-
Kohnstamm Instituut UVA bvPostbus 94208
1090 GE AmsterdamT 020 5251226
www.kohnstamm instituut.uva.nl
Evaluatie training potentieel gewelddadige eenlingen (PGE)
MARJAN GLAUDÉJOOST MEIJERIRIS BREETVELTCHARLES FELIX
EVALU
ATIE T
RA
ININ
G PO
TEN
TIEEL GEW
ELDD
AD
IGE EEN
LING
EN (PG
E)K
OH
NSTA
MM
INSTIT
UU
T917
-
Evaluatie training potentieel
gewelddadige eenlingen (PGE)
Onderzoek in opdracht van het Ministerie
van Veiligheid en Justitie, NCTV
MARJAN GLAUDÉ
JOOST MEIJER
IRIS BREETVELT
CHARLES FELIX
-
CIP-gegevens KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG
Glaudé, M., Meijer, J., Breetvelt, I., Felix, C.
Evaluatie training potentieel gewelddadige eenlingen (PGE).
Onderzoek in opdracht van
het Ministerie van Veiligheid en Justitie, NCTV.
Amsterdam: Kohnstamm Instituut.
(Rapport 917, projectnummer 40626)
ISBN 978-90-6813-977-8
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden
vermenigvuldigd, opgeslagen in een
geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige
vorm of op enige wijze, zonder
voorafgaande schriftelijke toestemming van het WODC.
All rights reserved. No part of this publication may be
reproduced, stored in a retrieval system, or
transmitted, in any form or by any means, electronic,
mechanical, photocopying, or otherwise, without
the prior written permission of the WODC
Uitgave en verspreiding:
Kohnstamm Instituut
Plantage Muidergracht 24, Postbus 94208, 1090 GE Amsterdam
Tel.: 020-525 1226
www.kohnstamminstituut.uva.nl
Dataverwerking: Elion.nl
© Copyright WODC, 2014
http://www.kohnstamminstituut.uva.nl/
-
Inhoudsopgave
Managementsamenvatting 1
Executive summary 5
1 Inleiding 9
2 Probleemstelling en theoretisch kader 11 2.1 Uitwerking
probleemstelling en theoretisch kader 11 2.2 Conceptueel model 13
2.3 Vraagstelling en doel van het onderzoek 17
3 Opzet van het onderzoek 19 3.1 Dataverzameling, bronnen,
onderzoeksgroepen en methode 19 3.2 Onderzoeksvragen 1 en 2 19 3.3
Onderzoeksvragen 3a en 4 21 3.4 Onderzoeksvraag 3b 23 3.5
Onderzoeksvragen 5a, 5b, en 5c 26 3.6 Onderzoeksvraag 6 27 3.7
Organisatie van het onderzoek: de begeleidingscommissie 28
4 Het fenomeen potentieel gewelddadige eenling en constructie
van de vignetten 29
4.1 Potentieel gewelddadige eenlingen 29 4.2 Kader voor
ontwikkeling van de vignetten, de vier casussen van
PGE 32 4.3 Casusconstructie 37
-
5 Resultaten: de reikwijdte van de training PGE 41 5.1 Inleiding
41 5.2 De hoofddoelen en globale inhoud van de training PGE 42 5.3
De manier waarop de deelnemers zijn geworven 42 5.4 De reikwijdte
van de training PGE 44 5.5 De reikwijdte van de wachtlijstgroep 47
5.6 Een vergelijking tussen de trainingsgroep en de wachtlijstgroep
48
6 Resultaten van de training PGE: tevredenheid en effect op
leren 51 6.1 Inleiding 51 6.2 De evaluatieformulieren van
RadarAdvies 51 6.3 Respondenten en respons 52 6.4 Resultaten:
tevredenheid over de training PGE (evaluatieniveau 1) 54 6.5 Effect
van training PGE op het leren (evaluatieniveau 2) 55
7 Resultaten van de training PGE: toepassing van het geleerde op
casuïstiek en in het werk 59
7.1 Inleiding 59 7.2 De elektronische vragenlijsten 59 7.3
Onderzoeksgroep, respondenten en respons 60 7.4 Toepassing van het
geleerde in het werkgedrag (evaluatieniveau 3) 62 7.5 Doorwerking
training PGE in het werk en werkcontext (team,
organisatie) (evaluatieniveau 4) 72 7.6 Vergelijking tussen
deelnemers en niet-deelnemers; casuïstiek
(evaluatieniveau 3) 77
8 Resultaten: doorontwikkeling van de training PGE;
verbetersuggesties 85 8.1 Inleiding 85 8.2 Doorontwikkeling van de
training PGE vanuit de optiek van de
ontwikkelaars/trainers 85 8.3 Doorontwikkeling van de training
PGE vanuit de optiek van de
cursisten 88 8.4 Tips voor optimalisering van de training 92
-
9 Conclusies en aanbevelingen 95 9.1 Inleiding 95 9.2
Beantwoording onderzoeksvraag 1 en 2: tevredenheid en leren 95 9.3
Beantwoording onderzoeksvraag 3 en 4: werkgedrag en werkcontext 96
9.4 Beantwoording onderzoeksvraag 5: doorontwikkeling van de
training
PGE 99 9.5 Beantwoording onderzoeksvraag 6: het bereik van de
training PGE 103
Geraadpleegde literatuur 105
Bijlagen 109 Bijlage 1 De dataverzamelingsmatrix 109 Bijlage 2
Overzicht hoofdvragen en deelvragen 111 Bijlage 3 Tabellen bij
evaluatieniveaus 1 en 2 116 Bijlage 4 Voorbeelden van interventies
in omgang met PGE 121 Bijlage 5 Elektronische vragenlijsten 122
Bijlage 6 Afzonderlijke aspecten van de training: resultaten 142
Bijlage 7 Topicvragenlijst en resultaten 150
Recent uitgegeven rapporten Kohnstamm Instituut 157
-
1
Managementsamenvatting
Naar aanleiding van enkele ernstige geweldsincidenten in
Nederland, heeft de
Nationale Coördinator Terrorisme en Veiligheid (NCTV) aan
bureau
RadarAdvies de opdracht gegeven een training te ontwikkelen die
gericht is op
het onderkennen van potentieel gewelddadige eenlingen (PGE). De
training is
bedoeld voor al diegenen die beroepshalve met PGE in contact
kunnen komen,
zoals politiefunctionarissen, hulpverleners, dienstverleners,
welzijnswerkers et
cetera. De training duurt één dag.
De NCTV had behoefte aan een evaluatieonderzoek naar de training
en heeft
daartoe het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum
(WODC)
van het Ministerie van Veiligheid en Justitie ingeschakeld, die
het onderzoek na
een aanbestedingsprocedure aan het Kohnstamm Instituut heeft
gegund. Er is
tevens een begeleidingscommissie ingesteld.
Er waren de volgende onderzoeksvraagstellingen:
1. In hoeverre zijn de deelnemers aan de training PGE tevreden
over de
training?
2. In hoeverre zijn de leerdoelen van de training PGE
bereikt?
3. a. In hoeverre wordt de geleerde kennis en kunde toegepast in
het
dagelijks werk van de voormalige deelnemers?
b. In hoeverre verschillen deelnemers en niet-deelnemers in het
kunnen
signaleren, kwalificeren en handelen met betrekking tot
PGE’s?
4. In hoeverre werkt de training PGE door in een team of
organisatie/instelling van de voormalige deelnemers?
5. a. Op welke punten is verbetering van de training PGE
wenselijk?
b. In hoeverre is de training PGE intern consistent, dat wil
zeggen: waar in
de opleidingscyclus zitten zwakke plekken en waar is
verbetering
mogelijk?
-
2
c. In hoeverre is de training PGE extern consistent (homogeen),
dat wil
zeggen: waar zitten zwakke plekken en waar is verbetering
mogelijk als
het gaat om opvattingen over de doelen en het bereiken
ervan?
6 Wat is het bereik van de training PGE?
Het onderzoek bestond uit een aantal verschillende onderdelen.
Ten eerste zijn
de evaluatieformulieren die sommige deelnemers direct na afloop
van de
training hebben ingevuld, aan een eenvoudige analyse
onderworpen.
RadarAdvies heeft deze formulieren ontworpen. De formulieren
zijn anoniem
ingevuld.
Ten tweede zijn er gesprekken gevoerd met de ontwikkelaars van
de training.
Ten slotte is er een elektronische vragenlijst uitgezet onder
278 cursisten en
278 personen die op een wachtlijst voor het volgen van de
training stonden.
Deze laatste groep diende min of meer als controlegroep. De
respons was
respectievelijk 81 cursisten (34%) en 68 personen op de
wachtlijst (25%).
De evaluatieformulieren van RadarAdvies bevatten een aantal
vragen met
betrekking tot de waardering voor de training en de waargenomen
leereffecten.
De elektronische vragenlijst bevatte een aantal vragen waarmee
de
tevredenheid ten aanzien van de training werd gepeild. Daarnaast
is aan de
respondenten een viertal zogenaamde vignetten of casussen
voorgelegd. De
vignetten bestonden uit de beschrijving van een casus, die al
dan niet als PGE
kon worden opgevat. Aan de respondent werd gevraagd om aan te
geven in
hoeverre hij of zij de casus alarmerend vond. Daarnaast werd
gevraagd welke
handelingen de respondent zou verrichten, zoals meer informatie
over de
casus verzamelen of de zorg delen met andere professionals.
Verondersteld
werd dat cursisten een PGE adequater zouden onderkennen en
meer/andere
handelingsalternatieven zouden aangeven dan personen op de
wachtlijst. In
het volgende worden de resultaten aan de hand van de
onderzoeksvragen
toegelicht.
Ad 1
De waardering voor de training van de cursisten is goed te
noemen: het
gemiddelde rapportcijfer op de formulieren van RadarAdvies
schommelt rond
de 8. Ook uit de elektronische vragenlijst blijkt dat de
cursisten in het
algemeen tevreden zijn over de training, meer dan 80% van de
respondenten is
(zeer) tevreden.
-
3
Ad 2
De doelen van de training lijken bereikt; na de training zijn de
cursisten in hun
eigen optiek in staat de signalen van mogelijk gewelddadige
eenlingen eerder
te herkennen en ze begrijpen beter waarom en hoe individuen
kunnen
ontsporen en mogelijk toewerken naar een gewelddadige daad. Ook
zeggen
respondenten na de training de beschikking te hebben over
bruikbare
handreikingen over wat zij kunnen doen en bij wie zij terecht
kunnen voor het
delen en melden van zorgen om een persoon. Daarnaast vindt men
zichzelf nu
in staat om met verworven inzichten de ketensamenwerking(en)
effectiever
en/of bewuster te maken voor wat betreft vroeg-signalering van
PGE’s.
Ad 3a
De voormalige deelnemers aan de training geven aan dat zij het
geleerde in de
praktijk toepassen waar het signaleren van een PGE betreft. Hun
handelen
(informatie inwinnen, zorg delen et cetera) na het signaal wordt
echter niet
beïnvloed door de training. De voormalig cursisten zeggen dat ze
niet anders
hadden gehandeld als ze de training niet hadden gevolgd.
