Türk Şivelerinin Tasnifi

TÜRK ŞIVELERiNİN TASNİF!

R. Rahmeti Arat

i. GIRIş

ll. TÜRK şIVELeRININ TASNIFl TECRüBElERl

1 . Adelung, J. Ch. (IS06) 2. Adelung, Fr. 8. Klaproth. H.]. (.1821:1) 4. Balbi, A. (1826) 6. Palmblad, W. Fr. (1827) 6. Hammer.J.(i836) 7. n 'erezin, ı. N. (1849) 8. Radloff, W. (1883) 9. V~mbery, H. (1885)

10. Katanov, N.F. (1894) ıl. Aristov, N. A.-(1896) 12. eahun, L. (1896) ıa. Korş, F. E. (HBO) 14. Ramst e dt, G. J. (1917) 15. Nemetb, J. (1917) 16. Bo g aroditskiy, V.A. (1922) 17. -Samoyloviç, A. (1922) 18. BngnToditskiy, V. A. (1934) 19. Ligeti, L. [Bamj, G.] (1941) 20. Riisinen, M. '(1949) 21. Baskakov, N.A. (1952')

III, TÜRK ŞIVELERININ TASNIFl TECRÜBELERiNDEN ÇıKAN NETICELER.

1. Tııanifin esaslUl teski! eden ses husüşiyetleri 2. Şivelerin ııdlsndırılması

a. Şive gurııpları

-4. Yakut ve Çuvaş leheeleri 5. Taribi şiveler ve yıııı dili malzemesi 6. Şive gurupları ve adlaııdırılması

' IV. TüRK ŞiVELERI TASNiFININ BUGÜNKÜ DURUMU

ı. Tasııifiıı esasını teşkil edeli dil huausiyetleri ve şive gurupları

2. Şive guruplarıDIII adlaııdırılmıısı

a. Şive guruplarıDIn tasııİfi "edveli

s. 62-64

s. 65-124-

s. 65 B. 65 s. 68 s. ö9 s.70 s. 72 s. 73 s. 75 s. B8 ,. 90 s. 92 s. 93 s. 94 s. 96 s. 97 s. 102 s. 97 s. t02 s. 105 s. 106 s. 110

s. 124-133

s. 124 s. 125 s. 126 s. 128 s. 128 s. 180

s. 133-1SS

s. lSS s. 135 s. lS7

I).,

60 R. Rahmeti Ara t

i.

G I ' R i Ş

Türk ş i vele rinin tasnifi ·meselesi türklük bilgisi nin birbirine girift meselelerinden yalnız bi rini teşkil eder. Türklerde aile birlikini, Aile_ lerin birleşmesinden husüle gelen soy birliğini, soylan içine alan boy birliğini ve nihayet boyların topluluğu olan kavim birliklerini meydana getiren esas un surların tesbiti ve bu birlikler ile bu birlik. lerin birbirleri ile olan münasebetlerinin tü rk tarihi içindeki inkişat.

larının takibi bug ünün başlıca meselelerinden · biridir. Türk dili , türk edebiyatı, türk tarih i ve umumiy.etle türk kültürünün bir çok mes~_ leleri bu husus l arın aydınlanması ile yakından ilgili bulunmaktadır.

Sibirya kavimlerinin bir kıs mı ile son zama nlara kadar göçebe hayat tarz ı nı bir dereceye kadar muhafaza etmiş ~lan türk kavimlerinde müşahede edil en kavmi birlikler hakkında bazı a raştırmalar yapılmış

olmakla beraber, bunlar daha çok basit bi re r tavsiften ibaret kalmıştır. Bugün gerek bu birlikler arasındak i münasebetler, gerek bu bir. likleri n inkişafları hakkında kafi malümata sahip bulunmuyoruz. Bazı

türk kavimlerinin yabancı te'sİri altında kalmış türk kavmi veya türkleşmiş yabancı kavim gibi telakkis inin bugün bile münakaşa mev· zuu ol ması , bu husustaki bilgilerimi.z hakkında bize bir fikir verebilir. Bu mesel e ile y akınd an ilgilenmesi icap eden asıl türk muhitine gelince, itiraf etmeliy iz ki, bu meselelerde en umü mf bilgilerd~ bile pek büyük açıklıklar mevcuttur ve bu sahada araştı rmalar' yapmakla mü· kellef enstitülere henüz sahip bulunmadığımıza göre. bu açıklıkların . kısa bir zamanda doldurulması d;. pek mümkün görünmemektedir .

Ayrı-ayrı şahıslar gibi, ictirnat bünyeler de tabi'j bir inkişaf yolu takip etmektedi r. Bu inkişah n asıl amili ictimai birliklerin kendi içler·indeki şartlar olmakla beraber, burada dışa rıdan gelen te'sirlerin de, bir dereceye kadar, ehemmiyeti va·rdır. Türk miııeti gibi , faaliyetini bir kaç kıt'a üzerine yayan milletlerde bu karşılıklı münasebetlerin te'siri, tabiatiyle, daha büyük olacaktır.

Kavmi birli~in esasın ı teşkil eden unsurlardan biri de dildir. Onun için., türk lehce, şive ve ağızları bahis mevzuu olurken , kavmi birlik meselesi ile karşılaşı.lması ve bazı hususların bu · birliklere göre iZ,lha ça. I l.ıılması tabi'j görülmelidir. Fakat unutulmamalıdır ki, şivelerin tasnifi

T ilr k şivelerinin tasnlfi ., gibi, müşahhas . . bir mevzuda bile yalnız kavmi ı'nünaseb.ete işaret etmek kafi gelmez ; bu tarzda bir izah yoluna girilince, bütün bir milli bünye ve bunun tarihi ink işah göz önünde bulundurulmalıdır. Bütün bu meselelerin karşılıklı münasebetleri ve tarihi sey ri tesbit ed ilinceye kadar, bu mevzüların hiç biri kendi başına tam olarak halledil emez ve elde edilen neti celer de ancak bu sahadaki araştırmaların ilerilemesi nisbetinde bir kıymet ifade .edebilir.

Bu umumi esasları türk şivelerinin tasnifine tatbik etmek iste rsek, yapılması lazım gelen i şler şöyle hulasa edilebili r. Türk şivelerin in

esaslı ve ilmi bir tasnifinin yapılabilmesi için, ı. türk şive leri, dil bilgisi bakımından, daha ince bir tetkike tabi tutularak, mu htelif şive hususiyetlerinin daha yakından tesbit edilm i ş olması; 2. bu hususiyetlei kendi aralarında mukayese edilmek suretiyle, şivel er aras~ndak i

_ muııasebetlerin tayin edilmiş ol ması; 3. şive l erde görülen farklı hususiyetlerin kavimlerin kendi bünyelerine veya kavmi kar:ışma l ara a'jt olup-olmadığım anlamak için , bu şiveleri .konuşan kavimlerin tarihi il e etnolüjik teşekkülle ri nin araştırılmış ve 4. her· şive nin mevcut en eski ve en yeni d il malzemesi mukayese edilerek, şivele rın hususi tekamül temayüllerinin) hiç değilse ana hatları ile, teharüz ettir ilmİş bulunması icap eder. Bu şartlar yerire getirilinceye kada r, türk şiveleri nin ta snifi türk di l bilgisi nin daima göz önünde bulunduracağı bir mesele olarak kalmakta devam edecek ve yapılacak tecrübelerin· neticeleri de araştırma ları n umumi gelişmesine bağlı kalacaktır .

