค  สวนชนดราคา 

1000 บาท เปนภาพพระบรมสาทสลกษณรชกาลท 9 ประกอบกบลายภาพเขอนปาสกชลสทธ เกษตร

ทฤษฎใหม และพระราชด�ารสเรองเศรษฐกจพอเพยง49

นาสงเกตวา  ธนบตรสองชดน  ภาพพระบรมสาทสลกษณของรชกาลท  9  ดานหลง

ธนบตรมไดใสฉลองพระองคแบบจารตหรอชดเครองแบบจอมทพแตอยางใด  โดยใสฉลองพระองคชด

สากลธรรมดาในแบบทประชาชนคนตาตามทปรากฏในภาพขาวพระราชกรณยกจตาง ๆ   นอกจากน 

การออกแบบธนบตรชดดงกลาว  ยงเปนครงแรกทปรากฏภาพงานสถาปตยกรรมสมยใหม  เชน  เขอน

และสะพาน อกดวย ซงไมเคยมมากอน 

ความเปลยนแปลงในเชงการออกแบบขางตน นาจะสมพนธสอดคลองกบการขยายพนท

พระราชอ�านาจของสถาบนกษตรยมาสปรมณฑลทางเศรษฐกจ  การพฒนาสงคมในมตสมยใหม  และ

การเปลยนแปลงเชงภาพลกษณอยางใหมของสถาบนกษตรยทแพรกระจายกวางขวางลงในระดบชวต

ประจ�าวนของผ คนในสงคม  อนรวมไปถงกระแสวฒนธรรมในกล มคนชนกลางร นใหมทมอดมการณ

กษตรย  ทเรมสรางชดจนตนาการของความสมพนธแบบใหมระหวางตนเองกบสถาบนกษตรยในแบบ

ทไมเครงครดตอขนบจารตอกตอไป เชน การนบญาตกบกษตรย (พอ-ลก) การใชภาษาทไมจ�าเปนตอง

เครงครดในราชาศพท ประเภท “เรารกในหลวง” ตลอดจนการเกดขนของวตถสนคาเชงสญลกษณใน

49 ธนาคารแหงประเทศไทย, 100 ป ธนบตรไทย 2445-2545 = Century of Thai Banknote: 1902-2002, หนา 299-313.

[ ซาย: ธนบตรแบบสบส ชนดราคา 100 บาท ออกใช พ.ศ. 2537 ขวา: ธนบตรแบบสบส ชนดราคา 1000 บาท ออกใช พ.ศ. 2535 ]

TU Archives.indd 118 5/5/12 3:15 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 119

การเฉลมพระเกยรตสมยใหม  ไมวาจะเปน  สญลกษณ

กระตาย, ลายเสนการตนในหลวง, รสแบนด, สตกเกอร, 

เขมกลด ฯลฯ 

ปรากฏการณทงหมดนเปนสง

ใหม  เกดขนราวทศวรรษ  2520 หลงหมดยค

ตอตานภยคอมมวนสต  และขยายตวกวาง

ขวางอยางเปนรปธรรมชดเจนหลงทศวรรษ 

2530  เป นต นมา  นกวชาการได นยาม

ปรากฏการณนวา “Mass Monarchy”50

การขยายพนทพระราชอ�านาจ

และพระบารมเขาส ปรมณฑลทางเศรษฐกจ

และสงคมอยางกวางหลงทศวรรษ  2530  ตลอด

จนการเกดขนของภาพลกษณสถาบนกษตรยสมย

ใหมขางตน  สงผลใหการน�าเสนอเรอง

ราวของสถาบนกษตรยไมจ�าเปนอกตอ

ไปทจะตองยดโยงอยกบรปสญลกษณ

ความเปนไทยแบบจารตประเพณอน

ศกดสทธ  ขรมขลง  และดหางไกล  อก

ท งไม จ�าเป นต องยดโยงอย กบภาพ

โบราณสถานส�าคญของชาตหรอวดวา

อารามอนเกาแกทอาจจะดพนสมยไป

แลวในสายตาคนทวไป จนน�ามาสการ

เปดพนทใหมและรปสญลกษณแบบ

ใหมในการออกแบบธนบตรไทยขางตน 

อยางไรกตามพนทและรปสญลกษณใหมทงหมดยงคงอย ภายใตโครงเรองวาดวยการ

เฉลมพระเกยรตกษตรยและการเปนสญลกษณศนยกลางทกสงอยางทางสงคม เศรษฐกจ และการเมอง

ไทย อยเชนเดม 

50 ดรายละเอยดเพมใน สมศกด เจยมธรสกล, “เมอในหลวงทรงประชวร ป 2525 และขอเสนอวาดวยกษตรยแบบมวลชน (Mass Monarchy)” [online] วนท 15 พฤศจกายน พ.ศ. 2550 จาก http://somsakwork.blogspot.com/2007/11/2525-mass-monarchy.html (เขาถงเมอ 21 มกราคม พ.ศ. 2555)

[ บน: ธนบตรแบบสบหา ชนดราคา 20 บาท ออกใช พ.ศ. 2546 ลาง: ธนบตรแบบสบหา ชนดราคา 1000 บาท ออกใช พ.ศ. 2542 ]

TU Archives.indd 119 5/5/12 3:15 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 120

สงทำย: ธนบตรแบบสบหกกบกำรเมองไทยรวมสมย

เมอวนท 18 มกราคม พ.ศ. 2555 ธนาคารแหงประเทศไทยไดน�า “ธนบตรแบบสบหก” 

ชดใหมออกใชอยางเปนทางการ โดยน�ารองดวยชนดราคา 50 บาท จากทงหมด 5 ชนดราคา (20, 50, 

100,  500,  และ  1000 บาท)  อนถอไดวา  เปนธนบตรชดใหมทถกออกแบบขนภายใตบรรยากาศทาง

สงคมการเมองหลงเหตการณรฐประหาร  19  กนยายน พ.ศ. 2549  ทน�าพาสงคมไทยกาวสวงวนแหง

ความขดแยงทรนแรงยดเยอมากขน ๆ  จนถงปจจบน

“ธนบตรแบบสบหก”  โดยทวไป  ยงคงออกแบบภายใตโครงเรองเฉลมพระเกยรต  โดย

ดานหนา มพระบรมสาทสลกษณรชกาลท 9 ในฉลองพระองคครยมหาจกร เปนภาพประธาน ซงเขาใจ

วาตนแบบของภาพในพระราชพธเสดจออกมหาสมาคมเนองในคราวเฉลมฉลองทรงครองสรราชสมบต

ครบ  60  ป  เมอ  พ.ศ. 2549  สวนดานหลงแตละชนดราคาจะเปนเรองราวเฉลมพระเกยรตกษตรย

พระองคอน ไดแก พอขนรามค�าแหง พระนเรศวร พระเจาตากสน รชกาลท 1 และรชกาลท 551

รายละเอยดของชนดราคา  50  บาทดานหลง  เปนเรองเกยวกบพระนเรศวร  โดยมภาพ

ประธานเปนอนสาวรยพระนเรเศวรทรงหลงน�าทกษโณทกประกาศเอกราชจากการเปนเมองขนพมา 

ดานซายเปนภาพอนสาวรยยทธหตถ และภาพเหตการณทรงคาบพระแสงดาบปนขนก�าแพงขาศก ตาม

ล�าดบ สวนดานขวาเปนภาพเจดยวดใหญชยมงคล อยธยา นอกจากน  วนทน�าธนบตรออกใชคอ “วน

กองทพไทย” (18 มกราคม ของทกป) ซงมทมาจากความเชอวา วนดงกลาวเปนวนทพระนเรศวรทรง

ท�ายทธหตถ

สงทนาสงเกตจากโครงเรองทไดถกก�าหนดไวของธนบตรชดนโดยภาพรวม  และจาก

หนาตาธนบตรชนดราคา  50 บาท ทถกน�าออกใชเปนชนดแรก  เราจะมองเหนถงการหวนกลบมาของ

โครงเรองกษตรยนกรบทตอสกบภยคกคามของชาตอกครง ในลกษณะคลายกบโครงเรองบน “ธนบตร

แบบสบสอง” ทถกน�าออกมาใชในชวงท�าสงครามตอตานภยคอมมวนสต 

หากเราวเคราะหและพจารณาการออกแบบรปภาพ ลวดลาย และสญลกษณบนธนบตร

ในวถทางตามทบทความนน�าเสนอมาโดยตลอด ค�าถามกจะเกดขนทนทวา  การกลบมาของโครงเรอง

กษตรยนกรบทตอสภยคกคามของชาตในครงน ไมวาจะเปน พระนเรศวร พระเจาตากสน และ รชกาล

ท 5 (ทง ๆ  ทธนบตรสองชดกอนหนานเนนไปในแนวทางเฉลมพระเกยรตดานวทยาศาสตร สงคม การ

ศกษา และเศรษฐกจ เปนหลก) ก�าลงสะทอนภยคกคามอยางใหมทมตอชาตไทยและความเปนไทยอะไร 

ผเขยนขออนญาตคดเลน ๆ  ดงตอไปน

หากลองวเคราะหโดยมองผานแวนแบบอดมการณกษตรยนยมสดโตงในยคปจจบน การ

กลบมาของธนบตรบนแนวคดโครงเรองวาดวยกษตรยนกรบทตอสกบภยคกคามตอความมนคงของชาตน 

ยอมก�าลงสะทอนใหเหนถงภยคกคามชาตไทยและความเปนไทยในยคสมยปจจบน นนกคอ “เผดจการ

ทนนยมผกขาด” ทมาพรอมกบทนนยมโลกาภวฒนและระบบพรรคการเมองอนแสนสามานย 

51 ดรายละเอยดเพมใน “ธปท. ยกเครองธนบตรใหม ประเดมแบงก 50 บาท 18 ม.ค.,” ไทยรฐออนไลน [online] วนท 12 มกราคม 2555 จาก http://www.thairath.co.th/content/eco/23001(เขาถงเมอ 10 กมภาพนธ 2555)

TU Archives.indd 120 5/5/12 3:15 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 121

ภยคกคามอยางใหมทมตอชาตไทยและสญลกษณความเปนไทยน แนนอน ยอมสอความ

นยไปถงภยคกคามตอสถาบนกษตรยดวยอยางหลกเลยงไมได  ในฐานะทสถาบนกษตรยไดกลายเปน

ศนยกลางของความเปนไทยและชาตไทยทส�าคญทสดเพยงหนงเดยว หรอในอกมมหนง ธนบตรชดใหมน 

ทถกออกแบบขนในบรบทหลงรฐประหาร 2549 ก�าลงสะทอนภาพความขดแยงทางการเมองทแหลมคม

ของสงคมไทยในชวง  5-6  ปทผานมา  อนเปนความขดแยงระหวางพลงอนรกษนยมและกลมกษตรย

นยมกบพลงทางการเมองของประชาชนทก�าลงลกขนมาเรยกรอง ทวงสทธ  และอ�านาจทางการเมอง

ของตนเองในทก ๆ  ปรมณฑลสาธารณะ 

ไมวาจะมองในมมไหน นนก�าลงหมายความวา กลมชนชนน�าอนรกษนยมและกลมกษตรย

นยมทกมอ�านาจและอดมการณหลกในสงคมไทย  ก�าลงเกดอาการตระหนก  (ในลกษณะทคลาย ๆ   กบ

อาการตระหนกในยคตอตานคอมมวนสต) และรสกวาสงนคอภยคกคามอยางใหมตอชาตไทยและความ

เปนไทย

ผเขยนคดวา สงนคอบรรยากาศทแวดลอมและหมคลมสงคมไทยอยในปจจบน จนน�ามา

สความจ�าเปน (ทงโดยตงใจหรอไมตงใจ ทงโดยรตวหรอไมรตว) ของการรอฟนโครงเรองกษตรยนกรบ

ทตอสกบภยคกคามตอความเปนชาตไทยและความเปนไทยอกครงบน “ธนบตรแบบสบหก” 

อยางไรกตาม หากเปนเชนนนจรง กตองถอวาเปนตลกราย เพราะการออกแบบธนบตร

ใหมกลบไมเปนทถกใจกลมชนชนกลางอนรกษนยมและกษตรยนยมโดยทวไป  ดงจะเหนไดจากกรณ

วพากษวจารณการออกแบบธนบตรชนดราคา  50  บาท  บนโลกอนเทอรเนตทกลาวไวตอนตนของ

บทความน

ตลกรายเรองน  อาจจะก�าลงสงสญญาณบอกเราวา  รปสญลกษณอนเตมไปดวยความ

หมายในเชงอดมการณแบบอนรกษนยมและกษตรยนยมทปรากฏอยในทกพนทบนธนบตรชนดราคา 50 

บาทแบบใหม ทตองถอวาอยในระดบทระดมใสสญลกษณชาตนยมไทยเขามาอยางเตมทแลว ก�าลงกลาย

เปนสงทไมเพยงพอและนอยเกนไปทจะสนองตอบตอระดบตนตระหนกทเกดขน  ยงไมสามารถรองรบ

ความรนแรงเชงอดมการณทกอตวสงขนเรอย ๆ   ในกลมคนเหลานได  ซงนนอาจก�าลงหมายความวา 

ความตระหนกตนกลวในสงคมไทยก�าลงกาวไปสขดขนแหงความสดโตง  ลนเกน และคมคลง  ในระดบ

ทสงคมไทยอาจจะไมสามารถควบคมมนไดอกตอไป 

[ ซาย: ธนบตรแบบสบหก ชนดราคา 50 บาท ออกใช พ.ศ. 2555 ขวา: ธนบตรแบบสบสอง ชนดราคา 100 บาท ออกใช พ.ศ. 2521 ]

TU Archives.indd 121 5/5/12 3:15 AM

TU Archives.indd 122 5/5/12 3:15 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 123

บทน�ำ: “ทงหญำเรมผลบำน”

กอนหนานหลายปผเขยนก�าลงทองอนเทอรเนต และบงเอญ

ไปพบเขากบเวบบอรดทมผ น�า  “ภาพเกา”  หรอรปประเภท  “โหยหาอดต”  มา

ใสเรยงกนไว  โดยมกจะเปนภาพขาวด�า  หรอภาพทสซด ๆ   เปนภาพบคคลหรอ

รปถายบานเมอง หองแถว รถราง รปเจานายเกา ๆ  รปโฆษณา โปสเตอรหนง ฯลฯ เมอผเขยนดภาพ

เหลานไปเรอย ๆ  กสะดดใจกบรปหลายรปทเปนงานมหกรรมอะไรสกอยาง มคนเขารวมมากมาย บาง

รปแสดงใหเหนซมประตเขางานทเปนรปรฐธรรมนญทวางอยบนพาน ยงเพงพจารณาดกรสกไมคนเคย

ไมแนใจนกวางานทวาคองานอะไร รปอาคารและสถาปตยกรรมตาง ๆ  กรสกเหมอนวาตวเองจะไมเคย

ไดเหนทไหนมากอน บางกเปนรปนางสาวไทยใสมงกฏ จนเลอนลงมาดค�าอธบายใตชดภาพจงเขาใจวา

เปนภาพงานฉลองรฐธรรมนญ และกตองถงบางออ เพราะแมวาจะเคยไดยน แตกไมรวาอนทจรงแลว

หนาตาของงานเปนอยางไร 

ความทรงจ�าทเลดลอดออกมาตามรปถายทมอย ทวไปตามเวบบอรดในยคทศวรรษท 

2550  นนกคงจะเปนตวอยางทสะทอนททางของ  “ประวตศาสตร”  ของงานฉลองรฐธรรมนญและ

เหตการณ 24 มถนายน พ.ศ.2475 (“การปฏวต 2475”) ทไดระหกระเหนผานการชวงชงความหมาย

และถกโจมตซ�าแลวซ�าเลาจนหลายครงกตองหลบซอนไปอยตามซอกมมตาง ๆ  ของพนทอาการโหยหา

อดต และไมมททางในค�าอธบายในประวตศาสตรกระแสหลกมากนก 

แตความทรงจ�าและประวตศาสตรของการปฏวต  2475  กไมไดอยนงเฉย  และกลบเรม

มททางของมนในหนาประวตศาสตรไทยสมยใหมอกครงหนง  ไมนานมานณฐพล  ใจจรงไดกลาวถง 

“ทวทศน”  ของการเขยนประวตศาสตรของการปฏวต  24751  วาตงแตทศวรรษท  2520  เปนตนมา

1 ในปาฐกถาจ�าลอง ดาวเรอง ณ มหาวทยาลยมหาสารคามของเขาเรอง “ภมทศนของ ‘การปฏวต 2475’ ในประวตศาสตร

ในแงการเมองวฒนธรรมหลงการปฏวต 2475

ปรด หงษสตน

มอง ‘งานฉลองรฐธรรมนญ’

TU Archives.indd 123 5/5/12 3:15 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 124

นน  “ทงหญาเรมผลบาน”  ขนอกครงหนง  ไดมการประเมนใหม  และท�าใหความสนใจกบ“การปฏวต 

2475” มากขน ตอมาทศวรรษท 2540 มการพยายามขยายมมมองออกไปนอกปรมณฑลการอภปราย

เดมส ดานสถาปตยกรรมและอนสาวรย  เชน  งานของชาตร  ประกตนนทการ2  และมาลน  ค มสภา3

เปนตน  และยงหลงการรฐประหารพ.ศ.2549  เปนตนมา  ความสนใจเกยวกบ“การปฏวต  2475”  กม

การขยายตวยงขนไปอก

บทความน เป นการเข าร วมสนทนาดงกลาว  โดยเสนอดวยการมองผานงานฉลอง

รฐธรรมนญ  วาหนทางหนงในการใหน�าหนกกบ“การปฏวต  2475”  คอการพยายามใหภาพของการ

เปลยนแปลงในบรบทสงคมและวฒนธรรม  และเรมตงค�าถามกบงานฉลองรฐธรรมนญวา  ไดแสดงให

เหนบรบททางการเมองวฒนธรรมในเวลานนอยางไร และหากเราเรมตนดวยการมองการเมองหลง“การ

ปฏวต  2475”  วาคอการพยายามตอสเพอชวงชงอ�านาจทครอบคลมเขาไปสพนท  (ทงในทางกายภาพ

และในทางนามธรรม) ของวถชวตซงมกจะรวมถงวถปฏบตท (มกจะถกมองวา) “ไมเปนการเมอง” เรา

กอาจจะไดเหนอะไรเพมขนบาง โดยเฉพาะภาพอนคกคกของ “ราษฎร” ทมสวนรวมอยในงานมหกรรม

ระดบชาตทถกลมน วาไดเกดการเปลยนแปลงไปเชนไร 

หลง“การปฏวต  2475”  คณะราษฎรมความพยายามในการท�าใหรฐธรรมนญใหเปน

สถาบนสงสดของประเทศแทนทพระมหากษตรยในยคสมบรณาญาสทธราชย  ความพยายามดงกลาว-

นแสดงใหเหนทวไปหมดในชวงหลง“การปฏวต  2475”  จนถงสงครามโลกครงทสอง  โดยบทความน

ตองการเสนอวา  การพจารณาเนอหาของงานฉลองรฐธรรมนญจะสามารถสะทอนใหเหนอดมการณ

ของคณะราษฎรในการสราง “อตลกษณ” ชนดใหมขนมา อนมเนอหาสาระอนทงเหมอนและแตกตาง

ออกไปจากระบอบเกา  กลาวคอ  ความพยายามตองการแสดงวาอ�านาจสงสดไมไดเปนของ  “เจา” 

อกตอไป  หากแตเปน  “ของราษฎรทงหลาย”  ทงนไมไดหมายความวาคอการสรางวฒนธรรมขนมา

จากอากาศธาต  หรอลอกเลยนแบบมาจากภายนอกโดยไมเปลยนแปลงอะไรเลย  แตมนคอการปรบ

ฉวยใชและเปนการเมองวฒนธรรมครงใหญทมการชวงชงการก�าหนดความหมายอยางสม�าเสมอ

ทามกลางบรบททเปลยนแปลง  บางลมเหลว  บางกส�าเรจ  บางกถกเบยดออกไปจากกระแสหลกอยาง

รวดเรว  การสถาปนาระบอบใหมจงไมไดหมายความถงเพยงแคการเปลยนแปลงการปกครองเทานน

แตมนยงรวมไปถงความพยายามในการสถาปนาชดความคด  วถปฏบต  (และ  “ประเพณประดษฐ”)

ในระบอบใหมนนดวย  จนกระทงหลงจากการปฏวตพ.ศ. 2490  ไดเกดการเปลยนแปลงทางการเมอง 

เกดการฟนคนของกลมนยมเจาซงจะน�าไปสการเปลยนแปลงของงานฉลองรฐธรรมนญ และการสนสด

ของการจดงานชนดนในทสด 

การเมองไทย” เมอ 24 มถนายน พ.ศ.2554 ด http://www.copag.msu.ac.th/copag/index.php?option=com_content&view=article&id=72&Itemid=63 (เขาถงเมอ 14 มกราคม พ.ศ. 2555)2 ชาตร ประกตนนทการ, ศลปะ-สถาปตยกรรมคณะราษฎร: สญลกษณทางการเมองในเชงอดมการณ, 2552 และชาตร ประกตนนทการ, การเมองและสงคมในศลปสถาปตยกรรม: สยามสมย ไทยประยกต ชาตนยม (กรงเทพฯ: มตชน, 2547) .3 มาลน คมสภา, อนสาวรยประชาธปไตยกบความหมายทมองไมเหน (กรงเทพฯ: วภาษา, 2548) .

TU Archives.indd 124 5/5/12 3:15 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 125

งำนฉลองรฐธรรมนญ พ.ศ. 2475-2490

งานฉลอง รฐธรรมนญ

เปนงานมหกรรมขนาดใหญทสดในยค

กอนทศวรรษท  2500  โดยประกอบไป

ดวยสวนส�าคญสองสวน คอ สวนงานพธ

และสวนงานเฉลมฉลอง  (งานมหกรรม) 

ผ เขยนจะกลาวถงความส�าคญของการ

แบงงานนเปนสองสวนตอไปขางหนา ใน

สวนนจะกลาวถงลกษณะโดยทวไปของ

งานกอน  โดยหลงจากการปฏวต  รฐบาล

คณะราษฎรกไดจดงานฉลองรฐธรรมนญ

ในปเดยวกนนนทนท โดยจดงาน 3 วน คอ 

10-12 ธนวาคม มการจดฉลองทวประเทศ 

ขนาดของงานเปนเชนไรนน  ดไดจากภาพ

ความคกคกของการเขามามสวนรวมของ

ราษฎร  เพราะถงแมรฐบาลเปนเจาภาพ 

แตกมราษฎรและหางรานตาง ๆ   เสนอตว

เขารวมจดเปนจ�านวนมาก  มการสงสงของมาชวยเหลอ  เชน  เครองดม  อาหาร  น�าแขง  บางบรจาค

สมเขยวหวาน  มะพราวออน  หรอใหยมไมปลกโรงมหรสพและสายไฟ  มราษฎรบรจาคดอกไมเพลง

รวมทงมการน�าคณะละครของตนเขารวมแสดง4

งานฉลองรฐธรรมนญพ.ศ. 2475 มการจดอยางคกคกตลอด 2 วน 3 คน ในกรงเทพมหานคร

มการปดประกาศ  แจกจาย  หรอปาวรองขอความเกยวกบงานฉลองรฐธรรมนญ  ซง  “เปนงานของ

ประชาชนพลเมองโดยตรง”  มการประกาศในหนงสอพมพและวทยกระจายเสยงทวประเทศ  มการ

ชกชวนตกแตงบานเรอนดวยประทปโคมไฟ  สวนของงานพธจดทพระทนงอนนตสมาคม  สวนงาน

มหกรรมจดทบรเวณทองสนามหลวง มโรงมหรสพ 8 โรง แสดงโขน เพลงทรงเครอง ละครร�า งว ลเก 

จ�าอวด ละครรอง โดยนบเฉพาะผแสดงมจ�านวน 1,116 คน มคนด “ลนหลามทกโรงมหรสพ” มการตง

ภาพยนตร 2 จอ มการจดดอกไมเพลง ซงมราษฎร (ทชอขนตนดวยนาง/นายทงสน) บรจาคดอกไมเพลง

ทงหมด อาท นายบว หวหนา บรจาคดอกไมเพลงประเภทฝนแสนหาและพมส นายกลบ แสงสงกราน

บรจาคประเภทพลไทย นายจอ  แซหลม นางทพย  ตมสปาน บรจาคประเภทพลฝรง  เปนตน  ซงจะม

การจดทงสามคน มคณะละครซงสวนใหญเปนของราษฎรโดยจาก 26 รายทน�ามหรสพเขาแสดงในงาน 

(อนทจรงมมากกวานแตพนทรองรบไมเพยงพอ) มเพยง 3 รายเทานนดจะไมใชคณะละครของราษฎร

คอ  โขนหลวงจากศาลาวาการพระราชวง  กบละครร�าของพระยาอนรธเทวาและพระมหาโยธาเทานน 

4 หจช. (3) สร. 0201.66.1/6 เอกสารส�านกเลขาธการคณะรฐมนตร เรองงานฉลองวนรฐธรรมนญ

[สมาคมรฐธรรมนญพมพรฐธรรมนญฉบบ 10 ธนวาคมแจกในป พ.ศ. 2477]