Ad 3b
De casussen worden door beide groepen verschillend beoordeeld.
Het blijkt
dat, in tegenstelling tot de verwachting, de voormalig cursisten
de vier
voorgelegde casussen gemiddeld minder alarmerend vinden dan de
mensen die
op de wachtlijst staan. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat
cursisten
hebben geleerd nuances aan te brengen en daardoor minder snel
oordelen dat
een bepaalde casus een PGE is. Het aantal aangegeven
handelingsalternatieven
verschilt echter niet tussen deelnemers aan de training en
personen op de
wachtlijst. Ook het type handeling maakt geen onderscheid tussen
beide
groepen. Wel worden de handelingen ‘risicotaxatie instrumenten
gebruiken’ en
‘aangifte doen’ significant minder vaak aangekruist dan de
handelingen
‘informatie inwinnen en ‘zorg delen’ door zowel cursisten als
niet-cursisten. De
casus waarin een gewelddadige persoonlijkheidsstoornis wordt
geschetst,
wordt door zowel cursisten als personen op de wachtlijst als
significant
minder alarmerend beoordeeld.
Ad 4
Ofschoon meer dan driekwart van de respondenten onder voormalig
cursisten
aangeeft binnen de organisatie of instelling waarin hij of zij
werkzaam is, met
-
4
anderen te spreken over de training PGE, wordt een verandering
van werkwijze
door veel minder cursisten genoemd. Zo geeft slechts een kwart
aan dat de
training heeft geleid tot een betere samenwerking met de
ketenpartners met
betrekking tot PGE. Al met al is transfer van de tijdens de
training opgedane
kennis en kunde naar de werksituatie niet spectaculair.
Ad 5a en 5b
Ten eerste is er sprake van een vraag naar een vervolgaanbod in
de zin dat er
ook na de training sprake is van een
professionaliseringsbehoefte op het
gebied van PGE. Bij een follow- up kan bijvoorbeeld ook worden
vastgesteld of
het geleerde beklijft en in hoeverre er sprake is van transfer
naar de
werksituatie. Vervolgens kan aandacht worden besteed aan het
formuleren van
doelen van de training, het vaststellen van evaluatiecriteria en
het construeren
van een evaluatie-instrumentarium. Op deze wijze worden de
leerdoelen helder
voor de cursisten, en kan worden nagegaan in hoeverre deze
doelen worden
bereikt. Doelen geven bovendien richting aan de selectie van de
doelgroep en
de inhoud van de training. Ook kan de leersituatie worden
herinricht door
interactiever te werk te gaan. Er zou daarnaast meer aandacht
kunnen worden
besteed aan de samenstelling van het cursusmateriaal,
bijvoorbeeld door het
aan de orde stellen van risicotaxatie instrumenten. Ten slotte
dient er bij de
selectie van toekomstige cursisten gelet te worden op
diversiteit: een
gemengde groepssamenstelling blijkt een succesfactor.
Ad 5c
Ten aanzien van de externe consistentie van de cursus zijn geen
verbeteringen
nodig. De opdrachtgever, de uitvoerder en overige betrokkenen
zijn het eens
over de doelen van de training en het traject naar het bereiken
van die doelen.
Ad 6
In de periode tussen maart en december 2012 zijn in totaal 68
trainingen
gegeven aan 907 deelnemers. De best vertegenwoordigde
beroepsgroepen zijn
de politie en het onderwijs. Hulpverleners en dienstverleners,
zoals de
(geestelijke) gezondheidszorg, jeugdhulpverleners, beambten bij
de Sociale
dienst of gemeente, waren iets minder goed vertegenwoordigd.
Overwogen kan
worden om ook nog andere beroepsgroepen te identificeren
waarvoor de
training geschikt en nuttig kan zijn. Het onderzoek levert
daarvoor suggesties.
-
5
Executive summary
Following a number of seriously violent incidents in the
Netherlands, the
National Coordinator Terrorism and Security (NCTS) commissioned
Radar
Consultancy bureau to develop a training course on identifying
potentially
violent loners (PVL). The training course is meant for everyone
who may
encounter PVL in their professional work, such as police
officers, counsellors,
service personnel and social workers. The course lasts one day.
NCTS needed
to evaluate the training and to this aim contacted the
Scientific Research and
Documentation Centre (SRDC) of the Netherlands Ministry of
Justice and
Security. SRDC commissioned the Kohnstamm Institute of the
University of
Amsterdam to do the evaluation research. A supervisory committee
was also
installed.
The evaluation research addressed the following research
questions:
1. To what extent are participants of the PVL training course
satisfied with it?
2. To what extent are the learning goals of the PVL training
course achieved? 3. 3a. To what extent do former participants apply
learned knowledge and
skills in their daily practice?
3b. To what extent are there differences between participants
and non-
participants in signalling, qualifying and dealing with PVL?
4. To what extent is the PVL training transferred to other
members of former participants’ teams, organizations and
institutes?
5. 5a. Are there PVL training topics which can be improved? 5b.
To what extent is the PVL training course internally consistent,
i.e., are
there weak spots in the HRD cycle and where is there room
for
improvement?
-
6
5c. To what extent is the PVL training course externally
consistent
(homogeneous), i.e., where are weak spots located and where is
there
room for improvement when considering ideas about the goals and
their
achievement?
6. What is the reach of the PVL training course?
The evaluation research project consisted of a number of
activities. First, the
evaluation forms completed by some participants immediately
after the
training course were analysed. Radar Consultancy designed these
forms. They
were completed anonymously. Second, interviews were held with
the course
developers. Two random samples of 278 persons in each sample
were drawn
from the list of former participants and the waiting list of
future participants.
Some persons had to be removed from the samples because they
were closely
involved in either the training course or the evaluation
research itself. An
invitation to participate in an internet survey was therefore
sent to 238 former
participants as well as 272 persons on the waiting list. The
latter group
functioned as the control group in the research. Response rates
were 81 (34%)
and 68 (25%), respectively.
The evaluation forms, which were designed by Radar Consultancy,
included a
number of questions related to whether participants enjoyed the
training
course and to the perceived learning effects. The internet
survey included
some questions which assessed participants’ satisfaction with
the training
course in the sense of whether it was useful. All the
respondents, i.e.,
participants as well as persons on the waiting list, were also
given a description
of four cases which could be considered to be PVL to a greater
or lesser degree.
Respondents were asked to what extent they found each case
alarming. They
were also asked what they would do if confronted with the case.
For example,
would they gather more information about the person in question
or share
their concerns about the individual with other
professionals.
The supposition was that participants would be better able to
identify PVL and
suggest more and varied actions to be taken compared to persons
on the
waiting list. Below the results of the evaluation research are
explained in
relation to the research questions.
Ad 1
Enjoyment of the training course is satisfactory with an average
score of 8 on a
scale from 1 to 10 on the Radar Consultancy evaluation forms.
The results of
-
7
the internet survey also indicate that participants are
generally satisfied with
the course in the sense of whether it is useful: more than 80%
of respondents
are satisfied or very satisfied.
Ad 2
The goals of the training course appear to have been achieved.
Participants
think that they are able to recognize PVL signals quicker after
the course and
understand better why and how individuals become derailed and
possibly work
towards a violent act. Respondents also claimed that the
training course
provided them with useful guidelines on what to do and with whom
they can
share their concerns about a particular person. Apart from this,
they find that
they can use the insights they have acquired to make the
cooperation with
their partner organizations more effective regarding the early
signalling of PVL.
Ad 3a
Participants indicated that they apply what they have learned
about signalling
PVL in their daily practice. The training does not influence,
however, their
actions after the signalling (gathering information, sharing
concerns and so
on). Participants stated that they would not have acted
differently had they not
followed the training course.
Ad 3b
The two groups judged the four case descriptions differently.
Contrary to
expectation, it appears that former participants found the four
cases presented
to the respondents less alarming than the persons on the waiting
list. A
possible explanation for this is that participants have learned
to fine tune their
judgment and therefore are less prone to decide that a
particular case is
indeed a PVL. However, the number of action alternatives
indicated, as well as
the types of action alternatives, do not differ between
participants and persons
on the waiting list. Participants as well as persons on the
waiting list
mentioned the action alternatives using risk taxation
instruments and reporting
someone to the police significantly less than gathering
information and sharing
concerns. The case depicting a violent personality disorder (no
PVL) is judged
as less alarming by former participants as well as persons on
the waiting list.
Ad 4
Although more than three quarters of the respondents who were
participants
-
8
indicated that they talked about the training course with others
working in the
same organization, far fewer participants mentioned changing
their method of
working. For example, only a quarter of participants indicate
that the training
course has led to an improvement in the cooperation regarding
PVL with their
partner organizations. All in all, the transfer of knowledge and
skills acquired
during the course to the working situation is not
spectacular.
Ad 5a and 5b
First of all, a follow-up appears to be required as there is
still a need for
professionalization regarding PVL after the training course.
Such a follow-up
could establish whether the acquired knowledge and skills are
sustained and to
what extent they are transferred to the work situation.
Attention could be paid
to formulating training course goals and evaluation criteria and
constructing
an evaluation instrument. In this way, learning goals would
become
transparent to participants, and the extent to which these goals
are attained
could be investigated. Moreover, goals would also provide
indications for the
selection of target groups for the training course and its
content. The learning
situation could also be improved by working more interactively.
More attention
could be paid to the composition of course materials, for
instance by including
risk taxation instruments. Finally, the selection of future
participants should be
guided by the diversity principle: a mixed group composition
appears to be a
success factor.
Ad 5c
There are no improvements needed concerning the external
consistency of the
training course. The client, the researchers and other
stakeholders agree about
the goals of the training course and the trajectory leading to
these goals.
Ad 6
From March to December 2012, a total of 907 persons participated
in 68
training courses. The police and education were the best
represented
professions. Counsellors, service personnel, as in mental health
care and youth
care, as well as social workers and community workers were less
well
represented. It would be helpful to identify other professionals
who would
benefit from the training. The results of this research offer
suggestions in this
respect.
-
9
1 Inleiding
Twee incidenten die in Nederland de laatste jaren opschudding
hebben
veroorzaakt, zijn de aanslag in Apeldoorn op Koninginnedag 2009
en de
schietpartij in een winkelcentrum in Alphen aan de Rijn in 2011.
Achteraf kon
worden geconstateerd dat deze incidenten gepleegd werden door
zogenaamde
‘gewelddadige eenlingen’. Dat wil zeggen dat deze
geweldsuitbarstingen
gepleegd werden zonder medewerking van anderen.
De minister van Veiligheid en Justitie zegde op 5 oktober 2011
toe aan de
Tweede Kamercommissie voor Veiligheid en Justitie, dat
eerstelijnswerkers die
in een positie zijn om signalen over geradicaliseerde eenlingen
op te pikken,
hier beter op worden toegerust middels ‘scholing en educatie’.1
Conform deze
toezegging zijn in het jaar 2012 en 2013 honderden trainingen
‘Potentieel
gewelddadige eenlingen. Leed voorkomen & zorg organiseren’
gegeven.