Türk şivelerin in tasnif tecrübelerinden, toplu olarak, ilk bahseden J. N. B e r ez i n olmuştur (1848 ; bk. nr. 7). Son zamanlarda B. ç o b a n z a d e ( Türk- Tatar dialektolojisi , Giriş , Bakü, 1927) de ay·nı mevzü üzerinde durmuştur. Tiirk dili ve edebiyatı sahasında umumi alakanın derinleşmesi ve genişlemesi içi n çok istifadeli ese rler vermiş olan bu müeııif, kend isi bir tasnif ortaya koymam ış olmakla beraber, daha ö nce yapılmış olan bellj - başlı tasnifl eri esaslı bir tahlile ta~ i tutm u ştur .. ' 1926 'da Baku'da toplanan türkoloji ·kongresinde) türk ş ive !eri arasındaki mür.asebetlere dair bir tebli~de bulunmuş olan ç o b a n·z a d e, ·~ türk. şive araştırmaları il e ilgili çalışmalara temasla, bu tetkiklerin müstakil olarak ele alınmayıp, çok defa) diker sahaların aydın latılmasında ve bir takım tarihi, iktis5.di ve siyasi meseleleri n hallinde yardımcı bir faal iyet gibi telakki edilm iş o ldu ğunu, türkolog4

f i l<?!ogların ayrı- ayrı şivele rin tetkiki nden ileri gidemeyer~k. mu kayeseli araştırmalara geçmemiş bulunduklarını. şivelerin tasnif inde de yalnız ses husüsiyetleri üzerinde durularak, tarihi hı,ısüsiyetlere ehemmi}' ~ t veri l memiş olmasında n eolııyı, mu htel if prensiplerin bi ı birine ka.

; 62 · R. Rahmeti Arat

rıştırilmış bulundutunu belirtmiş ve bu noktalara kongrenin 9ikkatini celbetmiştir (bk. ayn. esr. ve Stenografiçeskig otçet iür/s.%giçeskogo s'ezdo, Bakü, 1926, s. 100). Kongrede ı. her dil ve şivenin ayrı- ayn tet. kiki ve bunların dikkatli araşhrmalara dayanan mufassa! !ılgat ve ilmI gramerlerinin hazırlanmasına, 2. türk dil ve şivelerinin mukayeseli grameri, mukayeseli i ştikak hlgati ve tasnifi için zarüri ola~ hazırlıkların yapılmasına karar verilmiş (lık. ayn. esr., s . 401) olmakla beraber, aradan uzun y ıllar geçti~i halde, bu arzu hala tahakkuk ettirilememiştir ve her vesile ile tekrar-tekrar hatırlatılmag"a değer mühi m bir mesele olarak ortada durmaktadır. .

Burada türk şivelerinin tasnifi üzerinde şimdiye kadar yapılmış olan tecrübeler, mümkün olduğu kadar toplu bir halde, bir araya ge. tirilmeğe ·çalışılm ı ştır . Okuyucular burada[ bir de İstanbul üniversite~ sinde tedrisatta kullanılmakta olan değişik tasnif şeklini bulacaklardır.

Bu yazıda önce şivelerin tasnifi il e yakından ilgili olan türk ka~ vimleri ile türk yazı dilinin ink işiif devirlerine dair kısımların da eklenmes i düşünülmüştü. Fakat yazı hacminin fazla büyümemesi için, bu mevzuların ayrıca ele alınması uygun görü l müştür.

Yazı matbaaya verildikten sonra, bu mevzu ile ilgili ik i makale i ntişar etmiştir : N. A. B a slk a k o vı K voprosu o klassifikaısii WrksfdfJ yazıkov ("Türk dWerinin tasnifi meseles ine dair"; İzvest. Akad. Nauk SSSR, old. Litaretun i yazıka, 1952, XI, 2, s. ]21- 134) ve S. E. M a i o v, Drevnie i novıe lürkskie yazıki ("Eski ve yen i türk d illeri" i ılgıl. esr.) S. 135 - 143). Bunlardan birincisi - esk i ve yeni, bütün türk dil ve şivelerin i , daha doğrusu mevcut bütij .. dil malzemesini bir tasnif çerçevesi içine yerleşt i rme tecrübe si dir ; ikincis i - türk dil ve şiveleri nde eskilik ve yenilik meselesinin tayini hususu nda bazı esas lar üzerinde durmakta ve bunla rı bu bakımdan guruplara ayırmak~

tadır. Baskakov'un makalesi, türk şivelerinin tasn ifini de içine al~ m ış olduğundan, baskı müşkilcitına rağmen, tasnif tecrübeleri sırasına alınmış, fakat Eeticeler kı smında istift'ideye imkan bulunamamışt ı r. Ş ivelerden ziyade tur k yazı dili meselesi ile ilgili oları bu yazılara ileride temas edilecektir;

ii.

TüRK ŞIVELERININ T ASNIFI TECRüBELERI

1

A D E L U. N G. Johann Christoph (1732-1806 )

Mif/ıridales, I, 1806.

2 A D E L U-N Gı Fr iedrich

( 1768-J843)

UebersicM aller b.ekannten S prach.en und ihrer . DialeCıe, s. 32-35.

Gerek bu iki müellifin ve gerek bunlardan sonra bu mevzü ile :ilgilenmiş olan H. J. von K laproth,A. Balbi, W. F. Palmb l a d 've J von ı-ı a ın ın er 'in eserlerinden istifade etmek imkiinı, maalesef, bulunamam ış ve bunlar hakkıı;ıdaki . mahlmat L. N. B e rez i n 'in Re~ elı erches sur fes dialeetes mu~idm(!ns, ı. Sy~teme des dia/ecles tures .( Kazan, 1848) adlı eserinden ahiııiııştı r (krş. aş. nr. 7). B e rez i n, bun~ la ra dola}lJsı ile temas etm i~ olduğundan, türk şivelerinin tasııifi ile 'ilgili cedvelleri kendi eserine almış olmakla beraber, bu tasniflere esas .teşkil ed~n husüsiyetler üzerinde ayrıca durmamış ve ancak ne ticele.rini kısaca terıkitle ikliM etmiştir .

