5

Chng I

DN NHP

Ni dung chng ny bao gm:

H ch vit Brhm.

Ch Siddha v tnh hnh s dng.

Cc h ch vit Lantsa v Devangar.

6

H CH VIT BRHM

Khi nghin cu ch vit n c i cng nh hin i th chng ta khng th b qua ch vit Brhm. Ch Brhm c xem l t tin ca nhiu loi ch vit chng nhng ring ti lnh th n m cn cc quc gia ln cn nh: Bangladesh, Sri Lanka, Nepal, Bhutan, Ty Tng, Min in, Thi Lan, Lo, Campuchia

Trong qu trnh nghin cu kho c hc, ch Brhm c pht hin v th hin r rng nht qua cc sc d cn li ca vua Asoka (A Dc Vng) c khc trn . Nin i ca cc mnh ny c xc nh c khong vo th k! th 3 tr"c cng nguyn. Tuy nhin, g#n y c cc b$ng chng kho c hc cho thy ch Brhm mang nin i xa hn, khong th k! 5, 6 tr"c cng nguyn.

V ngu%n gc pht sinh h ch ny n nay v&n cha c thng nht. Mt s hc gi cho r$ng ch Brhm c pht trin t' mt h ch c hn xut pht t' m&u t* Aramaic. Tuy nhin, li c gi thuyt nhn nh r$ng ch ny pht trin t' mt h ch khc ho+c n c pht trin c lp khng xut pht t' h ch no c. Ring gi thuyt mang tnh huyn thoi th cho r$ng ch vit ny do Phm Thin sng to sau truyn trao cho con ng-i s/ dng.

Bn chp li ch Brhm t ct Asoka

Ch Brhm v sau ny truyn b sang cc vng ln cn v pht trin thnh nhiu h ch vit khc. H ch truyn v phng nam c lan rng ra cc quc gia pha ng trong c c Vit Nam. a s cc h ch Nam Brhm ny c hnh th bo trn. Danh sch sau lit k mt s cc h ch thuc h Brhm:

7

Ahom, Balinese, Batak, Baybayin, Buhid, Bhujimol, Min, Chakma, Chm, Devangar, Divehi Akuru, ng Nagari, Golmol, Grantha, Gujarati, Gupta, Gurmukhi, Hanunoo, Javanese, Kadamba, Kaithi, Kannada, Kh-me, Kutila, Lo, Lepcha, Limbu, Litumol, Lontara, Malayalam, Meitei Mayek, Mithilakshar, Modi, Nepal, New Tai Lue, Oriya, Prachalit, Phagspa, Ranjana (Lantsa), Rejang, Saurashtra, Sharada, Siddham, Sinhala, Soyombo, Sundanese, Sylheti Nagari, Tagbanwa, Tai Le, Tai Tham, Tamil, Ty Tng, Telugu, Thi, Thi Vit, Varang Kshiti. Th-i gian g#n y, hip hi Unicode (hip hi thng nht bng m ch vit trn vi tnh) tch hp vo bng m mt s h ch vit thuc h Brhm. Tuy nhin, v&n cn rt nhiu h ch cha c cho vo thng nht m. Hy vng trong tng lai cc h ch ny s0 c tch hp #y vo unicode gi"i nghin cu c th s/ dng chng trn vi tnh d1 dng hn. H#u ht cc ngn ng s/ dng h ch vit Brhm c th dng cc ch vit khc trong cng h ny thay th. in hnh l tng kinh Pali c th c vit b$ng nhiu h ch nh: Devangar, Min in, Thi, Sinhala, Tamil v.v. Sau y l mt v d cu nim n c Pht ting Pali c vit b$ng 3 loi ch khc nhau thuc h Brhm l Siddha, Lantsa v Devangar:

CH VIT SIDDHA

Siddha2, cng c khi vit l Siddh2, l h ch thuc h Brhm, v m+t t* ngh4a th Siddha2 c ngh4a l thnh t*u. Ch ny c hnh thnh vo khong th k! th 5 ho+c 6. Theo cc hc gi th ch Siddha2 c hnh thnh t' ch Gupta. Cc h ch Ty Tng v Hn Quc c cho l hnh thnh t' ch Siddha2.