De training is opgezet voor eerstelijnsprofessionals afkomstig
uit het
onderwijs, het welzijnswerk, hulpverlening en jongerenwerk, de
politie
(wijkagenten), de (geestelijke) gezondheidszorg en, de gemeente
of sociale
dienst (klachtencoördinatoren). De training is gericht op het
kunnen herkennen
van een potentieel gewelddadige eenling (PGE) in een vroegtijdig
stadium en op
het weten hoe te handelen om gewelddadig gedrag te voorkomen of
te keren.
Dit kan bijvoorbeeld het toeleiden van potentieel gewelddadige
eenlingen naar
zorg zijn.
1 https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-29754-
08.html?zoekcriteria=%3fzkt%3dEenvoudig%26pst%3d%26vrt%3dterrorismebestrijding%26zkd%3dIn
DeGeheleText%26dpr%3dAfgelopenDag%26sdt%3dDatumBrief%26ap%3d%26pnr%3d1%26rpp%3d10&
resultIndex=3&sorttype=1&sortorder=4
https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-29754-
-
10
Potentieel gewelddadige eenlingen worden omschreven als personen
die, zonder
medewerking van anderen, een dreiging vormen in woord of gedrag
als gevolg
van een individueel doorlopen proces richting geweld (bron:
NCTV).
De training is aangeboden door de Rijksoverheid; aan deelname
zijn geen
kosten verbonden. De training duurt één dag. De trainingen PGE
zijn
georganiseerd en uitgevoerd door het bureau RadarAdvies.
De NCTV (Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en
Veiligheid) heeft
behoefte aan een evaluatie van deze trainingsinspanning. Daarom
is het
Kohnstamm Instituut gevraagd dat te doen. In voorliggend rapport
doen we
daar verslag van.
Leeswijzer
In het volgende hoofdstuk gaan we in op de probleemstelling en
het
theoretisch kader van het onderzoek. In hoofdstuk 3 werken we de
opzet van
het onderzoek uit. Wat een potentieel gewelddadige eenling is en
hoe we dat in
casuïstiek kunnen onderzoeken, zetten we in het vierde hoofdstuk
uiteen.
Hoeveel cursisten er aan de training hebben deelgenomen
bespreken we in
hoofdstuk 5 dat over de reikwijdte van de training gaat. De
resultaten van
evaluatie van de training PGE presenteren we in de hoofdstuk 6
tot en met 8.
We sluiten in hoofdstuk 9 af met de conclusies in de vorm van
beantwoording
van de onderzoeksvragen en doen enkele aanbevelingen voor
bijstelling van de
training PGE.
-
11
2 Probleemstelling en theoretisch kader
2.1 Uitwerking probleemstelling en theoretisch kader
2.1.1 Probleemanalyse
Voordat leertrajecten geëvalueerd kunnen worden, is het nodig op
een aantal
fundamentele vragen een antwoord te krijgen. In deze paragraaf
gaan we
daarom allereerst in op de volgende vragen.
Opdrachtgever : wie wil iets over de waarde van de trainingen
PGE
weten?
Reden : waarom wordt evaluatie nodig geacht?
Object : wat is het object van onderzoek (de ‘focus of
interest’)?
Evaluator : wie verricht de evaluatie (in-/extern)?
Tijd : wanneer moet de evaluatie worden uitgevoerd?
Methode/techniek : op welke wijze wordt de evaluatie
uitgevoerd?
Gaande de bespreking van deze vragen presenteren we een
conceptueel model;
dit model geeft richting aan de wijze waarop we de evaluatie van
de trainingen
PGE hebben uitgevoerd. Maar we beginnen eerst met een korte
omschrijving
van wat we onder evaluatie verstaan.
Wat is evaluatie?
Leeractiviteiten als opleidingen en trainingen worden lang niet
altijd
systematisch geëvalueerd. Soms evalueert men nog wel de
tevredenheid van
cursisten en de verworven kennis en kunde, maar in mindere mate
meet men
de verandering in kennis en kunde, gedragsverandering en de
doorwerking van
trainingsinspanningen op het niveau van de organisatie (Glaudé,
1997; Van
Zolingen, Streumer, Van der Klink en De Jong 2004).
-
12
Van Loo & De Grip (2011) geven aan dat daar langzamerhand
wel verandering
in is gekomen omdat organisaties meer en meer investeren in de
ontwikkeling
van personeel; het is dan logisch dat men een goed inzicht wil
hebben in de
waarde van bedrijfsopleidingen en trainingen.
Onder het evalueren van een training verstaan we in voorliggend
onderzoek het
bepalen van de waarde van de trainingsmaatregel op grond van een
systematische
verzameling van gegevens.
Opdrachtgever: wie wil iets over de waarde van de training
weten?
De NCTV van het Ministerie van Veiligheid en Justitie wil de
waarde van de
training PGE weten. In 2012 zijn trainingen gegeven aan
honderden
eerstelijnsprofessionals met het doel potentieel gewelddadige
eenlingen te
herkennen en de handelingsmogelijkheden te kennen. De NCTV heeft
daarom
aan het WODC gevraagd om hier onderzoek naar te laten
uitvoeren.
Reden: waarom wordt evaluatie nodig geacht?
Evaluatie dient informatie op te leveren op basis waarvan men
beslissingen kan
nemen. De vraag is dan waarover een beslissing genomen moet
worden. De
opdrachtgever wil nagaan of de training in de huidige vorm leidt
tot de
beoogde leerdoelen en waar verbetering van de training nodig is.
De evaluatie
moet dan vooral gegevens opleveren waarmee een
bijstellingsbeslissing
genomen kan worden (formatieve evaluatie). Met andere woorden:
zijn
wenselijke aanvullende maatregelen nodig; is verbetering van de
training PGE
wenselijk.
Object: wat is het object van onderzoek, de ‘focus of
interest’?
Er kunnen heel wat zaken worden geëvalueerd. In voorliggend
onderzoek is het
object van evaluatie waarover een oordeel geveld moet worden
primair het
product; het gaat namelijk om de resultaten, de opbrengsten bij
de deelnemers
aan de PGE-trainingen. De focus ligt dan op een productevaluatie
en in mindere
mate is sprake van een procesevaluatie (het verloop van het
trainings-
programma zelf).
Evaluator: wie verricht de evaluatie?
De trainingen PGE zijn georganiseerd en uitgevoerd door twee
trainers van het
bureau RadarAdvies. Zij verzorgden eerder - in opdracht van het
Ministerie van
-
13
Veiligheid en Justitie - trainingen over (groepsgewijze)
radicalisering. De
trainingen PGE zijn daarop geïnspireerd.
De trainingen zijn door het bureau zelf na afloop geëvalueerd.
Na elke training
is door de cursist een evaluatieformulier ingevuld. RadarAdvies
heeft op basis
daarvan en op basis van eigen indrukken op twee momenten
evaluatiememo’s2
opgesteld, namelijk halverwege de eerste reeks trainingen (dd.
18 april 2012)
en aan het eind van de tweede reeks trainingen (dd. 12 november
2012). De
opdrachtgever ziet ook graag de trainingen door een externe
partij
geëvalueerd; daartoe dient voorliggend onderzoek dat is
uitgevoerd door het
Kohnstamm Instituut UvA BV; een instituut met ervaring op gebied
van
onderwijsevaluatie, maar dat niet betrokken is geweest bij de
opzet van deze
training en dus een onafhankelijke positie inneemt.
2.2 Conceptueel model
In voorliggend onderzoek hanteren we het model van Kirkpatrick
(1994) als
conceptueel kader voor trainingsevaluatie. Dit kader is een
basisindeling en het
bestaat uit vier typen opleidings- of trainingseffecten, te
weten:
1. reacties die trainingsprogramma’s oproepen bij de deelnemers
aan de training;
2. leerresultaten die de deelnemers door het volgen van de
training bereiken; 3. het werkgedrag van de deelnemers dat wordt
beïnvloed door de training; 4. de resultaten voor het team of de
organisaties/ instelling.
Deze vier typen trainingseffecten worden veelal ook aangeduid
als de ‘niveaus
van evaluatie’; trainingsmaatregelen beïnvloeden de vier
niveaus. We gaan er
wat uitgebreider op in.
Niveau 1: reactieniveau of satisfactieniveau
Dit niveau heeft betrekking op evaluatie van de reacties van
cursisten op
gevolgde training en gaat in op bijvoorbeeld de vraag hoe men
het programma,
de docenten, het materiaal, de accommodatie heeft ervaren en
welke mening
2 Die evaluaties zijn gebaseerd op plenaire evaluatie met de
cursisten aan het eind van elke training;
bilaterale evaluatie tussen trainer van Radar een aanwezige
medewerker van het Ministerie van
Veiligheid en Justitie na afloop van de training;
evaluatieformulieren van cursisten en gesprekken
tussen opdrachtgever en opdrachtnemer
-
14
men hierover heeft. Evaluatie op dit niveau verschaft essentiële
informatie over
de vorm en de inhoud van het programma (mate van acceptatie van
het
trainingsprogramma).
Niveau 2: leerniveau
Dit niveau betreft het leren zelf en heeft betrekking op de
leerresultaten van
een training: wat is er aan kennis en vaardigheden verworven
tijdens de
training. Nagegaan wordt of cursisten de beoogde leerdoelen
hebben bereikt.
Het gaat om het individuele weten en kunnen.
Evaluatie gaat hier nog niet na of het geleerde is toegepast in
de praktijk. Het is
namelijk helemaal niet vanzelfsprekend dat kennis en
vaardigheden die tijdens
de training zijn verworven daadwerkelijk op de werkplek i.c.
tijdens het
werken (kunnen) worden toegepast.
Niveau 3: werkgedragniveau
Het derde niveau waarop wordt geëvalueerd betreft het gedrag van
de cursist:
is het werkgedrag van de ex-cursist veranderd als gevolg van de
training? Het
gaat dus om de vraag of dat wat is geleerd ook wordt toegepast
in de
werksituatie. Hier is sprake van transfer van kennis en
vaardigheden vanuit een
opleidings- of trainingssituatie naar een werksituatie.
Niveau 4: organisatieniveau
Het vierde niveau waarop wordt geëvalueerd betreft de vraag of
en in hoeverre
de effecten op het niveau van het werkgedrag bijdragen aan
realisatie van
teamdoelen of organisatiedoelen. Een doel kan bijvoorbeeld zijn
effectiever
met de problematiek ‘PGE’ binnen een instelling om te gaan of in
beleid de
problematiek nader uit te werken in bijvoorbeeld
handelingsprotocollen. De
vraag op dit niveau is dan in hoeverre dergelijke doelen als
gevolg van de
training zijn bereikt?