TU Archives.indd 125 5/5/12 3:16 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 126

ทเหลอเปนคนไทย  จน  และแขกปนกน  ขนอยกบประเภทมหรสพวาเปนอะไร  เชน  คณะละครร�าของ

นายพน เรองนนท คณะละครแขกของนายรามฮนาถ หรอคณะงวของนายเมงกยหอเงกเลาชน เปนตน 

สวนภาพยนตรมสงเขามารวม 3 บรษทคอบรษทน�าแซ บรษทสยามซนมา และบรษทตงกก นอกจากน

จากตางจงหวดมรายงานการจดงานจากมณฑลนครศรธรรมราช ภเกต ปราจน อยธยา พายพ พษณโลก 

ราชบร นครราชสมา และอดร โดยเนอหาของงานคลายคลงกน เชน มมหรสพ ตางกนกเฉพาะประเภท

มหรสพของพนทตาง ๆ   เชนทมณฑลอดรมการแสดงลเก  ทมณฑลภเกตมแสดงหนงตลงและมโนราห 

เปนตน นอกจากนยงมการจดเลนกฬาทง 3 วนอกดวย5

ภาพความคกคกของงานนกมอยางตอเนองในปตอ ๆ   มา  ในปพ.ศ. 2476  อ�านาจของ

คณะราษฎรเขาทเขาทางมากขน  งานฉลองรฐธรรมนญในปนน  จงจดอยางมโหฬาร  ขยายสถานทจด

งานจากทองสนามหลวงไปถงวงสราญรมย  ทาราชวรดฐและเขาดนวนา  และจดยาวนานถงครงเดอน 

ชาตร ประกตนนทการ ไดใหขอสงเกตวาการจดงานยงใหญขนาดน เปนเพราะเหตการณการปราบกบฏ

บวรเดชเพงผานมาไมนานนก6

สงทบงบอกถงขนาดของงานฉลองรฐธรรมนญมาจากตางประเทศดวย  อยางนอยตงแต

ป พ.ศ. 2476  งานฉลองรฐธรรมนญไมไดเปนงานทจดอย ในประเทศเทานน  แตจดกนในสถานทตใน

ประเทศตาง ๆ  และเปนรายงานในขาวของสอตางประเทศ ในปนนมการจดงานฉลองรฐธรรมนญทกงสล

สยามเมองปนง  คนสยามในปนงไปชมนมกนทวดบาตลนจงเพอ  “ชยชนะของรฐธรรมนญ”7  ในปารส

วนท 10 ธนวาคม มการจดเลยงอาหารค�าระหวางขาราชการและนกเรยนไทยทอยทนนและต�าบลใกล

เคยง  จากนนวนท  12  ธนวาคมมการเลยงรบรองแกบรรดาขาราชการชนผใหญแหงกระทรวงการตาง

ประเทศฝรงเศสและกระทรวงอน ๆ   รวมทงขาราชการของประเทศทขนอยกบสถานทตน  คอเบลเยยม 

สเปน อตาล เนเธอรแลนด โปรตเกสและสวตเซอรแลนด8 เชนเดยวกบสถานทตวอชงตนในวนเดยวกน

ทมแขกหลายรอยคนมารวมงาน9 ในชวงป พ.ศ. 2475-2484 มการจดงานฉลองรฐธรรมนญอยางนอยก

ทปนง ปารส ลอนดอน นาโงยา โตเกยว สงคโปร  ฮมบรก โรม ไซงอน มะนลา และจาการตา10

ในชวงหลง “การปฏวต 2475” ใหม ๆ  น เราเหนความพยายามของคณะราษฎรในการ

สถาปนารฐธรรมนญใหเปนสถาบนสงสดแทนทพระมหากษตรย ในเดอนสงหาคมป พ.ศ. 2477 มก�าหนด

เปดสมาคมคณะรฐธรรมนญอยางเปนทางการ ซงมก�าหนดการจะจดพรอมไปกบการฉลองรฐธรรมนญ

ฉบบจ�าลอง  เพอตองการใหเสรจเรยบรอยกอนเดอนธนวาคม  โดยสมาคมคณะรฐธรรมนญและสโมสร

5 ด หจช. (3) สร. 0201.66.1/6 เอกสารส�านกเลขาธการคณะรฐมนตร เรองงานฉลองวนรฐธรรมนญ6 ชาตร ประกตนนทการ, “งานฉลองรฐธรรมนญ”, ใน ฟาเดยวกน, ปท 5 ฉบบท 3 (ก.ค.-ก.ย. 2552), หนา 78-90.7 The Straits Echo, Saturday, December 9, 1933 ด หจช. (3) สร. 0201.66.1/11 เอกสารส�านกเลขาธการคณะรฐมนตร เรองงานฉลองวนรฐธรรมนญ8 หจช. (3) สร. 0201.66.1/11 เอกสารส�านกเลขาธการคณะรฐมนตร เรองงานฉลองวนรฐธรรมนญ9 The Evening Star, Tuesday, December 12, 1933 ด หจช. (3) สร. 0201.66.1/11 เอกสารส�านกงานเลขาธการคณะรฐมนตร เรองงานฉลองวนรฐธรรมนญ10 หจช. (3) สร. 0201.66.1/11 เอกสารส�านกเลขาธการคณะรฐมนตร เรองงานฉลองวนรฐธรรมนญ

TU Archives.indd 126 5/5/12 3:16 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 127

คณะราษฎรนตงอย ทสวนสราญรมย11  หากเรายอนไปดสงทเกดขนในชวงสมบรณาญาสทธราชย  จะ

พบวาสวนสราญรมยนเองเปนทตงของ  “ทวปญญาสโมสร”  ซงมกจกรรมในการออกวารสาร  “ทว

ปญญา”  เปนสถานทของรชกาลท  6  ตงแตสมยยงเปนสยามมกฏราชกมาร  ในการสราง  “โลก”  ท

พระองคสามารถมอ�านาจสทธขาดหลงจากทขนครองราชยดวยความไมมนคง  โดยสมาชกของทว

ปญญาสโมสรนนแมในตอนเรมตนจะเปนคนนอกอยบาง  แตสดทายกเหลอแตขาราชบรพารเทานน12

การ  “เลอก”  สวนสราญรมยเปนสถานทตงของ

สมาคมคณะรฐธรรมนญและสโมสรคณะราษฎร

แทนททวปญญาสโมสรคอการชวงชงอ�านาจใน

การสถาปนารฐธรรมนญขนแทนพระมหากษตรย 

ณ  สถานทใจกลางของอ�านาจแห งหน งในยค

สมบรณาญาสทธราชยคอวงสราญรมยนเอง 

อยางไรกตามในการจะท�าเชนนน

ได   คณะราษฎรไดพยายามท�าให รฐธรรมนญ

อดมไปดวยความ  “ศกดสทธ”  รฐธรรมนญท

วางอยบนพานจะไมมความหมายใด ๆ   หากไรซง

ความ  “ศกดสทธ”  หรอลอยอย ในอากาศอยาง

เปนนามธรรม  โจทยของคณะราษฎรคอจะท�า

อยางไรใหรฐธรรมนญ “ศกดสทธ” เชนเดยวกบ

สถาบนพระมหากษตรย แตในขณะเดยวกนกจะ

ตองไมหลดลอยไปจากประชาชน  ใหประชาชน

ยงรสกวาสามารถ  “เขาถง”  รฐธรรมนญได  ใน

การเปดสมาคมคณะรฐธรรมนญป พ.ศ. 2477 

รฐบาลไดจดงานฉลองรฐธรรมนญฉบบจ�าลองขน

ดวย ตามก�าหนดการนน จะมการท�ารฐธรรมนญจ�าลองบนพานทองแดงทงหมด 70  เลม  เพอจะน�าไป 

“ประดษฐาน” ไวททกจงหวดทวประเทศ 69 จงหวด และอกเลมหนงจะเกบไวทสมาคมคณะรฐธรรมนญ

เอง  (ซงยงคงมอยถงปจจบน)13  โดยทกเลมจะม  “การลงรกปดทองใหสมกบทจะเปนของบชา”  โดยม

ฤกษมงคลในการเปดอยางเปนทางการ  คอ  “วนองคารท  28  สงหาคม  พทธศกราช  2477  เวลา  16 

11 หจช. (3) สร. 0201.66.1/14 เอกสารส�านกเลขาธการคณะรฐมนตร เรองงานฉลองวนรฐธรรมนญ12 Kullada Kesboonchoo Mead, The Rise and Decline of Thai Absolutism (London : Routledge Curzon, 2004), pp.131-133.13 ในปจจบนนรฐธรรมนญฉบบจ�าลองดงกลาวยงมอย หากผอานนกครมอกครมใจไปเดนเทยวสวนสราญรมย ขอใหใชความพยายามในการเดนหาสกหนอย กจะพบรฐธรรมนญฉบบจ�าลองตงอยอยางเดยวดายบรเวณศาลาศาล ทนาสนใจมอยตรงทขอมลในวกพเดยเกยวกบสวนสราญรมยกลาววาสวนฯนรชกาลท 7 “ทรงโปรดเกลาฯพระราชทานใหกบรฐบาล ใชเปนทท�าการของคณะราษฎร” http://th.wikipedia.org/wiki/สวนสราญรมย (เขาถงเมอ 14 มกราคม 2555)

[ รฐธรรมนญอนสสรณ จดพมพโดยกองจดงานฉลองรฐธรรมนญภายนอก ป พ.ศ. 2483 ปทเกาในระบอบรฐธรรมนญ ]

TU Archives.indd 127 5/5/12 3:16 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 128

นาฬกา ถง 16 นาฬกา 48 นาท และระหวางเวลาอดมฤกษน ถาผเปดจะไดแปรพกตรสเบองทศปจจม 

ชกเชอกเปดปาย จะเปนปฐมฤกษสวสด”14 ในงานมการนมนตพระสงฆ 70 รปมาสวดชยมงคลกถา ม

การเชญสมเดจเจาฟาผรกษาราชการแทนพระองคมาเจมรฐธรรมนญฉบบจ�าลอง  เพอใหผแทนราษฎร

จงหวดตาง ๆ   มารบ  จากนนในชวงเยนจะมการเปดใหประชาชนทวไปเขาชมและท�าการสกการะบชา

รฐธรรมนญฉบบจ�าลอง มละครเลนใหประชาชนทวไปไดชม จากนนในวนถดมามการท�าพธเวยนเทยน

รฐธรรมนญฉบบจ�าลอง  จงจะถอวาเปนการเสรจงาน15  การสถาปนาระบอบใหมของคณะราษฎรจง

ไมใชเพยงแคการรางรฐธรรมนญแลวประกาศใช หรอเปนพธกรรมทางสญลกษณเพยงผวเผนเทานน แต

มนคอโครงการทางดานวฒนธรรมอนเกยวเนองกบการพยายามจดแจงททางของรฐธรรมนญในระบอบ

ใหม ผเขยนเหนวาหากเรามองดวยวธการเชนน จะชวยใหเราวพากษขอเสนอทวา “การปฏวต 2475” 

เปนการ “เอาขาวสาลมาปลกในดนของสยาม”16  ไดเพราะ “เนอดน”17 ของสยามนนกใชวาจะอยนง

เฉยโดยปราศจากการเปลยนแปลงแตอยางใด เราสามารถมองไดวาคณะราษฎรไดพยายาม “เปดหนา

ดน” และพรวนดนเสยใหมดวยจอบ เสยม และสอมพรวนทพวกเขามอยในบรบทเวลานน 

อกกรณทดเผน ๆ  แลวเปน “เกรด” ทางประวตศาสตรแตแทจรงแลวไดสะทอนอดมการณ

ของคณะราษฎรในเรองนโดยตรง คอในป พ.ศ. 2478 มรายงานการประชมคณะรฐมนตรเรอง “มผน�า

รปรฐธรรมนญไปใชเปนเครองหมายปดขวดเบยร” 18

มตของคณะรฐมนตรไดออกมาวา  “เหนวาเปนการไมสมควรทจะน�ารปรฐธรรมนญซง

14 หจช. (3) สร. 0201.66.1/14 เอกสารส�านกเลขาธการคณะรฐมนตร เรองงานฉลองวนรฐธรรมนญ15 หจช. (3) สร. 0201.66.1/14 เอกสารส�านกเลขาธการคณะรฐมนตร เรองงานฉลองวนรฐธรรมนญ16 ประโยคนเปนตวอยางทธงชย วนจจะกลไดกลาวถงปฏกรยาของรชกาลท 5 ตอค�ากราบบงคมทลฯของกลมเจาเรองความเหนในการเปลยนระบบบรหารราชการแผนดน ประเดนนในขอเสนอของเขาใหมองการเปลยนแปลงทางดาน “นอยเกนไป สายเกนการณ” มากกวา “ชงสกกอนหาม” ทฝายเจามกจะมองเสมอเมอเกดความเปลยนแปลง ด ฟาเดยวกน, ปท 9 ฉบบท 2 (เม.ย.-ม.ย. 2554), หนา 56-58.17 มขอคดเหนเกยวกบเรองนอยางหลากหลายจากนกวชาการไทย และถกใชในการอธบายในการศกษาชวงประวตศาสตรทตางกน มการใชค�าทแตกตางกนออกไป ทเกยวของกบการอภปรายมเกษยร เตชะพระทใชค�าวาประชาธปไตยนนไมไดเกดใน “เนอดน” ทางสงคม เศรษฐกจและวฒนธรรมของไทยเอง ใน เกษยร เตชะพระ, “ประชาธปไตยของประชาชนจะตองเปนอสระจากรฐและทน”, บานไมรโรย, ปท 4 ฉบบท 8 (กนยายน, 2531), หนา 67 อางใน นครนทร เมฆไตรรตน, ความคด ความรและอ�านาจการเมองในการปฏวตสยาม 2475 (กรงเทพฯ: สถาบนสยามศกษา สมาคมสงคมศาสตรแหงประเทศไทย, 2533), หนา 64. และปรตตา เฉลมเผา กออนนตกล ในการอภปรายเรองนโยบายวฒนธรรมของรฐบาลจอมพล ป. พบลสงครามครงแรก โดยใชค�าวา “คลงวฒนธรรมเดม” ทจอมพล ป. หยบฉวยมาใช แตเอามานยามใหม ด ชาญวทย เกษตรศร และคณะ (บรรณาธการ), บนทกการสมมนา จอมพล ป. พบลสงครามกบการเมองไทยสมยใหม (กรงเทพฯ: มลนธโครงการต�าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, 2544), หนา 304-316 ทงน ในทางทฤษฎ เรยมอนด วลเลยมสไดอภปรายความซบซอนของแนวคดเรองการครองอ�านาจน�า (Hegemony) ของอนโตนโอ กรมช โดยเขาชชวนใหคดใหมและมองแนวคดนออกเปนสองระดบ ด Raymond Williams, “Base and Superstructure in Marxist Cultural Theory,” New Left Review I/82 (Nov-Dec 1973), pp. 3-16. 18 หจช. (3) สร. 0201.66.1/17 เอกสารส�านกเลขาธการคณะรฐมนตร เรองงานฉลองวนรฐธรรมนญ

TU Archives.indd 128 5/5/12 3:16 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 129

เปนทเคารพสกการไปใชเปนเครองหมายการคา  เพราะถาหากมผอตรน�าไปท�าเครองหมายสนคาบาง

อยางซงเปนของต�าแลว  ยอมท�าใหรฐธรรมนญเศราหมองไปได...”19  และมขอคดเหนตอมาเกยวของ

กบพระราชบญญตเครองหมายการคาวา ทผานมากองทะเบยนเครองหมายการคาไมอนญาตใหเอกชน

น�ารปรฐธรรมนญเปนเครองหมายการคาหลายรายแลว “โดยอนโลมตามมาตรา 5 ขอ 3 แหงพระราช

บญญตเครองหมายการคา พทธศกราช 2474 เทยบรปรฐธรรมนญซงควรเปนทเคารพสกการะเทากบ

พระบรมรปพระเจาแผนดน ซงตองหามเพราะเปนทเคารพสกการะ...รปรฐธรรมนญกควรปลอยใหอย

ในฐานะเชนเดยวกนกบพระบรมรปพระเจาแผนดน”20 (เนนโดยผเขยน) 

ชาตร ประกตนนทการไดอภปรายเกยว

กบงานฉลองรฐธรรมนญเรองมตทางดานความ

หมายเชงสญลกษณทซ อนอย ในสถาปตยกรรม

คณะราษฎร  โดยสวนหนงเขาไดเนนในเรองการ

จดงานประกวดโดยเฉพาะการ  “ประกวดประณต

ศลปกรรม”  ซงเปนจดก�าเนดอยางเปนทางการ

ของมหาวทยาลยศลปากร เขามองวาการประกวด

ประณตศลปกรรมนนม งไปในทางเปนเครองมอ

โฆษณาประชาสมพนธมากกวาจะเนนเสรภาพ

ความคดของศลปน  เพราะเนอหาของงานจะตอง

สอความหมายแหงรฐธรรมนญ หลก  6  ประการ

หรอสนองตอบตอแนวคดทางการเมองของคณะ

ราษฎร21 ผเขยนเสนอวาหากเรามองงานประกวด

จากอกทางหนง เราอาจจะเหนไดวา อนทจรงแลว

การประกวดอนหลากหลายนเองเปนหนงในความ

พยายามสถาปนา “อตลกษณ” อนรวมถงชดความ

คดและวถปฏบตของระบอบใหมทคณะราษฎร

ก�าลงพยายามท�าอยางแขงขน  ไมไดอย ในระดบ

เพยงโฆษณาชวนเชอเทานน  ซงกระแสนไมไดเพง

เกดหลง“การปฏวต 2475” แตคอการกอตวของความคดเรองสภาวะสมยใหมอกชดหนงทตางจากของ

เหลาเจานายอนเกดแกขาราชการระดบกลางทผานระบบการศกษาตงแตสมยสมบรณาญาสทธราชย22

โดยไมเพยงแตการประกวดประณตศลปกรรม  ในงานฉลองรฐธรรมนญยงมกจกรรมตาง ๆ   อกจ�านวน

19 หจช. (3) สร. 0201.66.1/17 เอกสารส�านกเลขาธการคณะรฐมนตร เรองงานฉลองวนรฐธรรมนญ20 หจช. (3) สร. 0201.66.1/17 เอกสารส�านกเลขาธการคณะรฐมนตร เรองงานฉลองวนรฐธรรมนญ21 ชาตร ประกตนนทการ, “งานฉลองรฐธรรมนญ”, ใน ฟาเดยวกน,ปท 5 ฉบบท 3 (ก.ค.-ก.ย. 2552)}, หนา 83.22 Kullada Kesboonchoo Mead, The Rise and Decline of Thai Absolutism, ch.4

[ โฆษณาเบยรทน�ารปรฐธรรมนญไปตด (อยตรงบรเวณคอขวด) ]

TU Archives.indd 129 5/5/12 3:16 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 130

มากมาย  เชน ประกวดเครองแตงกายสตรไทย23 ประกวดอนามยและเชาวของเดกชายหญง ประกวด

นางสาวไทย ประกวดเสอผา ประกวดพระพทธรป และประกวดดอกไมสยาม (คอ “ผหญงเขาลกษณะ”) 24

ในป พ.ศ. 2476 นอกจากมหรสพแลว ยงมการจดชกมวยเกบคาผานประต  มการประกวดแตงรถ การ

จดแขงเรอเกบคาผานประต รวมทงมการจดแขงตกอลฟ นอกจากนรฐบาลยงสงเงนไปชวยเหลอจงหวด

ตาง ๆ  ในการจดงานจงหวดละ 250 บาท แตกมสงคนมามากเพราะมประชาชนบรจาคชวยเหลอเพยง

พอแลว25  ซงแสดงถงความกระตอรอรนของประชาชนตางจงหวด  ในป พ.ศ. 2478  มการจดประกวด

เรยงความปาฐกถาเพอไวอ านทางวทยกระจายเสยง  การเชญสโมสรตาง ๆ   มาออกรานในงานฯ 

“ไมเลอกวาจะเปนชาตใด อาจเปนสโมสรจน, แขก, พมา, ฝรงเขามารวมดวยกได”26

โดยเฉพาะวตถประสงคส�าคญในการจดงาน ฯ ของสมาคมคณะรฐธรรมนญ “ในอนจะยง

ความเจรญใหบงเกดชาตและราษฎรทวไปตามวถแหงรฐธรรมนญ” ซงจะท�าโดยการ 

“...เผยแพรกจการของกระทรวงทบวงกรมตาง ๆ เชนกรมรถไฟแสดงกจการของรถไฟ

และชวนใหประชาชนไปทองเทยวตามทางรถไฟ กรมไปรษณยแสดงกจการโทรเลข

23 การประกวดแบงเครองแตงกายออกเปน 8 ประเภท 1.เวลาเชา 2.เวลาเยน 3.ประเภทอทยานสโมสร 4.ประเภทราตรสโมสร 5.ประเภทท�างานตามส�านกงาน 6.ประเภทปกตออกจากบาน 7.ประเภทชายหาด 8.ประเภทปกตออกจากบานส�าหรบสภาพสตรทเขาประกวดนางสาวไทย ด หจช. (3) สร. 0201.66.1/29 เอกสารส�านกเลขาธการคณะรฐมนตร เรองงานฉลองวนรฐธรรมนญ24 หจช. (3) สร. 0201.66.1/31 เอกสารส�านกเลขาธการคณะรฐมนตร เรองงานฉลองวนรฐธรรมนญ เรองนมความนาสนใจตรงทวา มการประกวดจ�านวนมากทเกยวกบผหญง ซงนาสนใจวาไดเกดการเปลยนแปลงทางความคดเรองบทบาทของผหญงในชวงนดวย โดยสกอต บารเมไดอภปรายเรองนเอาไว ด Scot Barme, Woman, Man, Bangkok: Love, Sex and Popular Culture in Thailand (Lanham : Rowman & Littlefield, 2002), ch.125 ส�าหรบรายไดมากทสดมาจากการออกสลากกนแบง รองลงมาคอคาผานประตเขาชมสวนสราญรมย หจช. สร. 0201.66.1/22 เอกสารส�านกเลขาธการคณะรฐมนตร เร องงานฉลองวนรฐธรรมนญ26 หจช. (3) สร. 0201.66.1/20 เอกสารส�านกเลขาธการคณะรฐมนตร เรองงานฉลองวนรฐธรรมนญ

[ สลากกนแบงงานฉลองรฐธรรมนญออกจ�าหนายเพอ

บ�ารงกองทพสยามและเผยแพรรฐธรรมนญในป พ.ศ. 2477 ]

TU Archives.indd 130 5/5/12 3:16 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 131

โทรศพทและออมสน กรมเกษตรแสดงพชพนธการเกษตรกรรมในทางวชาการ เพอเปน

ตวอยางใหชาวกสกรทสนใจ กรมพาณชยแสดงกจการในทางการคา เชน ภมศาสตร

ทางโภคกจของโลก ของสยามและสนคาของจงหวดตาง ๆ กรมศกษาธการอาจแสดง

ความจ�าเปนทจะตองใชจายเงนท มเทลงไปในการศกษาใหชาวไรชาวนาทมาชมไดสต

หรอนกเรยนแสดงปาฐกถาสงเสรมมรรยาทของยวชนใหดขน กรมทหารเหลาตาง ๆ กอาจ

แสดงกจการเพอขอความเหนอกเหนใจจากประชาชนได

...ส�าหรบพระนครและธนบร...จะเชอเชญองคการเอกชนตาง ๆ ...เชนสมาคมพอคา

โรงสแสดงถงกจการโรงส โรงงานทอผาแสดงการทอผาตวอยาง ฯลฯ..สวนตามจงหวด

ตาง ๆ ...กอาจจดใหมการแสดงกจการยอย ๆ ของอตสาหกรรมประจ�าบาน (Home

Industry) เชน การเลยงไหม ทอผาและท�าเครองใชตาง ๆ ท�านองงานศลปหตถกรรม

ทเคยมมาแลว”

ทงน “เพอประชาชนและชาวกสกรทมาชมงานยอมจะไดเปดหเปดตาในสาระประโยชน

ดวย ไมใชมาดมโหรศพมหกรรมกลางเมองแตอยางเดยว”27

แนวความคดในการจดงานฉลองรฐธรรมนญของคณะราษฎรจงสะทอนใหเหนถงการ

คลคลายของปรากฏการณทเกดขนตงแตปลายสมยรชกาลท 5 ถงรชกาลท 6 กลาวคอกลมขาราชการ

ใหมทเกดขนมาไดเรมตงค�าถามและมการทาทายกบตวระบอบเอง “การปฏวต 2475” เปนการถายโอน

อ�านาจอธปไตยออกจากตวพระมหากษตรย  กลมขาราชการเกดส�านกการแยกระหวาง  “ประชาชาต” 

ออกจากตว  “องคพระมหากษตรย”  จดประสงคของสมาคมคณะรฐธรรมนญขางตน  หมายความให

27 หจช. (3) สร. 0201.66.1/20 เอกสารส�านกเลขาธการคณะรฐมนตร เรองงานฉลองวนรฐธรรมนญ

[ การตบแตงรานของเมองอบล ไดรบรางวลท 1 ในงานฉลองรฐธรรมนญป พ.ศ. 2482 ]