B e re z i n' e g'öre, J. Ch. A d e i u n g dünya dUleri sistemi ve şi

'veleri üzerinde duruı ken , gramer ve lugat husüsiyetlerin i göz önünde ,bu!unjurmak suretiyle, türk diline de temas etmiş ve türk şiveleri ni bir tasnife tabi hıtmu§tu1". Bu malı.erne daha sonra yeğeni F. A d ei u n g tarafından ele aimrnış ve ikmaline çalışılmıştır . Fakat burada .da bir çok no!<talar eldk blmiş ve şive guruplarındaki karışıkhklar

önlene ,uemiş (msı' ç.uvaşça, Tatar şiv.: l e ri fı rasında zikredilmesi lazım ·geld :~i halde, Siblry::ı. türk leri şiveleri arasına alınmıştır) ve bazı şi

" eler (msı' Azcıi şıv::,.si) ti\:>niie itnıa! ejilmemiştir. Bu tasnifte yer a lan .şivekr, di! . h :ısü.:::yellcrincl(,!n , ir ade. kavi m isimlerine göre sıralanm ı ş ve bunden c' o!ay ı lasn.f de Brzu edild iği kada r \'azıh olmam ı ştır. Bun

Jara bir dl! Ur p!: 1IlL\!b Ll i,liM.ı!- ı ;)ı eklemek lazımdır. T2sn i f L~ b ;- k {:iv .. le ri Ş<.l Ş' kdJc sıralanmaktadı r.

6. R. Rahmeti Arat

j. Ch. Adelun g Her ikisinde müşterek F. Adeluog

ı. CEN OP TATARLARı VEYA TÜRKLER

ı. Türkistanhlar Kara.Kalpaklar

2. Türkmenler a. Afşarlar a. Afşarlar (Iran) b. Begdeliler ,( Suriye) c. Mutuali (Lübnan ) d. Uruklar (Anadolu) e. Novarlar (Suriye )

3. Özbekler ( eski Harzemliler) a. Taşkentliler b. A"I . b. Ar.bes (I) c. Bellıliler

cl. Hi veliler

4. Buhara a. Büyük Buhara b. Küçük Buhara

5. Karamanlılar 6. Osmanlılar, Türkler

c. Uygurlar

ii. ŞtMAL TATARLARı, ASIL TATARLAR (çq~atay, esk.i tatar şivesi)

A. Sat Tatarlar

1. Nogay ve ' Kirım tatarları a. Monkat b. Kundurlar

ı. Bı.:cuk (Besarabya) 2. Yed88.n 3. Yanboylu], 4. Kuban

d. Mansurlar e. Terek tatarları

f. Basi} anlar g . Kumuklar h. Karaçay

a. Nogay b. Monkat c. Kundurlar

f. Kırım tatarları, Karaim yahudil eri!

Türk şivelerinin tasnili

g. Da~ıstan tatarları h. Şiryan tatarları i. -Uytig ur

2. Kumanlar k. Kumanlar 3. Kazan tatarlan I. Kazan tatarları

4. Oreiıburg tatarları m . . Orenburg tatarlan 1. ·Ufa t:ıtıı.:rları

2. Mişerler 3. Başkırtlar 4. Kara·Kalpaklar

5. Kırgız Burutlar, büyük, orta ve küçük' Ordalar

6. Turan 'veya Sibirya tatarları

1. Turahtar

n. Kırgız BuruUar, büyük Orda

o. Nijenovgorod· tatarları p. Turan veya Sibirya

tatarları

2. Tobol tnt.arları 3. Tarahlar 4. T Oill9k latarları 5. Obı tatarları

6. Barabalılar

7. V~rhotur tatarları

8. Yekaterinburg 9. Onzlar

10. Zeubtinliler LL. Yasaklılar

B. Mo~ul-Ta t a' r ırkı

ı. Krasnoyarsk tatarları Kuı-netsk tatarları

Soyotlar

a. Krasnoyarsk tatarları 1. Boyçıtlar .

2. Kangatlar

~. Kaçalılar

b. Kuznetsk . tatarları

1. Tom havzası '

2. Bir havzası 3. Kaça havzası

c. Kaçalılar ı. Kaçalılar

2. Kızılitlar . a. Kaydunlular

4. Bagaylar 5. Baltirler

Türlı:iyd Meı;:moası .....0' ...

•

. ~

.. ' 'R. Rahmeti Arat

3. Culım tatarlan d. çulım tatarları 4. Teleütler

5. Yakudar. 6. Çuvaşlar

e. Teleütler; Telengüt!er f .. Kamasinliler, Karagaslar

ı. Kistin tatarları 2. TuHbert tatarl",rı 3. Abalılar 4. Vel'ho-Tomsk tatarları

5. Biriisler 6. Sagau ' tatarları .

. 7. Beltirler

3

g. Turuhan tatarları

h. Yakutlar L Çuvaşlar

KLAPROTH, H. J. von

(1783~ı835)

Asia polyglotio, Paris, 1823.

i. N. B e rez i n 'e göre (aş. bk. ). Asya kavi"rıılerinin tasniii tecrübesini -yapmış ~Ian KI a p r o t h eserinde 14 türk kavmi zikretm:ekte, fakat esere ilave edilmiş olan atlasla 23 türk şivesine ait lugat malzem'esi vermektedir. Müellif, şivelerde"n bahsederken, gramer ' şekillerine yer verfll:~miş •. yalnız lugat araştırmaları ile iktifa etmişfir. Çok defa telaffuzları" bile hat~h olan bu lugat malzemesi,. şivelerin b~zı hu~ . süsiyetlerini göstermekle beraber, bunl arı birbirinden ayırt etmeğe kafi g~lmedikindenl bu müellif d,e türk şiveleri için bir tas.nif sistemi VÜ~ cüda getirememiştir.

Esere eklenmiş · olan dil atlasında (s. XXVI-XXXIX) tür~ şiveleri Ş!l şekilde sıralanm~ktadır.

1, Uygur 2. Kazan 3. Başkırt

4, Mi şer . 5. Nogay

6. Tobolsk . 7. Çaz 8. çulım

"9. Venisey ı 0, K uznetsk ıı. · Baraba. 12. Kaı . baz 13, Teleüt 14. Yakut 15. Kırgız 16. Hive

Tiltk .şivelerinin tasnifi

17. Türkmen 21). Kızılbaş

18. Karaçay 19. Kumık

21. Kaza!) 22. Osmanlı

23. Çuvaş

4

BAL 'BI, Adriano

( 1782- 1848)

Atlas ethnographiq:u: du globe, Paris, '1826.

67

i. N. B e rez i n 'in, tasnifindeki esaslar hakkında ' izahat vermeme. ;sine, şivelerin guruplara taksimini hatalı ve malzeme bakımından pek tatminkar bulmamasına raR'men, B a i b Wnin, kendi d evrine göre, oldukça

.istifadeli bir tasnif yapmış olduğu anlaşıiinaktadır. ' A. B a i b i türk şivelerini 'şu şekilde guruplandll'mıştır.