De vraag wanneer een evaluatie moet worden uitgevoerd kan
worden
gekoppeld aan de vier evaluatieniveaus. De algemene richtlijn is
dat gegevens
over niveau 1 en 2 (respectievelijk het reactieniveau en het
niveau van het
leergedrag) direct na afloop van de training moeten worden
verzameld. De
gegevens over het werkgedrag worden idealiter enige tijd na
afloop van de
training verzameld (3 á 6 maanden). Immers de ex-cursist heeft
enige tijd
nodig om het geleerde toe te (kunnen) passen in het werk en in
te groeien in
een nieuwe taak. De verzameling van gegevens over de doorwerking
van de
-
15
training op het niveau van de organisatie gebeurt nog weer na
een langere
periode (6 á 18 maanden).
Interessant maar ook wel iets complicerend overigens is de
zogenoemde
effectmetingsparadox die vooral op niveau 4 speelt. ‘Tijd’ is
zowel een
noodzaak voor doorwerking van effecten als een verstoring voor
vaststelling
van het ‘ultieme’ effect. Met andere woorden: de tijd tussen een
training en de
meting van de resultaten moet enerzijds lang genoeg zijn om van
een min of
meer blijvend effect op het werk(proces) te kunnen spreken.
Anderzijds mag
de tijd tussen de training en de meting niet te lang zijn, want
dan is
toeschrijving van het gevonden effect aan een training
twijfelachtig; immers:
andere factoren kunnen dan een rol spelen.
Kortom: hoe hoger het niveau van evaluatie, hoe minder
objectiviteit i.c hoe
minder het gevonden effect is toe te schrijven aan de
trainingsinvestering. De
uitdaging voor onderzoekers is vooral om aannemelijk te maken
dat de
gevonden effecten zijn toe te schrijven aan een training.
Er is kritiek op het model van Kirkpatrick (zie bijvoorbeeld
Holton, 1996, 2005;
Van Zolingen, e.a., 2004). Zo zou het model niet gebaseerd zijn
op empirisch
onderzoek, incompleet zijn omdat het meten van een zogenoemde
‘return on
investment’ ontbreekt. Ook de vraag naar de hiërarchische
afhankelijkheid
tussen de evaluatieniveaus staat vaak ter discussie; zijn goede
resultaten op de
lagere niveaus nou wel of niet een noodzakelijke voorwaarde voor
goede
resultaten op hogere evaluatieniveaus. In de praktijk blijkt dat
overigens lang
niet altijd zo te zijn; een training kan als niet leuk worden
ervaren, maar kan
toch tot leerresultaten leiden.
Hoe dan ook, de discussie erover heeft niet geleid tot een breed
geaccepteerd
alternatief (Van Zolingen, e.a., 2004). Bovendien geven Van Loo
& De Grip
(2011) aan dat het model van Kirckpatrick een goed concreet
instrument is om
opleidingsinspanningen op een systematische manier te evalueren;
‘het model
biedt ook handvatten voor het soort vragen dat gesteld moet
worden en
vanwege het feit dat het de informatie die verzameld moet worden
beperkt tot
enkele steutelindicatoren’ (p. 510).
Het model van Kirckpatrick is als uitgangspunt genomen voor de
opzet van het
evaluatieonderzoek waarover we rapporteren. Maar we plaatsen
daar in
navolging van Van Zolingen, e.a. (2004) de volgende opmerking
bij. Een van de
opmerkingen bij evaluatieonderzoek in het algemeen is dat de
gevonden
-
16
resultaten of effecten van opleidings- of trainingsinspanningen
automatisch
aan die inspanningen worden toegeschreven. Het is maar de vraag
of dat mag.
Er zijn namelijk op diverse evaluatieniveaus factoren die een
rol kunnen spelen
bij de vraag of een opleidingseffect zich voordoet, denk
bijvoorbeeld aan
factoren als de motivatie van een cursist, aan de mogelijkheid
om het geleerde
toe te passen in het werk, etc. Ook bij evaluatie van de
training PGE zal het de
vraag zijn of het de training is geweest die zorgde voor de
resultaten of
speelden (ook) andere factoren een rol.
Het WODC meldt namelijk in de opdracht de volgende omissies die
een zuiver
experimenteel onderzoeksontwerp verstoren.
De training is doorlopend bijgesteld op diverse punten,
bijvoorbeeld
inhoudelijk, naar aanleiding van nieuwe (internationale)
inzichten van
experts en wetenschappers. Een overzicht van de momenten en aard
van
de bijstellingen ontbreekt. Dit compliceert de evaluatie van de
training.
RadarAdvies heeft geen concrete leerdoelen voor de training
geformuleerd, maar hierover in verschillende documenten wel
informatie
gegeven. Ten behoeve van de startnotitie zijn op basis van
die
documenten leerdoelen geformuleerd.
Enerzijds bemoeilijken de genoemde omissies de waarde van de
uitkomst van
het evaluatieonderzoek; anderzijds grijpen we deze omissies voor
zover
mogelijk aan als mogelijke verklaring voor gevonden resultaten
maar vooral
ook als handvatten voor verbetering van de training PGE. Doel is
de NCTV
hierover te adviseren. Ergo, voor de evaluatie van de training
van PGE benutten
we belangrijke theoretische inzichten uit de opleidingskunde
i.c. de
consistentietheorie van Kessels (1993). Aan de hand van deze
theorie kunnen
we gefundeerd en systematisch inzoomen op mogelijke
verbeterpunten. We
gaan er op in.
Consistentietheorie
Het begrip ‘opleidingscyclus’ is een kernbegrip in de
opleidingskunde en het
duidt op een systematische aanpak van opleidingsvraagstukken,
waarbinnen
evaluatie overigens ook een plaats toekomt (Glaude, 1997). Een
systematische
benadering heeft, zoals uit het onderzoek van Kessels (1993)
blijkt, als
eindproduct een intern consistent curriculum. Kessel (1996)
zegt: ‘De
systematische benadering van het ontwerpen veronderstelt een
logische
opeenvolging van oriëntatie, ontwerp, ontwikkeling,
implementatie en evaluatie’
-
17
en (…) ‘leidt tot een goed gestructureerd en logisch geordend
programma op
papier’ (p. 23). Kessels (1993) onderscheidt in de cyclus de
volgende
ontwerpstappen: het vaststellen van een opleidingsnoodzaak, het
vaststellen
van de hoofddoelen van een leertraject, een uitvoeren van een
taakanalyse (het
verzamelen van informatie asl input voor de vraag welke kennis
en kunde de
doelgroep moet leren), het formuleren van concrete leerdoelen,
het vaststellen
van evaluatiecriteria, het construeren van
evaluatie-instrumenten, ontwerpen
van de leersituatie, selectie van de docenten, het samenstellen
van
leermateriaal, planning van de uitvoering van het leertraject,
selectie van de
cursisten, uitvoering van het leertraject, evaluatie (op
verschillende niveaus).
Daarnaast duidt Kessels (1993) op het belang van de externe
consistentie van
een leertraject. Dit is het product van wat hij noemt de
relationele benadering.
Deze benadering omvat activiteiten die er voor zorgen dat er bij
het
ontwikkelproces en het implementatieproces overeenstemming is
tussen de
opvattingen van de direct betrokkenen bij de training, Met
andere woorden: er
zal idealiter sprake zijn van homogene opvattingen van de
betrokkenen over
wat het beoogde doel is en over de wijze waarop dat doel te
bereiken is.
Volgens deze consistentietheorie van Kessels zal een training
succesvol zijn als
beide typen consistenties – intern en extern – aanwezig
zijn.
Het was in voorliggend onderzoek niet de bedoeling om alle
ontwerpstappen
die bepalend zijn voor de interne consistentie aan een grondige
analyse te
onderwerpen. Centraal stond niet zozeer de vraag of de
ontwerpstappen uit de
opleidingscyclus zijn genomen, maar eerder is ingegaan op
eventuele
knelpunten bij de ontwerpstappen en op de suggesties voor
verbetering.
Ook bij onze focus op de externe consistentie was het niet de
bedoeling de
(diverse) opvattingen van de ontwikkelaars/docenten van de
training PGE in
kaart te brengen, maar eerder na te gaan of er knelpunten waren
die de
opvattingen over de doelen en hoe die te bereiken raakten en of
er suggesties
voor verbetering zijn op dit punt.
2.3 Vraagstelling en doel van het onderzoek
Onderzoeksvragen
Het WODC heeft een aantal onderzoeksvragen geformuleerd (zie
bijlage 1 en
2). We hebben deze vragen samengevat in de volgende
-
18
hoofdonderzoeksvragen, overeenkomstig de vier evaluatieniveaus
en uitgaande
van de consistentietheorie.
Kwaliteit van de trainingsactiviteit
1. In hoeverre zijn de deelnemers3 aan de training PGE tevreden
over de
training? (niveau 1)
2. In hoeverre zijn de leerdoelen van de training PGE bereikt?
(niveau 2)
3. a. In hoeverre wordt de geleerde kennis en kunde toegepast in
het
dagelijks werk van de voormalige deelnemers ? (niveau 3)
b. In hoeverre verschillen deelnemers en niet-deelnemers in het
kunnen
signaleren, kwalificeren en handelen met betrekking tot PGE’s?
(niveau 3)
4. In hoeverre werkt de training PGE door in een team of
organisatie/
instelling van de voormalige deelnemers (niveau 4).
5. a. Op welke punten is verbetering van de training PGE
wenselijk?
b. In hoeverre is de training PGE intern consistent, dat wil
zeggen: waar in
de opleidingscyclus zitten zwakke plekken en waar is
verbetering
mogelijk?
c. In hoeverre is de training PGE extern consistent (homogeen),
dat wil
zeggen: waar zitten zwakke plekken en waar is verbetering
mogelijk als
het gaat om opvattingen over de doelen en het bereiken
ervan?
Kwantiteit van de training
6 Wat is het bereik van de training PGE?
Doelstelling van het onderzoek
Primair doel van het onderzoek is het verwerven van inzicht in
de opbrengst
van de training PGE (product-evaluatie). Belangrijk doel van het
onderzoek is
ook het genereren van verbetersuggesties voor de training PGE op
grond van
systematisch verzamelde en op de opleidingskunde gefundeerde
gegevens. Het
onderzoek levert dan input voor een verbeterbeslissing
(formatieve evaluatie).
3 Met de deelnemers bedoelen we de deelnemer/cursist aan de
training en de deelnemer/cursist aan
de train-de-trainer-bijeenkomst.
-
19
3 Opzet van het onderzoek
3.1 Dataverzameling, bronnen, onderzoeksgroepen en methode
De dataverzamelingsmatrix (zie bijlage 1) vormt het kader op
basis waarvan
het onderzoek is opgezet. De hoofdonderzoeksvragen geven
richting aan de
vraag waar we de data hebben verzameld en op welke wijze dat is
gebeurd. In
dit hoofdstuk worden de zes hoofdonderzoeksvragen stuk voor
stuk
toegelicht.
3.2 Onderzoeksvragen 1 en 2
In hoeverre zijn de deelnemers aan de training PGE tevreden over
de
training? (niveau 1)
In hoeverre zijn de leerdoelen van de training PGE bereikt?