TU Archives.indd 131 5/5/12 3:16 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 132

เหนถงหลกพนฐานอนส�าคญของรฐประชาชาตไทย  คอ

การสอสารระหวางราษฎรและรฐบาล ไมใชตองผานการ 

“พระราชทาน” ของมหากษตรยกอนเชนในอดต28

งานฉลองรฐธรรมนญนนจดเรอยมาทกป

ตงแตพ.ศ. 2475-2484 โดยมการจดตามพนทสาธารณะ

ตาง ๆ  โดยสวนใหญแลวรฐบาลประกาศเปนวนหยด 3 

วน  (10-12  ธนวาคมและตอมาเปน  9-11  ธนวาคม) 

ตงแตพ.ศ. 2475  วนท  10  ธนวาคมคอวน “วนฉลอง

รฐธรรมนญ”  จนกระทงพ.ศ. 2480  กลายเปน  “วน

รฐธรรมนญ”  มาถงปจจบนโดยชวงกอนสงคราม  ม

การหยด  3  วนและหลงจากนนกกลายมาเปนหยด

เพยง 1  วน29 บรเวณการจดในพระนครกเชนสนาม

หลวง  เขาดนวนา  วงสราญรมย สนามเสอปา สวน-

อมพร  บรเวณถนนราชด�าเนน  บรเวณเชงสะพาน

พระพทธ ฯ  เปนตน  ตางจงหวดกจดทศาลาวาการจงหวด หรอในสโมสรของจงหวดนน ๆ   เอง  ในตาง

ประเทศกจดทสถานทตโดยเชญแขกเหรอนานาชาตเขารวมงาน 

จนกระทงสงครามโลกครงทสองท�าใหบรรยากาศในการจดงานสรางลง ขางหลงฉากความ

ครกครนของงานฉลองรฐธรรมนญ การเมองไทยในชวงพ.ศ. 2475-2490 เตมไปดวยความไมแนนอน เมอ

คณะราษฎรรกหนก ฝายเจากไมไดนงเฉย ณฐพล ใจจรงไดอภปรายอยางพสดารเกยวกบการเคลอนไหว

ตอตาน“การปฏวต 2475” ของฝาย “รอยลลสต” อยางกวางขวาง เพอสราง “ระบอบสน�าเงน” รอฟน

พระราชอ�านาจกลบมาอกครงหนงตงแตพ.ศ. 2490  เปนตนมา30  และไดเกดการเปลยนแปลงทางการ

เมองทสงผลตองานฉลองรฐธรรมนญกระทงท�าใหเลกการจดงานกนไปในทสด ดงจะไดกลาวในสวนตอไป 

งำนฉลองรฐธรรมนญ พ.ศ. 2490-2500

ผเขยนไดคางเอาไวเรองการอธบายแบงแยกงานฉลองรฐธรรมนญออกเปนสองสวน สวน

แรกคองานพธ  และสวนทสองคองานมหกรรม  โดยสองสวนนมความส�าคญตอการตความ“การปฏวต 

28 ประเดนนมความเกยวของกบการเปลยนแปลงของระบบเศรษฐกจภายหลงจากการปฏวต 2475 ดวย แตไมใชประเดนทผเขยนเจาะจงอภปรายในบทความน มงานทพดถงเรองน ด นครนทร เมฆไตรรตน, ความคด ความรและอ�านาจการเมองในการปฏวตสยาม 2475, บทท 829 ธ�ารงศกด เพชรเลศอนนต, “10 ธนวาคม วนพระราชทานรฐธรรมนญหรอวนรฐธรรมนญ?” ใน ชาญวทย เกษตรศร (บรรณาธการ), สทศวรรษท 7 ปฏวต 2475/สถาปนามธก. 2477 ธรรมศาสตรและการเมองเรองพนท (กรงเทพฯ: มลนธโครงการต�าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, 2548), หนา 94-99.30 ณฐพล ใจจรง, “การปฏวต 2475 และ “รอยลลสต”: การเมองไทยกบ “ระบอบกลายพนธ” ใน รฐศาสตรสาร, ปท 28 ฉบบท 1 (ม.ค.-เม.ย. 2550), หนา 263-352.

[ หนงสอก�าหนดการงานฉลองรฐธรรมนญ ปท 4 พ.ศ. 2478 ]

TU Archives.indd 132 5/5/12 3:16 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 133

2475” กลาวคอมนไดชใหเหนวธมอง“การปฏวต  2475”  ของฝายเจาและฝายคณะราษฎรทแตกตาง

ออกไปเปนสองทาง และแสดงใหเหนการประนนอมตอการตความทงสองแบบนผานการใหความส�าคญ

กบ 10 ธนวาคม นกวชาการไดอธบายมาแลวในหลายแงมม อาท ธ�ารงศกด เพชรเลศอนนตไดตงค�าถาม

โดยใชเปนชอบทความเลยวา “10  ธนวาคม วนพระราชทานรฐธรรมนญหรอวนรฐธรรมนญ?”31  และ

ณฐพลไดอภปรายถงการตความสองแนวทางคอ “ราชธรรมนญ” ของรอยลลสต และ “ราษฎรธรรมนญ” 

ของฝายสนบสนนการปฏวต32 โดยผเขยนเหนวากคอการมองภาวะสมยใหมอนแตกตางกนของฝายเจา

และฝายชนชนทเกดใหมในสมยสมบรณาญาสทธราชย  โดยทงสองฝายตางเหน  “ชาตไทย”  แตกตาง

กน  โดยในดานหนงอดมการณ  “ชาตนยมทางการ”  ทรชกาลท  6  ทรงสรางขนเปนชาตนยมแบบ

อนรกษนยม  ซงตางจากชาตนยมเสรในอกดานหนง  ทฝายชนชนขาราชการทเกดใหมมอง  โดยแมทง

สองฝายจะมองวาตะวนตกคอศนยกลางของอ�านาจ หากฝายแรกมองวาสงคมไทยควรเปลยนแปลงตาม

ตะวนตกเพยงบางสวน แตฝายหลงมองวาสงคมไทยจะตองเปลยนทงโครงสราง33

การท 10 ธนวาคมรวมทงงานฉลองรฐธรรมนญพอจะมทมทางหลง “การปฏวต 2475” 

กเพราะผลของการประนประนอมระหวางคณะราษฎรกบรชกาลท  734  เพราะฉะนนกเนองจาก 

10  ธนวาคมและงานฉลองรฐธรรมนญสามารถบรรจการตความทงสองแบบขางตนเอาไวได  ความ 

“คลมเครอ”ของ  10  ธนวาคมท�าใหมนอย ไดจนปจจบน  (แต  24  มถนายนไมสามารถท�าเชนนนได 

เพราะฝายเจาไมมททางอยใน  24  มถนายนเลย)35  หากมองจากมมของงานฉลองรฐธรรมนญ  “ความ

31 ธ�ารงศกด เพชรเลศอนนต, “10 ธนวาคม วนพระราชทานรฐธรรมนญหรอวนรฐธรรมนญ?” ใน ชาญวทย เกษตรศร (บรรณาธการ), สทศวรรษท 7 ปฏวต 2475/สถาปนามธก. 2477 ธรรมศาสตรและการเมองเรองพนท, หนา 90-113.32 ณฐพล ใจจรง, “การปฏวต 2475 และ “รอยลลสต”: การเมองไทยกบ “ระบอบกลายพนธ,” หนา 267-276.33 Kullada Kesboonchoo Mead, The Rise and Decline of Thai Absolutism, p.136. นอกจากนดกระแสการวพากษวจารณเจานายในสงพมพการเมองในสมยรชกาลท 6 ใน Matthew Copeland, “Contested Nationalism and the 1932 Overthrow of the Absolute Monarchy in Siam” (Ph.D. Thesis, Australian National University, 1993) รวมทงการเสนอกวางออกไปวา “พนทสาธารณะ” ในโลกของสงพมพในสยามวาไดเกดขนในบรบทเชนไรใน Thanapol Limapichart, “The Emergence of the Siamese Public Sphere: Colonial Modernity, Print Culture and the Practice of Criticism”, South East Asia Research, vol.17 number 3, 2009, pp.361-399.34 สมศกด เจยมธสกลไดอภปรายอยางละเอยดวาเหตใด 10 ธนวาคมจงไดรบความส�าคญมากกวา 24 มถนายนโดยไดเสนอวา 10 ธนวาคมคอผลของการประนประนอมระหวางคณะราษฎรกบรชกาลท 7 โดยฝายหลงพยายามผลกดนให “วนพระราชทานรฐธรรมนญ” เปนวนส�าคญ และไดสงผลให 24 มถนายนถกลดความส�าคญลงไป หลง “การปฏวต 2475” มการจดงานในระดบมหกรรมทงสองวน แตหลงจากสงครามโลกครงท 2 งาน 24 มถนายนกเลกไป แตงาน 10 ธนวาคมยงมงานพธอยตลอด และมการกลบมาจดงานมหกรรมตอ ด สมศกด เจยมธรสกล, “ประวตศาสตรวนชาตไทย จาก 24 มถนาถง 5 ธนวา,” ฟาเดยวกน ปท 2 ฉบบท 2 (เม.ย.-ม.ย. 2547), หนา 77-82.35 ยงมบทบาทของกลมหลวงพบล-หลวงวจตรวาทการในการสรางธงชาต เพลงชาต ละครปลกใจ-เพลงปลกใจ วนชาต ชอประเทศไทย อนสาวรยประชาธปไตย ด สมศกด เจยมธรสกล, “ประวตศาสตรวนชาตไทย จาก 24 มถนาถง 5 ธนวา,” หนา 71-121.

TU Archives.indd 133 5/5/12 3:16 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 134

คลมเครอ” ทวาแสดงใหเหนถงการ  “ตกลงกน”  ระหวางฝายเจาและฝายคณะราษฎร  ในการก�าหนด

ความสมพนธระหวางสถาบนทางการเมองและอ�านาจของพระมหากษตรยในทางการเมอง ขนอยกบวา

ใครมอ�านาจมากกวาในชวงนน ๆ  จะเหนไดวาแมตงแตการปฏวต 2475 กจะมงานรฐพธโดยมการเชญ

ผส�าเรจราชการแทนพระองคมาเปดงานฉลองรฐธรรมนญทพระทนงอนนตสมาคมเสมอ กอนทหลงจาก

นนงานในอกสวนหนงกคองานมหกรรมทรฐบาลคณะราษฎรเปนเจาภาพจด ในชวงกอนสงครามอ�านาจ

ของฝายเจาแมจะตกต�าลงมาก แตพวกเขายงมค�าอธบายเรองวนท  10  ธนวาคม วาคอ “วนพระราช-

ทานรฐธรรมนญ”36 เพราะพธ “ฉลองวนพระราชทานรฐธรรมนญ” ทรชกาลท 7 ทรงผลกดนไดรกษา

ททางของฝายเจาเอาไวได 

หลงจากกรณสวรรคตอยางมเงอนง�าของรชกาลท 8 ในป พ.ศ. 2489 รฐบาลน�าโดยหลวง

ธ�ารงนาวาสวสดไดมทาทใหความส�าคญตอกษตรยองคใหม ทส�าคญคอในปถดมา มการเสนอโครงการ 

“งานฉลองราชนตภาวะและฉลองรฐธรรมนญ”  เกดการรอฟนอ�านาจของฝายเจาขน  มความพยายาม

ครงส�าคญในการชวงชงการก�าหนดความหมายของงานฉลองรฐธรรมนญอยางเขมขน  โดยรฐบาล

ไดประชมปรกษาเหนวา  “ในโอกาสทสมเดจพระเจาอย หวจะทรงบรรลนตภาวะในวนท  5  ธนวาคม 

2490  เปนการสมควรทจะจดใหมงานสมโภชขน  และสมควรจดงานฉลองรฐธรรมนญประจ�าป  2490 

ใหเปนการตอเนองกนไปมก�าหนด  7  วน”  เพมจ�านวนเงนอดหนนทจะสงไปตามจงหวดตาง ๆ   ทก

จงหวดจาก  400  บาทในปกอน ๆ   เปน  5,000  บาท  โดยโครงการมการตงเปาเอาไววาจะจดอยางยง

36 อนทจรง ทมการเขาใจวางานฉลองรฐธรรมนญไดเลกไปในชวงสงครามนนอาจจะไมถกเสยทเดยว ในปพ.ศ. 2484 และ 2485 นนแมจะไมมการจดงานมหกรรมกตาม แตกยงมการจดงานรฐพธอยทงสองป และพอมาถงในปพ.ศ. 2486 (ซงสงครามยงไมจบ) กมการกลบมาจดงานมหกรรมอกครงหนง “เพอเปนการสงเสมขวนประชาชน” มการจดงาน 3 วน (9-11 ธนวาคม) 4 แหง คอบรเวณสะพานผานฟาถงสะพานผานพภพลลา ทองสนามหลวง วงสราญรมย และบรเวณเชงพระพทธยอดฟาฯ ด หจช. (3) สร. 0201.66.1/9 เอกสารส�านกเลขาธการคณะรฐมนตร เรองงานฉลองวนรฐธรรมนญ

[ รฐบาลจดพมพหนงสอคมอพลเมองแจกจายใน พ.ศ.2479 และหนงสอเทดรฐธรรมนญ พ.ศ.2476 ]

TU Archives.indd 134 5/5/12 3:16 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 135

ใหญ ในสวนงานรฐพธจะมงานสมโภชวนทรงบรรล

นตภาวะ ณ พระบรมมหาราชวง มงานรฐพธฉลอง

รฐธรรมนญ ณ พระทนงอนนตสมาคม รวมทงการ

จดพธในตางจงหวด  ในสวนของงานมหกรรมจะ

จดทงหมด  7  วน  จดตลอดถนนราชด�าเนน  (แต

ตอมาเปลยนเปนสนามเสอปาและสวนอมพร) 

รวมถงทองสนามหลวง  มการแสดงกจการของ

ภาครฐ  การประกวดนางสาวไทย  งานลลาศท

โรงแรมรตนโกสนทรและสถานคาเธย มมหรสพ

ตาง ๆ  ทรมคลองหลอดมการประกวดดอกไม ม

การแขงกฬานกเรยนและประชาชน มการออก

ร าน  มตลาดนดและการลลาศทสวนอมพร

และวงสราญรมย37  นคอความพยายามใน

การท�าใหงานฉลองรฐธรรมนญเปนการฉลอง 

“พระราชทานรฐธรรมนญ” 

อาจจะเปนดวยความบงเอญทวนส�าคญทงสองวนนนอย ในเดอนเดยวกน  แตกเปน

ความบงเอญอนเหมาะเจาะของการฟนคนของกลมนยมเจาทจะเรมการตอสชวงชงความหมายส�าคญ

คนหลง“การปฏวต  2475”  สงทส�าคญคอในการประชมเรองการจดงาน ฯ นมความเหนวาควรมการ

จดพระราชพธเฉลมพระชนมพรรษาเพมเตม  โดยตองการจดตงแตวนท  3  มพธสวดมนตทพระทนง

ดสตมหาปราสาท วนตอมามพธทโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม และพระทนงอมรนทรวนจฉย ในวน

ท  5  ธนวาคมมการลงชอถวายพระพรในพระบรมมหาราชวง  มเทศนมงคลพเศษทพระทนงอมรนทร

วนจฉย สงไทยทานไปพระราชทานตามพระอารามหลวงใหญ ๆ  จ�านวนเทากบอดตมหาราช วนถดมายง

มการใหทตประเทศตาง ๆ  เขาเฝาดวย แต “ส�าหรบรฐพธฉลองรฐธรรมนญนน กคงจดใหมการฉลองท

พระทนงอนนตสมาคมเชนเดยวกบปกอน ๆ  ...อนง การแหรฐธรรมนญจากกรมเลขาธการคณะรฐมนตร

ไปพระทนงอนนตสมาคมกใครจะของด เพราะส�านกพระราชวงไมมรถ”38

เหตการณเรองโครงการการจดงานฉลองรฐธรรมนญในป พ.ศ. 2490  นสะทอนใหเหน

การแตกกนของคณะราษฎรระหวาง  “กลมปรด”  และ  “กลมจอมพล ป.”  และการกลบมามอ�านาจ

ทางการเมองของกลม“รอยลลสต” โดยหลงสงครามโลกครงทสอง “กลมปรด” ไดเรมประสบกบความ

พายแพทางการเมองเมอตองตอส กบความรวมมอกนของ  “กลมจอมพล ป.”  และ  “รอยลลสต”  ท

สนบสนนโดยสหรฐฯ39 และการเมองไทยในชวงเวลานนกหางไกลจากความลงตว ทงน “งานฉลองราช-

37 หจช. มท. 0201.2.1.28-1/4 เอกสารกระทรวงมหาดไทย เรองงานฉลองรฐธรรมนญ 38 หจช. มท. 0201.2.1.28.1/4 เอกสารกระทรวงมหาดไทย เรองงานฉลองรฐธรรมนญ 39 หลงจากสงครามโลกครงทสอง ความรวมมอระหวาง “กลมปรด” และ “กลมรอยลลสต” ในนาม “ขบวนการเสรไทย” กจบลง โดย “กลมรอยลลสต” มความตองการฟนคนอ�านาจของเหลาพระราชวงศและผทเคยตอตานการปฏวต 2475 ทถก

[ พระราชธรรมนเทศ แตงรฐธรรมนญค�ากลอนแจกจายใน พ.ศ. 2478 ]

TU Archives.indd 135 5/5/12 3:16 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 136

นตภาวะฯ” ทเตรยมตวจะเกดขนอยางยงใหญนน  ทายทสดแลวไมไดเกดขน  เพราะมการรฐประหาร

เมอ 8 พฤศจกายนเสยกอน แตอยางไรกด 10 วนหลงจากการปฏวต คณะรฐมนตรไดลงมตใหงดสวน

มหกรรมไป “คงใหมเฉพาะงานพระราชพธฉลองราชนตภาวะในพระบรมมหาราชวงกบงานรฐพธฉลอง

รฐธรรมนญ ณ พระทนงอนนตสมาคมเชนปทแลวมาเทานน”40 ค�าถามทนาสนใจคอท�าไมการรอฟนของ

ฝายนยมเจาหลงรฐประหารไมจดงานยงใหญไปเลย? อาจเปนเพราะวา “งานฉลองรฐธรรมนญ” ไมได

เปนงานทฝายนยมเจาถวลหาเทาใดนก  พวกเขาก�าลงพยายามคดคนประเพณประดษฐซงจะตองใช

เวลาชวงหนงจนคอย ๆ   ลงตวมากขนในชวงสองทศวรรษตอจากนน  และเบยดใหงานรฐธรรมนญหาย

ไป เหลอเพยงแตความหมายของ “วนพระราชทานรฐธรรมนญ” เทานน

ตงแตป พ.ศ. 2490  เปนตนมา  เราเหนการลมสลายของคณะราษฎรและการกลบมาม

บทบาททางการเมองของฝายนยมเจา และบทบาทการเลนการเมองของจอมพล ป. พบลสงครามยคหลง

สงคราม งานฉลองรฐธรรมนญป พ.ศ. 2491 กลบมาจดตอไปเหมอนทผานมาแตจอมพล ป. พบลสงคราม

ไดลดจ�านวนวนหยดลงเหลอเพยง 1 วน ซงเปนครงแรกตงแตพ.ศ. 2475 เปนตนมา ซงในค�าปราศรย

ของจอมพล ป. ทางวทยกระจายเสยงในวนท 10 ธนวาคมนนไดกลาวถงความส�าคญของวนนวาเปน 

“...วนทพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจ าอย หวได ทรงพระมหากรณาโปรดเกลาฯ

พระราชทานระบอบประชาธปไตยใหแกอาณาประชาราษฎรผเปนพศกนกรของพระองค...

ทงน นบเปนพระมหากรณาธคณอนลนพนของพระองคทมตอชาตไทยและชาวไทยดวย

ซงเปนการแนนอนทผ ใดจะลมเสยมไดตลอดไปตราบชวกาลปาวสานต และดวยเหตน

จงไดตกลงสรางพระบรมรปของพระองคขนทบรเวณวงสโขทย พระนคร เพอเปนพระบรม

ราชานสสรณแหงพระมหากรณาธคณของพระองค ผ ไดพระราชทานระบอบประชาธปไตย

แกชาตไทยตอไปตราบชวกาลปาวสารดจเดยวกน...” 41

หลงจากพ.ศ. 2490  เนอหาของงานฉลองรฐธรรมนญไดเปลยนแปลงไป  ชาตรไดเสนอ

วาหลงพ.ศ. 2490  รปแบบสถาปตยกรรมในงานฉลองรฐธรรมนญเรมใชแบบ  “ไทยประยกต”  ซงให

น�าหนกกบจารตทางศลปกรรมมากขน  ใชรปทรงและองคประกอบแบบวดและวงมากขน  ตางจากใน

เนรเทศและจองจ�า ซงหลงจากกรณสวรรคตของรชกาลท 8 กเปนโอกาสอนเหมาะสมท “กลมรอยลลสต” จะใชเพอหาความรวมมอกบ “กลมจอมพล ป.” เพอโจมต “กลมปรด” โดยในขณะเดยวกนน สหรฐฯไดตดตามการเมองไทยอยางใกลชด ใน การจะเลอก “ไพ” ทางการเมองใหถกใบ เพอจดประสงคจะเขามามอทธพลเหนอไทย ดการอภปรายอยางพสดารใน ณฐพล ใจจรง, “การเมองไทยสมยรฐบาลจอมพล ป. พบลสงครามภายใตระเบยบโลกของสหรฐอเมรกา (พ.ศ. 2491-2500),” (วทยานพนธดษฎบณฑต จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2552), บทท 240 หจช. มท. 0201.2.1.28.1/4 เอกสารกระทรวงมหาดไทย เรองงานฉลองรฐธรรมนญ 41 หจช. มท. 0201.2.1.28.1/5 เอกสารกระทรวงมหาดไทย เรองงานฉลองรฐธรรมนญ ในบรบทของการเมองเรองน สมศกดไดเสนอวาความเปลยนแปลงดงกลาวคอภาวะ “ความวางเปลาทางอดมการณ” ของคณะรฐประหาร 2490 (น�าโดยจอมพล ป.) ซงมาจากการลมสลายของคณะราษฎรในชวงสงครามไดเปดทางใหฝายนยมเจากลบมามบทบาทไดใหม ท�าใหกลมจอมพล ป.ตองยนยอมตออดมการณนยมเจา ด สมศกด เจยมธรสกล, “ประวตศาสตรวนชาตไทย จาก 24 มถนาถง 5 ธนวา,” หนา 111-113.