8

Hin vt c ch Siddha2 n nay cn c lu gi l 2 phin l bi (loi l ngy xa dng ghi ch ti n , cn gi l pattra) trn c bi Bt Nh Tm kinh v Pht nh Tn Thng ra ni. Hai l bi ny do phi on t8ng nhn du hc ca Nht Bn th9nh v n"c vo khong n8m 610 t' Trung Quc, sau c ct gi ti cha Php Long v c xem l bu vt ca Nht quc. Hin nay, hai l bi ny c gi ti bo tng quc lp Tokyo.

Kinh Pht vit trn l bi c bo tn ti Nht

M+c d ch Siddha2 c ngu%n gc t' n , nhng cc chng tch v loi ch ny ti n hin nay khng cn ho+c cha tm thy. Loi ch ny, cho n hin ti, ch9 thy t%n ti trong cc kinh bn Pht gio. Kinh tng ch Hn nhc nhiu n loi ch vit ny b$ng cc tn gi c Hn ha nh: Tt n, Tt m, T m, Tt n, Tht n, Tht m Vo th-i Ngi Huyn Trang (602 664) sang n th9nh kinh ch Siddha2 ang c lu hnh ti y. Cc kinh Pht th-i c cho l ghi chp dng ch ny. Tuy nhin, khi dch sang Hn v8n th Ngi Huyn Trang chuyn tt c sang dng ch Hn, ngay c cc bi ch hay ra ni, cho nn ng-i ta kh c th tm ra gc tch ch Siddha2 th-i k> dch thut ny.

Cho n khi cc v s n g%m cc Ngi: Vajrabodhi (Kim Cng Tr) [669 741], Amoghavajra (Bt Khng Kim Cng) [705 774], Eubhakara-si2ha (Thin V y) [637 735] sang Trung Quc ho$ng ha Pht Php th du vt ch Siddha2 m"i li r nt. Ba v s n ny rt c triu -ng trng vng v c tn l Khai Nguyn Tam i S4. Cc Ngi dch sang ch Hn rt nhiu kinh Pht ting Phn, ch yu l kinh Mt gio. Trong th-i k> dch thut ca Khai Nguyn Tam i S4, cc bn dch c lit k dng Phn Hn, cc mc c#n thit phi ghi ch Siddha2 g%m ra ni, th#n ch v cc ch chng t/. Bt #u t' th-i k> ny khi dy phong tro hc ch Phn Siddha2 trong gi"i t8ng l ca i -ng v c cc tc phIm h"ng d&n hc ch Siddha2 ra -i nh: Tt m T K ca Tr Qung (760 830?), Phn ng Thin T Vn ca Ngh4a Tnh (635 713), T Mu Biu ca Nht Hnh (683 727).

9

Cc ch chng t Siddham trong mt hi thuc Kim Cng Gii man a la ca Mt Tng

Khi truyn sang Nht Bn, ch Siddha2 c cc t8ng nhn Nht Bn n nhn rt n%ng nhit. H pht trin ch Siddha2 thnh mt loi ch +c th ca nn v8n ha Nht Bn v bo t%n cho n hin nay. Ch ny ti Nht c gi l Bonji. Bonji l m Nht ca ch , m Hn Vit ca chng ta c l Phn t*. Ng-i c tn l thy t, mang v v pht trin ch Siddha2 ti Nht l i s Khng Hi (774 835), cn gi l Ho$ng Php i s. Ngi khai sng Chn Ngn Tng ti Nht. Khng Hi hc Mt php t' Ngi Hu Qu, thuc dng truyn th'a

Tc phIm h"ng d&n hc ch Siddha2 ca Nht th-i k> #u g%m c: Tt m T Mu Thch Ngha ca Khng Hi, Tt m Tng ca An Nhin (841 915) g%m 8 quyn. Ring l4nh v*c th php Siddha2 ti Nht c cc tr-ng phi pht huy rt mnh m0, ng k nht l tr-ng phi T' Vn. Th php Siddha2 v sau ti Nht ph#n nhiu u chu nh hng ca tr-ng phi ny. Theo mt s truyn thng ti Nht Bn, ch Siddha2 c xem l loi ch cao qu v thm ch ch9 dnh cho hng i B% Tt.