(niveau 2)
Bronnen, onderzoeksgroep en methode
Om onderzoeksvraag 1 en 2 te kunnen beantwoorden, hebben we
gebruik
gemaakt van de data die al zijn verzameld door het bureau
RadarAdvies; dit
zijn de gegevens uit de evaluatieformulieren die na afloop van
de trainingen
zijn ingevuld door de deelnemers en de evaluatiememo’s die het
bureau op
basis daarvan heeft gemaakt.
Werving/selectie
Als populatie van cursisten beschouwen we de tweede lichting
cursisten. Dit
zijn cursisten die aan de tweede reeks trainingen hebben
deelgenomen
(periode oktober – december 2012). Zij hebben immers de meest
recent
bijgestelde vorm van de training doorlopen. De omvang van die
populatie zou
idealiter ongeveer 39 trainingsgroepen bedragen maal gemiddeld
15 cursisten
per groep en dat betekent 585 cursisten. Daarnaast was het idee
alle cursisten
-
20
uit de training ‘train-de-trainer’ te betrekken; dat waren er
totaal 31. Deze
aantallen zouden het mogelijk maken beide populaties geheel te
betrekken
(N=616; tweede lichting en train-de-trainer); een steekproef zou
niet aan de
orde zijn.
De feitelijke onderzoeksgroep is echter minder groot gebleken
dan verwacht;
niet alle evaluatieformulieren waren beschikbaar, noch de
evaluatieformulieren
van de train-de-trainer-groepen. Uiteindelijk zijn 159
evaluatieformulieren in
het onderzoek betrokken.
Instrumentarium
Voor beantwoording van onderzoeksvragen 1 en 2 is geen nieuw
instrumentarium ontwikkeld, omdat we gebruik hebben gemaakt van
de data
die zijn verzameld met het evaluatieformulier van RadarAdvies.
De algemene
regel is dat evaluatiegegevens op niveau 1 (het reactieniveau)
en niveau 2 (het
bereiken van de leerdoelen) idealiter direct na afloop van een
training worden
verzameld. Gebeurt dat later, dan is de kans groot dat andere
zaken dan de
trainingsinterventie het oordeel van de respondent beïnvloeden.
Hoewel het
dan niet opportuun is in een later stadium aanvullende
informatie te
verzamelen over evaluatieniveau 1 en 2, hebben we toch enige
aanvullende
informatie verzameld met drie korte vragen. De reden daartoe is
dat in het
evaluatieformulier van RadarAdvies geen vraag gedaan wordt naar
de
beroepsgroep waartoe de cursist behoort. De onderzoeksresultaten
op deze
evaluatieniveaus konden zo worden uitgesplitst naar
begroepsgroep.
Verwerking en analyse
De gegevens zijn ingevoerd in en geanalyseerd met behulp van
SPSS. De data
betreffen door het veelal gesloten antwoordkarakter van de
vragen
voornamelijk kwantitatieve data; de analyse is gericht op het
berekenen van
frequenties, gemiddelden en percentages.
De vragenlijstgegevens zijn anoniem en zijn daardoor geen
persoonsgegevens;
er hoefde daarom geen toestemming aan de respondenten gevraagd
voor deze
secundaire analyse.
Opbrengst
Het WODC signaleert omissies in de training en plaatst
methodologische
kanttekeningen bij het evaluatieformulier dat door RadarAdvies
is gebruikt.
-
21
Doordat de stellingen uit het evaluatieformulier van RadarAdvies
positief
zijn geformuleerd, induceren ze makkelijk een sociale
wenselijkheids-
bias.
In de evaluatieformulieren zijn geen kenmerken van de cursist
gevraagd,
zoals waar hij/zij werkt (waarschijnlijk met oog op de
anonimiteit).
Hierdoor kunnen de resultaten niet worden uitgesplitst naar
bijvoorbeeld
beroepsgroep of functie.
RadarAdvies heeft op twee momenten een evaluatiememo met
betrekking
tot de training opgesteld, Deze zijn gebaseerd op eigen
indrukken en de
evaluatieformulieren die na elke training zijn afgenomen. Een
analyse van
de formulieren ontbreekt evenwel in deze documenten.
Aan de hand van de deelnemerslijsten is het aantal
deelnemers
gereconstrueerd.
Uitspraken van de respondentengroep over de acceptatie van de
training
(niveau 1) en het bereiken van de leerdoelen (niveau 2) die
ontleend zijn aan de
gegevens uit de evalautieformulieren van RadarAdvies moeten
bezien worden
in het licht van genoemde beperkingen.
3.3 Onderzoeksvragen 3a en 4
3a. In hoeverre wordt de geleerde kennis en kunde toegepast in
het dagelijks
werk van de voormalige deelnemers? (niveau 3).
4. In hoeverre werkt de training PGE door in een team of
organisatie/
instelling van de voormalige deelnemers? (niveau 4). Bronnen,
onderzoeksgroep
De hoofdonderzoeksvragen 3a en 4 gaan respectievelijk in op
evaluatie op het
niveau van het werkgedrag (cursist en cursist train-de-trainer)
en op het
organisatieniveau.
Er zijn door het Bureau RadarAdvies geen data verzameld op het
niveau van
het werkgedrag, noch over de doorwerking van het geleerde in een
team of een
organisatie/instelling van de voormalige cursisten.
Dat is ook logisch omdat dergelijke evaluatiegegevens pas
verzameld kunnen
worden na enige tijd. De tweede reeks trainingen is afgerond in
december
2012. Voor verzameling van data over niveau 3 en 4 was het
najaar van 2013
een redelijk goed moment.
-
22
We hebben daarom data verzameld bij de voormalige cursisten en
voor zover
van toepassing hebben we de evaluatiememo’s benut, ook al zijn
die kort na de
training opgesteld.
Steekproef en werving
Voor beantwoording van onderzoeksvragen 3a en 4 hebben we een
a-selecte
steekproef getrokken uit de groep cursisten (cursist en cursist
train-de-trainer)
die hebben deelgenomen aan de tweede reeks trainingen. Dit is
gedaan omdat
we nieuwe data hebben moeten verzamelen; onderzoek bij de gehele
populatie
cursisten was niet haalbaar en ook niet noodzakelijk. De
steekproef is
getrokken uit de deelnemerslijsten en ingeperkt tot cursisten
van wie een e-
mailadres beschikbaar was; de voormalige cursisten zijn benaderd
via hun e-
mailadres zoals vermeld op de deelnemerslijsten.
De steekproef diende daarnaast als groep die vergeleken wordt
met de groep
niet-cursisten. We beschrijven de steekproeftrekking voor beide
groepen
(cursisten en niet-cursisten) uitgebreid bij onderzoeksvraag 3b
(zie hierna).
Instrumentarium
We hebben een elektronische vragenlijst ontwikkeld waarmee data
zijn
verzameld over het werkgedrag en de doorwerking ervan in de
instelling van
de voormalige cursisten (resp. evaluatieniveau 3 en 4) (zie
bijlage 5). Als input
voor de constructie van de vragenlijst gebruiken we onder meer
de
onderzoeksvragen die het WODC stelt en die betrekking hebben op
deze
evaluatieniveaus, zoals de vraag: zijn de opgedane
kennis/vaardigheden in de
bijeenkomsten gebruikt in de eigen organisatie? (zie bijlage 2
voor de
onderzoeksvragen van het WODC). Maar de kern van de vragenlijst
voor
evaluatie op deze twee niveaus vormen de zogenoemde vignetten
(zie hierna
onderzoeksvraag 3b).
De elektronische vragenlijst omvatte zoveel mogelijk gesloten
vragen, maar een
deel was open.
Verwerking en analyse
De data zijn hoofdzakelijk kwantitatief van aard en deels
kwalitatief. De
gegevens zijn ingevoerd in en geanalyseerd met behulp van SPSS.
De analyse is
gericht op het berekenen van voornamelijk frequenties,
gemiddelden en
percentages.
-
23
De kwalitatieve data die zijn verkregen uit de open antwoorden
zijn voor zover
nodig systematisch verwerkt in zogenoemde descriptive matrices,
conform de
richtlijnen voor kwalitatieve analyse van Miles & Huberman
(1994). Waar nodig
zijn de kwalitatieve data gekwantificeerd.
Opbrengst
De opbrengst van dit deel van het onderzoek is een precieze
uitspraak in
hoeverre beide voormalige cursistengroepen (cursist en
train-de-trainer) de
cursusinhoud in hun dagelijks werk hebben toegepast en in
hoeverre sprake is
van doorwerking ervan in de eigen organisatie.
3.4 Onderzoeksvraag 3b
3b. In hoeverre verschillen deelnemers en niet-deelnemers in het
kunnen
signaleren, kwalificeren en handelen met betrekking tot PGE’s?
(niveau 3) Bronnen
In onderzoeksvraag 3b vindt een vergelijking plaats tussen het
werkgedrag van
de voormalige cursist en het werkgedrag van degenen die niet aan
de training
hebben deel genomen (de niet-cursisten, i.e., personen die op de
wachtlijst voor
een cursus staan). Bij beide groepen zijn data verzameld over
het werkgedrag
(niveau 3); we hebben dat gedaan door hen zogenoemde vignetten
voor te
leggen. Een vignetten is een korte beschrijving van een persoon
of situatie. We
gaan in op wat deze vignetmethode behelst.
Methode en instrumentarium
Leerdoel van de training is dat de cursist beter dan voorheen in
staat is om
potentieel gewelddadige eenlingen te signaleren en beter weet
hoe hij in dat
geval zou moeten handelen. Om de resultaten van de training na
te gaan, is
gebruik gemaakt van de vignetmethode (Veenma, Batenburg &
Breedveld,
2004). Deze methode is al eerder ingezet om het vermogen tot
signaleren van
psychologische problematiek bij twee groepen professionals te
onderzoeken
(Noort, Braam, Van Gool, Verhagen, Beekman, 2012). De
vignetmethode leent
zich ertoe om een complexe beoordelingstaak terug te brengen tot
een
overzichtelijke situatie en in een systematisch gevarieerde vorm
voor te leggen.
Daarmee hebben vignetten het voordeel dat ze, vergeleken met
experimentele
onderzoekscondities, een grote experimentele variatie in
stimulusmateriaal
-
24
behelzen, terwijl ze vergeleken met vragenlijsten waarin
gevraagd zou worden
naar de onderliggende dimensies, minder ontvankelijk zijn
voor
antwoordtendenties. Daar staat tegenover dat de ecologische
validiteit te
wensen kan overlaten doordat het hypothetische casussen
betreft,
voortkomend uit systematische variatie in waarden op relevant
geachte
onderliggende factoren of dimensies. De vignetten van eventuele
PGE’s werden
gebaseerd op enkele onafhankelijke factoren waarop een beperkt
aantal
waarden zijn onderscheiden. Om vignetten van PGE’s te kunnen
construeren
was het nodig om op basis van literatuurstudie en expertkennis
relevante
factoren en waarden op die factoren te identificeren. In
hoofdstuk 4 gaan we
uitgebreid in op de constructie van de vignetten.