' i. TORK DİLı

1. Uy'gu r

2.0s'manll

a. Rumeli h. Anadolu

3. Ça ga ta'y

a. Özbekler b. Aral veya Kongratlar

4. Kıp çak

a. Turalı tatarları

b. Çazlar c. Başkırt l ar

d. Mişerler c. Kara-KalpaJ{lar

5. Tü r 'k ni e,n

a . . Türkistan tü~menle ri

b. Kabi l türkmenleri c. Iran türkmenleri d. Türkiye türkmenleri -

.. R. · Rahmeti Arat

ı. Anadolu türkmenleri 2. Begdelil~r B. Novar . ı. Urukılır. YÖrük. 5. Mutua1i1er

e. Rusya türkmenleri

6. Kafkas·Tul'l:alı l ar

a. Basiyan

ı. ABII Buiyanlar veya Balkar ~ . Karaçay . 8. Qerige veya Qegem

b. Nogay .c. Kumıklar

7. Kırg ı z

a. Burutlar b. Kazak . . Kaysak

1. Büyük Drdi! 2. Orta Orda 8. Küçü k Orda

8. Cenu -bi Sibiryaldar

a. çulım, UranQat veya Tutal b. Baraba, Barama veya Barabalılar c. Kuznetsk veya Verbo-Tomsk. Abalıhi.r d. Kaçlar. Kaşkalar veya Kaçalılar e. Kanzaglar f. Yarınar veya Yarınh lar g. Yastalar veya Yastalılar

h. Bobtalar veya Bahtalılar i. Tubalar, Tubahlar veya Kırgıstar j. Beltirler .~_ k. $oyonlar< ı. Birüsler

m. Teleütler. Tölötler

li. YAKUT DiLI

LLL. ÇUVAŞ DIU

'rürk şivelerinin tasnifi

5

PAL M B L AD, Wilhelm Fredrik (1788-1852}

Geogrophische und stalistische Ephemeniden, 1827, X1X, 225-240.

.9

i. N. Berezin'e. göre, daha geniş bir tasnif olmakla beraber, .A cl e i u n g tasnifindeki hatalar burada da mevcuttur:. Uygur, Azeri ve Kazan şiveleri ile yakutça unutulmuştur.. Müellif tasnifinde dil hu- . s fisiyetlerine dayanacağı yerde, daha çok kavimleri n tasnifini yapmıştır.

Pa ı m b i a cl 'ın tasnifinde türk kavimleri şöy l e bif. sıra takip .etmektedir.

I. AS IL füR K LER

ı. Osmanlılar 2~ Türkmenler 3. Özbekler 4. Kara-Kalpaklar S. Sibirya türkleri (veya tatarları)

a. Turaİılar b. Tobolsk tatarları c. Tura tatarları d. Tomsk tatarla rı '

II. KAR I Ş IK TüRKLER

1. Nogaylar

a. Asıl . Nogaylar 1 • . BLleult 2. KuodLlr 3. Kııbul-ı 4. Naourous

b. Basiyanlar veya Kuca tatarları ı. Karaırsy

2. Çerire 8. BII9iyaolar veya Balkarlar

c. Kumıklar 2. Ba ş kırllar

R. Rabwl!li Arat

a . Nogay • b . . ·Sibirya başkırtları c. Kazan başkırtlan d . Osa başkırtları

3: Mişerl'er

4. Kırgızlar a. Büyük Orda b. Orta Orda c. Küçük . Orda

4. Çolımıdar

III. TÜRKÇE KONUŞAN, FAKAT TÜRK ASLINDAN PLMAYAW KAVIMLER

.1. Tubalar 2. Teleütler 3. Barabahlar 4. Çuvaşlar 5. Kuznetskliler, Abahlar 6. Kaçalılar 7. Yarınar veya Cannar 8. Bohtolar 9. Kaydınar

10. Beltirler 11. Sayanlar 12. Birüsler

6

HA MMER, Joseph, von (1774-1856)

i. Billliotheca italiana, 1825 (Decembra), s. 364 - 365; II. Wiener }ahrhücher der Literatur, 1827. XXXVIII.

s. 16-17; III. ayri. esr., 1839. LXXVI, s. 189-191.

Muhtelif vesilelerle bu meseley.e temas etmiş olan müellif. aşa~idaki sıradan da anlaşılaca~ı gibi. gittikçe derinleşmiş ve i. N. B e rez i n 'e göre, bütün ku"SurIarına rağmen, diğerlerine nisbetle daha vazıh bir sistem vücuda getirmiştir . Şive guruplarının karışık olması , bazı ş .ive

Türk şivel\!rinin tasnifi

guruplarında daha küçük zümreler zikredildiği halde, Sibirya şivelerinin gç;sterilmemesi, .Azeri şivesi ile, istifade 'ettiki : malzemeye rakmım.. komancayı tasnife almaması ve kırgızcanın ayrı" bir gurup halinde alınmış bu}unması, tasnifin başlıca kusurlannı · teşkil eder.

H a m ın e r 'in gittikçe inkişaf eden tasnifi şu gurupları ihtiva "et .. mektedir.

ı. (1825)

1. ça~atay;. 2. Türkistan, 3. Kıpçak 4. Kırgız

ll. (1827) ı. Uygur 2. Özbek 3. Türkmen 4." Kıpçak 5. "Nogay "6. Osmanlı 7. Dağıstan 8. Sibirya

"9. Kırgız

lll. (1836)

A. " Kıpçak

ı. Kırım

2. Kazan 3. Astır"han 4. Nogay

B. Büyük ve küçük Buhara 5. Uygur vey~ çağatay 6. Özbek 7. Türkmen

C. Dağıstan

8. Dağıstan 9. Kaytak ve Kara-Kay tak

10. Kumuk ve Gazi-Kum'uk 1 ı. Kuvıç 12. Kara-Kalpak

.'

. ~

,.

R. Rahmeli Arat

D. Kırgı z bozkın

13. Kırgız

E. Sibirya 14 . . Çuvaş 15. Yakut 16. Başkırt

F. AnadolQ 17. Osmanlı

G. Avrupa 18. Osmanlı, Rumeli

7

BEREZIN , lIya Nikolayaviç [E. Berezine] ( 1819 -1896)

Recherches sur lts dİa/ectes musıilmans. i. Systeme des dialectes turcs (Kazan, 1848), 95 s. ( Ayrı basım halinde çıkan bu eserin aynı isim altında intişar eden aslı için bk. Uçentya zapiski izdav. imperalorskim kazanskim universitetom, 1849, Kazan, 1848).