Bt Khng Kim Cng

Huyn SiuHu Qu Khng Hi

10

Cc b$ng chng khoa hc v kho c n nay v&n cha xc nh r v ngu%n gc hnh thnh ch Siddha2. C mt s truyn thuyt v s* hnh thnh loi ch ny c ghi nhn nh sau: 1 Ch Siddha2 do Phm Thin (Brahma) to ra nh$m truyn dy tri thc cho nhn loi. Do ch ny c gi l Nam Thin Tng Th'a hay Phm Vng Tng Th'a. Phm th do Phm Thin to ra c 47 l-i, 12 nguyn m, 35 ph m. Nu kt hp li th s0 hnh thnh s lng ch v tn. Tuy nhin, ch9 thnh lp 18 chng lm tiu chuIn (mWi chng lit k mt bng ch, cc ti liu hc ch Siddha2 v sau d*a theo 18 bng ch ny lm chuIn). 2 Ch Siddha2 c ngu%n gc t' Long Cung do Long Th B% Tt th9nh v vo th-i im 700 n8m sau khi c Pht nhp dit. Do ch ny c gi l Long Cung Tng Th'a. Trong Tt m T K ca Tr Qung c ghi r$ng: Trung Thin dng ph! thm vn ca Long Cung v Nam Thin, tuy c sai khc i cht nhng i vn ging nhau. 3 Ch Siddha2 do c Pht Thch Ca Mu Ni truyn dy. Do ch ny c gi l Thch Ca Tng Th'a. Thuyt ny cho r$ng khi c Thch Ca di1n ni kinh in dng cc t* m&u Siddha2 bao g%m: 50 t* m&u trong Vn Th Vn kinh, 42 t* m&u trong Hoa Nghim kinh, 46 t* m&u trong phIm Th Th ca Phng Qung i Trang Nghim kinh, 28 t* mn trong phIm B% Tt Hi Tu ca i Tp kinh, 42 t* mn trong i phIm Bt Nh kinh, 40 m, 50 ch ngh4a trong phIm Nh Lai Tnh ca i Bt Nit Bn kinh. Cho n sau khi Pht nhp dit th cc v V8n Th, Di L+c, A Nan kt tp v truyn cho -i. 4 Ch Siddha2 do i Nht Nh Lai truyn dy. Do ch ny c gi l i Nht Tng Th'a. Thuyt ny cho r$ng Pht i Nht trong lc thuyt kinh dng cc t* m&u Siddha2 g%m: 50 ch trong phIm T* M&u ca Kim Cng nh kinh, 50 ch trong phIm C Duyn ca i Nht kinh. Sau ny c Kim Cng Tt a kt tp. n khi Long Th B% Tt vo thp st Nam Thin, th nhn r%i mang v truyn li v lu thng.

Hin nay, ch Siddha2 cha c a vo unicode, iu ny gy tr ngi khng t cho ng-i s/ dng v nhp liu v8n bn Siddha2 trn my tnh. Mt s c nhn v t chc ca Nht Bn c ph bin mt s font ch Bonji tuy nhin s lng ch khng #y . Cho n th-i im hin ti (2009), font ch Siddha2 c cho l tng i #y ch nht v c ph bin mi1n ph l font ch ca hip hi CBETA. Ph#n mm g ch Siddha2 hin nay l Siddhamkey 2.0. y l ph#n mm mi1n ph gip g v8n bn Siddha2 theo ch phin m Latin.

11

Trong CD i Tng Kinh do CBETA pht hnh c cha mt s cc bi kinh ch v ra ni th ch Siddha2 %ng th-i c km theo font ch. Nh- vy ng-i c c th nm c ch v ting Phn xa kia c dng trong kinh bn nguyn thy. Ti Vit Nam, h#u ht cc ra ni v th#n ch trong cc kinh in Pht gio tr"c y u s/ dng phin m Hn Vit. iu ny lm cho m c khng cn ging v"i m Phn gc. Hin vic phc h%i v m Phn v th ch Siddha2 cho cc bi ch v ra ni trong cc kinh in v ang c mt s dch gi th*c hin.