In de vorm van vignetten zijn fictieve casussen aan zowel de
voormalige
cursisten als aan degenen die niet aan een training konden
deelnemen
(controlegroep) ter beoordeling voorgelegd. In de vorm van een
keuze geeft de
respondent aan of betreffende casus wel of niet signalering
verdient en zo ja,
welke van een aantal mogelijke handelingen aan de orde zouden
zijn.
De vignetten zijn geïntegreerd in de elektronische vragenlijst
en voorgelegd
aan zowel cursisten als aan de controlegroep van
niet-cursisten.
Steekproeven voor de vergelijking tussen cursisten en niet –
cursisten
Om cursisten en niet-cursisten te vergelijken zijn twee aselecte
steekproeven
getrokken. De eerste steekproef (cursisten) is uit de
deelnemerslijst getrokken,
de tweede steekproef (niet-cursisten) uit de wachtlijst. Er is
vooraf berekend
hoe groot deze steekproeven moesten zijn, als we een verschil
van een
bepaalde grootte tussen cursisten en niet-cursisten op de
effectvariabele in de
populaties willen kunnen vaststellen. Het verschil tussen beide
groepen wordt
geanalyseerd met behulp van t-toetsen. De overschrijdingskans
van de in de
steekproef gevonden waarde van deze statistische toets geeft aan
welke kans
er is dat het gevonden verschil op toeval berust. Is die kans
kleiner dan 5%, dan
neemt men in de sociale wetenschappen meestal aan, dat het
verschil ook in de
populatie bestaat; het effect is statistisch significant. Er
bestaat echter ook een
kans dat er een effect in de populatie bestaat, dat niet in de
steekproef wordt
teruggevonden. Dan wordt de nulhypothese – dat er tussen beide
groepen geen
verschil zou bestaan - ten onrechte geaccepteerd. Dit wordt ook
wel een fout
van de tweede soort genoemd. De kans op die fout is groter,
naarmate de
steekproef kleiner is. Gegeven een hypothetisch effect in de
populatie in
-
25
termen van het verschil in standaardafwijking (effectgrootte d,
Cohen, 1988),
overschrijdingskans α en de grootte van de kans op een fout van
de tweede soort β kan de gewenste steekproefgrootte worden
berekend. De volgende tabel geeft de benodigde steekproefgroottes
bij een α van .05 en een power (1- β) van .80 bij verschillende
waarden van d.
Tabel 3.1 Steekproefgroottes bij een α van .05 en een power (1-
β) van .80
d N cursisten N niet- cursisten
.20 310 310
.30 139 139
.40 78 78
.50 51 51
.80 21 21
De reden waarom de fout van de tweede soort niet net zoals α op
.05 maar op .20 wordt gesteld is pragmatisch; bij een kleinere β
lopen de gewenste steekproefgroottes al snel nog hoger op. Voor het
kunnen detecteren van een
klein effect (.20) zijn de benodigde steekproeven erg groot.
Voor het kunnen
vaststellen van een middelmatig (.50) of groot effect (.80)
hoeven de
steekproeven helemaal niet zo groot te zijn. Het lijkt ons
echter nauwelijks
plausibel dat er sprake is van een middelmatig of groot effect,
omdat de cursus
slechts een dag duurt. De beste keuze lijkt de steekproefgrootte
te zijn,
behorend bij een hypothetische effectgrootte van .30. In verband
met non-
respons zullen in beide groepen (cursisten en niet-cursisten)
278 personen
worden benaderd voor deelname aan het vragenlijstonderzoek.
Opbrengst
Door een vergelijking te maken tussen de voormalige cursisten en
de niet-
cursisten is zicht verworven op de mate waarin het geleerde kan
worden of is
toegepast in het dagelijks werk van de voormalige cursist en of
daarmee
transfer naar de werksituatie heeft plaatsgevonden. De
veronderstelling daarbij
is dat voormalige cursisten PGE’s beter herkennen en beter weten
te handelen,
dan niet-cursisten. Uitgangspunt bij het laatste is dat
cursisten over een
uitgebreider handelingsrepertoire beschikken dan
niet-cursisten.
-
26
3.5 Onderzoeksvragen 5a, 5b, en 5c
5a. Op welke punten is verbetering van de training PGE
wenselijk?
5b. In hoeverre is de training PGE intern consistent, dat wil
zeggen: waar in de
opleidingscyclus zitten zwakke plekken en waar is verbetering
mogelijk?
5c. In hoeverre is de training PGE extern consistent (homogeen),
dat wil zeggen:
waar zitten zwakke plekken en waar is verbetering mogelijk als
het gaat om
opvattingen over de doelen en het bereiken ervan? Bronnen en
methode
Voor beantwoording van onderzoeksvraag 5a, 5b,5c zijn data
vezameld door
middel van een interview bij de ontwikkelaars/docenten van de
training van
het bureau RadarAdvies. Voor zover relevant voor deze twee
onderzoeksvragen
is ook gebruik gemaakt van gegevens afkomstig uit hun
evaluatieformulieren
en evaluatiememo’s.
Instrumentarium
Voor het interview is een interviewtopiclijst ontwikkeld die als
leidraad heeft
gediend in het gesprek met de ontwikkelaars/docenten bij het
achterhalen van
knelpunten en verbetersuggesties (zie bijlage 7 topiclijst).
Selectie
De interviews zijn gehouden met de twee docenten van
RadarAdvies; het gaat
om individuele gesprekken.
Verwerking en analyse
De data-analyse is voornamelijk kwalitatief van aard en verloopt
aan de hand
van de stappen uit de opleidingscyclus.
Opbrengst
Er is zicht verworven op knelpunten die de interne en externe
consistentie van
de training mogelijk hebben belemmerd en die bij herhaalde
training wederom
zouden kunnen belemmeren. Knelpunten hebben aanwijzingen
opgeleverd
voor verbetering van de training.
-
27
3.6 Onderzoeksvraag 6
6. Wat is het bereik van de training PGE?
Bronnen en methode
Voor het bepalen van het bereik ofwel reikwijdte van de training
is de
gehanteerde wervingsmethode kort beschreven op basis van
informatie van
RadarAdvies.
Op basis van inschrijvingsoverzichten en deelnemersoverzichten
van het
trainingsbureau is een overzicht gemaakt van de inschrijvers
(zowel cursisten
als degenen die op de wachtlijst zijn geplaatst) naar de
eerstelijns
beroepsgroep (onderwijs, welzijn, politie, GGZ en gemeente)
waartoe zij
behoren. Het gaat om overzichten van het aantal en type
deelnemers/organisaties. Ook is gekeken naar verschillen tussen
de groepen
inschrijvers (deelnemers en personen op de wachtlijst).
Verwerking en analyse
Beide groepen (deelnemers en personen op de wachtlijst) zijn
vergeleken op
het relevante achtergrondkenmerk ‘geleding’ (beroepsgroep). Met
een χ2- toets is vervolgens onderzocht of er een eventueel
betekenisvol verschil tussen beide
groepen is. Voor wat betreft de training worden
frequentieverdelingen,
gemiddelden en spreidingsmaat bepaald voor het aantal deelnemers
per
beroepsgroep.
Opbrengst
Er is een overzicht geconstrueerd van de reikwijdte van de
training in termen
van aantal en type deelnemers dan wel organisaties, de
groepssamenstelling.
Ook is inzicht verworven in hoe de verdeling over de groepen
cursisten
(deelnemers) en niet-cursisten (personen op de wachtlijst) is.
Dit is van belang
voor de vergelijkbaarheid van deze groepen. Bovendien weten we
dan meer
precies op welke beroepsgroepen de resultaten van voorliggend
onderzoek
betrekking hebben.
-
28
3.7 Organisatie van het onderzoek: de begeleidingscommissie
Ten behoeve van de uitvoering van het onderzoek is een
begeleidings-
commissie samengesteld. De commissie bestaat uit de volgende
leden.
Prof. Dr. Wilfried Admiraal Universiteit Leiden; hoogleraar
Onderwijskunde; voorzitter van de
begeleidingscommissie.
Mr. Drs Paul van den Eshof Korps Landelijke Politiediensten
(KLPD).
Roderick Jansen R.B.L. Jansen Consultancy.
Mr. Joost van Rossum/
Mr. Menno Donia Ministerie van Veiligheid en Justitie;
Nationaal
Coördinator Terrorismebestrijding en
Veiligheid (NCTV); dhr. Donia vervangt dhr.
Van Rossum indien nodig.
Drs Essy van Dijk Extern Wetenschappelijke betrekkingen
(EWB)
van het Wetenschappelijk Onderzoek- en
Documentatiecentrum (WODC).
In de begeleidingscommissie zijn diverse expertisegebieden
vertegenwoordigd.
De begeleidingscommissie heeft onder meer een (dubbele)
adviserende rol: de
leden geven advies aan het WODC en aan de onderzoekers en staan
hen bij op
essentiele beslismomenten in het onderzoek. De commissie is
bijeengeweest op
2 oktober 2013, 21 november 2013 en op 10 april 2014.
Voordat we ingaan op de resultaten verkennen we in het volgende
hoofdstuk
aan de hand van een korte literatuurstudie eerst het fenomeen
potentieel
gewelddadige eenling en komen tot de constructie van de
vignetten.
-
29
4 Het fenomeen potentieel gewelddadige eenling en constructie
van de vignetten
4.1 Potentieel gewelddadige eenlingen
Definitie
‘Potentieel gewelddadige eenlingen zijn personen die, zonder
medewerking
van anderen en vanuit een persoonlijke krenking of grief, een
dreiging vormen
richting de maatschappij of diens vertegenwoordigers, als gevolg
van een
individueel doorlopen proces richting geweld’ (Van Elk & Van
Rossum, 2013).
Voor dit onderzoek is uitgegaan van deze definitie van een PGE.
Deze definitie
komt overeen met de typering die Gielen (2012) geeft. Wil sprake
zijn van een
PGE dan moet voldaan zijn aan de volgende drie condities.
1. Opererend als eenling, dat wil zeggen: zonder deel uit te
maken van een groep of netwerk en zonder bevelen van andere reëel
bestaande
personen op te volgen;
2. Vanuit een vorm van onvrede of grief bestaat een gerichtheid
tegen delen of groepen in de maatschappij of vertegenwoordigers van
de
maatschappij of instellingen;
3. Er is sprake van een veiligheidsrisico vanwege dreigend
geweld met een ontwrichtende werking.
Het herkennen van een PGE is een complex vraagstuk en niet
eenvoudig.
Bestudering van de literatuur laat zien dat er veel verwante
begrippen worden
gebruikt zoals bijvoorbeeld een ‘lone wolf’, een ‘solistische
dreiger’ of een
‘schoolshooter’. Een ‘lone wolf’ verwijst naar de plegers van
terroristische
aanslagen die individueel opereren, geen deel uitmaken van een
georganiseerde
terroristische groep of netwerk, wiens handelen bedacht en
gericht wordt
zonder enig direct bevel of hiërarchie vanuit de buitenwereld
(Bakker & De
-
30
Graaf, 2010; Spaaij, 2010). Een gedeeltelijke overlap in
omschrijving is er met
de ‘solistische dreiger’ bij wie sprake is van een fixatie op
een of meerdere
publieke personen in het rijksdomein. Het gaat om individuen die
een dreiging
vormen door woord of gedrag, die solistisch handelen, bij wie er
aanwijzingen
zijn van een of meerdere psychiatrische stoornissen en
maatschappelijk
disfunctioneren en waarbij sprake is van een patroon van
overlast (Bogaerts,
Okur, Willems & Knaap, 2012).