Önce Kazan ve sonra Petersburg üniversitelerinde profesörlük . etmiş olan müellif. 1842-1845 yıllarında, Kazan üniversitesinin yardımı ile, şarkta yapmış olduku ilmi araştı rm alarda t: müslüman şivelerini) (l. türk şiveleri sistemi, 2. yeni fars şivelerin in sistemi, 3. yeni arap şivelerinin sistemi ve 4. türk dili üzerinde araştırmalar) tetkik etmiş~ f il". Müellifin yukarıdaki eseri bu tetkiklerden elde edilen neticeler in ilk kısm ını teşkil etmektedir. B e rez i n eserinde, · türk kavimleri sr..asında bizzat yapmış olduğu tetkiklerden başka, türkçe basma ve y~zma eserler ile daha evvel yapılmış olan' tasnif tecrübelerinden de iStifade etmiştir (bk. ı. J. Ch . Adelung, 2. E. A d e lun g, 3. H. J. Klaproth, 4.A. Balbi. 5. W.F. Palmblad ve 6.J.v. Hammer; bu müelliflerin tasn ifleri hakkındaki malümat B e rez i n 'in bu esrrinden alınmış tır) .

B ere. z i n ' in eserinde, türk şiveleri .üzerinde . daha önce yapılmış.

olan tasnif tecrübeleri kısa bir . tahlil ve tenkide tabi tutulduktan son-o Ila; kendisinin varmış olduğu neticeler hulasa edilmektedir. Burada türk şiveleri, ı. eneski ve en yeni Ça~atay veya şark, 2. Tatar veya Ş i mal ve 3. Türk veya g a r p olmak üzere, üç gurup içinde

T.ürk şivelerinin tasnifi

10planmakta ve bunları birbirinden ayıran ba~lı ca hususiyetlere işaret .edildikten sonra, bu guruplara ' dahil şivelerin hususiyetleri .üzerinde ·durulmaktadır.

'ı. ÇAGATAY VEYA ŞARK GURUBU (TüRKISTAN)

Bu guruba dahil türk şiveledni diğerlerinden ayıran başlı ca husu • .siyetler şunlardır: ı. d · yerine i · (temir cdemi n ). ·z yerine -s (bar:' mas _gitmez "). b ve p yerine m ( yaz~rmız.....:..yazarbız 'yazarıu) sesle'r inin bulunması; 2. hal-i hazır için -{Ir, · er, -ur -ür, ·ır , -ir eklerinin ikullanılması;. 3. gramer şekillerinin ' daha ıIz Qlması ve kaideye . daha. .az tabi tutulması ; 4. diğer guruplarınkinden farklı gramer şekillerine "tesadüf edilmesi ve · 5. eski türkçe ' kelimelerin daha çok ' muhafaza -.edilmiş olması .

Bu guruba şu şiveler dahildir:

1. Uygur 2. Koman 3. ça~atay 4. Ozbek 5. Türkmen (Türkistan ) 6. Kazan (yazı dili)

II. TATAR 'VEYA Ş IMAl GURUBU (KıPÇAK)

Edebi mahsüller bakımından daha fakir olmakla beraber, gramer :şekilleri husuşunda çağatay gurubundan pek geri kalmayan bu gurupta bilhassa şu hıısusiyetler zikre değer: ı. ya, u ve ne seslerinin·

· çokluğundan: ileri gelen telaffuz tatlılığı; 2. bir çok seslerin değişik · şe'" 'killerinin bulunması: 3. kaideye uymayan gramer ~ekillerinin mevcudiy.eti: 4. ha!·j hazır için, muzari -r yerine, -a, ·e gerundium şeklinin

"kuııanılması ve 5. diğer guruplarınkinde n farklı gramer şekillerinin

bulunması.

Bu guruba şu şiveler dahildir:

1. Kırgız

2. Başkırt

3. Nogay 4. Kumık 5. Karaçay 6. Mişer . 7. Sibirya

R. Rahmeti Arat

III . TÜRK VEYA GARP GURUBU

Edebi mahsuller bakımından çok zengin olan bu gurubun başlıca', hususiyetleri şunlardır: ı. tel.lffuzun latif, tatlı, c;lo~ru ve 'ünlü ahengiı:tin tam olması; 2. gramer şekillerinin çok, kaideye uygun ve mazbut bulunması; 3. -" isim-fiil şeklinin ha.l.~ hazır ve diğer zamanlar için.

'kullanılması; 4. arapça ve farsça kelimelerin çokluğu ve eski şekille·rin daha az muhafaza . edilmiş bulu'nması.

Bu guruba şu şiveler dahildir:'

1. Dağıstan 2. Azerbaycan 3. Kırım

4. Anadolu 5. Rumeli (1stanbul)

8.·

RADLOFF, Wilhelm ( 1837 -1918) ·

Phonetik de" 'nö"dlichen Tü"ksp"achen, Leipzig, 1882 - 1883, II, s. 280-291 (Cap. XVIII): Classification der tü"kdialecte'

nach den' phonetischen E"scheinungen.

"Ses hususiyetlerine göre, türk şivelerinin tasnifi, başlığından da anlaşıldığı gibi, Ra d i <> ff tasnifinde. esas olarak, ses hususiyetlerini ele almakta ve bunları önce guruplara ve sonra bu guruplara dahil şivelere gere sıralamaktadır. Türk şi\'elerinin mühim bır kısm ını bizzat tetkik etmiş olan müe.JIif eserinin bu kısmında ancak tasnif için mühim gördüğü hususiyetleri bir araya getirmiştir, Muhtelif şivelerdeki seslerin: durumu hakkında daha etraflı bir fikir edin~ek için, eserin bütününün göz Q,ilünde bulundurulması .zarUridir. Bu arada muhtelif şive ve şive guruptanna dair verilen geniş qıalümatın dahi aynen tekrarlanması, tasnif tecr:übelerini bir araya toplamak gayesini güden bir yazının hudutla~ 'nm asmakla beraher, şivelerin tasnilinde ses hususiyetlerinin ehemmİyetinden dolayı, faydalı görülmüştür.

I. ŞARK ŞIVELERI

Müsavi haklara sahip ola~ a, e(.€), o, u, a, ,; i. · ünıüleri. a~ız. boru ..