TU Archives.indd 136 5/5/12 3:16 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 137

ชวงกอนสงครามทไมยดตดกบแนวทางแบบจารตในอดต และไมมสญลกษณทางการเมองทเกยวของกบ

หลก 6 ประการของคณะราษฎรอกตอไป42 ในสวนเนอหาของงาน ในชวงหลงพ.ศ. 2490 มการเปลยน

มาจดงานทสนามหลวงและสวมลมพน  โดยในป พ.ศ. 2494 ทนททพระบาทสมเดจพระเจาอยหวเสดจ

นวตพระนคร กเสดจ ฯ เปนองคประธาน “งานรฐพธฉลองวนพระราชทานรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกร

ไทย” ในวนท 10 ธนวาคมในปนนเลย43 จากนนในปถดมากเสดจพรอมดวยสมเดจพระบรมราชนทอด

พระเนตรงานฉลองรฐธรรมนญในสวนมหกรรม44 ในปนจะเรมเหนไดวา บางจงหวดไดมการจดงานเฉลม

พระชนมพรรษาเชอมตอเขากบงานฉลองรฐธรรมนญกม  (5-11  ธนวาคม)45  และในชวงเดยวกนเรมม

การเพมวนหยดวนเฉลมพระชนมพรรษาเปน  3  วน  และมการเพมวนหยดลกษณะ  “จารต”  การกลบ

มาหยดสงกรานต เพมวนหยดเขาพรรษาและมาฆะบชา และมวนหยดใหมคอพชมงคลและฉตรมงคล46

งานฉลองรฐธรรมนญหลง พ.ศ. 2490 จงถกตดขาดจากอดมการณคณะราษฎรไปในทสด 

ซงในการจดงานชวงปทาย ๆ  มการวางแนวคดการจดงานทดเผน ๆ  แลวเปนงานมหกรรมเชนทผาน ๆ  มา 

แตขณะเดยวกนถาสงเกตดใหดแลว จะเหนวาภาพของ “ราษฎร” ในฐานะการเปนผมสวนรวมในการ

จดงานมหกรรมครงนคอย ๆ  เรมจางหายไป จากทเราจะเหนราษฎรเปนผกระตอรอรนในการชวยจดหา

และบรจาคอปกรณ  สงของ  อาหารและหยกยาตาง ๆ   ในชวงการจดงานหลงพ.ศ. 2475  ใหม ๆ   คราว

นเหลอแตเพยงภาพของรฐบาลในฐานะผจดงานและวางขอก�าหนดและขอบงคบตาง ๆ   อยางมากมาย 

ในป พ.ศ. 2496-2500 กองการจดงาน ฯ ไดสงหามไมใหมการพนนทกชนด หามการแสดงทหยาบ หาม

การแสดงทตองขยายเสยงดงรบกวน  และหามการแสดงแบบงานวด  (ซงถอวา  “เสอมเสยศลธรรม”) 

เชน  การแสดงกล  แสดงสตวประหลาด หรอการร�าวง  และก�าชบวาใครจะเขาไปแสดงในงานจะตองม

หนงสออนญาตเปนหลกฐานเทานน  และการประกวดใด ๆ   กจะตองท�าบนทกโดยละเอยดเสนอไปให

ผบญชาการต�ารวจนครบาลพจารณาอนญาตกอน งานลลาศและร�าวงกไมอนญาตใหมการจดนอกเหนอ

จากทก�าหนดพนทเอาไวให  ซงมเพยงแหงเดยว  และหาบเรทเขาไปขายของกจะถกไลออกจากบรเวณ

งาน47  งานฉลองรฐธรรมนญในชวงสดทายคอการจดต�าแหนงแหงทของ “ราษฎร” กลบเขาไปสทเดม

ทพวกเขาเคยอยในอดต  ทจะตองมหนาท  “รบฟง”  และ  “ปฏบตตาม”  อยางสม�าเสมอ  ยคของการ

สนสดลงของอดมการณคณะราษฎรกเกดขนไปพรอม ๆ  กบการฟนคนของฝายนยมเจา กลมเผดจการ

ทหารและบทบาทของสหรฐฯ โดยในป พ.ศ. 2497 สหรฐ ฯ เขารวมในงานฉลองรฐธรรมนญทกรงเทพฯ 

จดซมขนาดใหญของงานในชอวา “Fruits of Freedom” โดยจดแสดงรถยนต อปกรณการเกษตรรน

ใหมลาสด และมการแจกไอศกรมฟรจากกองทพสหรฐฯ นอกจากนยงมการอางถงวาวอชงตนวางแผน

42 ชาตร ประกตนนทการ, “งานฉลองรฐธรรมนญ,” หนา 88.43 หจช. มท. 0201.2.1.28.1/7 เอกสารกระทรวงมหาดไทย เรองงานฉลองรฐธรรมนญ44 หจช. มท. 0201.2.1.28.1/9 เอกสารกระทรวงมหาดไทย เรองงานฉลองรฐธรรมนญ45 เชนทจงหวดตรง เปนตน ด หจช. มท. 0201.2.1.28.1/9 เอกสารกระทรวงมหาดไทย เรองงานฉลองรฐธรรมนญ 46 สมศกด เจยมธรสกล, “ประวตศาสตรวนชาตไทย จาก 24 มถนาถง 5 ธนวา,” หนา 111-112.47 แตการจดในตางจงหวดยงคงผอนคลายกวามาก หจช. มท. 0201.2.1.28.1/17 เอกสารกระทรวงมหาดไทย เรองงานฉลองรฐธรรมนญ

TU Archives.indd 137 5/5/12 3:16 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 138

จะจดงานเชนนอก  8  งาน  คาดวาจะใหมคนเขารวมถง  12-15  ลานคน48  เหตการณตาง ๆ   เหลานก

รวมท�าการ “ฝงกลบ” ความทรงจ�าของ “การปฏวต 2475” ไปพรอม ๆ  กบการสถาปนาระบอบการ-

ปกครองทตอกย�าชดความคดและวถปฏบตทคณะราษฎรไดพยายามจะเปลยนแปลงแตกลมเหลว 

“ควำมคลมเครอ” ของวตถโบรำณ

อยางไรกตาม  ส�าหรบฝายเจาแลว  “วนรฐธรรมนญ”  คงไมไดเปนวนส�าคญในอดมคตท

พวกเขาตองการอยางแทจรง เพราะ “การปฏวต 2475” ยงคงประทบตราตรงเปน “กางต�าคอ” ของพวก

เขาอยเสมอ งานฉลองรฐธรรมนญยงคงจดตอมาจนกระทงป พ.ศ. 2501 การรฐประหารโดยจอมพลสฤษด 

ธนะรชตกไดยกเลกงานฉลองรฐธรรมนญในสวนทเปนมหกรรมไปเปนการถาวรทวประเทศ เหลอแตเพยง

งานพธ และไมตองมพธสงฆ49 เปนทงการบนทอนความศกดสทธและลดความส�าคญของรฐธรรมนญลง

ไปพรอม ๆ  กน และไดไปเนนความหมายวนท 10 ธนวาคมไปเปน “วนสทธมนษยชน” ปลอยใหเหลอ

เพยง “ความคลมเครอ” ทยงอยในความหมายของวนท 10 ธนวาคมและงานฉลองรฐธรรมนญ รวมทง

48 Walter L. Hixson, Parting the Curtain: Propaganda, Culture, and the Cold War, 1945-1961 (New York: St. Martin’s Griffin, 1997), p.138.49 หจช. มท. 0201.2.1.28.1/24 เอกสารกระทรวงมหาดไทย เรองงานฉลองรฐธรรมนญ

[ งานฉลองรฐธรรมนญปพ.ศ.2483 จะเหนวาพอคาหาบเรยงเขาไปขายของได หลงป พ.ศ.2490 พอคาคนนคงจะไมไดรบอนญาตใหเอาของเขาไปขายในงานฉลองรฐธรรมนญอก ]

TU Archives.indd 138 5/5/12 3:16 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 139

รปรฐธรรมนญบนพานซงเปน  “วตถโบราณ”  ของอดมการณคณะราษฎรทคนในรนหลงไดพบเหนใน

รปถายและค�าบอกเลาอนกระจดกระจายเทานน 

ผเขยนขอจบบทความดวยค�าปราศยสวนหนงของจอมพลสฤษดในวนรฐธรรมนญและ

วนสทธมนษยชน  10  ธนวาคม  พ.ศ. 2502  อนเปนการตอกย�าการปดฉากลงอยางเปนทางการของ

“การปฏวต 2475” และเปดฉากการเมองไทยในยคสงครามเยน ทฝายเจาและฝายทหารเปนผน�าตอไป

...ขาพเจา ในฐานะหวหนาคณะปฏวตกด ผรวมมอทงหลายในงานน ซงประกอบกนขน

เปนคณะปฏวตกด มเจตนจ�านงแนวแนอยเสมอ วาประเทศไทยจะตองปกครองในระบอบ

รฐธรรมนญ...

แตระบอบรฐธรรมนญนน จะด�ารงอยไดกตอเมอชาตมระเบยบวนย ถามฉะนนกจะแปล

ความหมายของเสรภาพผดไปจากทควรเปน เสรภาพเปนสงทมคณคามากทสดส�าหรบ

มนษยชาต แตกตองมขอบเขต...ไมใชวาระบอบรฐธรรมนญซงใหเสรภาพนน จะปลอย

ใหใครพดอะไรท�าอะไรไดตามใจ ขอส�าคญยงกวานน คอเสรภาพของบคคลแตละคน ตอง

อยในเขตจ�ากดแหงความปลอดภยและผลประโยชนของประเทศชาต...50

50 หจช. มท. 0201.2.1.28.1/24 เอกสารกระทรวงมหาดไทย เรองงานฉลองรฐธรรมนญ

TU Archives.indd 139 5/5/12 3:16 AM

TU Archives.indd 140 5/5/12 3:16 AM

ก นยายน  พ.ศ. 2554  ครอบครวพนมยงคมความจ�านงมอบ

เอกสารสวนบคคลนายปรด  –  ทานผหญงพนศข  พนมยงค  แกหอจดหมายเหต

ธรรมศาสตรมหาวทยาลยธรรมศาสตร  เกบรกษาดแล  เอกสารทงหมดครอบครว 

พนมยงคขนยายจากบานอองโตน  กรงปารส  ประเทศฝรงเศส  ซงเปนบานพกของปรดขณะลภยอย

ตางประเทศ มาเกบรกษาไวบานสวนพล ประเทศไทย ภายหลงการเสยชวตของปรด ในป พ.ศ. 2526 

เอกสารสวนมากส�าคญยงตอการศกษาการเมองไทย ดงเชน เอกสารเกยวกบการปฏวตเปลยนแปลงการ

ปกครอง 2475 อาท หนงสอพมพ,  ใบปลว, ภาพถาย และรางผลงานเขยนตาง ๆ  ของปรด พนมยงค 

รวมทงหนงสอ หนงสอพมพ และวารสารจ�านวนหนงทปรดเกบรกษาไวอยางด 

ปรด พนมยงค เปนผประศาสนการของมหาวทยาลยธรรมศาสตร หรอ ผรเรมสถาปนา 

มหาวทยาลยวชาธรรมศาสตรและการเมอง ในป พ.ศ. 2477 ตามหลกการท  6 ของคณะราษฏร ดวย

เหตน มหาวทยาลยธรรมศาสตรมอบหมายใหหอจดหมายเหต ฯ จดตงคณะจดท�ารายการบญชเอกสาร

สวนบคคลนายปรด – ทานผหญงพนศข พนมยงค ขนมากอนขนยายมาเกบรกษาไวทหอจดหมายเหต ฯ

มหาวทยาลยธรรมศาสตร1

คณะจดท�า ฯ เรมด�าเนนงานตงแตปลายเดอนพฤศจกายน พ.ศ. 2554 ทบานสวนพล บาน

ของครอบครวพนมยงคปจจบน ระหวางการท�างาน คณะจดท�า ฯ ไดรบการดแลเอาใจใสอยางดยง พรอม

กบไดรบฟงเรองเลา เกรดประวตศาสตรเลก ๆ  นอย ๆ  ประจ�าวนจากบคคลในครอบครว เชน อาหารท

1 คณะจดท�าเอกสารสวนบคคลนายปรด พนมยงคประกอบดวย ดาวเรอง แนวทอง, ปรยาภรณ กนทะลา, จนทนา ไชยนา-เคนทร, กตตศกด สจตตารมย, องศมาล สายชลนภา และประดชญา หนฉง

บางสวนของความทรงจ�าใน

“จดหมายลบ” จาก จอมพล ป. ถง ปรด

ปรยาภรณ กนทะลา

TU Archives.indd 141 5/5/12 3:16 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 142

ทานผหญงชนชอบ รวมทง  คณะจดท�า ฯ ตองขอบคณความชวยเหลอของคณวาณ พนมยงค บตรสาว

ของปรด เปนอยางยงทชวยตอบค�าถามเกยวกบเอกสารตาง ๆ  เชน ภาพถายบคคล หรอ เอกสารภาษา

จน เปนตน อยางไมเหนดเหนอย 

ปลายเดอนกมภาพนธ  คณะจดท�า ฯ พบจดหมายจ�านวน  3  ฉบบ  แตละฉบบมเทปกาว

ยดตอกน  จดหมายเหลานเปนจดหมายจากหลวงพบลสงคราม  (ขณะนนยงคงเปนพนเอก  หลวงพบล-

สงครามจนกระทงไดรบการเลอนยศเปนจอมพล  เมอ  28  กรกฎาคม พ.ศ. 2484)  ถง  หลวงประดษฐ-

มนธรรม หรอ ปรด พนมยงค และอกฉบบเปนกระดาษเขยนจดหมายจ�านวน 5 แผนมคลปหนบกระดาษ

หนบไว  เปนจดหมายจากจอมพล  ป.  พบลสงคราม  ถง  ปรด  พนมยงค  ไมไดระบวนเวลาไวแตหาก

พจารณาจากเนอความในจดหมาย นาจะอยในชวงเวลา พ.ศ. 2482-2488 

จดหมายเหลานเปนหลกฐานทแสดงใหเหนประเดนความสมพนธระหวาง ปรด พนมยงค

กบจอมพล ป.  พบลสงคราม  ในชวงสงครามโลกครงท  2  ซงงานวชาการสวนใหญอธบายวาชวงเวลา

ดงกลาวเรมปรากฏรองรอยความขดแยงกนภายในกล มคณะราษฎร  จอมพล  ป.  เปนผ น�าการเมอง

และทหารพรอมภาพลกษณของรฐบาลทรวมกบญปน  อกดานหนง  ปรดเปนผน�าสายพลเรอนซงกอตง

ขบวนการ “เสรไทย” ตอตานญปน2 แตอยางไรกตาม บทความนตองการเพยงแนะน�าเอกสารส�าหรบผ

สนใจศกษาวเคราะหและท�างานดานการเมองไทยในประเดนน หรอ อน ๆ  ทเกยวของ ซงเอกสารเหลาน

ยงไมเคยถกน�าไปใช ยกเวนจดหมายฉบบสดทายซงปรด พนมยงคน�าไปใชใน “ความเปนไปบางประการ

ภายในคณะผส�าเรจราชการแทนพระองค”3  และตอมา  สมศกด  เจยมธรสกล  น�าเนอหาบางสวนของ

จดหมายมาอภปรายเกยวกบความขดแยงภายในกลมคณะราษฎรในชวง พ.ศ. 24784 ดวยเหตน ผเขยน

2 ส�าหรบงานเขยนการเมองไทยในชวงเวลาสงครามโลกครงท 2 มอยจ�านวนมาก แตในบทความนพจารณาจากหนงสอทเขยนถงความสมพนธของปรด พนมยงคกบ จอมพล ป. พบลสงคราม ดงน ชาญวทย เกษตรศร, ประวตศาสตรการเมองไทย 2475-2500 (กรงเทพฯ: มลนธโครงการต�าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, 2538), ชาญวทย เกษตรศร และคณะ, บรรณาธการ, จอมพล ป. พบลสงครามกบการเมองไทยสมยใหม (กรงเทพฯ: มลนธโครงการต�าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, 2544), แถมสข นมนนท, การสรางชาตของจอมพล ป. พบลสงคราม สมยสงครามโลกครงทสอง (กรงเทพฯ: สมาคมสงคมศาสตรแหงประเทศไทย, 2520), กอบเกอ สวรรณทต-เพยร, นโยบายตางประเทศของรฐบาลพบลสงคราม พ.ศ. 2481-2487 (กรงเทพฯ: มหาวทยาลยธรรมศาสตร, สถาบนไทยคดศกษา, 2532), ทกษ เฉลมเตยรณ, การเมองระบบพอขนอปถมภแบบเผดจการ (กรงเทพฯ: 2552) สธาชย ยมประเสรฐ, สายธารประวตศาสตรประชาธปไตยไทย (กรงเทพฯ: พ. เพรส, 2551), ทพวรรณ เจยมธรสกล, ปฐมทรรศนทางการเมองของปรด พนมยงค: ฉบบสมบรณ (กรงเทพฯ: คณะกรรมการด�าเนนงานฉลอง 100 ป ชาตกาล นายปรด พนมยงค รฐบรษอาวโส ภาคเอกชน, 2544), สมศกด เจยมธรสกล, ประวตศาสตรทเพงสราง (กรงเทพฯ: 6 ตลาร�าลก, 2544) และณฐพล ใจจรง, “การเมองไทยสมยรฐบาลจอมพล ป. พบลสงครามภายใตระเบยบโลกของสหรฐอเมรกา (พ.ศ. 2491-2500),” (วทยานพนธรฐศาสตรดษฎบณฑตศกษา คณะรฐศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2552)

3 ด ปรด พนมยงค “ความเปนไปบางประการภายในคณะผส�าเรจราชการแทนพระองค” ใน บางเรองเกยวกบพระบรมวงศานวงศในระหวางสงครามโลกครงท 2 (ปราโมทย พงสนทร และ นายเปรอง ศรภทร จดพมพในโอกาส 11 พฤษภาคม 2515) (กรงเทพฯ: ม.ป.ท., 2515)4 ด เชงอรรถท 51 ของสมศกด เจยมธรสกล “ประวตศาสตรวนชาตไทยจาก 24 มถนา ถง 5 ธนวา,” ฟาเดยวกน 2, 2

TU Archives.indd 142 5/5/12 3:16 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 143

คาดวาอยางนอยหลกฐานชดนจะชวยเตมเตมความเขาใจเกยวกบความ

คดและความสมพนธของบคคลทงสองซงเปนผน�าทางการเมองทส�าคญ

ในประวตศาสตรการเมองไทยในสมยสงครามโลกครงท 2 ไดมากขน 

เมอเรยงเนอความในจดหมายตามล�าดบเวลา 

จดหมายฉบบแรก  เปนจดหมายลงวนท  9  ธนวาคม พ.ศ. 

2482  บนซองจดหมายเขยนไววา  “(สวนตว)  เรยน  คณ

หลวงประดษฐมนธรรม”  ซงนาจะเปนจดหมายทหลวง

พบลสงคราม  สงถง  หลวงประดษฐมนธรรม  โดยตรงใน

ชวงเวลากอนทจะเปดประชมสภา5 โดยมเนอหาเกยวกบ

ขาวทลงในหนงสอพมพ “ผดงชาต” ดงน

วงสวนกหลาบ

พระนคร

วนท 9 ธนวาคม 82

เรยนอาจารยทรก

ขอใหดหนงสอพมพผดงชาต วนท 8

เดอนน เรอง รฐธรรมนญ เขาวา ผมเปนตวหน

อาจารยเปนสมอง ซงเหนวา กถกแลว แตเขาไม

ควรพด

รกยง

พบล ป.

นอกจากนน หลวงพบลสงครามแนบขาวตดจากหนงสอพมพ “ผดงชาต” มาดวยเพอให

ผอาน  “ปรด”  ทราบถงถอยค�าทหลวงพบล ฯ ไมคอยพอใจซงนาจะเปนขอความทผ เขยนเนนในหนา

แรกของหนงสอพมพ “ผดงชาต” คอลมน “ระบอบรฐธรรมนญ” ฉบบวนท 8 ธนวาคม พ.ศ. 2482 

นบจ�าเดมแตไทยประเทศไดเปลยนระบบการปกครองมาสรฐธรรมนญแลว

ความเจรญกาวหนาของชาตบานเมองไดอบตผลงดงามและรวดเรวเกนคาดหมาย

รฐบาล ซงมพระยาพหลพลพยหเสนาและคณหลวงพบลสงครามเปนประมข และ

คณหลวงประดษฐมนธรรมเปนมนสมอง ไดบรหารงานของชาตอยางเขมแขงโดยม

เหนแกความเหนอยยาก ในระยะเวลาไมกป และทงท...ในตวอปสรรคขวากหนาม

(เมษายน-มถนายน 2547), หนา 88-89.5 ด เชงอรรถท 51 ของสมศกด เจยมธรสกล “ประวตศาสตรวนชาตไทยจาก 24 มถนา ถง 5 ธนวา,” ฟาเดยวกน 2, 2 (เมษายน-มถนายน 2547), หนา 88-89.

[ จดหมายจากหลวงพบลสงครามถงหลวงประดษฐมนธรรม ลงวนท 9 ธนวาคม พ.ศ. 2482]

TU Archives.indd 143 5/5/12 3:16 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 144

ประชาชาตไทย กไดรดหนาไปสความเจรญและเรองอ�านาจ บรรดามหาประเทศใน

ยโรปและเอเชยทวปกไดรบรองตองกนแลววา ไทยเปนประเทศอสระ และมเอกสาร

อนสมบรณ

อยาไปคดเหนแตเพยงวา เพยงการเปลยนรปการปกครองเทานนกจะ

บรรดาล ผลดแกชาตเพราะความเจรญรงเรองของประเทศนน มทมาจากการกระท�า

ของผบรหาร มากกวาจะอาศยระบอบการปกครองเพราะระบอบการปกครองนน ก

เปรยบเหมอนหนงเขมทศทชทางด�าเนนของประชาชาตเทานน คณะผน�า หรอ คณะ

บรหารนนตางหาก ฉะนน ความเจรญอนเปนปกแผนและนาภมใจของไทยประเทศท

ประจกษอยแกสายตาเราในปจจบน จงมทมาจากฝไมลายมอของรฐบาลและเกดจาก

ผลของระบอบการปกครองรวมกน

เพราะฉะนนคณะหนงสอพมพผดงชาต

ขออวยพรใหคณะรฐบาลจงเจรญ และขอให

รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทยจะสถตย

อยคฟาดนสลาย” (เนนโดยผเขยน)

จากเวลาทระบในจดหมายฉบบดงกลาว 

หลวงพบลสงครามเพงขนมาเปนนายกรฐมนตรได

ประมาณ 1 ป (ตงแตวนท 16 ธนวาคม พ.ศ. 2481) 

ซงเปนชวงปแรก รฐบาลหลวงพบลสงคราม นอกจาก

จะขนมาพรอมกบมาตรการจดการ  “ศตรทางการ

เมอง”  อยางเดดขาดแลว  ยงเปนสมย  “การสราง

ชาต”  ดวย  ดงเชน  การเปลยนชอ  “ประเทศ

สยาม”  เปน  “ประเทศไทย”  และทส�าคญ  คอ 

การออกประกาศ  “รฐนยม”  ซงทยอยออกตอ

กนมาทงหมด  12  ฉบบ  (พ.ศ. 2482-2485) 

สวนประเดนดานความสมพนธระหวางบคคล

ทงสอง  ชาญวทย  เกษตรศร  อธบายไว ใน

ประวตศาสตรการเมองไทย  2475-2500  วา

ในขณะนน หลวงพบลสงครามมอ�านาจสงสด

และยงมความสมพนธทดกบผน�าคนอน ๆ  ใน

คณะราษฎร  และคอนขางราบรนกบสภา

ผแทนราษฎร นโยบายตาง ๆ  กไดรบความ

เหนชอบสนบสนนและไดรบความรวมมอ

[ ขาวตดจากหนงสอพมพผดงชาต ฉบบวนท 8 ธนวาคม พ.ศ. 2482 ]

TU Archives.indd 144 5/5/12 3:16 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 145

อยางด  รวมทงปรด  ซงเปนรฐมนตรวาการกระทรวง

การคลงในขณะนนดวย6

  ไมกวนตอมา  หลวงพบลสงคราม

สงจดหมายอกฉบบใหปรดทางไปรษณยไปยงบาน

พกทหวหนแตถกตกลบเมอปรดเดนทางกลบมายง

กรงเทพ ฯ  กอนและนาจะเปนเวลากวาสปดาห

ทปรดจะไดอานจดหมายฉบบน 

วงสวนกหลาบ

พระนคร

วนท 24 ธนวาคม 82

เรยนอาจารยทรก

ทราบวาปวยล�าไส และเสน

ประสาท ผมมความหนกใจด วย

เพราะอาจารยไมใครออกก�าลงกาย

เสยเลย นอน ๆ ตลอดเวลา เราอาย

มากขน ไมเหมอนแตกอน ตองม

การบรการร างกายบาง และ ผม

เชอวา อาจารยคงเปนดงทผมได

ปฏบตมาแลว แตบางคน อาจารย

ตองเชอผมบาง ผมไมมทจะคดให

เราแตกกนเลย ประสงคใหเรารกกน ใหดทวกนทกคน ถาผมมอะไรผดพลาด และ

สวนมากเหนวา ผดแลว ผมยนดปฏบตตามเสมอ

ทจรงไมควรเขยนมากวนถงน แตเหนวาโรคเกยวดวยการเมองย งดวย ๆ

ขออาจารยอยาไดคดมากไป ผมตงใจแนวแนแลววา จะตองท�างานรวมกบอาจารย

ตลอดไป ตามทพดไวแลว สงใดทผมพดและใหอาจารยทราบ กเพอใหคดไวบาง

ผมกลวจะมไมดกบอาจารยเทานน ถาผมไมรกจรง ๆ แลว ผมกจะปลอยอาจารยโดย

ไมเกยวของเลย

ถาผมเขยนมา อาจท�าใหอาจารยสบายใจขนบางกได

6 ดเพมเตมใน ชาญวทย เกษตรศร, ประวตการเมองไทย 2575- 2500 (กรงเทพฯ: มลนธโครงการต�าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, พมพครงท 2, 2538) หนา 195-205.

[ จดหมายจากหลวงพบลสงครามถงหลวงประดษฐมนธรรม ลงวนท 24 ธนวาคม พ.ศ. 2482 ]

TU Archives.indd 145 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 146

ขอย�าวา อาจารยจากการงานไปไมไดและตองอยดวยกน ขอใหดค�าจารก

ของผมหลงรปมอบใหเมอ...อาจารยจะจากไป นอกจาก เคราะหนน เราตองรวม

ตายดวยกน

รกอยางญาต

พบล ป.