Duidelijk is dat een heldere afbakening lastig is. Mede daardoor
is het kunnen
herkennen van een PGE niet eenvoudig.
Typen, dimensies en factoren
Er kunnen verschillende typologieën, dimensies en factoren van
PGE en
verwante begrippen worden onderscheiden4. NCTV kiest voor de
indeling van
de gefixeerde eenlingen, systeemhaters, school/spreehooters
en
geradicaliseerde eenlingen. In de wetenschappelijk literatuur
worden ook
andere indelingen besproken. Zo wordt bijvoorbeeld in het threat
assessment-
intervention model dat betrekking heeft op de ‘school shooter’,
als één van de
verschijningsvormen van een PGE, onderscheid gemaakt naar vier
typen
bedreigingen (O'Toole, 2001), te weten: directe bedreiging
(specifieke handeling
gericht op een specifiek doelwit en duidelijk en expliciet
geformuleerd), een
indirecte bedreiging (vaag, onduidelijk of ambigu), een verholen
bedreiging
(duidelijk maar impliceert niet evident geweld) en een
voorwaardelijke
bedreiging of afpersing (daad van geweld als niet aan bepaalde
voorwaarden
wordt voldaan).
Weer een ander voorbeeld beteft de ‘lone wolve’ die wordt
beschreven aan de
hand van drie kenmerken (Bakker & De Graaf, 2010): te
weten:
gebrek aan sociale aansluiting, maar wel betrokkenheid bij of
identificatie
met extremistische organisaties;
verspreiden hun ideeën of manifesten in de buitenwereld
voorafgaand
aan de aanslag;
psychiatrische stoornissen en gebrek aan sociale inpassing.
4 Kriek, et al. (2011); O'Toole (2001), ‘lone wolfs’, Bakker
& De Graaf (2010); Bates (2012); Borum, Fein
& Vossekuil (2012); Gable & Jackson (2011); Phillips
& Pohl, (2012); Spaaij, (2010), solistische
dreigers, Schuring, Messchaert & Leeuwen (2010); Bogaerts,
et al. (2012); Opstelten (2013),
dreigingsmeting, Calhoun & Weston (2009); Van Elk & Van
Rossum (2013); Meloy, Hoffmann,
Guldimann & James (2012); De Vogel, Robbé, Bouman, Chakhssi,
& Ruiter (2013); Voerman (2008).
-
31
Bates (2012) bijvoorbeeld onderscheidt in zijn algemene model
voor ‘lone wolf
terrorism’ enkele dimensies, te weten:
de mate van het radicaliseringproces (zich blootstellen aan
extremistische
ideologie via literatuur of websites);
dimensie is het continuüm van egoïstisch naar altruïstisch
(eigen
superioriteit versus de overtuiging een plicht te hebben of te
moeten
redden;
de vorm van het terrorisme (eenmalige chaos creërend of
seriële
aanslagen);
de mate van risico nemen (risico zoeken of risico
vermijden).
Voorkomende typen op basis van posities op elk van deze vier
dimensies zijn
dan:
The lone wolf avenger;
The lone wolf vigilante;
The lone wolf revenger;
The lone wolf guerrilla.
Al met al valt een grens tussen definities, typologieën,
dimensies of factoren
niet steeds scherp te trekken.
Meetinstrumenten
De vraag is dan of er instrumenten zijn die zouden kunnen helpen
bij het
vaststellen of men van doen heeft met een PGE. In ieder geval
zijn er
verschillende risicotaxatie instrumenten5 voorhanden om
bedreigingen of
risico’s op geweld te kunnen inschatten. Dit zijn instrumenten
die onder meer
zijn ontwikkeld en gebruikt in de forensische psychiatrie om het
risico op
recidive te bepalen. In verband met PGE’s gaat het veelal
minstens zozeer om
first offenders als om recidivisten. Een voorbeeld van zo’n
instrument dat voor
dit type gedragskundige dreigingsinschatting is ontwikkeld, is
de
risicotaxatielijst die bestaat uit negen items ofwel
risicofactoren. Betrokkenen
5 Bijvoorbeeld HCR-20 (Historical Clinical Risk Management-20),
de HKT-30 (Historisch Klinisch
Toekomst-30) en de FP40 (forensische profiellijsten van de
Dienst Justitiële Instellingen, Blok,
Beurs, Ranitz & Rinne, 2010).
-
32
worden beoordeeld op een drie-puntsschaal (Voerman, 2008). De
risicofactoren
uit deze gedragskundige analyse zijn:
1. geweld in het verleden; 2. belangrijke levensgebeurtenissen;
3. omgang met stress; 4. intimiteit relatie met slachtoffer; 5.
eerdere bedreigingen; 6. gedrag inzake uitvoering van de bedreiging
(fasen in de weg naar
geweld);
7. kennis over doelwit; 8. sociale omgeving dreiger; 9.
aanwezigheid van psychische stoornis.
Een ander voorbeeld is de nieuwe persoonskaart voor
risicotaxatie van
solistische dreigers, ontwikkeld in opdracht van het WODC. Deze
kaart omvat
factoren die zijn vertaald naar meer observeerbaar gedrag
(Bogaerts, et al.,
2012). Deze factoren zijn:
Psychotische symptomen (onder meer: er is sprake van
incoherent,
moeilijk te volgen verhaal, sprake van buitensporige
hoeveelheid
communicatie; ziet, hoort, denkt, voelt de persoon zaken die
niet
realistisch zijn?);
persoonlijkheidskenmerken (onder meer: emotionele
instabiliteit;
zelfmoordgevoelens; depressieve gevoelens; grote boosheid, woede
of
frustratie);
Gedrag en attitude (uiten van doodsbedreiging of extreem
geweld,
impulsief reageren);
Voorwaarden en behandeling (schending justitiële
voorwaarden,
behandelproblemen, verleden van hulpverlening,
medicatietrouw);
Relaties (relatieproblemen, geïsoleerde levenswijze, gebrekkig
sociaal
netwerk);
Arbeid en wonen (langdurige werkloosheid, instabiele
woonomgeving).
4.2 Kader voor ontwikkeling van de vignetten, de vier casussen
van PGE
Het bureau RadarAdvies geeft de training PGE; de training die we
in
voorliggend onderzoek evalueren.
-
33
In het trainingsmateriaal gaat men uit van drie typen PGE,
gecombineerd met
zes fasen in de ontwikkelingsgang naar de aanslag (Lenos &
Leeuw, 2012;
Radaradvies/NCTV, 2012).
De drie typen zijn:
Gegriefden, gekwetsten, gefrustreerden;
Psychisch verwarden of kwetsbaren;
Radicaliserenden.
De typen kunnen elkaar overlappen en kunnen elkaar
versterken.
De fasen in het proces naar gewelddadige eenling zijn:
Grief:
Bij de persoon bestaat het idee dat hem of haar onrecht
aangedaan is, of
meer algemeen er is sprake van grote ontevredenheid of
frustratie. Er is
vaak behoefte aan wraak, erkenning en bekendheid.
Indicator hiervoor: verstoorde omgang met autoriteit, woede en
agressie,
gedragsverandering.
Gewelddadige ideeënvorming:
De potentiële dader kan de grief niet achter zich laten: de
grief wordt een
obsessie. Het idee ontstaat om geweld te gebruiken en geweld
wordt
beschouwd als oplossing van hun probleem.
Indicator hiervoor: geweldsfantasieën, gefascineerd door wapens,
hebben
discussies met anderen over bedreigingen.
Onderzoek en planning van de aanslag:
Plannen worden meer concreet. Er wordt informatie verzameld over
het
doelwit, bekend of onbekend gebied wordt verkend en een
vluchtplan
gemaakt.
Indicator hiervoor: uitlekken van plannen.
Voorbereiding van aanslag:
Voorbereiding van de bewapeningsfase, tijdschema’s worden
opgesteld,
plattegronden gemaakt.
Indicator hiervoor: concrete bewapening.
Uitvoering van aanslag:
Reizen naar plaats delict en de ultieme escalerende daad
wordt
uitgevoerd.
-
34
Verder geven Lenos & Leeuw (2012) aan dat bepaalde
omstandigheden,
gebeurtenissen en ervaringen risicofactoren (triggerevents)
kunnen vormen
voor gewelddadig gedrag of juist beschermende factoren kunnen
zijn. Deze
zijn gelegen in de persoon zelf, zijn relaties, zijn wereldbeeld
en zijn ervaring
en beleving van geweld. Meer specifiek laten deze factoren zich
als volgt
uitwerken:
Persoon
Grief of krenking waaraan persoon vasthoudt; verbittering
Opwaardering van eigen persoon Psychiatrische problemen of verleden
daarmee Sterk de overtuiging gelijk te hebben, gelijk willen
opeisen Monomaan gedrag (obsessie) Een daad willen stellen
Verandering uiterlijke manifestatie Middelengebruik
Relaties
Eenzaamheid, sociaal isolement Zorgmijdend Verstoorde omgang met
autoriteit Woede en agressie Gedragsverandering ‘Leakage’,
communicatie aan derden
Wereldbeeld
Dichotoom: goed versus slecht, gelovig versus ongelovig
Complotdenkend Fixatie of obsessie richting publiek persoon of
groep in samenleving Radicale/extreme ideologie
Geweld/dreiging
Fascinatie voor geweld. Wapens Toegang tot wapens Bekend met
vechtsporten Verkenning van bekend en onbekend gebied
-
35
Huiselijk geweld Aankondiging geweldsdaad Gewelddadige games:
first shooter games
Voor constructie van de vignetten, de vier casussen van PGE is
mede op basis
van de onderzoeksliteratuur uitgegaan van dimensionaliteit (met
scheidslijnen
per dimensie waardoor waarden per dimensie ontstaan) en niet van
een
typologie. Elke combinatie van waarden op dimensies levert in
principe
uitgangspunt voor een vignet van een PGE.
Eén relevante dimensie is die van de gefaseerde ontwikkeling tot
een PGE:
1. Grieven 2. Ideeënvorming 3. Planning 4. Voorbereiding 5.
Start uitvoering 6. Aanslag
Als tweede relevante dimensie gelden de risicofactoren:
a. Persoon (inclusief psychopathologie) b. Relaties (inclusief
grieven, solisme, lekken) c. Wereldbeeld (inclusief radicalisering)
d. Affiniteit met geweld (inclusief geweldsincidenten, wapens)
Elk vignet heeft een waarde op de dimensie ontwikkeling tot PGE,
dat wil
zeggen: verkeert in een van de zes fasen. Elk vignet heeft in
theorie waarden op
elk van de risicofactoren persoon, relaties, wereldbeeld en
affiniteit tot geweld.