Türk şivelerinin tasnifi 7.

sunun durumuna .göre, her birir.de dörder olmak üzere, art - d ama k (a,o,ı, u),' ön - damak (e:.ö,i,ü). diş (a,ı. ~.i), duda.kfo,u.ö,ü) ve bunun genişleme ve darlaşma d~receIerine göre de g. e n i ş ' (a, e, o, ô) ve dar (I. i, u/ü) ü,nlülere ayrılır (ge:niş-diş-art.damak~a, geniş

dudak-art-damak - O, geniş-diş-ön·damak ....:.e. geniş-dlıdak-öndamak - ö, da·r-diş-art·damak -I. daı-dudak,... ön-dama k - u, dardiş-ön-damak -i. dar-dudak- ön·damak - ü). Ön-damak benzer- liği ile şartlanmış olan muntazam ünlü sırası mevcuttur. Orta durumda bulunan tek ön·damak ünlüsü - i 'dir (msı' attıga < atligga _ atlıya>, yığan < yıgğan cyığan» . Geniş ...... diş-art-damak o.'nun kendisinden sonra gelen dar ünlülere zayıf tE?'sir ' etmesine mukabil (msı. (, 'dan sonra umümiyetle i. bazan u), dudak";""ön-damak ünlüsü ol~n ö, kendisinden sonraki dar ünlüyü kuvvetli ·te'siri altında bulundurur (msı: ö 'den sonra daima ü). . ,

Başta ve' sonda yalnız sadasız ünsüzler. (msı' ~aro't < ri.l~. gorod eşehip, Feyrem < beyrem < bayram (bayram» ve ortada • . ünlüler arasında; yalnız sadalı patlayıcı sesler (!Dsı' if. yerine g, t yerine 'd, p

yerine b • .ş yerine ji ç sesi. t + ş telaffuz edildiğınden, sadalılaşmaz: içip riçip . , pıçak ebıçakıt, paça < pofşa < plidişah) bulunu.r . . Üıııü ile . başlayan bir ek geldiği vakit, . sondaki patlayı cı sadasızlar daima sadalılaşır (msı' ot-~dı cateşi>, ' at-adım cahm>. sal~sodayn csatayım». Her ikisi de ünsüz olmak şartı ile. 'ortada sadasız çift ses bulunabilir (msı' olf.lf.an. cakan>, safr.la- < safr.la- "'saklamak. , o~lıii <~lf.mii cakun» . Hece sonunda 'n , in, ii sesleri bulunduğu vakit, bunu takip eden he· cenin başındaki p sesi m olur. Kalın ve ince i sesi bulunur.

1. Asıl Altay şiveler . i

Geniş . du dak ünlüleri o ve ö her hecede , bulunabilir; o daima o 'dan sonra, ii ' ise ö 'den sonra gelir ve böylece geniş ünlülü ekler dört türlü dekişikliA'e (a, e, .o, ö) tabi tutulur. -Diftonglardan ancak · y-diftongu buluçur (msı' uy "(sığır ~ , uylf.ta.' cuyumah). Uzun ünlülerden ii, e, i ·sesleri aş.·yk. aa, eeı ii gibi telaffuz edilir (msı' saL = saal < sogal < saJ:,al, fr.li.n = fr.aan < fr.agon)"; · uzun l bulunmaz ve bunun yerine i kullanılır . Son hecenin hafif ünlüsü kendisinden sonraki art"dil sesi ile birleşirse. daima uzun ii. ve il ünlülçri meyd~na gelir (msı' otiii < ailıg c:atlı > , itfil< ,itlig «itli . ). Mürekkep ön-dil sesi olan ç, sadalı şekli bu~ '

lunmadı~ı için, ' ortada, ünlüler ~ arasında, sadasız şeklini muhafaza eder (msı' içip ciçip>, pıça~ cbıçab, fr.oyçu «koyuncu». Ortada, ön-damak ünlüleri ' arasında, . art· dil seslerinden yaIRIZ g sesi bulunur. Patlayıcı ve basit sızıcı sesler, iki ünlü arasında sadasız şekillerini muhafaza '

76 R. Rahmeti Arat

ederlerse, ikizleşirler (~~, kk, pp, tl, ss; msı. ekki = eki dki" yefti = geti .. yedi" a/bassun = alm asun "almasın'), Sadasız art-dil sızıc ı !J. bulunmaz. Sadalı I, L, n sesleri, sa.dasız ünsüzlerden sonra -t ve diğer sadalı ünsüzlerden (m, nı if ii) sonra - d olur, ·çift ünsüzlerden rı, rLses leri ortada değişmez (m~L If'lrltk., ~arlii < ~a.rlig (kar!ı 'P, erlik <şeytan'ı . er/il < ederlig ("eye~li'). .

Oosüzlerin durumu için bk. b ir de 370 -:- 375.

a . . Altay şivesi

Dudak ünlülerinin benzerliği çok kuvvetli olup, ü 'den sonra daima ii gelir. Baş~a yarı-ünlü y - btilunur. Çift ünsüz pJ:. ortada J:.p olur (ms~. ökpö <:: öpkö a ciğep, ya/:.f#:m < gapJ:.rln <kapamiş»). ,

Sk: bir.de ünlüleriçin -10 ve ünsüzler için - 178,252 .. 407-409,435.

b. Teleüt şivesi

Dudak ünlülerrnin benzerliği daha zayıf olup, ü 'den sonra daima e gelir. Başta y' yerine y'(=dy) bulunur.

Sk.bir de ünlüler için - 5 - 9 ve ünsüzler için -181,252,407-409, 435 ...

2. Baraba şivesi

Dudak ünlüleri benzerliği, Altay şivelerininkine nisbetle, daha zay ıftır; o yalnız ilk hecede bulunur. ö ve ü ünlülerinin te'siri ~arklıdır. y-diftongdan başka, geniş ua üe (msı' uo~ cufak>, uol- ckır

mak ı l ve dııdak eü (msı' leüdir- <' tegdir- cdeydirmek>, leübe . töbeı)

diftonglarına da rastlanır. Son hecenin hafif ünlüsü, son art-di!' sesi ile birleşirse, asıl Altay şivelerinde olduğu gibi, daima uzun u, II olur.

Onsüzlerin baş, son ve ortadaki durumu Altay şivelerinde olduğu gibidir; fakat burada sonda sada lı z sesi bulunur. Altay şive leri ndeki

'g yerine g, ç (= t + ş) yerine ts (başta ve sonda) ve dz (ortada ünlü ve sadalılar arasında) geçer. Baraba şiyesinin diğer bir husüsiyeti de canlı eklerin başındaki I, n seslerinin, kelime sonundaki sadasız ünsüzlerden sonra bile, muhafaza edilmesid ir ve bu bakımdan şark şiyeleri arasınqa ayrı bir yer işgal etmektedir.

Bk. bir de ünlüler için - .ı 1 ve ünsüzler için . - .252, 415-416.

3. Şimal! Altay şiveleri

Dudak ünlülerinin benzerliği bakımından, Baraba şivesine ben'zer; o yalnız ilk hecede bulunur. ö ve ü ünlülerinin te'sir kuvveti farklıdır.

Türk şivelerinin tasnifi 77

Kelime sonunda art-dil sesi g" bulunur. Mürekkep ön-dil sesi olan ç 'nin," ç ve c olm}ık üzere, h~r iki şekli ~eveuttur. Art-damak-burun sesi ii ortada, çok defa, g sesi ile . de~işir (msı' Leb. lügey (çi~t·çiftJ = Alt. tünöy), s.adalı n, i sesltri sadasız ü·nsüzlerden sonra - t, burun sesi olan:n 'den sonra - d ve n, m seslerinden sonra - n ~olu~; sadalı g, r, i seslerinden sonra ise - de~jşmez.

a. Lebed şivesi

Altayeadaki mürekkep ön· dil sesinin burada, sadalı ve sadasız olmak üzere, ' her. iki şekli mevcuttur: kelime başında, sonunda ve sadasız ünsüzlerden sonra - ç; ortada ünlüler arasında ve sadah ün· süzlerden sonra - c. Altay şivesinde oldu~u gibi, Lebed şivesinde de başta y - bulunur j fakat bu sesi takip eden ünlüden sonra nı ii, m seslerinden biri bulunursa, bu y sesi daima n (ny) sesine inkılap eder (msı' naiiıl·.:;:yanıl- (yanılmak " nanrnur < yanrnur . ya~mtir J . nanıs < "yanıs (yalnız', nan' < yan- (geri gelmek, dönmeb).