(หนา 1 มมซาย – มอะไรพดกนใหเขาใจโดยไมตองเกรงใจกน ผมเหนวา

ควรเชอเปนสภาษตของนกการเมอง – พบล)

เมอพจารณาเนอความจดหมายฉบบนแสดงใหเหนวา  หลวงประดษฐ ฯ เดนทางไปพก

รกษาตวทหวหนระยะหนงแลว หรอ อาจจะหลงจากจดหมายฉบบแรกไมกวน ดงทหลวงพบล ฯ แสดง

ความเปนหวงเปนใยวา “ปวยล�าไส และเสนประสาท ผมมความหนกใจดวย เพราะอาจารยไมใครออก

ก�าลงกายเสยเลย นอน ๆ  ตลอดเวลา เราอายมากขน ไมเหมอนแตกอน ตองมการบรการรางกายบาง” 

ขอสงเกตอกประการจากเนอความในจดหมาย บคคลทงสองนาจะมเรองทก�าลงขนใจกนอย หลวงพบล ฯ

จงเขยนจดหมายเพอชแจงและยนยนความตงใจของตนเองทจะยนอย ขางหลวงประดษฐ ฯ โดยอาง

ถงรปภาพทหลวงพบล ฯ มอบให  “อาจารย”  หรอ  ปรด  เมอครงตองออกนอกประเทศในขอหาเปน

คอมมวนสตจากการเสนอเคาโครงการเศรษฐกจ  เมอเดอนเมษายน พ.ศ. 2476 “อาจารยจากการงาน

ไปไมไดและตองอยดวยกน ขอใหดค�าจารกของผมหลงรป มอบใหเมอ...อาจารยจะลาจากไป นอกจาก

เคราะหนน เราตองรวมตายดวยกน” รวมทงการลงทาย “รกอยางญาต” ยงเปนการย�าวาหลวงพบล ฯ

ตงใจเขยนเพอใหปรดไวใจและรวาหลวงพบล ฯ ไมท�ารายคนในครอบครวเดยวกน อยางไรกด ประเดน

ขอสงเกตนคงจะตองอภปรายและหาหลกฐานเพมเตมกนตอไป 

จดหมายอกฉบบอยในชวงทญป นเรมวางกองก�าลงในพนทเอเชยตะวนออกเฉยงใตและ

ด�าเนนการขอกเงนจากรฐบาลไทย ตามงานศกษาของโยชฮาร โยชกาวา เรอง “รฐบาลจอมพล ป. พบล

สงครามกบสงครามแปซฟก กลาววา วนท 31 กรกฎาคม 1941 (พ.ศ. 2484) ธนาคารโยโกฮามาสเปซ 

สาขากรงเทพ ฯ ขอกเงนรฐบาลไทย  10  ลานบาท  เพอซอวตถดบจากไทย ปรดซงเปนรฐมนตรวาการ

กระทรวงการคลง อนมตใหกโดยใหฝายญปนค�าประกนดวยทอง และตอมาญปนกขอกเงนอก 25 ลาน 

แตครงนปรดไมเหนดวย ฝายญปนเสนอใหเกบทองค�าประกนทม (Earmark) ในธนาคารญปน แตฝาย

ไทยขอใหสงมายงกรงเทพ ฯ ในทสดฝายไทยกอนมตการกเงนโดยญป นยอมรบเงอนไขของไทย7  และ

จากกรณนท�าใหปรดหวาดระแวงญป นมากขน  ในขณะเดยวกน  ชวงเวลาดงกลาว  จอมพล  ป.  เองก

ไมพอใจกบการกระท�าของญป น  โดยเฉพาะพฤตกรรมของญปนในไทย  เชน  การใชเงนเยน หรอ  เอา

กนบหรใสอกผหญง8

7 ดเรก ชยนาม, ไทยกบสงครามโลกครงท 2(กรงเทพฯ: ไทยวฒนาพานช, 2513), หนา 83. และ Edward Thadeus Flood, “Japan’s Relation with Thailand: 1928-41,” (Ph.D. Dissertation, University of Washington, 1967), p. 627 อางถงใน โทชฮาร โยชกาวา, อาทร ฟงธรรมสาร ผแปล, รฐบาลจอมพล ป. พบลสงครามและสงครามแปซฟค (กรงเทพฯ: มลนธโครงการต�าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, 2528) หนา 13.8 โทชฮาร โยชกาวา, รฐบาลจอมพล ป. พบลสงครามและสงครามแปซฟค, หนา 13.

TU Archives.indd 146 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 147

การกยมเงนของญปนครงนยงไมเปนจดทชวาความสมพนธระหวางจอมพล ป. กบ ปรด 

ขดแยงกนมากนก และกเปนประเดนทนาจะมการศกษาเพมเตมตอไปเชนกน ส�าหรบจดหมายท หลวง

พบลสงคราม  เขยนถงหลวงประดษฐมนธรรม  รฐมนตรกระทรวงการคลง  ฉบบนจงเปนจดหมายสน ๆ

เกยวกบเรองเงนก  โดยเปนจดหมายทสงถงผ รบโดยตรงพรอมกบมตรายางประทบไววาดวยวา  หาม

เปดซองนอกจากผรบ 

วงสวนกหลาบ

พระนคร

วนท 31 กรกฏาคม 2484

เรยนอาจารยทเคารพ

วนนบ าย ทตญป นมาพบผมและ

ยนขอความตามทผมแนบมาน ผมไดตอบ

วาใหนายโอโนโม หารอกบอาจารย เพอหา

ทางปรองดองใหดตอกนตอไป ในสวน

เกยวกบความเหนของอาจารยนน ผมวา

เปนสวนตว และของโอโนกเปนสวนตว

ปลอยใหทง 2 ทานหารอกนจะดกวา ผม

เองไมทราบ เรองเงนดนกเลย

ฉะนนผมขอมอบใหอาจารย

เคารพยง

พบล ป.

จดหมายทง  3  ฉบบขางตน  คงยงไมเพยงพอตอความเขาใจการเมองไทยในชวง

สงครามโลกไดเพยงแตอาจชวยเตมเตมค�าอธบายความสมพนธระหวางจอมพล  ป.  กบ  ปรดไดมาก

ขน  และหากพจารณาถอยค�าในจดหมายขางตนอยางนอยกจะเหนไดวา  จอมพล  ป.  นนพยายาม

ประนประนอมกบปรด อาจจะดวยเหตผลสวนตว หรอ ทางการเมอง ยงไมทราบแนชด แตเปนประเดน

ทนาสนใจศกษาคนควาเพมเตมตอไป 

เมอทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ งานเขยนจ�านวนหนงอธบายวาจดแตกหกของบคคล

ทงสองปรากฏเดนชดเมอรฐบาลยนยอมใหญปนผานเขามาในประเทศไทย วนท 8 ธนวาคม พ.ศ. 2484 

ซงสงผลใหความคดในคณะรฐมนตรแบงเปนสองฝายชดเจนคอ ฝายทหารและพลเรอนแตกตางกนมาก

ขนและผลสะเทอนส�าคญ คอ การปรบคณะรฐมนตร เพยงไมกวนหลงจากนน วนท 11 ธนวาคม พ.ศ. 

2484 จอมพล ป. กลาวในทประชมคณะรฐมนตรวา “ในใจของผมเหนวาเมอเราจะเขากบเขาแลวกเขา

เสยใหเตมรอยเปอรเซนต” และในเวลาไมถง 1 สปดาห รฐบาลไดปรบคณะรฐมนตร ซงปรด พนมยงค

เปนหนงในรฐมนตรทโดนปลดออก  และจอมพล  ป.  เสนอใหปรดรบต�าแหนงผ ส�าเรจราชการแทน

[ จดหมายจากหลวงพบลสงครามถงหลวงประดษฐมนธรรม ลงวนท 31 กรกฎาคม พ.ศ.2484 ]

TU Archives.indd 147 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 148

พระองคในวนท 16 ธนวาคม9 จากเหตการณนปรด เลาวา “จอมพล ป. พบลสงคราม นายกรฐมนตร

ไดให พล.ต.อ. อดล อดลเดชจรส แจงแกขาพเจาวาขอใหขาพเจาลาออกจากต�าแหนงรฐมนตรวาการ

กระทรวงการคลง  ถาขาพเจาเหนชอบดวยกจะเสนอสภาผ แทนราษฎรใหลงมตแตงตงขาพเจาเปน

ผส�าเรจราชการแทนพระองคในต�าแหนงทวางอย”10

จดหมายทง  3  ฉบบ  อยระหวาง  พ.ศ. 2482-  2484 หลงจากนนยงไมพบจดหมายจาก

จอมพล ป. ถงปรดอกในเอกสารสวนบคคลนายปรด พนมยงค แตพบจดหมาย ป พ.ศ. 2488 ซงปรด

ไดน�าไปอางถงใน “ความเปนไปบางประการภายในคณะผส�าเรจราชการแทนพระองค”11 แตปรดอาง

เพยงวา จอมพล ป. เขยนจดหมายถง ปรด หลงจากญปนพายแพสงคราม ซงส�าหรบจดหมายตนฉบบ

เปนจดหมายลายมอของจอมพล ป. พบลสงคราม เขยนบนกระดาษเขยนจดหมายขนาดเลกจ�านวน 5 

แผน  มคลปหนบกระดาษสเงนยดไว  ตวอกษรบนจดหมายคอนขางเลอนลางไปตามอาย  เนอหาของ

จดหมายไมไดระบวนเวลาและบางสวนของจดหมายไมสามารถอานได

9 ชาญวทย เกษตรศร, ประวตการเมองไทย 2575- 2500, หนา 319-325.10 ด ปรด พนมยงค “ความเปนไปบางประการภายในคณะผส�าเรจราชการแทนพระองค” ใน บางเรองเกยวกบพระบรมวงศานวงศในระหวางสงครามโลกครงท 2 (ปราโมทย พงสนทร และ นายเปรอง ศรภทร จดพมพในโอกาส 11 พฤษภาคม 2515) (กรงเทพฯ: ม.ป.ท., 2515).11 ปรด พนมยงค “ความเปนไปบางประการภายในคณะผส�าเรจราชการแทนพระองค” ใน บางเรองเกยวกบพระบรมวงศานวงศในระหวางสงครามโลกครงท 2 (กรงเทพฯ: ม.ป.ท., 2515).

[ จดหมายจากจอมพล ป. พบลสงคราม ถง ปรด พนมยงค ไมระบวนท ]

TU Archives.indd 148 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 149

ท�าเนยบสามคคชย

หลกส

วนท . . . . .

เรยน อาจารยทเคารพและนบถอ

ผมเหนงานของอาจารยมมาก ไมอยากจะมารบกวนอะไร แตบดนผมเปน

คนเคราะหดวยไมรจะหนไปพงใครได กจ�าเปนตองขอพงอาจารยตามแตจะกรณาได

ประการแรก อยากขอปรบความเขาใจแกอาจารย ซงบางทจะมเมตตาจตเกดแกผม

บางตามสมควร ถาอาจารยจะผกพยาบาท ผมเกยวกบเรองเดม ๆ มาบาง ซงอาจ

เปนการเขาใจไมตรงตามเปนจง อาจารยจะไดทราบตามจรงไว คอ บางทอาจารย

อาจเขาใจวาผมเปนคนชวยปดสภาและเนรเทศอาจารย เกยวแกหาวาเปนคอมม-

นสต เรองน ผมไมไดเปนผท�าเลย การปดสภา ฯ นน พระยามโนเรยกผมไป ซงเวลา

นนผมเปนเดกอยมากในการเมอง เกลยกลอมผมใหเซนเปนคนสดทาย ครนเหน

ทกคนเขาลงชอกน ผมจะไมลงชอกบเขากเกรงจะเปนภยรายแรงจงไดลงชอตาม

พระยาพหลไป

เรองเนรเทศอาจารยนน ถามหลวงอดลดวาเปนใครวงเตน ความจรงจะ

ทราบวา พระยาทรงสรเดช ผมกบหลวงอดลกถกหาวาเปนคอมมนสต วนหนงไปพบ

พระยาทรง ฯ ทานยงถามวา ลอกบอดลแดงเรอ ๆ แลวนะ เมอผมเปดสภา พระยา-

ราชวงสนยงโทรศพทถามผมวาจะเอาอะไร ผมตอบวา เปดสภา ฯ ทานยงถามตอไป

วา ไมแดงนะ หรอจะแดงกน ผมเลยวางหโทรศพท

การท�าการกนครงนน เขาประชมกน 4-5 คน มพระยามโนเปนหวหนา เมอ

เขาจะท�าอะไร เขากท�ากนไป ผมรจรงจงภายหลงเสมอ ซงแกอะไรไมได เพราะเปน

เดกในการเมองอยมาก การลาออกของ 4 ทหารเสอ ผมกไมรตนสายปลายเหตเลย

อย ๆ กลาออกกนไป เขาจะท�ากนอยางไรไมทราบ ผมเหนแตมคนมาบอกอยเสมอ ๆ

วา พระยาทรง ฯ จะออก นอกนนผมมไดวงเตนอะไร ครนออกไปแลว ผมไมทราบ

อะไร เปลยนการปกครองใหม ๆ ยงออนในการเมอง พระยามโนถามวา ใครทพอจะ

เปนผบญชาการทหาร และเสนาธการได ผมกตอบไปตามความเปนจรง ตามหลก

การทหารวา พระยาพชยรณรงคกบพระยาดนทาราบ เขากเหนดดวย และบรรจโดย

พระบรมราชโองการ เรองเกามความจรงอยางน เมอพระยาทรง ฯ ออกไปแลว ผม

อยรกษาการทกาแฟนรสงห ตอนกลางคน ผมจ�าไดวาไปกบหลวงอดล ทราบภาย

หลงวา พระยาราชวงสน พระยาฤทธ พระยามโน จะใหทหารเรอจบผมขงทนน เขาใจ

วา พล.ต. ข�าหรญ เปนผถกชวน เรองเกา ๆ มความจรงอยางน ขออาจารยกรณา

เขาใจวา ผมไมไดเปนคนแกลงอะไรเพอนฝงเลย คนอน ๆ เขาท�ากนเอง แลวผมยง

ชวยในเมอมโอกาส

TU Archives.indd 149 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 150

ตอนทญปนเขามา มนจะเลนงานอาจารย ถามหลวงอดลด ผมไมเคยไดคด

ตอ หรอ ขออ�านาจญปนมาเลนงานอาจารยเลย ผมจงเสนอใหอาจารยเปนผส�าเรจ

ตามทเรยนมาน ขอพระและสงศกดสทธเปนพยานวา เปนความจรงทกประการ ถา

อาจารยไมเชอ วนขางหนาจะเปนพยานเอง

ผมเรยนมานหวงจะไดรบความกรณจากอาจารยบางตามสมควร ในทางการ

เมองของผมนน เวลานหรอตอไป ผมเขด และรสกตววาเงาโง ไมมความสามารถ

เพยงพอ ขนท�าอกกมภยมาสตวร�าไป ผมเลยขอเปนชาวไรชาวนาดกวา ขออาจารย

เปนหวงผมในทางการเมอง ผมเขดแลว เปนตามตามาดกวาส�าหรบตวผม

ผมพดมามากแลว ถามผดและรบกวนอาจารยกขออภยดวย ผมไดเขยน

เลาปฎบตการตอสญปนและสงไปทางประธานสภา ฯ และใหเพอนฝงอาน มความ

ประสงคอยางเดยวจะชวยใหเพอนฝง ไมเปนอาชญากรสงคราม รวมทงผมดวย

ตามสญชาตญาณของคนตองปองกนตน อาจารยขอไดกรณาแกผมใน

เรองนดวย เพราะถานงไวคนไมร เหตผลการปฏบตของเรา กจะหาวาเปนคนขาย

ชาตอยตลอดไป ชอเสยงกจะเสย ผมดใจแลววาทเราท�ามาแลวนน อยางนอยพระ

แกวมรกตกยงอย ญปนไมขนเอาไปแหงอน

เคารพและนบถออยางสง

ป. พบลสงคราม

จดหมายฉบบน  สมศกดน�ามาใชประกอบการอภปรายความขดแยงในกลมคณะราษฎร

ในชวง  พ.ศ. 2478  ซงสมศกดน�าจดหมายนมาอธบายวา  จอมพล ป.  เขยนถงปรดในระหวางตกเปน

อาชญากรสงครามป พ.ศ. 2488 และเขยนแบบจงใจถอมตว เพอใหปรดหาทางชวยไมใหถกประหารชวต 

ในจดหมายจอมพล ป. พยายามแกตวเมอครงรวมลงชอสนบสนนการปดสภาของพระยามโน วาครงนน

ยง “เปนเดกอยมากในทางการเมอง “ทเกรงจะเปนภยรายแรง” ตอตนเองถาไมท�าตาม “ผใหญ” ซง

ประเดนนสมศกดวเคราะหวา  เมอเทยบกบคนอน ๆ   ในขณะนนแลว  จอมพล ป.  กยงเปนเดกทางการ

เมองจรง และกวาท จอมพล ป. มองวาตวเองส�าคญกหลงจาก พ.ศ. 2477 ภายหลงเหตการณยดอ�านาจ 

20  มถนายน  และหลงกบฏบวรเดช  ไปแลว  ดงจะเหนจากสนทรพจนของจอมพล ป.  และ  การขาด

ประชมสภาอยบอยครงของจอมพล ป.  ซงสมศกดวเคราะหวานาจะเปนวธการแสดงอ�านาจอยางหนง

เพอเตอนใหร สกถงความส�าคญของตน12

อยางไรกด บทความนตองการน�าเสนอเพยงจดหมายลายมอจอมพล ป. พบลสงครามสง

ถงปรด พนมยงค ในชวงเวลาทศวรรษ 2480 ซงเปนชวงทสงครามโลกครงท 2 ระเบดขน อาจกลาวได

วา จดหมายลายมอเพยงฉบบเดยวคอ ฉบบป พ.ศ. 2488 เทานนทมการถกอางถง สวนอก 3 ฉบบเปน

12 ด เชงอรรถท 51 และ 52 ของสมศกด เจยมธรสกล “ประวตศาสตรวนชาตไทยจาก 24 มถนา ถง 5 ธนวา,” ฟาเดยวกน, หนา 88-91.

TU Archives.indd 150 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 151

จดหมายสวนตวจงไมเปนทเปดเผย เมอพจารณาจากจดหมายชวง พ.ศ. 2482-2484 หรอ 3 ฉบบทผก

ตดกน ถอยค�าทจอมพล ป. เขยนถง ปรด แมวาถอยค�าในจดหมายจะแสดงใหเหนวาบคคลทงสองอาจ

จะมเรองขนใจกนบาง แตสงทแสดงใหเหนในจดหมายบางฉบบของจอมพล ป. คอความสนทชดเชอกน

พอสมควร  เชน  ถอยค�าทจอมพล  ป.แสดงความหวงใยตอสขภาพของปรด  ดวยการพดตรง ๆ   วาปรด

ควรจะออกก�าลงกายบางเพราะอายมากแลว สวนประเดนทางดานการเมองอน ๆ  นน จดหมายเหลาน

คงไมอาจท�าความเขาใจความคดของบคคลทงสองไดทงหมดและไมอาจตความไดวาบคคลทงสองคดตอ

กนเชนไรจรง ๆ  คงตองอาศยหลกฐานอน ๆ  เพอตความหรออภปรายเพมเตมกนตอไป

ส�าหรบความสมพนธ ของบคคลทงสอง  คณะจดท�า ฯ สอบถามคณวาณ  เกยวกบ

จดหมายเหลาน  คณวาณเลาเพยงวา  “ครอบครวพนมยงคและพบลสงครามมความสมพนธอนดตอ

กน  ....  เปนเรองเลาทผ ใหญในบานเลาใหฟงวาครงหนงจอมพล  ป.  เขยนโปสการดมาใหคณพอวา 

“PLEASE  AHOSIKAM  (อโหสกรรม)”  แตนาเสยดายโปสการดใบนนหายไประหวางทางลภยจาก

เมองจนไปฝรงเศส”13  แมวาจะไมมโอกาสไดเหน  “โปสการด”  ใบนน  แต  คณะจดท�า ฯ ขอกลาวถง 

ภาพถายจ�านวน  10  ใบซงจดเกบไวในซองจดหมายสขาว  ภาพถายทงหมดเปนภาพของจอมพล  ป. 

และทานผหญงละเอยด พบลสงคราม ถายรวมกบครอบครว  เพอนชาวไทยและญปน ณ บานพกชาน

กรงโตเกยว ประเทศญปน ภาพถายเหลานไมมถอยค�าใดสลกไว ผเขยนคาดคะเนไดเพยงวานาจะเปน

ภาพถายระหวาง พ.ศ. 2500 – 2507 ซงเปนชวงเวลาทจอมพล ป. ก�าลงตกทนงเดยวกบปรดทก�าลงลภย

อย ประเทศจน  สวนจอมพล  ป.  ในขณะนนลภยการเมองภายหลงการรฐประหารของจอมพลสฤษด

ธนะรตช  อยในประเทศญปน  ส�าหรบการตความ  หรอ  นยส�าคญของภาพถายดงกลาวในเอกสารสวน

บคคลของปรด พนมยงค คงตองทงทายใหผทสนใจคนควาหาค�าตอบตอไป 

13 ดษฎ พนมยงค บตรสาวของปรด พนมยงคกเคยเลาไวในหนงสอ “เสยวหนงในความทรงจ�า” ดวยเกยวกบโปสการดฉบบน ใน ดษฎ พนมยงค, เสยวหนงในความทรงจ�า (กรงเทพฯ: บานเพลง 2541) หนา 31-37.

[ ภาพชดของจอมพล ป. พบลสงครามกบครอบครว และเพอนชาวไทยและญปน ณ บานพกชานกรงโตเกยว ประเทศญปน ทถกสงไปถงปรดผานคนเดนสารชาวไทย ทพยายามสรางจดบรรจบของความสมพนธ]

TU Archives.indd 151 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 152

พพธภณฑพระราชวงกรงปกกงวารณ โอสถารมย

สงแรกทผ เขยนซงอาจรวมถงคนไทยทวไปเมอพดถงกรงปกกงกคอ พระราชวงตอง

หามหรอพพธภณฑพระราชวง และกนาจะเปนความอยากร จงท�าใหเมอ 7 ปทแลว ผเขยนไดขวนขวาย

หาหนงสอของฟรานเชส วด (Frances Wood) นกวชาการประจ�าบรตชมวเซยม (2005) เรอง “Forbid-

den City” กอนทจะรวาตวเองมโอกาสไดเดนทางดงานทปกกง และดวยเรองเลาประวตศาสตรพนท

ดงกลาว ท�าใหจนตนาการไดถงชวตประจ�าวนและแบบแผนประเพณปฏบตทเกดขนในอาคารและพนท

บางสวนในพระราชวงหลวงทเปนอดตแหงนน ท�าใหการเขาชมพระราชวงทมเจาหนาทประจ�า (สภาพ

สตรวยละออนกระฉบกระเฉงคลองแคลวและสวยดวย)  เปนผพาชมภายใตเวลาเพยง  2  ชวโมง  ถอ

เปนการใชเวลาชมพนทเพยงเศษเสยวในอาณาเขตทกวางขวางกนบรเวณถง 72 เฮคตาร และกอาจถอ

เปนความโชคดทผเขยนไดแวะชมพระราชวงแหงนเปนครงทสองภายในเวลาทหางจากครงแรกเพยงไม

ถง 4 เดอน แมวาการเทยวพระราชวงทงสองครง ใชเวลาแสนสนจนเปนเหมอนการมองเพยงแวบเดยว 

เพราะถาหากจะเทยวชมใหจใจ คงใชเวลาไมต�ากวา 2-3 วนเตม การไดเทยวถง 2 ครง กท�าใหมเรอง

ราวเขยนถงไดมากขนกวาการดอาคารตาง ๆ ในพระราชวงอยางนกทองเทยวทวไป เรากควรทราบถง

ความเปนมาของการกอสรางดวย

TU Archives.indd 152 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 153

พระราชวงตองหามมอาณาบรเวณเรมตนจากประตหวเหมนทางใตขนไปทางเหนอจนถง

เขาจงซานและหอกลอง-หอระฆง ปจจบนมสถานะเปนทงพพธภณฑและโบราณสถาน เนองจากภายใน

พระราชวงบางหองจดแตงและแสดงสงของเครองราชปโภค  เพอบงบอกถงรองรอยแบบแผนพระราช

ประเพณของสองราชวงศสดทายในอดตกอนยคสาธารณรฐ  พนทเฉพาะภายในเขตก�าแพงพระราชวง

กวางขวางถง 72 เฮคตาร ภายในมสสนสดใสดวยสแดงก�า เหลองสดใสและสขาว อนเปนสตวแทนความ-

หมายองคพระจกรพรรดของจน  พระราชวงแหงนมอายราว  500 

ป เคยเปนทประทบของจกรพรรด 24 องค ในสองราชวงศ คอ 

ราชวงศหมง  (ค.ศ.1368-1644)  และราชวงศชง  (ค.ศ.