CH VIT LANTSA Ch Lantsa, ti Nepal c gi l ch Ranjana, thuc h ch Brhm v n$m trong nhnh thuc phn h ch vit Nepal. Nin i hnh thnh ch Lantsa c xc nh vo khong th k! th 11. y l loi ch ph dng ghi chp ting Nepal Bhasa. Tuy nhin, ti y ch ny cng c dng chp kinh ting Sanskrit. Hin ang c phong tro khi phc ch ny ti Nepal. Ng-i ta dng ch Ranjana trang tr tiu bo, banner web, bng hiu C nhng nht bo, ton b ni dung u c ghi b$ng th ch Ranjana. Ti Ty Tng, ch Lantsa c xem l loi ch linh thing. Thng th-ng dng chm tr trn cc ni th- t*, cc bnh xe chuyn php, trang tr trn ba cc kinh sch ho+c dng trn n Ti Trung Quc, ch Lantsa xut hin vo th-i Nguyn (1281 1367), khi m ch Siddha2 khng cn ph truyn. D#n d#n ch Lantsa thnh hnh vo th-i Minh v Thanh. Ti y, ch Lantsa cng c xem l linh t* v c trang tr nhng ni tn knh.

Bn kinh xa vit b"ng ch Lantsa c thu thp ti Nepal

12

Hin nay, c mt s t chc thuc cc n"c pht trin ti tr v thu thp nhiu kinh bn c th ch Lantsa ti Nepal. Cc kinh bn ny v ang c chuyn sang dng phin m Latin v Devangar. in hnh l t chc DSBC (Digital Sanskrit Buddhist Canon) ang th*c hin vic chuyn th v ph bin cc kinh bn ln website. Khc v"i ch Siddha2, ch Lantsa c kh nhiu bin th. Trong quyn sch ny ch9 cp phng thc vit cc m&u t* theo th Nepal v km theo bng ph lc cc bin th ca t'ng m&u t*.

CH VIT DEVANGAR

Ch Devangar l loi ch ang c dng ti n hin nay. Ch ny c s/ dng vit rt nhiu cc th ting nh Hindi, Marathi, Nepal Ngoi ra, cc kinh in Pht gio ting Pali v ting Sanskrit hin nay u c nhp vi tnh d"i dng ch ny song song v"i dng ch Latin ha.

Nin i hnh thnh ch Devangar vo khong n8m 1200. Ch ny thuc h ch Brhm, c hnh thnh trn nn tng ch Ngar. V m+t ngh4a ca ch th Deva c ngh4a l Ch Thin, cn Ngar c ngh4a l thnh th. Do , cc ti liu Hn v8n gi l ch Thin Thnh.

Ch Devangar c a vo unicode, cho nn vic s/ dng ch ny trn vi tnh rt d1 dng. Hai font ch ph bin hin nay dng th hin ch Devangar l Mangal v Arial Unicode MS. Trong Windows tch hp sZn b g ch Devangar. Tuy nhin, cng c cc ph#n mm c lp trnh ring g loi ch ny.

Trong phm vi quyn sch ny ch9 cp cch vit cc ch Devangar trong bng m&u t*. Ngoi ra c ph#n ph lc mt s kinh bn i chiu th Devangar v th Latin ha.

Bn phm dng g ch Devangar c s d!ng ti #n

13

MT S A CH WEBSITE LIN QUAN

Download ph#n mm dng g ch Siddham: http://my.opera.com/siddham

Download font ch Siddham & Lantsa: http://www.cbeta.org/download/cbreader.htm

Tng kinh ting Phn t' ngu%n kinh ca Nepal: http://www.uwest.edu/sanskritcanon/dp/

Ph#n mm g cc loi ch trn th gi"i: http://www.tavultesoft.com

Thng 7/2009

Tng Phc Khi