We hanteren dan het volgende raamwerk voor de
vignetconstructie.
Fasen Persoon Relaties Wereldbeeld Affiniteit geweld
Grieven Ideeënvorming Planning Voorbereiding Start
uitvoering
Aanslag
-
36
Aangezien het bij de risicofactoren om abstracte noties gaat, is
per factor een
vertaling naar specifieke subaspecten nodig. Daarvoor zijn
elementen gebruikt
die volgens het cursusmateriaal van RadarAdvies wijzen op
zorgelijke signalen
(presentatie sheet 81; de handreiking voor de cursus van
RadarAdvies, p.29).
Het gaat om de volgende vertaling.
1. Persoon: a. Geslacht (M,V), leeftijd, nationaliteit
(Nederlands, anders), etniciteit
(blank, andere etnische groep)
b. Psychiatrische stoornissen (wanen, obsessies, emotionele
instabiliteit, ontwikkelingsstoornis, persoonlijkheidsstoornis;
diagnose of
gedragssymptomen)
c. GGZ-verleden (geen, afgebroken of niet-passende behandeling)
d. Middelengebruik of gedragsverslaving (geen, alcohol, drugs,
internet) e. Energieniveau (laag, normaal, hoog) en
dag/nachtritme
(normaal/gestoord)
f. Uiterlijke manifestaties (aangepast, onaangepast)
2. Relaties: a. Opleidings- of arbeidsrelatie (geen, onder
niveau, op passend niveau) b. Gezinsverband (geen, onvolledig,
normaal gezin of relatie) c. Grieven, ervaring van onrecht dat
obsessieve vorm heeft (geen, wel) d. Contacten, netwerken en
communicatie (internet) e. Sociaal isolement (sociaal geaccepteerd,
sociaal geïsoleerd) f. Lekken van gewelddadige intenties (niet,
wel)
3. Wereldbeeld: a. Religiositeit (afwezig, zwak, sterk) b.
Extreme maatschappelijke ideologie (radicalisering) c.
Rechtvaardigheidsbeleving (niet, wel) d. Complottheorie (niet, wel)
e. Visie op de rechtstaat/rechtsorde en haar middelen tot
conflictoplossing (positief, negatief)
4. Affiniteit met geweld a. Geweldsincidenten in het verleden
(niet, wel) b. Strafrechtelijk verleden (niet, wel)
-
37
c. Intensief gebruik van gewelddadige games (niet, wel) d.
Kennis over gebruik van wapens of gevaarlijke agentia (niet, wel)
e. Toegang tot wapens of gevaarlijke agentia (niet, wel) f.
Dreiging met geweld (niet, wel)
4.3 Casusconstructie
Idealiter wordt elke waarde op de ene factor gecombineerd met
elke waarde op
elke andere factor zodat een vol factorieel model ontstaat. Elke
casus krijgt
invulling op (een van zes) fasen en op de factoren persoon,
relaties,
wereldbeeld en affiniteit met geweld. Het conceptuele probleem
dat zich
daarbij aandient, is de multidimensionaliteit van elk van de
factoren (persoon,
relaties, wereldbeeld en affiniteit met geweld). Dit leidt tot
een zeer groot
aantal combinaties, hetgeen in de praktijk onhanteerbaar
wordt.
Daarom is besloten de casusconstructie anders aan te pakken. Het
raamwerk
vormt weliswaar het concpetueelmodel maar wordt nu vooral benut
als kader
om variatie in de casus te krijgen. Mede omwille van de
ecologische validiteit is
gebruik gemaakt van enkele ingekorte casusbeschrijvingen die
zijn aangereikt
door een recherchepsycholoog van de KLPD die gespecialiseerd in
dit
onderwerp en enkele door de onderzoekers bedachte casussen. Ze
zijn
voorgelegd aan de begeleidingscommissie van het onderzoek.
We komen dan tot de volgende casussen. Casus 1 en 2 voldoen aan
criteria
voor PGE. Casus 3 mist een historie aan geweld, maar heeft enige
kenmerken
van een Syrië-ganger. Casus 4 is de minst uitgesproken PGE; het
gaat hier
eerder om een psychopaat (antisociale persoonlijkheidsstoornis)
dan om een
PGE.
In het volgende schema worden de vier casussen gekenschetst.
Voorbereiding,
start uitvoering en aanslag zijn buiten de casussen gelaten,
omdat dat
identificatie evident zou hebben gemaakt. De volgorde in het
schema wijkt af
van de cijfermatige volgorde, omdat de PGE’s in het schema zijn
gerangschikt
naar de fasen in het PGE-ontwikkelingsproces.
-
38
Persoon Relaties Wereldbeeld Affiniteit geweld Grieven
M, 33 jaar (casus 1 Danny) Verleden van Angststoornis en
paranoïde psychotische symptomen
Zonder partner Werkzaam als ICT-er Imponeert met lege hulzen en
verhalen over wapens Collega’s en personeelsmanager bezorgd
Is lid van schietvereniging Vraagt wapenverlof aan
M, 21 jaar (casus 4 John) Geringe impulscontrole; Driftig
Dominant: speelt de baas
Meerdere vriendinnen gehad
Wraakzucht vanwege afgetuigde vriend Motto: de sterkste wint
Geen maatschappelijke of politieke betrokkenheid
Van kinds af vaak betrokken bij vechtpartijen Fysiek getraind
door sportschool
Ideeënvorming
M, 21 jaar (casus 2 Barend) Asperger syndroom en agressie
uitbarstingen Dreigende en suïcidale uitlatingen Middelengebruik
(wiet, speed) gameverslaving
Veel schoolwisselingen, vanaf 16 jaar zonder opleiding of werk
Haat studerende zus Verlies van vriend(en)
Gewelddadige games Intimideert en bedreigt gezinsleden
Planning
M, 40 jaar (casus 3 Ahmed)
Zonder partner; geen vrienden Enkele reis Turkije
Aanhanger van Islamitische rebellen en van Syrische oppositie;
bezoekt radicale Islamitische bijeenkomsten Fanatiek geworden in
geloofsuitingen
Geen geweldsincidenten
Voorbereiding
Start uitvoering
Aanslag
-
39
In voorliggend onderzoek zijn de volgende casussen aan de
respondenten
voorgelegd.
Case 1 Danny
Een personeelsmanager van een opleidingsinstituut hoort dat een
van de werknemers, de
33 jarige Danny, een wapenvergunning wil aanvragen. Het is de
personeelsmanager
opgevallen dat Danny op de werkplek met lege hulzen zat te
spelen. Ook vertelt Danny
zijn collegae regelmatig over wapens en over zijn fascinatie
daarvoor. Onder de collegae
en de personeelsmanager bestaat enige zorg omdat Danny niet zo
stabiel zou zijn. In het
verleden had hij een angststoornis, hoorde stemmen en waande
zich achtervolgd door de
KGB.
Danny is werkzaam als IT-er; heeft geen relatie en woont alleen.
Hij is lid van een
schietvereniging.
Case 2 Barend
Barend is 21 jaar en heeft gedragsstoornissen en het
Aspergersyndroom. Tussen zijn 12e
en 16e jaar werd hij van diverse scholen verwijderd vanwege
agressief gedrag. Vanaf zijn
12e jaar gebruikt hij wiet en speed. Vanaf zijn 16e zit hij
thuis, zonder opleiding of werk.
Zijn voornaamste activiteiten zijn het spelen van oorlogsgames,
blowen en speed
gebruiken en vrienden bezoeken. Zijn dag-nachtritme is
omgekeerd.
Sinds de aanschaf van de gewelddadige oorlogsgame ‘call of duty’
speelt hij dit spel
vrijwel voortdurend online met anderen. Daarbij gaat hij zeer op
in het spel, getuige het
voor de gezinsleden hoorbare schreeuwen en schelden tijdens het
gamen. Onderwijl
gebruikt hij drugs. Met twee vrienden raakt het contact
verbroken: met de een door een
conflict en met de ander doordat deze hem niet meer herkent.
Gezinsleden, met name zijn moeder en zijn studerende zus, die
hem aanspreken of hulp
bieden, brengen hem in staat van razernij. Hij intimideert hen
in hoge mate met verbale
bedreigingen door zijn gewelddadig gedrag heeft de inventaris in
de woning het zwaar te
verduren. Zijn uitlatingen wijzen ook op een suïcidale
intentie.
Case 3 Ahmed
Ahmed is een veertiger. Hij was tijdens het conflict in
Tsjetsjenië een aanhanger van
Islamitische rebellen, maar niet heel fanatiek. Wel kwam hij op
het werk enkele malen in
conflict met collega’s uit voormalig Oost-Europa.
Ahmed heeft op een gematigd Islamitische basisschool gezeten.
Zijn ouders zijn wel
praktiserende moslims, maar zijn net als Ahmed niet streng. Hij
is ongetrouwd, heeft
geen vriendin.
Sinds kort staat Ahmed achter de Syrische oppositiebeweging, met
name achter Al Nusra.
Ook bezoekt hij met enige regelmaat bijeenkomsten van radicale
imams en andere
-
40
voormannen van de radicale Islam. Hij is ook wel eens naar een
besloten discussieavond
van Koranlezers geweest, maar heeft zich nimmer aangesloten bij
deze club en heeft
daar ook geen relaties in de zin van vrienden opgedaan.
Plots wordt hij fanatieker in zijn geloof; hij bidt nu vijf maal
per dag en wil niet meer dat
zijn zus in een bikini rondloopt. Onlangs heeft hij een open
vliegticket naar Turkije
gekocht.
Ahmed is als jong volwassene nooit betrokken geweest bij
geweldsincidenten.
Case 4 John
Jonge man van 21 jaar – John - kan slecht zijn impulsen onder
controle houden. Op de
basisschool was hij al zeer driftig en vaak betrokken bij
vechtpartijtjes. Zijn beste vriend
is onlangs afgetuigd door lid van concurrerende voetbalclub. Nu
zint hij op wraak.
John heeft diverse vriendinnen gehad, maar is op dit moment
zonder relatie. Hij bezoekt
de sportschool minstens drie maal per week en traint hard; hij
heeft dan ook een
uitstekende conditie.
John heeft weinig affiniteit met politiek en de samenleving,
zijn blik beperkt zich tot zijn
onmiddellijke omgeving. John probeert de baas uit te hangen in
zijn eigen milieu. Zijn
motto is ‘de sterkste wint.’
Hij heeft enkele malen in jeugddetentie doorgebracht wegens
geweldsdelicten en
roofovervallen.
Een norm voor wel of niet juiste beantwoording van de vragen bij
elk van de
vignetten, is niet vooraf vastgesteld. Er is geen vast stramien
en absolute
waarheid in de omgang met een PGE en hoe dus te handelen
(Evaluatiememo
RadarAdvies, november 2012). Op basis van een schema van het
Veiligheidshuis IJsselland6 kan overwogen worden hoe zinvol het
is om aan
bovenstaand kader per fase in de ontwikkeling naar geweld
passende manieren
van handelen toe te voegen (zie bijlage 4). We gaan er binnen
voorliggend
onderzoek niet verder op in.