1644-1911)  ชอภาษาจนแมนดารนของพระราชวง 

คอ Zi jin Cheng จยยนเฉง Zi หรอจย ยอจากจยเวย 

แปลวา  ดาวเหนอ  หรอดาวประจ�าเมอง  ซงสถตยคงท

ไมเคลอนต�าแหนงจงเชอวาเปนต�าแหนงสงสดของ

สวรรคทมดวงดาวอนรายลอมโดยรอบ ดาวเหนอจง

เปนทประทบของกษตรยหรอเทพสงสดแหงสรวง

สวรรค (เงกเซยนฮองเต) จกรพรรดในฐานะโอรส

แหงสวรรคทประทบบนโลกมนษย จงมพระราชวง-

หลวงเทยบเสมอดาวเหนอแหงกษตรยสวรรค  Jin 

หรอ ยน หมายถง ตองหาม เนองจากเปนพนทสวรรค

ดงนน  พนทแหงนจงมเสนกนอาณาเขตแยกจากพนท

อยอาศยของชาวบานและมขอก�าหนดทใชไดเฉพาะ  เพอ

แสดงถงฐานะกษตรย  เชน  สเหลอง  ซงเปนสจกรพรรด 

ลวดลายมงกรทสอถงสถานะกษตรยท�าใหคนธรรมดาทวไป

ไมสามารถใชสหรอลายเฉพาะทวาได  นอกเหนอจากไม

สามารถกลายกล�าลวงล�าไปยงพนทเขตพระราชวงหลวง 

และท�าใหวงหลวงถกเรยกขานวา “วงตองหาม”

ประวตการสรางเรองราวทนาประทบใจของพระราชวงตองหามแหงน  ในทศนะผเขยน

หลงจากไดอานหนงสอสองสามเลมทบรรดาภณฑารกษตะวนตกเขยนขน คอ ประวตการกอสราง หลง

จากจหยวนจางปฐมกษตรยราชวงศหมงและกษตรยองคตอมา  ซงทรงครองราชยทนครหลวงนานกงท

ตงอยทางใต หยงเลอรชกาลท 3 ในราชวงศหมง ซงทรงขนครองราชยดวยการชงราชสมบตจากหลาน

ชาย ตดสนพระทยยายเมองหลวงขนมาทปกกง เพอตดปญหาการตอตานทางการเมอง มเรองเลากนวา

หยงเลอยายเมองหลวงขนเหนอมาปกกง ซงเปนทตงเมองหลวงครงยคราชวงศหยวน (ค.ศ.1279-1368) 

นน ไดดงดดโชคลาภไปจากเมองหลวงนานกงทางใต แตปราชญลทธขงจอ ชส (ค.ศ.1130-1200) กลบ

อธบายวาแททจรงแลว ปกกงมภมลกษณพยากรณ (ฮวงจย) ทเหนอกวาเมองหลวงทกแหงในอดต และ

นคอเหตผลทท�าใหกรงปกกงยงคงความเปนเมองหลวงของประเทศจนอยจนทกวนน

ในตอนแรกจกรพรรดหยงเลอไดรอท�าลายพระราชวงเดมของราชวงศมองโกล ทอยดาน

[ โถน�าลายสสมยราชวงศชง (ค.ศ.1644-1912) จดแสดงในพพธภณฑพระทนงเรองโรจนอกษร (Hall of

Literary Glory) ดานตะวนออกของพระราชวง ]

TU Archives.indd 153 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 154

เหนอ  เพอปองกนการลกลอบโจมตจากชาวมองโกลทยงคงอาศยอยเปนจ�านวนมากในบรเวณน  ทรง

สรางพระราชวงหลวงใหมขนทางดานใตลงมา โดยคงรกษาทะเลสาบขดชอเปยเวย (Beiwei Lake) ท

สรางครงราชวงศจน (ค.ศ. 1115-1234) อยดานตะวนออกเฉยงเหนอ เพอใหเปนไปตามหลกภมลกษณ

พยากรณและเปนแหลงกกเกบน�า จากนนไดมการปรบปรงระบบขนสงน�าดวยการฝงทอน�าจากทะเลสาบ

ใหผนผานทอมายงคน�าลอมรอบพระราชวง  จนถงคลอง  คอ  แมน�าทองค�าหรอสวรรณนททไหลเขามา

ยงใจกลางพระราชวงฝายหนา

จากนนเรมกอสรางอาคารภายในพระราชวงทมหอง

ตาง ๆ   ถงกวา  9,000 หอง  ตงแตป ค.ศ. 1417-1420  ผออกแบบ

และควบคมเทคโนโลยการกอสราง  คอ  มหาขนท  ชอ  เหงยนอน 

เขาเปนชาวอนหน�าในเวยดนาม  เขาก�าหนดผงอาคารโดยยดแนวแกน

ศนยกลางเหนอ-ใต  เปนแนวทตงพระทนงหลก  3  หลง  ฝายหนา

และพระทนงฝายใน  3  หลง  โดยมลานขนาดใหญอยดานหนา

พระทนงหลกองคแรกสด  และสรางอาคารพระราชฐานรอง

เปนทพ�านกของพระโอรสและเหลาสนมนางใน แยกออกจาก

แกนกลางแนวตงเหนอ-ใต ตรงแนวแกนพระทนงฝายในโดย

เรยงเปนแกนขวางแนวตะวนออกและตะวนตก อาคารเหลา

นเรยงแถวจนสดขอบก�าแพงวงชนใน  ผงอาคารทสรางตาม

ต�าแหนงทก�าหนดไวน  เปนไปตามหลกภมลกษณพยากรณ 

(ฮวงจย)  ทสมพนธกบความเชอเรองเพศหยน  (ชาย)  และ

หยาง  (หญง)  รวมถงธาตทง  5  คอ  ดน  น�า  ลม  ไฟ  โลหะ 

ซงเปนธรรมชาตวทยา  ดงนนในสมยหมงพระราชฐานรอง

ฝายในแถบฝงตะวนตกใหเปนทอยของพระโอรส ขณะททาง

ตะวนออกเปนทอยของเจานายสตร การกอสรางพระราชวง

ไดมการจดเตรยมวสดอปกรณการกอสราง  โดยจดหาวตถ

คณภาพดทสดจากทกมณฑลทงใกลและไกลทวทงจกรวรรดจน  มบนทกใน  ค.ศ.1406  วาจกรพรรด

หยงเลอสงคณะท�างานกอสรางออกแสวงหาไมเนอแขงและหน  รวมถงหาผ เชยวชาญเทคนคการเผา

อฐและกระเบอง  ไมเนอแขงทไดมทงไมเอลม  (Elm)  โอค  การบร  คาทาลปา  และเฟอร  จากมณฑล

เจอเจยง  เจยงส  หหนานและหเปย  แตไมหนานม ซงเปนไมจากมณฑลเสฉวนทตงหางจากปกกงถง 

1,500  กโลเมตร  เปนไมทเหมาะสมทสดในการท�าเสาและโครงสรางพระทนงองคส�าคญในวง  ซงตอง

ใชจ�านวนนบลานตน ซงหนานมตองถกน�ามาตามล�าน�าสายเลก ๆ จากเทอกเขาในมณฑลเสฉวนในฤด

ฝน จนถงแมน�าแยงซเกยง และถกชกลากเขาส “คลองหลวง” (Grand Canal) อนเปนคลองขดเชอม

เหนอ-ใต ระหวางแมน�าแยงซเกยงกบฮวงโหหรอแมน�าเหลอง หนานมใชเวลาเดนทาง 3-4 ป กวาจะถง

กรงปกกง มบนทกไววาหลงการกอสราง พระราชวงไดสะสมไมหนานมไวเปนไมส�ารองอยถง 380,000 

ตน ในป ค.ศ. 1437 (และไมนาแปลกใจ เมอมการซอมแซมพระราชวงตองหามครงใหญลาสดในป ค.ศ. 

2003  รฐบาลจนระดมจดหาไมเนอแขงจากภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต  จนท�าใหรฐบาลไทยตอง

[คนโทน�าดนเผาเขยนลายนกสมยราชวงศชง (ค.ศ.1644-1912) จดแสดงในพพธภณฑพระทนง เรองโรจนอกษร (Hall of Literary Glory) ]

TU Archives.indd 154 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 155

ประกาศใหไมพยงหรอไมประดของไทยเปนไมหายากหามตดหรอสงออกขาย เนองจากเลากนวาไมพยง

เปนไมหลกทถกน�าไปซอมแซมพระทนงในพระราชวงแหงน) และกคงไมตองสงสยวา นคอ พระราชวง

ไมทใหญทสดแหงหนงของโลก

หนและหนออนกเชนกนเปนวสดทน�าไปใชปพนลานใหญหนาพระราชวงทองพระโรง 

ระเบยง และหอพระทนงประจ�าประตเมอง และยงใชท�าเปนแทนฐานรองรบตวอาคารพระทนง เนองจาก

เปนขอก�าหนดทางฐานนดรศกดทผ มฐานะสง  ตองสรางอาคารยกพนสงลดหลนตามฐานนดรศกดของ

แตละคน ดวยเหตนพระทนงหลกฝายหนาจงตงอยบนฐานระดบสงสดภายในพระราชวง พระทนงส�าคญ

ทงฝายหนาและฝายในทอยแนวแกนกลางเหนอ-ใต ตองยกพนฐานสงถง 3 ชน สงกวาอาคารต�าหนกอย

อาศยทวไปในวง หนมคาทน�ามาใชแกะสลกลวดลายส�าคญใชหนออน อยางหนแกะสลกนนต�ารปมงกร

ทวางพาดลาดตรงกลางเปนเสมอนชองทางเดนของจกรพรรดสอาคารทองพระโรงกลางนน ขดจากเมอง

ฝางชางอยหางจากปกกงทางทศตะวนตกเพยง 50 กโลเมตร การขนสงหนออนท�าไดเฉพาะหนาหนาว

เทานน โดยขดรองน�าใหน�าแขงจบตวเปนระยะ ๆ เมอเวลาน�าแขงจบตวแลว จงใชคนดง 20,000 คน 

ชกลากนาน 28 วน ถงกรงปกกง

แรงงานทท�างานกอสรางพระราชวงมทงแรงงานเกณฑและแรงงานจางอยางชางฝมอ 

นอกจากนยงใชแรงงานบงคบจากนกโทษ  ในขณะทผ คมงานกอสรางคอ  เสนาบดกระทรวงโยธาธการ

และกระทรวงยตธรรม ชอ หวจง ซงมอ�านาจคมตวนกโทษใหท�างานโยธาได

วสดกอสรางอน ๆ   น�ามาจากมณฑลรอบกรงปกกง  เชน  ปนขาวจากมณฑลชานสและ

เจยงส ดนเหนยวสแดงทใชยาเชอมแนวอฐมาจากกระบวนการผลตทชานตง ดนเหลองทใชผสมใหเกด

สเหลองส�าหรบเคลอบกระเบองหลงคามาจากมณฑลเหอเปย ทองค�าเปลวใชลงทองทบเสามงกรสแดง

มาจากซโจว  อฐเผามหลากหลายประเภทส�าหรบใชในงานกอสรางแตละประเภท  เชน  พนลานหนา

[ พระทนงเบาเหอเตยนหรอพระทนงรกษาความกลมกลน (Hall of Preserving Harmony) พระทนงฝายหนาองคทสาม ]

TU Archives.indd 155 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 156

พระทนงปดวยอฐเนอแกรงมาจากเตาเผาหลนชงในมณฑลชานตงทการขนสงตองใชกฎหมายบงคบให

เรอสนคาทขนลองคลองหลวง ชวยขนอฐชนดนมาดวย สวนอฐปทางเดนในอาคารมเนอแกรงสเขม ผลต

ทซโจวและซงเจยวบรรทกทางเรอผานคลองหลวงเชนกน

กระเบองมหลากหลายสและประเภท แตกระเบองผลตไดเองทกรงปกกง กระเบองเคลอบ

สเหลองใชมงหลงคาพระทนงฝายหนาและฝายใน อาคารพระราชฐานรองลงมามงดวยกระเบองสเทาเขม

มาจากเตาผลตกระเบองอยทางตะวนออกเฉยงใตของเมอง ปจจบน คอ อทยานเถาหรานตง (Taorant-

ing  Park)  มการใชดนขดจากทนเพอท�ากระเบอง  ขณะเดยวกนพนททขดไดจดสรางทะเลสาบหลวล

ชางขนทางตะวนตกเฉยงใตของพระราชวง ปจจบนพนทดงกลาวเปนศนยกลางการคาโบราณวตถและ

หนงสอของกรงปกกง ชอ “หลวลชาง” มความหมายวา งานเครองเคลอบ ซงสมพนธกบแหลงท�าเครอง

กระเบองในอดต  ภายหลงรฐบาลราชวงศหมงไดออกกฎหมายยายโรงงานเหลานออกไปอยนอกเมอง 

เนองจากกลวเพลงไหมในกรงปกกง

กระเบองมงหลงคาอาคารตาง ๆ ยงมทงกระเบองทรงกลมและชนดแผนเรยบ ใชมงสวน

ชายคาและจว มการประดบมมจวดวยตกตากระเบองดนเผารปสตวเทพนยาย ซงสมพนธกบความเชอ

ของชาวจน  ทวาเปนการประดบไวเพอปองกนภยอนตรายตาง ๆ   รวมถงวญญาณชวราย  นอกจากนม

ทอกระเบองดนเผารปมงกรพนน�า ซงเชอวา มงกรอาศยในทองน�าหรอดนเมฆบนฟาเพอท�าหนาทจดสรร

น�าใหแกโลกมนษย มงกรเหลานยงมหาเลบความหมายเชอมโยงกบเทพมงกรสวรรคในต�านานทสมพนธ

กบองคจกรพรรด  สนหลงคายงปรากฏรปมงกรและหงสหรอนกเขาไฟทเปนตวแทนองคจกรพรรด  ใน

สวนมมชายคามกประดบดวยรปสตวมงคลอยางสงห  กเลน  และดานปลายสดเปนรปบคคลเพศชายข

หลงไก  เลากนวาเปนตวแทนเจาชายมนแหงราชวงศหยทกอการกบฏและถกบงคบใหแขวนคอตนเอง

ทชายคา  รปปนประดบหลงคาจงตองการเตอนใจไมใหมการตอตานองคจกรพรรด  นอกจากนสตวท

ประดบมมหลงคายงมจ�านวนนบ  ซงสมพนธกบฐานนดรศกดของเจาของอาคาร  แนนอนวาพระทนงท

[ ประตวรเทพ (Gate of Divine Prowess) ประตกลางทศเหนอทางออกพระราชวง ]

TU Archives.indd 156 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 157

ประทบองคจกรพรรดยอมมจ�านวนสตวมงคลประดบมากทสด  รองลงมาคอพระทนงส�าหรบต�าแหนง

พระมเหสหรอพระพนปหลวง

เหงยนอนสถาปนกและวศวกรผ ออกแบบและไดควบคมงานชางฝมอทงหมด  ซงม

จ�านวนนบแสนคน  หวหนาชางฝมอลวนแลวแตมาจากครอบครวชางฝมอทสบทอดทกษะฝมอและ

เทคนควทยาจากรนสรน สวนใหญเปนชางฝมอทเคยท�างานกอสรางพระราชวงทนานกงเมองหลวงเกา

มากอน วากนวามงกรสลกทแทนหนออนหนาพระทนงองคหลกคอ ไทเหอเตยน หรอกลมกลนสมบรณ 

(Hall of Supreme Harmony) เปนฝมอของหวหนาชางไมชอไกวเซยง เขาเปนชาวซโจว

ลวดลายประดบภายในอาคารทผนงเพดานและเสา สวนใหญเปนลายมงกรตรงสวนปลาย

เปนลายสวสดกะ  ซงหมายถงโชคด  หรอไมกลายคางคาวซงหมายถงอายยนยาว  นอกจากนกใชลาย

ดอกไม ใบไม และทวทศนตาง ๆ  ดวย

พระราชวงตองหามใชเวลาสราง 3 ป ตงแต ค.ศ. 1417-1420 พนทภายในพระทนงหลก

ฝายหนากวาง 753 เมตร ยาว 961 เมตร

แนะน�ำพระทนง พระต�ำหนก และสถำนทส�ำคญในพระรำชวงหลวง

ประตทางเขา

จดเรมตนของการเขาสเขตพระราชวงตองหาม คอ  ประตทางเขาดานตรงกบศนยกลาง

แกนแนวตงเหนอ-ใต ประตแหงแรก คอ ประตหวเหมนหรอ ประตขอบฟา (The Meridian Gate) เปน

ประตก�าแพงพระราชวงชนนอก มหอพระทนงสองชนตงอยเหนอประต เปนพนทซงองคจกรพรรดเสดจ-

ออกรบแขกเมองใหทตานทตเขาเฝาไปจนถงทรงใชเปนพนทพจารณาโทษทางการเมอง เชน กบฏหรอ

เชลยสงคราม ซงบคคลเหลานจะไมสามารถลวงล�าเขาสเขตพระราชวงได ถาหากผานประตขอบฟาหว-

[ ตกตากระเบองเคลอบขาวยคราชวงศชง รปปรมาจารยตกมอพระเถระชาวอนเดย ซงเขามาเผยแพรพทธศาสนาในจน จดแสดงในพพธภณฑพระทนงเรองโรจนอกษร (Hall of Literary Glory) ]

TU Archives.indd 157 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 158

เหมนเขามาแลวจะตองเดนขามสะพานหนออนททอดขามทางน�าในพระราชฐานทเรยกวา แมน�าทองค�า

หรอสวรรณนท  ซงเปนแมน�าศกดสทธบนสรวงสวรรค  จากนนกเปนประตทางเขาสเขตพระราชฐาน 

ประตชนทสองน คอ ประตไทเหอเตยนหรอประตสรวงสวรรคหรอประตแหงความกลมเกลยวอนสมบรณ 

จากประตแหงนมองเหนลานหนขนาดกวางใหญอยตรงหนาและประตจะอยตรงจดกลางของลานดาน

เหนอแหงน  ประตทางเขาสรางเปนอาคารชนเดยวเปนโถงตกแตงดวยลายมงกรและสเหลองมเสาแบง

หองเปน  3  ชองทาง  เพอใหชองกลางเปนทางเสดจพระราชด�าเนน  สวนขางซาย  (ตะวนออก)  เปน

ทางเขาขนนางฝายพลเรอน  (บน)  และทางขวา  (ตะวนตก)  เปนทางเขาขนนางฝายทหาร  (บ)  ในสมย

ราชวงศหมง  บางครงจกรพรรดทรงใชลานและโถงทางเขาเปนทเขาเฝาของขนนางและแขกเมอง  แต

ราชวงศชงทไมเครงครดกบลทธพธและความเชอแบบขงจอ  ใชพนททงดานหนาของประตขอบฟาบาง 

หรอพระทนงฝายหนาหรอแมแตประตโถงเขาฝายในเปนทเขาเฝา

เขตพระราชฐาน

การแบงพนท เขตพระราชฐานของพระราชวงหลวงเปนไปตามหลกการภมลกษณ

พยากรณ  โดยแบงออกตามพนทกจกรรมและทประทบระหวางเพศชายและหญง พระราชฐานจงแบง

[ แมน�าทองค�าหรอสวรรณนท (The Golden Water River) ดานหนาประตทางเขาเขตพระราชฐาน ]

TU Archives.indd 158 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 159

ออกเปน 2 สวน คอ พระราชฐานฝายหนาและพระราชฐานฝายใน

พระราชฐานฝายหนา  เปนพนทกจกรรมและการปฏบตหนาทขององคจกรพรรด  ซง

ประกอบดวยพระทนงหลก 3 องค ทสรางอยบนฐานแกนเหนอ-ใตเดยวกน คอ 

พระทนงไทเหอเตยน  (The  Hall  of  Supreme  Harmony)  หรอพระทนงกลมกลน

สมบรณ ดานหนาเปนฐานมบนไดทางขนและชองกลางเปนแผนลาดหนออนแกะสลกรปมงกร และมเสา

รอบฐานแกะสลกรปหงสและมงกร อาคารพระทนงเปนรปสเหลยมจตรส หลงคาโคงลาดแอน ปลายจว

ประดบรปสตวมงคลและใชกระเบองเคลอบสเหลอง ตวอาคารเปน 2 ชน ภายในเปนทองพระโรงตรง-

กลางประดษฐานพระราชบลลงก  เหนอขนไปเปนเพดานแกะสลกลายมงกรประดบสทอง  เปนททองค

จกรพรรดใชประกอบพระราชพธ โดยเฉพาะพระราชพธบรมราชาภเษกของทงสองราชวงศ นอกจากน

ยงเปนทประกอบพระราชพธส�าคญประจ�าป เชนตรษจน พระราชพธฉลองเทศกาลฤดหนาว ราชาภเษก

สมรส  เฉลมพระชนมพรรษา  และพระราชทานเลยงตอนรบเหลาบณฑตทสอบผานขนสดทายของ

ราชส�านก  และเปนทประกาศแตงตงพระมเหส  หรอแตงตงแมทพใหออกปฏบตการสงคราม พระทนง

ไทเหอเตยนไดชอวาเปนพระทนงไมทเกาแกทสดและสงใหญทสดในบรรดาพระทนงในเขตพระราชวง 

พระทนงสงเหอเตยน (Hall of Central Harmony) หรอพระทนงศนยกลางแหงความ

กลมกลน เปนพระทนงอาคารสเหลยมจตรสขนาดเลกมจวมมรวมศนยกลางหลงคาเปนยอดแหลมประดบ

ดวยตมทรงกลมสทอง  เปนพระทนงเปลองเครองเมอเวลาจกรพรรดเปลยนเครองทรงภษตาภรณ  เพอ

เสดจออกพระราชพธ ณ พระทนงไทเหอเทยน นอกจากนยงเปนหองทจกรพรรดใชจดเตรยมพระราชพธ

พชมงคล ซงเปนการประกอบพธการคดเลอกเมลดพนธพชและเครองมอเกษตรกรรมในชวงเรมฤดกาล

หวานไถในเดอนยตามปฏทนจนทรคต  พธนจกรพรรดในฐานะโอรสสวรรค  ซงเปนผ สอสารเชอมตอ

ระหวางเวลาบนสวรรคกบโลกมนษย  จะตองท�าหนาทก�าหนดวนเวลาส�าหรบการเกษตรกรรมในรอบ

ป ซงจะตองทรงเสยงทายและพยากรณ โดยประกอบพธกรรมภายในพระทนงน กอนเสดจไปประกอบ

พระราชพธพชมงคลทเชยนหนงถาน  หอบชาเทพเจาแหงเกษตรกรรมทตงอย ทางทศใตของเขตเมอง

ชาวจน  พระทนงองคน เป นอาคารทรงส เหลยมจตรสครงอฐครงไมแบบสองชน  ภายในเปนทอง

พระโรง  ตรงกลางประดษฐานบลลงกเปนทประทบแบบเรยบ ๆ   เชนเดยวกบเสาไมในอาคารทไมม

ลวดลาย  อยางไรกตามจดเดนของอาคารอยทภายนอก  ฐานดานเหนอเปนแทนหนลาดสลกลายมงกร 

และทางเดนหนออนทมก�าแพงหนสลกแบงชองทางเดนเปนสามชองทาง

พระทนงเบาเหอเตยน  (Hall  of  preserving  Harmony)  หรอพระทนงรกษาความ

กลมกลน เปนพระทนงฝายหนาองคเดยวทไมมการใชงานทแนนอน ในยคราชวงศหมงใชเปนหอเปลอง

เครอง แตในยคราชวงศชงใชเปนทจดสอบราชบณฑตของราชส�านกซงเปนการสอบขนสดทาย มบนทก

วาจกรพรรดเฉยนหลงผเปนทงนกการทหาร นกวชาการ จนตกว และยงทรงเปนยงกวาจกรพรรดดวย

การททรงเปนนกบรหารการศกษา ทรงตรวจค�าถามกอนจดท�าเปนขอสอบแกเหลาบณฑต บางครงกออก

ขอสอบดวยพระองคเอง บางปขอสอบจะถกสงออกมาจากทประทบฝายในแบบสด ๆ  รอน ๆ  พระองค

ยงทรงใชพระทนงแหงน  เปนทเลยงรบรองตอนรบบณฑตผสอบผานขอเขยนหลวง

TU Archives.indd 159 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 160

พระราชฐานฝายใน

เปนพนทประทบสวนพระองคขององคจกรพรรด และเจานายฝายในทมการวางผงพนท

แตกตางจากบรเวณพระทนงฝายหนา  ในขณะทฝายหนาจะไมมการใชพนทดานฝ งตะวนออกและ

ตะวนตก  หากแตสรางอาคารตามแนวยาวสองดาน  หนหนาตรงกนโดยใชลานเดยวกบพระทนงหลก 

เปนอาคารทมหอประตและระเบยงทมก�าแพงฉนวนปดกน เพอใชเปนพนทปฏบตราชการสวนงานสงกด

ราชส�านก  ในขณะทเขตพระราชฐานฝายในนนมก�าแพงและประตหอกนอาณาเขตแบงแยกออกจาก

ฝายหนา โดยมพระทนงฝายในตงอยในแนวแกนกลางเหนอใตแนวเดยวกบพระทนงหลกฝายหนา หาก

แตมระดบความสงของฐานต�ากวาและแบงพนทสรางอาคารชนเดยว เปนอาคารรองสองฟากฝงตะวน-

ออกและตะวนตก พระราชฐานฝายในประกอบดวย

ประตเจยนจงเหมน  (The  Gate  of  Heavenly  Purity)  หรอประตพสทธสวรรค  เปน

ประตทางเขา 3 ชองทางเขาสเขตพนทฝายในซงสรางเปนโถงขนาดยอม ในยคราชวงศชง ซงไมเครงครด

ตอลทธพธปฏบต  ตงแตสมยจกรพรรดคงฮเปนตนมา  ทรงปรบชองประตกลางใหเปนทประดษฐาน

บลลงกประทบ  โดยใชฉากสเหลองบงดานหลง  และลาดเสอ  หนาบลลงกส�าหรบขนนางคกเขาหรอ

นงจดบนทกหมายรบสง  ทงนจกรพรรดจะทรงเกยวเสดจออกจากพระทนงบรรทมฝายใน การเลอกใช

ทนเปนสถานทวาราชการ เนองจากตงอยในต�าแหนงตรงกบทศเหนอ ซงเปนต�าแหนงตามภมพยากรณ

ก�าหนดใหองคจกรพรรดใชเปนพนทท�าหนาทวาราชการงานเมอง

เจยนจงกงหรอพระต�าหนกพสทธสวรรค (Palace of Heavenly Purity) ถอเปน อาคาร

ส�าคญทสดในเขตฝายใน เมอเดนเขาจากประตเจยนจงพบทางเดนเขาสพระต�าหนกแทนทจะปลาดดวย

หนขนาดใหญไดเปลยนเปนหนออนแทน

พระต�าหนกตงอย บนฐานทระดบความสงต�ากวากล มพระทนงฝายหนา  แตยงคงเปน

อาคารไมสองชนทงดงามดวยงานชางฝมอ  ภายในอาคารชนลาง  ตรงพนทโถงกลางเปนทประดษฐาน

[ โถงทองพระโรงภายในพระทนงเบาเหอเตยนหรอพระทนงรกษาความกลมกลน ]