Bk. bir de ünsUzler için - 179; 410-411, 436.

b. Şor' şivesi

Başta ve son da ç sesi yerine daima ş ve ortada, Lebed şivesinde oldl!kU gibi, c _ bulunur. Kelime başında, Altay ve Teleüt şivelerindeki y ve y' sesleri yerfne." daima ç kullanılır (y- yerine n ile telaffuz edilen sözle! haric j bu n sesi Lebed şivesindeki ~ sesin~ tekabül eder ve bunu takip eden burun sesinin kayboldu~u sözlerde de . muhafaza edilir). Bir çok kelimelerde ilk hece sonunda, Altay şivesindeki y yerine, s ve ortada, ünlüleri müteakıp, z sesleri kullanılır (msı' aza~=aya~ (ayak _, ~!lzm = lf.oym . kayın', pos=pog (boy -, tas- = loy- <daymakı).

Bk:. bir de ünlüler için - ı 1 "e ünsüzler için -182, 276, 410-411,437.

4. Abakan şiveler i

Dud-ak ünlülerindek'?benzerlik derecesi zayif ve de~i'şik.tii" r oqiaı- . nız ilk hecede ve ö .yalnız ilk iki hecede bulunur (msı' ~ra (çukur, h endekı, ökpöde . ciğerdn, Oc/ö.'i • bo~az. j fakat aym şahıs bunları ara, ökpede ve 6des şekillerinde ~e söyleyebilir). Abakan şive lerinin bir husasiy~lini 9~, diğer şiveJ e ı:de r~stlanmayan, uzun ~'nın mevcüdiyeti teş~ihede[· (msı' ~rrf < ~'rı iiı .yanı, kenan -, [uli < tufınz (örgüsü _).

Sadalı ünsüzlerı:!en önce, ortada ve sanda bir sadalı g (= g ) ve

78 R. Rahmeti Arat

eb ( -e\7 - ) kelimesinde de · bir' sadah b bulunur. Kelime başında

y sesi yerine, Şor şivesinde oldu~u g ibi, n sesi geç~r; bazı kelimelerde ise, başta - $ ve ortada, Şor şivesinde olduğu gibi, :z sesi bulunur.

Sk. ,bir de ünlüler için - 12- 14, ünsüzler içiq-376.

ııı . ASIL ABAK'AN ŞIVELERI '

tık hecede e daima çok kesin olarak telaffuz edilen e sesine in. kılap eder, fakat bu değişme ünlülerin sıralanışma te'sir etmez.

1. Sagay şivesi

Kelime başında, Altay şives indeki y - yerin"e. Şor şivesinde olduğu gibi, daima ç bulunur. Kelime başındaki ç ve ş sesleri yerine s sesi geçer . Ortada, ünlüler arasında, Altay ş i vesindeki z ve j ye:rine, z sesi kullanılır. Ortada, . Altay şivesindeki ç yerine, daima sadah c bulunur.

Sk. bir" de ünsüzler için -18S, 377-379, 410- 41 1:. 437.

2. Koybal şives i

Kelime başında, Altay şivesindeki y yerine •. daima y' ( = Iy); s, ş ve ç sesleri yerine - s ve z, j ve c sesleri yer ine de - z kullanılır. ~~ ve ~p guruplarındaki seslerin yerleri dekişir (s~ ve p/f. ). Kelime başındaki

y ses i, ilk ünlüyü n ve ii sesleri takip ettiki vaki t, n sesine : inkılap eder ; il k ün!üyü m ses i takip ederse, m olur (msı' mumurtlf'I = Sag. numurtJ:.a <yumurta ').

Sk. bir de ünsüzler için -186.

3. Kaça şivesi

Kelime başındaki ve sonundaki bütün sesler Koybal şivesinde

olduku gibid ir . Koybal şivesinde ortada, Altay şivesindeki ç sesine tekabül eden z yerine, aslında önceki hecenin sonu ise - z, aslında sonraki hecenin baş ı ise -J (dy) sesi geçer. '5* ve p~ gunıpları , çok defa, olduğu gibi muhafaza edilir .

.. Sk. bir de ' ünsüzler için - 186 ..

·4. Yüs ve Kı .zd şi, ves i

Ünlülerin durumu " şimali Altay şivelerindekine benzer. Ortada. Altay- şiv.es i nde olduğu gibi, daima!J bulunur. Sonda, z ve Ş se~ l e ':i

'fürk şivelerinin tasnili 79

-yerine, ekseriya s ve orta.da z kullanılır. Altay şivesinde kelime ba' şındaki ç s'esi Kızıl şivesind.e de ll}evcuUur; ortada, bunun yerine, z, .ç ·ve c s.esleri geçer; sonda ise, yalnız ş sesi kullanılır ..

5. IÇ'üerik eÇ 'ollm) şives .i

Onluler ve unlü ·ahengi bakımından, şimali Aitay şiv~lerine yakın ' ·olup, geniş ua (-au, O, ii yerine) ve üe diftonglanna sık tesadüf edil· " mesi ,bu şivenin bir hususiyetini teşkil eder (msı. ua '= ii~ !lU, agu -<zehir . , uals = 'os, oç, auç, at/uç -avuç', sua~ . = so~, sü~ t:soğuk .. ).

g ve s, ş, z, j sesleri Altay şivesinde. olduğu gibidir. Altay şive:sindeki mürekkep ünsüz ç sesi, Baraba şivesinde olduğu gibi, baştaJ ,sonda ve. sadasız unsüzler yanında ortada - ts ve ortada, ünlüler ara:sında sadalı ünsüzler önünde -dz olur. Sonda ve sadalı 'ünsüzler .:c;nünde ortada -sadah g sesi bulunur. Bazı 'kelimeler!1e ortada, Altay "şiv.esindeki .y sesi yt:rine - z kullanılır. 'çarı lı eklerin başındaki I .. .n sesleri, sadasız ünsüzlerden sonra - t ve sadalı ünsüzlerden sonra - d olur; . burun · seslerinden sonra g"elen i sesi ise - n s.esine inkı lap .eder.

Bk. bir de ünlüler için -11 ve ünsüzler için -180, ~i(h-4tı, 437.