TU Archives.indd 160 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 161

บลลงกทประทบ มฉากฉลลายประณตออนชอย กนระหวางพระท

บรรทมซงอย ด านหลง  ในขณะทพนทภายในทงสองชนดาน

ตะวนตกและตะวนออก กนแบงเปนหอง รวมโถงกลางเปน 9 

หอง แตละหองตงเตยง 3 เตยง ในยคราชวงศหมงตอนตนท

นเปนทประทบบรรทมของมเหสดวย แตปลายราชวงศกลาย

เปนทอยของบรรดาสนมแทน และจกรพรรดไดใชชนลางของ

ต�าหนกนเปนทประชมเสนาบดและเหลาองคมนตรดวย จนถง

รชกาลจกรพรรดหยงเจงทรงเลอกพระต�าหนกบรรทมทหอพระทนง

เจรญปญญา  (The Hall  of Mental  Cultivation)  แทน 

ท�าใหพระต�าหนกนถกเปลยนหนาทใหเปนสถานทบรหาร

ราชการแผนดน รวมถงเปนทรบรองราชทตจากประเทศ

ตะวนตก สงประดบส�าคญในอาคารแหงน ไดปรากฏ

ผลงานศลปกรรมดานอกษรภาพจน  (Chinese Cal-

ligraphy) ทเปนลายพระหตถและบทพระราชนพนธ

ค�าคมของจกรพรรดราชวงศชงสององคททรงเปนนก

ปราชญและผรในปรชญาและหลกคดแบบขงจอ คอ 

คงฮและเฉยนหลง ปจจบนอกษรภาพยงประดบอยท

ปายเหนอบลลงกและทเสาโถงทองพระโรง

หนาพระต�าหนกแหงน ยงมสถปจ�าลองส�าคญ คอ หอจงชาน (Jingshan Hall) ซงมหนา

ทคลายหอขวญของรฐเปนสถปโลหะทรงสเหลยมสองชน ชนบนเปนหลงคากลม ยอดประดบลกทรงกลม 

ตงบนฐานหนแกะสลกลายเมฆ หอนเปนสญลกษณแทนอ�านาจของรฐขององคจกรพรรด

พระทนงเจยวไตเตยน  (The  Hall  of  Union)  หรอพระทนงสมานสข  เปนพระทนงท

เชอมโยงความสมพนธของฝายใน เปนอาคารไม ภายในโถงกลางเปนทองพระโรงทมการสลกไมลวดลาย

ประณตซบซอนเปนลายหงสมงกรคกน สวนส�าคญ คอ  เพดานเปนผงรปมณฑล ตรงกลางเปนลกกลม

ทาสทองทหมายถงศนยกลางจกรวาลและสรวงสวรรค อยางไรกตามลายหงสบงบอกความหมายถง มเหส

ผมหนาทดแลฝายใน พระทนงนจงใชเปนทประกอบพธการรบรองพระสนมอยางเปนทางการ  และพธ

สมโภชพระโอรส  ซงก�าหนดใหจดขนในชวงวนตรษจนและในวนเฉลมพระชนมพรรษาของพระมเหส 

นอกจากนยงใชเปนทประกอบพระราชพธส�าคญของรฐทถอเปนหนาทเจานายสตรต�าแหนงพระมเหส 

นนคอ  พระราชพธเลยงตวไหม  ในชวงฤดกาลตวไหมออกไข  ในพระราชพธพระมเหสตองทรงถอศล

กนเจ  2  วน  และเสดจออกจากพระทนง  ผานประตวระเทพ  (The  Divine  Prowess)  ไปยงหอไหม 

(Silkworm Altar) ซงอยนอกพระราชวง ขบวนเสดจประกอบดวย องคหญง สนมนางใน  เหลาภรยา

เสนาบดและองครกษ 5,000 นาย เมอเสดจถงทรงตดกงใบหมอนทแรกผลในรอบป และเมอเสนไหมท

ผานการสาวจากรงไหมซงเตรยมพรอมไวแลว ทรงท�าการทอไหมเพอใหเปนการเรมตนกระบวนการทอ

ผาไหมประจ�าปในราชอาณาจกร  พระต�าหนกแหงนยงเปนสถานทเกบรกษาตราประทบของราชส�านก 

จ�านวน 25 องค ทใชงานประจ�า ทงตราหยก ตราทองค�า และตราไมจนทนหอม

[ สงโตส�ารดเพศเมยตรงบนไดทางขนประตกลมกลนสมบรณ (The Gate of Supreme Harmony) ]

TU Archives.indd 161 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 162

พระต�าหนกคนหนงกง  (The  Palace  of  Earthly  Tranquility)  พระต�าหนกแหงโลก

สนตสข  เปนพระต�าหนกเมอแรกสรางในราชวงศหมง  ไดก�าหนดใหเปนทประทบของมเหสค กบพระ

ต�าหนกพสทธสวรรคทประทบขององคจกรพรรด  แตตอมาเมอจกรพรรดยายต�าหนกประทบ  มเหสจง

ตองปรบเปลยนต�าแหนงทประทบตาม พระต�าหนกนจงถกใชเปนศาลเจา  โถงกลางไดรบการดดแปลง

เปนแทนบชาและประกอบพธกรรม สวนดานตะวนออกเปนหอเจาบาวเจาสาวในราชส�านก ซงในยค

ราชวงศชงไดปรบใชเปนหองศาสนพธตามความเชอและประเพณศาสนาของชาวแมนจ  อยางไรกตาม

ในดานสถาปตยกรรมพระต�าหนกนตางจากหอและพระทนงองคอน เนองจากไมมทางเขาหอทเปนโถง

กลาง  มการเจาะชองประตหนาตางแบบเรยบงาย  ชองหนาตางกใชเทคนคปดกระดาษจากดานนอก

แบบดงเดม  และโถงดานในสดกสรางแทนทนอนยาวจรดผนงทเรยกวา  กง  (kang)  ซงเปนการกออฐ

แดงทใชเสอซาตนปลาดยาวตลอดก�าแพง ทผนงใชเปนทแขวนคนศรและธน  ในขณะทหองดานตะวน-

ออกทเปนหอบาวสาวนน  มลวดลายประดบดวยมงกรและหงส  พรอมตวอกษรภาพ  ความวา  “ความ

สขสองชน” (Double Happiness) 

ในเขตพระราชฐานชนใน  นอกจากพระทนงฝายในทตงอย บนฐานแนวตงแกนกลาง

เหนอ-ใตแลว ยงมผงอาคารรองทแยกเปนแกนนอนดานตะวนตกและตะวนออกเรยงรายจนจรดก�าแพง

พระราชวง  ในสมยราชวงศหมงบรรดาเชอพระวงศทเปนโอรสจะประทบในต�าหนกดานตะวนตกและ

พระธดาตลอดจนสนมและเจานายสตรจะประทบอยทางฝงตะวนออกพรอมกบขาทาสบรวารและนาง

ก�านล ทส�าคญ คอ บรรดาขนท ซงเปนกลมคนทรบใชใกลชดจกรพรรด มเหส และเจานายสตรชนสง

ในราชส�านก ในแตละต�าหนกจะมเรอนสามลอมลาน (ซานเหอตง) พนทบรเวณลานมกตกแตงเปนสวน

ไมดอกไมประดบ ท�าใหเหนวาต�าหนกแตละหลงเปนพนทอยอาศยของเจาของแตละคน 

อทยานหลวง

นอกเขตพระราชฐานชนใน ยงมอทยานหลวงขนาดใหญนอยทรมรนดวยตนไมใหญโบราณ

และกลมสวนไมดด เปนพนทพกผอนขององคจกรพรรดเมอทรงเสรจสนราชกจในแตละวนและตองการ

[ นทรรศการภาพชวตความเปนอยในราชส�านกดวยสอสมยใหมภายในโถงทางเดนเชอมตอพระทนงฝายหนาและฝายใน ]

TU Archives.indd 162 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 163

การพกผอน  อยางไรกตามอทยานหลวงส�าคญมขนาดกวางขวางถง  12,000  ตารางเมตร  มการจดวาง

ผงตนไม  ศาลา  สวนหน  ลานรปปน  และยงมศาลาตกแตงเปนทางน�าจววกวนส�าหรบการละเลนแตง

บทกว  จบสราทเรยกวาเกมลอยจอก  ทใชถวยสราลอยตามทางน�า  เมอผานหนาผเลนคนใดและสรา

ถวยนนหยดนงลง ผเลนคนนนตองแตงบทกวใหสอดคลองกบผเลนกอนหนาตน ถาตอบทกวไมไดตอง

ถกปรบใหดมสราจอกดงกลาว  วากนวาเกมเลนนเปนของโปรดของจกรพรรดเฉยนหลง อยางไรกตาม

ภายในพระราชวงหลวงแหงน  ยงมอทยานขนาดเลกตามต�าหนกตาง  ๆ  ทผ พ�านกสามารถตกแตงสวน

ดอกไมของตนเองได

ในเขตพระราชวงตองหามยงมอาคารส�าคญทางราชการรวมอย ดวย  ไมวาจะเปนหอ

จดหมายเหตราชส�านก หองเกบของสะสมโบราณมคณคาของราชส�านก (ของสะสมหลวงจ�านวนหนงได

ถกจอมพลเจยง ไคเชค น�าไปจดแสดงทพพธภณฑสถานแหงชาตกรงไทเป ประเทศไตหวน) หอพระ ฯลฯ

ประตดานทายพระราชวงตองหามมประต 3 ดาน ประตกลางดานเหนอทายพระราชวง 

คอประตเหนอหรอเปยชางเหมน ซงตรงกบทางเดนขนภเขาจงชาน (Jingshan Hill)

เขาจงชาน

จงชานลกนเปนเนนเขาทมนษยสรางขนเปนองคประกอบส�าคญของภมลกษณพยากรณ

หรอฮวงจยของพระราชวงหลวง  ซงตองมดานหนาคอ  ทศใตและทศตะวนตกเปนน�าหรอสายน�า  สวน

ดานหลงหรอทศเหนอเปนภเขา เขาจงชานเมอแรกกอสรางมชอวา เหมยชาน แปลวา เขาถานหน (The 

Coal Hill) ตงอย ณ จดตรงกลางของแกนกลางเหนอ-ใต อนเปนทตงพระราชวง วากนวาเปนการน�า

ถานหนจากมณฑลใกลเคยงมาถมใหเปนภเขา

ตลอดไหลทางขนเขามศาลาพลบพลาเกง  5  หลง  ตงเรยงเปนแนวตามไหลเขาในแนว

แกนขวางตะวนออก--ตะวนตก จนถงจดสงสดเปนทตงพลบพลาองคใหญทสด ชอ วานชานตง ถอเปน

ศนยกลางเขาลกน ในอดตจกรพรรดจนทงสองราชวงศจะเสดจขนมาประทบทพลบพลาสงสด เพอทอด

[ หองจดแสดงภาพเขยนพระบรมสาทศลกษณจกรพรรดราชวงศชงตลอดโถงทางเดนเชอมตอพระทนงฝายหนาและฝายใน ]

TU Archives.indd 163 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 164

พระเนตรงานเฉลมฉลองประจ�าปทกวนขน 9 ค�า เดอน 9 ทเรยกวางานเฉลมฉลองจงหยวน (Chong-

yang Festival) ซงเปนทร จกคนเคยของกลมชาวไทยเชอสายจนทวประเทศของเราวา เทศกาลจงชง-

เจยหรอวนไหวพระจนทร  เปนเทศกาลกลางฤดใบไมรวงทเตมไปดวย  บรรยากาศของจนตนาการและ

ความฝนทผ คนจดงานตงโตะสวยงามเพอไหวพระจนทร  และออกมาสงสรรค  ชมจนทร  แตงบทกว

เลากนวาพระนางซสไทเฮาโปรดงานนมาก ใหจดงานเฉลมฉลองขนถง 5 วน 5 คน 

เขาจงซานยงเปนแหลงความทรงจ�าทส�าคญในค.ศ.1644  เมอหลจอเฉง  ผ น�ากองทพ

ชาวนากอการยดอ�านาจและเขาปกครองกรงปกกงได จกรพรรดราชวงศหมงองคสดทายจงเสน Chong-

zhen  ตดสนพระทยปลงพระชนม  ดวยการแขวนพระศอทใตตนไมเกาแกตนหนงทางตะวนออกของ

เขาลกน

เขาจงชานปจจบนกลายเปนพนทสวนสาธารณะ มการปรบปรงอาคารพลบพลาดานเหนอ

และทศเหนอใหเปน “วงเยาวชน” (The Children Palace) 

ถดไปทางทศเหนอของเขาจงชานจะเปนทตงของสงก หล  (Zhonggulou  หรอ  The 

Bell-Drum Tower) ซงกคอ หอกลองและหอระฆง เปนจดสดทายทถอวาเปนองคประกอบภมลกษณ

พยากรณของพนทพระราชวง  ตองหามและเขตราชธานชนในของปกกง  สงกหลหรอหอระฆงและหอ-

กลอง ตงอยปลายสดตรงจดกลางของแนวแกนเหนอ-ใต พระราชวงหลวง หอระฆงอยเหนอขนไปจาก

หอกลองหางกนเพยง  100  เมตร  สรางในค.ศ. 1420  ยคราชวงศหมงและมการปฏสงขรณใหมในยค

ราชวงศชง ค.ศ. 1747

หอกลองตงกลองหนาเดยว  1  ใบ  แตแบงชอง  24  ชอง  ซงหมายถง  ล�าแสงอาทตยท

เปลยนต�าแหนงตามเวลาในฤดกาลรอบ  1  ป  ในขณะทหอระฆงแขวนระฆงทรงถวยหนก  63  ตน

อยกลางเพดานชนสอง

[ อกษรภาพจนแบบกราฟฟก จดแสดงภายในโถงปดทางเดนเชอมตอพระทนงฝายหนาและฝายใน ]

TU Archives.indd 164 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 165

ทงหอกลองและหอระฆง  ไดปฏบตหนาทบอกเวลาใหไมใชเฉพาะแตชาววงเทานน หาก

เปนเสยงสญญาณทเทยงตรงใหชาวเมองปกกงไดรเวลาดวย ในอดตทกคนจะเรยกหอทงสองนวา “กลอง

ย�าค�า  ระฆงยามเชา”  นน  หมายถงบรรดาบาวไพรและขนทในราชส�านกตองตนเพอถวายการรบใช

จกรพรรดและบรรดาเจานายทกเชาเมอไดยนเสยงระฆงและเลกงานเมอไดยนเสยงกลอง  เชนเดยวกบ

ชาวบานในกรงปกกงทจะรเวลาท�างานและพกผอนของตวเองดวย

ควำมทรงจ�ำและกำรเรยนรจำกพพธภณฑพระรำชวงตองหำม

ส�าหรบนกทองเทยวทวไปอยางผ เขยนคงไมสามารถเยยมชมพระราชวงแหงนไดอยาง

จใจดวยขอจ�ากดของเวลา แตจากโอกาสทไดเยอนทนถง 2 ครง ท�าใหเกบภาพความทรงจ�าการบรหาร

จดการพนทใหยงคงความเปนพระราชวงในอดตไวไดอยางนาสนใจ

อยางแรกคงเปนเรองความสามารถของการอนรกษปฏสงขรณตวอาคารเกอบทงหมดไวได 

แมวาในชวงครสตศตวรรษท 20 ในชวงสดทายของราชวงศชง พระราชฐานหลายแหงถกท�าลายลงหลง

จากยดครองของกองทพชาตตะวนตก และไมมการซอมแซมจนกระทงหลงชยชนะการปฏวต ค.ศ. 1949 

ของกองทพพรรคคอมมนสตจน จงเรมมการบรณะเทาทจ�าเปนเนองจากขอจ�ากดดานงบประมาณ การ

บรณะครงใหญทงหมดเกดขนเมอสภาวะเศรษฐกจของประเทศมความพรอมในชวงมหกรรมกฬาโอลมปค 

ป ค.ศ. 2002 ทประเทศจนเปนเจาภาพ หลกการบรณะตามทปรากฏในภาพยนตรสารคดนนไดน�าเสนอ

ใหเหนถงผบรหารของพพธภณฑ ไดใชหลกการอนรกษและซอมสรางเพอคงรกษาสถาปตยกรรมดงเดม 

ดวยชางฝมอชาวจนทมคณภาพสง ท�าใหอาคารตาง ๆ  ยงคงไดรบการรกษา แมแตพระราชวงหลกทเปน

อาคารไม หรอบรรดาตนไมใหญโบราณในอทยานหลวง พบวา หลายตนเปนไมเกาทปลกไวตงแตยครา

ชวงศหมง และตนไมเหลานยงมรปทรงงดงาม รวมถงชอทใหความหมายมงคลตามคตความเชอแบบลทธ

ขงจอ ดวยหลกการเชนน พระราชวงตองหามจงเปนโบราณสถานทคงสภาพสมบรณ แมวาจะไมไดเปน 

[ หนงในสหอคอยมมก�าแพงพระราชวง ซงมคน�าขนาดใหญลอมรอบ ]

TU Archives.indd 165 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 166

อนสาวรยทมชวต (living monument) อยางพระราชวงในยโรปและในประเทศไทยกตาม

อยางทสอง  ผเขยนไดเคยรบรวา  มรดกล�าคาทางศลปวฒนธรรมของประเทศจนทมชอ

เสยงทวโลก นาจะเปนจตรกรรมรวมถงภาพอกษรศลป ศลปะวตถจากหยก กระเบอง แกวและไม ซง

จกรพรรดตงแตสมยราชวงศหมงไดสะสมและเกบรกษาในพระราชวงแหงน  จกรพรรดราชวงศชงกได

ด�าเนนรอยตาม รชกาลจกรพรรดเฉยนหลงถอเปนยคทองของราชวงศ นอกจากทรงมศลปวตถทสะสม

จากรชกาลกอนแลว ยงทรงสะสมเพมเตมรวมทงจดท�าทะเบยนวตถและจดเกบในหอหลวง เชนเดยวกบ

เอกสารจดหมายเหตของราชส�านกและหนงสอโบราณ ทราบมาวาศลปวตถชนเยยมจ�านวนมหาศาลได

ถกน�าออกนอกประเทศโดยจอมพลเจยงไคเชค  ผกอตงสาธารณรฐจนทเกาะไตหวน ปจจบนไดรบการ

จดเกบและจดแสดงอยทพพธภณฑสถานแหงชาต ประเทศไตหวน

ผ เขยนจงทงแปลกใจและทงกบการแกปญหาอนเนองจากของสะสมทไม ได มอย ใน

พระราชวงอกตอไปแลว แมวาจะมทะเบยนรายชอ ภณฑารกษพพธภณฑพระราชวงปกกงสามารถจดหา

ศลปวตถทไมใชของสะสม หากแตเปนวตถใชสอย เชน ถวยโถกระเบองเคลอบและลายครามทมความ

ประณตงดงาม อนไดจากของขดคนทางโบราณคด และไดรบบรจาคจากของสะสมสวนบคคล และน�า

มาจดแสดงในอาคารซงเคยเปนหองจดเกบของสะสมในวงหลวงแหงน  ทส�าคญพพธภณฑซงมอยตาม

อาคารตาง ๆ หลายแหงภายในวง ไดรบการจดแสดงดวยรปแบบและเทคโนโลยสมยใหมทดงดงามทน

สมยล�ายคและลงตวกบสงจดแสดงทเปนศลปะโบราณวตถ

นอกจากน  ภายในอาคารส�าคญทเคยเปนทประทบของบคคลเชอพระวงศชนสง  อยาง

ต�าหนกทประทบของพระนางซสไทเฮา  กเปนเพยงอาคารเรอนสามลอมลาน  แบงเปนหองโถงรบแขก 

หองทรงงาน หองบรรทมและหองพกผอน ไดจดแสดงต โตะ ตง เตยงนอนพรอมเครองใชอน เพอท�าให

เรองเลาถงกจวตรประจ�าวนของพระนางจากมคคเทศกดมชวตทเสมอนจรงมากขน

พระราชวงตองหามจงกลายเปนพนททมชอเสยงดงดดนกทองเทยวตางชาตทวโลกและ

นกทองเทยวชาวบานทเปนชาวจนจากทวทกมณฑลของประเทศจนทมพนทเกอบครงโลกใหเขามา

เยยมชม นกทองเทยวจงมจ�านวนนบหมนคนตอวนไดท�าใหพนทในพระราชวงเตมไปดวยผคนแนนขนด 

ไมเวนแมแตอทยานหลวง  จนอดหวนนกถงอดตเมอครงพระราชวงยงเปนพนทตองหาม  ไมอนญาตให

ใครทงสนยางกรายเขาไปไดนอกจากชาววง หากปจจบนวงตองหามทกลายเปนพพธภณฑและโบราณ

สถานไดเปดรบสาธารณชนจ�านวนมหาศาลหลากหลายฐานะอาชพ  เพยงแคจายคาธรรมเนยมเขาชม

เทานน 

TU Archives.indd 166 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 167

หอจดหมายเหตจน: เรยนรงานระบบเอกสารจดหมายเหต

ดาวเรอง แนวทอง

ก ารจดใหคณะกรรมการหอจดหมายเหตธรรมศาสตร  ไปศกษาดงานจดหมายเหต

และเอกสาร  และเรองทเกยวของ  เรมขนในยคแรกๆ  ของการจดตงหนวยงาน  โดยอดตประธานคณะ

กรรมการหอจดหมายเหตฯ  และอดตอธการบด  อาจารยดร.ชาญวทย  เกษตรศร    มวตถประสงคเพอ

ใหคณะกรรมการฯ  มโอกาสเพมพนความรและประสบการณ  การแลกเปลยนความคดเหนในเรองราว

ทเกยวของในวงการจดหมายเหต  อนจะเปนประโยชนในการปฏบตงาน  และการวางแผนการพฒนา

งานของหอจดหมายเหตธรรมศาสตรในอนาคต

ในโอกาสครบรอบ 20 ป หอจดหมายเหตฯ ในพ.ศ 2554  (2534 – 2554) หอจดหมาย

เหตฯ จงจดใหคณะกรรมการฯ ไปศกษาดงานจดหมายเหต ณ สาธารณรฐประชาชนจน ระหวางวนท 

31 พฤษภาคม – 4 มถนายน พ.ศ. 2554 น�าทมโดย ศาสตราจารย ดร.สมคด เลศไพฑรย  อธการบด

มหาวทยาลยธรรมศาสตร  ในฐานะประธานคณะกรรมการหอจดหมายเหตธรรมศาสตร  พรอมกนนผ

บรหารมหาวทยาลยและกรรมการหอจดหมายเหตฯ รวมเดนทางในครงน  7  คน และยงเปดโอกาสให

บคลากรหอจดหมายเหตมหาวทยาลยจากหนวยงานอนรวมเดนทางไปศกษาดงานในครงนดวย ไดแก หอ

จดหมายเหตมหาวทยาลยมหดล หอจดหมายเหตสถาบนบณฑตพฒนาบรหารศาสตร และบรษทรกลก

TU Archives.indd 167 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 168

เอดดเทกซซงก�าลงท�างานการจดแสดงนทรรศการถาวรใหกบมหาวทยาลยมหดลรวมเดนทางดวย รวม

ทงคณะ 19 คน ถอเปนการเดนทางไปในนามมหาวทยาลยธรรมศาสตร ซงนอกจากจะศกษาดงานเฉพาะ

ดานจดหมายเหตแลว  ผ บรหารมหาวทยาลยทรวมเดนทางไปดวย  ยงไดมภารกจราชการพบปะแลก

เปลยนความคดเหนและกระชบความสมพนธกบผบรหารมหาวทยาลยปกกง (Peking University) และ

ท�าสญญาความรวมมอแลกเปลยนทางวชาการกบมหาวทยาลยเหรนหมง (Renming University) ดวย

การศกษาดงานจดหมายเหตจนในครงนม  2    แหง  คอ  หอจดหมายเหตมหาวทยาลย

ปกกง และหอจดหมายเหตเทศบาลนครปกกง 

ชวงเชาวนท 1 มถนายน 2554 ก�าหนดการเยยมชมหอจดหมายเหตมหาวทยาลยปกกง 

(Peking University  Archives)    เรมดวยการพบปะเปนทางการระหวางผ บรหารมหาวทยาลยทง  2 

แหง หลงจากนนจงน�าชมระบบงานของหอจดหมายเหต โดยเจาบานอาจารยกว อาจารยภาควชาภาษา

ไทย มหาวทยาลยปกกง และอาจารย ดร.ถนอมวงศ ล�ายอดมรรคผล คณะศลปศาสตร มหาวทยาลย

ธรรมศาสตร ซงเดนทางไปชวยสอนภาษาไทยทมหาวทยาลยปกกง ไดชวยประสานงานให

หอจดหมายเหตมหาวทยาลยปกกง : มหาวทยาลยแหงแรกของจน

ประวตมหาวทยาลยปกกง  กอตงขนในค.ศ.  1898  เดมชอ  The  Imperial University 

of  Peking  ในเวลาเดยวกนกไดจดตงแผนกจดเกบเอกสารของมหาวทยาลยขน  ตอมาในค.ศ.  1912 

มหาวทยาลยแหงนเปลยนชอเปน The National Peking University ทงนสวนแผนกจดเกบเอกสาร

กยงคงด�าเนนการอย เพอใหบรการแกเจาหนาทของมหาวทยาลยน�าเอกสารทจดเกบไปใชในการปฏบต

งาน

สวนการจดตงหอจดหมายเหตมหาวทยาลยปกกง เพงเรมจดเกบเอกสารการบรหารงาน

มหาวทยาลยเกดขน  ในค.ศ.  1958  ขณะนนขนตรงกบส�านกงานอธการบด  กอนแยกตวออกมาเปน

หนวยงานอสระในป 1982 

ค.ศ.  1993  มการจดตงหอจดหมายเหตมหาวทยาลยปกกงเปนหนวยงานอสระขนอยาง

[ คณะผบรหารมหาวทยาลยปกกงถายภาพรวมกบคณะผศกษาดงานจากประเทศไทยหนาอาคารรบรอง 1 มถนายน พ.ศ. 2554 ]

TU Archives.indd 168 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 169

เปนทางการ เปดใหบรการทงหนวยงานภายในและหนวยงานภายนอก หอจดหมายเหตฯ มพนททงหมด 

2,600 ตารางเมตร แบงเปนคลงเกบเอกสาร 800 ตารางเมตร หองอานเอกสาร 89 ตารางเมตร  เจา

หนาทปฏบตงานประจ�า ม  5 คน และสวนเจาหนาทอตราจางชวคราวม  5  คน ดานโครงสรางหนวย

งาน ประกอบดวย แผนกเอกสารและคมอชวยคน แผนกจดการและบรหารเอกสาร แผนกเทคนค การ

บรรณาธการ และส�านกงานวจย แตละแผนกมหนาทความรบผดชอบแตกตางกน คอ

แผนกเอกสารและเครองมอชวยคน มเจาหนาทปฏบตงาน 4 คน ท�าหนาทในการเผย

แพรเอกสาร จดเกบรวบรวม จดเรยงและจดท�าค�าอธบายเอกสาร จดท�าเครองมอชวยคน และใหการ

ฝกอบรมเจาหนาท 

แผนกจดการและบรหารเอกสาร มเจาหนาทปฏบตงาน 4 คน ท�าหนาทในการประสาน

งาน และใหการอบรมแนะน�าการบรหารงานเอกสาร การจดการเอกสาร ไปจนถงวธจดเกบเอกสารให

แกเจาหนาทในหนวยงานทง 82 แหงภายในมหาวทยาลยปกกง ซงจากการอธบายเขาใจวาแตละหนวย

งานของมหาวทยาลยมเจาหนาทปฏบตงานดานเอกสาร 2 คน 

หอจดหมายเหตมหาวทยาลยปกกง  จดแบงกล มเอกสารออกเปน  5  กล ม  (fonds) 

คอ  เอกสารทเกยวของกบมหาวทยาลยปกกงตงแตหลงการปฏวตค.ศ.  1949  เอกสารทเกยวของกบ

มหาวทยาลยสงคมนยมแหงชาตตะวนตกเฉยงใต  เอกสารทเกยวของกบมหาวทยาลยเหยนซง  ซงเปน

ชวงเปลยนผานของการเปลยนแปลงมหาวทยาลย ท�าใหมการใชชอแตกตางกน และเอกสารทเกยวของ

กบมหาวทยาลยปกกง  (ชวงค.ศ.  1937  -  1945)  สวนการจดเรยงและจดท�าค�าอธบายเอกสารใชหลก

การจดตามมาตรฐานงานจดหมายเหต คอ จดตามระเบยบเดม  (principle of original order) และ

ใหจดอยภายใตแหลงทมาของเอกสาร (principle of provenance)

แผนกเทคนค การบรรณาธการ และการวจย  มเจาหนาทปฏบตงาน 2  คน ท�าหนาท

ประชาสมพนธหอจดหมายเหต ดแลรกษาระบบ  รวบรวมขอมลจดหมายเหต และการวจย

ปจจบนเอกสารหอจดหมายเหตมหาวทยาลยปกกง มเอกสาร 10 กลม (fonds) คอ

[หองคลงเอกสาร หอจดหมายเหต มหาวทยาลยปกกง]

TU Archives.indd 169 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 170

1. เอกสารการบรหารงานมหาวทยาลย

2. เอกสารนกศกษา

3. เอกสารทางดานวทยาศาสตรและเทคโนโลย

4. เอกสารดานการกอสรางพนฐาน

5. เอกสารสวนบคคล

6. เอกสารสงพมพเผยแพร

7. เอกสารการบญช

8. โสตทศนจดหมายเหต

9. เอกสารจดหมายเหตทจดท�าขนเอง

10. เอกสารทางดานกายภาพ

เกยวกบสถตผใชบรการจดหมายเหตและจ�านวนบญชชวยคนเอกสารในค.ศ. 2010 มดงน

1. บญชชวยคน จ�านวน 10,457 รายการ

2. ผใชบรการ จ�านวน 1,395 คน

3. แฟมทใหบรการ จ�านวน 5,448 รายการ

ในดานพนทนน  หอจดหมายเหตไดมอาคารของตนเองเพอปฏบตงานดานการจดการ

จดหมายเหตและเอกสารแลว มหาวทยาลยปกกงยงจดใหมพนทอาคารเฉพาะส�าหรบจดแสดงนทรรศการ 

แยกออกจากอาคารสวนจดหมายเหต นทรรศการดงกลาวจดแสดงในรปของนทรรศการกงถาวร เปนการ

น�าบทเขยน (script) เอกสารส�าคญ ของทระลก เลาเรองประวตพฒนาการและเรองราวทเกยวของกบ

มหาวทยาลยปกกงไวดวย 

หอจดหมายเหตเทศบาลนครปกกง (Beijing Municiple Archives)

พอตกบายวนท 1 มถนายน พ.ศ. 2554 คณะกไดเดนทางดงาน หอจดหมายเหตเทศบาล

นครปกกง

[คณะฯ เดนชมหองจดแสดงนทรรศการ หอจดหมายเหต มหาวทยาลยปกกง]

TU Archives.indd 170 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 171

ณ หอจดหมายเหตเทศบาลปกกง ทนคณะฯ  ของเราไดรบการตอนรบจากเจาภาพดวย

การน�าเขาหองประชมของเทศบาลนคร ฯ  ทมผ บรหารหอจดหมายเหตเทศบาลนคร ฯ ระดบสงทมา

ใหการตอนรบ คอ ผอ�านวยการ หวหนาหอจดหมายเหต ผชวยหวหนาหอจดหมายเหต หวหนาแผนก 

และรองหวหนาแผนกเอกสารดจทล

ผ อ�านวยการหอจดหมายเหตเทศบาลนครปกกง  กลาวตอนรบและแนะน�าหนวยงาน 

โดยผานลาม หนงในนนกคอ รองศาสตราจารย ดร.นยม รฐอมฤต หวหนาภาควชาภาษาจน วทยาลย

นานาชาตปรด พนมยงค หนงในคณะผบรหารมหาวทยาลยธรรมศาสตรนนเอง หอจดหมายเหตเทศบาล

นครปกกง เปนหอจดหมายเหตระดบกลาง จดตงเมอค.ศ. 1958  มพนทประมาณ 20,000 ตารางเมตร 

มเจาหนาทปฏบตงาน  170  คน ปจจบนมเอกสารในความรบผดชอบ ประมาณ  2  ลานรายการ  ทาน

ผอ�านวยการหอจดหมายเหต ฯ เลาวา  เฉพาะเอกสารทเปนกระดาษถาน�ามาเรยงตอกนวดความยาว

ไดประมาณ  15  กโลเมตร  เอกสารทเกาทสด  ของหอจดหมายเหตฯ  มอายอยในราวค.ศ.  1533  รวม

ถงเอกสารในสมยราชวงศหมงและราชวงศชงอกจ�านวนหนงซงไมมากนก    เอกสารการปกครองของ

นครปกกง  เอกสารพรรคคอมมวนสตนครปกกง  และเอกสารของนครปกกงกอนปลดแอก  เอกสารทม

ปรมาณมากทสด คอ เอกสารชดการเปลยนแปลงการปกครองหลงสมยลมเลกระบบฮองเต ตงแต ค.ศ. 

1911 เปนตนมา

เอกสารในหอจดหมายเหตเทศบาลนครปกกง ชวงค.ศ. 1911 - 1949 กอนการสถาปนา

สาธารณรฐประชาชนจน มประมาณ 8 แสนกวารายการ การจดเกบดแลรกษาเอกสาร สวนใหญจดท�า

เปนขอมลส�ารองในรปของไมโครฟลม และเอกสารดจทล ระบบหลงสดเรมน�ามาใชในค.ศ. 2002 ท�าให

มการน�าเอกสารทเปนกระดาษ  แผนเสยง  คาสเซทเทป  และภาพถาย  ส�ารองขอมลในรปของเอกสาร

ดจทล เพอรกษาเอกสารตนฉบบ และเพออ�านวยความสะดวกใหแกผใชบรการ ทงนเอกสารตนฉบบจะ

จดเกบในหองทมระบบควบคมอณหภมและความชนสมพทธ    โดยด�าเนนการแลวรอยละ 60  เอกสาร

ตนฉบบทเปนกระดาษประมาณ 40 ลานหนา ด�าเนนการส�ารองขอมลในรปของเอกสารดจทลเรยบรอย

แลว  และคาดวาตองใชเวลาอก  5  ป  จะสามารถด�าเนนการใหแลวเสรจสมบรณทงหมด  เอกสารทน�า

[แนะน�าหอจดหมายเหต เทศบาลนครปกกง]

TU Archives.indd 171 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 172

ไปจดท�าเปนไมโครฟลม  ไมอนญาตใหใชเอกสารตนฉบบ แตจดใหบรการทางอนเตอรเนตผานเวบไซต 

ปรมาณเอกสารทใหบรการผานระบบอนเทอรเนตมจ�านวนประมาณ 2 ลานหนา 

อนทจรงหอจดหมายเหตเทศบาลนครปกกง  เรมน�าเทคนคการส�ารองขอมลดวยวธการ

สแกนเอกสารจดเกบในฐานขอมลมาใชตงแตเมอประมาณ 10 ปทแลว ท�าใหเอกสารจ�านวนหนงทสแกน

ดวยความละเอยดแค 70 พกเซล ปจจบนเทคนคการสแกนเอกสารมการพฒนามากขน เอกสารทสแกน

ในยคปจจบนจงใชความละเอยด 200 พกเซล ดวยปรมาณเอกสารทมากท�าใหหอจดหมายเหตฯ ตอง

มอบหมายใหเจาหนาทท�าหนาทสแกนเอกสาร  จ�านวน  50  คน  ในขณะทขอมลจดหมายเหตวดทศน 

ระบบ VHS และแถบบนทกเสยง ปจจบนหอจดหมายเหตฯ ไดแปลงสญญาณเปนระบบดจทลหมดแลว 

ทงนการจดเกบขอมลตนฉบบไดกระท�าในหองทมระบบควบคมอณหภมและความชนสมพทธ โดยเฉลย

อณหภมในหองเกบเอกสารประมาณ 20 องศาเซลเซยส และความชนสมพทธ 50 %

หอจดหมายเหตเทศบาลนครปกกงยงมการจดแสดงนทรรศการดวย แตเนองจากสถานท

ปจจบนไมไดออกแบบพนทส�าหรบจดนทรรศการไวแตแรก จงจ�าเปนตองใชสถานทของส�านกงานเปน

ทจดแสดงนทรรศการชวคราว เรองราวทจดแสดงในหองนทรรศการ คอ ประวตความเปนมาของเมอง 

ในแตละปจะมการจดนทรรศการขนาดใหญ ประมาณ 2 - 3 ครง จงตองเชาสถานทจดแสดงภายนอก 

และในขณะนหอจดหมายเหตฯ ก�าหนดแผนการขยายพนทในระยะ 5 ป คาดวาจะมพนทเพมรวมเปน 

101,000 ตารางเมตร ซงจะรวมพนทสวนจดนทรรศการดวย

ในเรองการอนรกษและคมครองเอกสารผอ�านวยการ ฯ เลาวา ค.ศ. 1988 รฐบาลกลาง

แหงชาตไดออกกฏหมายค มครองเอกสารการบรหารงานของนครปกกง  ก�าหนดใหจดตงหนวยงาน

จดหมายเหต  ใหท�าหนาทเกบรกษาเอกสารจดหมายเหต  หนวยงานทเปนหอจดหมายเหตระดบชาต 

ทเกบรกษาเอกสารการบรหารงานของชาต ม  2  แหง  แหงแรกคอ หอจดหมายเหตแหงชาตหมายเลข 

1  ตงอย ทกรงปกกง  เกบรกษาเอกสารของพรรคคอมมวนสต  เอกสารรฐบาลกลาง  เอกสารราชวงศ

หมง เอกสารราชวงศชง และเอกสารสมยกอนราชวงศชง และแหงทสอง คอ หอจดหมายเหตระดบชาต

[ซาย: หองซอมเอกสาร หอจดหมายเหตเทศบาลนครปกกง ขวา: หองสแกนเอกสาร หอจดหมายเหต เทศบาลนครปกกง]

TU Archives.indd 172 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 173

หมายเลข 2 ตงอยทนครนานกง จดเกบเอกสารตงแต ค.ศ. 1911 - 1949 และเอกสารเกยวกบการลม

เลกระบบการปกครองของฮองเต

ทงนหอจดหมายเหตแหงชาตมนโยบายการขอรบมอบเอกสารจากหนวยงานราชการ  ม

เงอนไขวา  เมอด�าเนนการจดระบบและสแกนเปนเอกสารดจทลเรยบรอยแลว  หอจดหมายเหตฯ  ตอง

สงมอบขอมลดจทลไฟลใหหนวยงานเจาของเอกสาร ดวย

การใหบรการ  ผ ใชบรการเอกสารจะตองกรอกขอมลขอใชบรการทเคานเตอรบรการ  

และคนรายการบญชเอกสารทชนบญชชวยคน  และนงอานเอกสารในพนทหองอานเอกสารทจดไว

ให  มจ�านวนถง  4  หอง  รวมขนาดพนทประมาณ 200  ตารางเมตร  สวนการขอท�าส�าเนาเอกสารฉบบ

ส�าเนาจะตองมตราประทบจากหอจดหมายเหตฯ  เพอยนยนวาเอกสารส�าเนาฉบบนนมาจากตนฉบบ

ของหอจดหมายเหตฯ  และใหมผลบงคบใชอางองทางกฏหมาย  ผใชบรการทเปนพลเมองของประเทศ

จน สามารถเขาคนควาเอกสารไดโดยไมมขอจ�ากด สวนผใชบรการทเปนชาวตางชาตตองไดรบอนญาต

จากผอ�านวยการหอจดหมายเหตฯ 

ภาพรวมการดงานเพมประสบการณทหอจดหมายเหตทงสองแหงของจนครงน ท�าใหเรา

ตระหนกถงการใหความส�าคญของเอกสารจดหมายเหต อนเปนหลกฐานการศกษาคนควา และเปนมรดก

ของชาวจนและรฐบาลจนปจจบน และยงมขอสงเกตดวยวาระบบเอกสารของจนมการจดการทเปนแบบ

มาตรฐาน  ซงมประสทธภาพ  ส�าหรบการจดเกบในระบบจดหมายเหต  เปนตนวา  ขนาดของกระดาษ

ทใชในหนวยราชการ  มขนาดและแบบทเหมอนกนทงประเทศ    ท�าใหการเยบเลมรวมเปนไปอยางม

ระเบยบงายตอการจดเกบ  นอกจากนระบบจดหมายเหตของจน  ยงใหความส�าคญกบการอนรกษทม

การซอมแซมเอกสารตวเขยน ซงเปนตวอกษรภาพโดยใชกระดาษสาจนควบคกบการท�าส�าเนาเอกสาร

ดวยระบบสมยใหม 

[หองอานเอกสารหอจดหมายเหตเทศบาลนครปกกง]

TU Archives.indd 173 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 174

กจกรรมหอจดหมายเหตและหอประวตศาสตรเกยรตยศแหงมหาวทยาลยธรรมศาสตร

ป พ.ศ. 2554หอจดหมายเหตและหอประวตศาสตรเกยรตยศแหงมหาวทยาลยธรรมศาสตร ไดรบมอบ

หมายภาระงานการจดการเอกสารและจดหมายเหต ครอบคลมงานดานการอนรกษศลปวฒนธรรมของ

มหาวทยาลย  ดวย  ซงสอดคลองตามหลกยทธศาสตรแผนการพฒนาของสถาบนอดมศกษา ประกอบ

ดวยภาระงาน 2 สวน คอ การบรหารและด�าเนนงานจดหมายเหตและงานจดแสดงนทรรศการถาวรหอง

อนสรณสถานปรด พนมยงค และหอประวตศาสตรเกยรตยศแหงมหาวทยาลยธรรมศาสตร

งานบรหารทวไป

งานจดการจดหมายเหตและเอกสาร

ล�าดบ ลกษณะงาน จ�านวน

1 ผใชบรการเอกสารในหองอานเอกสาร 36 คน

2 ผใชบรการขอมลผานเวบไซต 2,064 ครง

3 ผเยยมชมหองอนสรณสถานปรด พนมยงค และหอประวตศาสตรฯ 1,678 คน

4 งานประเมนคณคาเอกสาร 4,236 แฟม

TU Archives.indd 174 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 175

5 สแกนรปภาพชดมหาวทยาลยธรรมศาสตร 1096 รป

6 งานรบมอบเอกสาร 37 รายการ

7 โรงเรยนสาธตมหาวทยาลยขอนแกนขอศกษาดงานจดหมายเหต 9 คน

ผลงานส�าคญทด�าเนนการในรอบปทผานมา

1. งานสงพมพ

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตรฉบบท 15  จ�านวน 2,000  เลม เปนสงพมพเผยแพร

องคความรดานจดหมายเหต หลกฐานขอมลทางประวตศาสตร และรายงานกจกรรมของหอจดหมายเหต

และหอประวตศาสตร ฯ ก�าหนดเผยแพรในวนท 11 พฤษภาคม ของทกป สงใหผบรหารมหาวทยาลย 

คณะ  ส�านก  สถาบน  และหนวยงานอสระ  หองสมดสถาบนอดมศกษาทวประเทศ  หอจดหมายเหต

และศนยเอกสารทวประเทศ    สอมวลชนสายการศกษา  ศลปวฒนธรรม  และผ มอปการคณของ

หอจดหมายเหตและหอประวตศาสตรฯ  

2. งานจดท�าทะเบยน จดเรยงและจดท�าค�าอธบายเอกสาร

  2.1  เอกสารสวนบคคล ฯพณฯ สญญา ธรรมศกด

  2.2  รปภาพสวนบคคล ฯพณฯ สญญา ธรรมศกด

  2.3  เอกสารสวนบคคลนายปรด-ทานผหญงพนศข พนมยงค

3. งานจดท�าฐานขอมลสงพมพ และ E-Book

  3.1  จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร ฉบบท 15

  3.2  หนงสอธรรมศาสตร Guidebook

  3.3  หนงสอประวตศาสตรบอกเลาเตรยมปรญญา

         มหาวทยาลยวชาธรรมศาสตรและการเมอง

  3.4  หนงสอนามนานกรม 77 ป 77 ค�า

แผนงานในอนาคต

1. โครงการรวบรวมและจดพมพหนงสอชวประวตผประศาสนการ และอธการบด

เพอเปนการบนทกเรองราวเกยวกบชวประวตของผประศาสนการ  และอธการบดของ

มหาวทยาลยธรรมศาสตร อนเปนสวนหนงทเกยวของกบประวตมหาวทยาลยธรรมศาสตร ซงแสดงถง

นโยบาย แผนงาน วสยทศน และทศทางการบรหารของผบรหารมหาวทยาลย  ในโอกาสทมหาวทยาลย

ธรรมศาสตรกอตงครบรอบ  78  ป  อธการบดไดมอบหมายใหหอจดหมายเหตและหอประวตศาสตรฯ 

รวบรวมขอมลของผบรหารมหาวทยาลยตงแตกอตงจนถงปจจบน   เพอเปนขอมลทางประวตศาสตร 

TU Archives.indd 175 5/5/12 3:17 AM

จลสารหอจดหมายเหตธรรมศาสตร 176

โดยศกษาเกยวกบชวประวต แนวคด นโยบาย แผนการท�างาน และวสยทศนของผประศาสนการและ

อธการบดทกทาน  นอกจากนยงเปนการเพมคอลเลคชนใหหอจดหมายและหอประวตศาสตรฯ  ไดแก 

ขอมลเสยง รปภาพ รวมทงเอกสารสวนบคคลของผบรหารมหาวทยาลย  เพอประโยชนทางการศกษา

คนควาเกยวกบประวตมหาวทยาลยธรรมศาสตรตอไป

2. โครงการจดท�าหนงสอ “เลาประวตมหาวทยาลยผานจดหมายเหต”

เนอหาหนงสอเกยวกบประวตมหาวทยาลย ตงแตยคโรงเรยนกฎหมาย กระทรวงยตธรรม 

ยคสถาปนามหาวทยาลย จนถงยคปจจบน (2554) โดยใชรปภาพเปนสอในการเลาเรอง ใชการคนควา

ตนฉบบหนงสอและขอมลจากเอกสารจดหมายเหต และรปภาพจากคอลเลคชนหอจดหมายเหต จ�านวน

พมพ 2,000 เลม ก�าหนดเผยแพรในวนท 27 มถนายน 2555 พรอมกนนยงจดแสดงนทรรศการ เรอง 

“เลาประวตมหาวทยาลยในเผยแพรในชวงเดอนพฤษภาคม 2555 ดวย 

ซาย: นกศกษามหาวทยาลยราชภฏนครปฐม เยยมชมหองอนสรณฯ ขวา: นกศกษามหาวทยาลยราชภฏนครปฐม เยยมชมหอประวตศาสตรฯ

TU Archives.indd 176 5/5/12 3:17 AM

panorama all.indd 3 5/5/12 3:27 AM

panorama all.indd 4 5/5/12 3:27 AM

X

ในวาระ 80 ป ของการปฏวต 2475 หอจดหมายเหต มหาวทยาลยธรรมศาสตร ขอเชญชวนบรจาค เอกสาร สงพมพ จดหมาย ไดอาร ภาพถาย ภาพยนต แผนเสยง ของทระลกตางๆ ทเกยวของกบการปฏวต 2475 คณะราษฎร งานวนชาต 24 มถนายน งานฉลองรฐธรรมนญ ฯลฯ เพอเกบรกษา ซอมแซม และใหบรการทางวชาการแกสงคมไทยตอไป

X

หอจดหม�ยเหต

และหอประวตศ�สตรเกยรตยศแหงมห�วทย�ลยธรรมศ�สตร

สภามหาวทยาลยธรรมศาสตร ได อนมตให จดตงหอจดหมายเหตและหอประวตศาสตรเกยรตยศแหงมหาวทยาลยธรรมศาสตร ขนเมอวนท 14 มกราคม พ.ศ. 2534 ดวยวตถประสงค 3 ประการ คอ

1. เพอเปนแหลงรวบรวมและจดเกบเอกสารทมคณคาของมหาวทยาลย

2. เพอเปนศนยขอมลใหบรการสารนเทศทเกยวของกบมหาวทยาลยในอดต เพอประโยชนสำาหรบการคนควาทางวชาการและการบรหารมหาวทยาลย

3. เพอเปนพพธภณฑจดแสดงเรองราวความเปนมาของมหาวทยาลย ธรรมศาสตร

ท�นจะมสวนสนบสนนหอจดหม�ยเหตฯ ไดอย�งไร

โดยการบรจาคเอกสาร สงพมพ วสดสงของ รปถาย และขอมลทางประวตศาสตรท เกยวข องกบมหาวทยาลยในลกษณะใดลกษณะหนงนำามาจดเกบรกษาตามหลกงานจดหมายเหต เพอใหบรการแกประชาคมธรรมศาสตรและผสนใจทวไป

โดยการบรจาคทนทรพยสนบสนนการดำาเนนงานหอจดหมายเหตฯ ไดโดยตรงทสำานกงานหรอโอนเขาบญชออมทรพย ธนาคารไทยพานชย สาขายอยทาพระจนทร เลขทบญช 114-2-02147-1

เขามาใชบรการสารนเทศของหอจดหมายเหตฯ คนควา ศกษา และชวยเผยแพรความร ความคดทจะเปนประโยชนตอประชาชนหมกวาง

ขอเชญชวนบรจ�คเอกส�ร สงของ ฯลฯ ทเกยวของกบก�รปฏวต 2475