6. Soyon ş i ves i

Ürilüler ve dudak ' ünlüleri benzerliği şimali Altay şive lerinde .ol · .duğu ' .gibidir. Uzun 1 bulunur. Kökteki ~ sesi çok defÇl i şeklindedir (msı' ıt, ii .. it .. , pıl ===' ·bil 'c bit,-). .

Kelime. başında üç artAdamak sesine (~, k, LJ ) rastlanır . Ön·dil .sesleri.nden s sesi Altay şives indeki 's sesine ve ş ise - ş ve ç sesler~

ne tekabül eder; ortada, bu sesler yerine, i,j, J ' sesleri geçer. Kelime .başmd~, Altay şivesindeki 9 yerine, J bulunur ve çok def~ ? şeklind.e

.görüıür (msi. I]'lmurt~a-: .gumurt~~ eyumurta.- , 1}1t = gigit (yikih ) .

.Ilk hecenin sonunda, Altay şivesindeki y ve Abakan şivelerindeki z -ve s sesleri yerine, Soyon şi"vesinde d ve i sesleri'nin bulunması ,bu şivenin bir hususiyetini teşkil eder. Öııceki kelimenin sonundaki p

: ;ile sonraki kelimenin ',' başındaki k s~slerinin 'yer ' değiştirmesi yalnız .Soyon şivesinde müşahede edilen ,bir hususiyettir (msı' kirlk-pep < kirip kep < kirip .kelip c'gire gelip" kelik·körsö < .kelip . körsö •. gelip

.,gÖrse:., kek-pörgöş < kep körgöş < kelip körgeç <gelip' görünce-lo ·Bk. bir de ünlüler için - ll "e ünsüzler için- 183, 253-254.

80 R. Rahmeti Arat

7. Karagas 'şivesi

Ünlüler ve kelime köklerinin sonundaki d ve t seslerini,n durumU'. Soyon şiveşinde 'oldu2"u giRidir.. Ortaqa ünlüler arasında s ve Ş ses· lerinin bulunması, ~ ve . g sesleri yerine, sızıcı h ve ortada b yerine/ sesinin ' geçmesi Karaga.s şivesinin dikkate değer hususiyetlerini teşkil eder.

Bk. bir de ünlüler için - lS,' ünsüzler için - 184, 253-254.

8 . .uygur şivesi

ÜnlÜıerin durumu bilinmemektedir. Dudak ünlülerinin benzerli~~ Soyon. şivesindekine yakındır.

Soyon ve Altay şivelerinde oJdu~u gibi, sadalı ve sadasız ünsüzler purada da bulunur. Uygur şivesinde .de, Soyon şivesindeki 'gil?i, muayyen kelime köklerinin sonunda t veya' d sesine tesadüf edilir. Canll. eklerin başındaki i ve n sesleri, ünsüz ile biten köklerin sonunda ... değişmez.

Bk. bi r de. ünsüzler için - 187 .

. ıı. -GARP ŞIVELERI.

i sesi, ön-damak i ve art-damak i olmak üzere, iki 'ünlü halinde. bulunur; uzun i orta durumdadır .

Kelime başında hemen-hemen , yalnız sadıisı'i art-dil sesleri ~, le ile umurniyetle ön-dil sesi t ve bıizan da, nıidir olarak, sadıilı d bulunur; diğer taraftan sadah dudak sesi b umumi olup, nadir olarak sadcisız p sesine de tesıidüf edilir. Ke.1ime sonunda yalnız sadasız patlayıcı sesler bulunur. Art-dil ve dudak sesleri ortada daima yumuşatılır; kelime ' sonundaki t sesi ortada da sadasız şeklini muhafaza eder. Kalın ve ince olmak üzere, iki i sesi mevcuttur_Kelime başında; or·-

' tasında ve sonunda $, z ve Ş sesleri bulunabilir. .

1. Kırgız şiveleri

, . Şark şivele~iiide ' lölduğu -gibi .. bu şivele'rde~'de sekiz asli ünlü mev-cuUur. ıık· hece'deki e sesi, Abakan şivelerindeki gibi, e olur . Ünlü: s ırası çok muntazam bir s;raya tabidir. ö sesi bütün hecelerde. bulu·· nabilir; ·ü sesinden sonra - ü ve ö. ·ö sesinden sonra -:- Ö ve ü bulunur. Dudak-art-damak ünlüleri olan o ve u seslerinden sonra daima u sesL gelir.

Tür.k şivelerinin tasnifl <81

Sadalı ünsüzlerden n, i sesleri, sadasız ünsüzlerden sonra da.i~ ma. i ve sadalı ünsüzierden sonra ise, d olur. Sonda sadalı ü·nsüzler~ den ancak z ve j sesleri bulunabilir. Birleşme yolu jle. kelime ortasın

.da sadalı çift ünsüzlerden ~g, zg, zd ve ·zb ·sesleri · vücüda: gelebilir··; bit i şik terkiplerde bd seslerinede tesadüf edilir.: Canlı ekleri n başında p (ünsuzlerden son~a) ve m L ünlülerden sonra) sesleri detişik kull anılır •.

Sk. bir de ünsüzl.er için - 412 - 41 3. 438.

a. Kara-Kırgız şivesi

o sesi he r · hecede bulunabilir · (Altay şivelerinde olduku gibi).ck sondaki art· dil sesi son geniş ünlü· ile -0,8 ve dar ünlü ile - il, il şeklinde bi rleşir; · bu şekilde .vücüda gelen o ve ;:; seslerinin dudak: ben-

· zeriikleri ·yoktur: Altay şivesinde olduğu gib i, burada da mürekkep::ç .sesi bulunur .. Kelime başmda il sesi mevcutlur.

Sk. bir de ·ünı üler .için -16 ve ünsÜzler için -176,255,315,386·-388 .

. b~ Kazak·Kırgız şivesi

Geniş dudak- art-damak ünlüsü olan o ancak ilk hecede bu1ı:ınabijir (bolgan4a = Kara- Kırgız bolgorıdo (olunca, olduku vak.ib, *01!D~ ~ K;:ı.ra':"Kırg1z If.ono/r. <konak-) . Geniş diftonglardan ua, ·üö, ia, ie ve dudak diftonglarından au, eü, au, öü diftonglan bulunur. Kara-KırglZ .şivesind~ki ş sesi bura:da s ·sesine · ve ç sesi ise. ş sesine inkılap eçle[.;

· k~liml:! bıış l I)(iaki y sesi yerine, burada c bulunur. B,k. b'ir de ünlüler için - 1.7 ve ünsüzler için - 175, 255, 3t~ .

382-385.

c. Kara-Kalpak şivesi

Henüz iyice araştırılmamıştır.

2. lrtiş şiveleri

" frtiş şiveleri ünlüler .bakımından umu"uıiyelle -şimali Altay şiveleRninkinin aynıdır; dudak benzerliği · değişik olup, o ancak ilk hecede . bulunur. Burada kökteki· · ünıüler değişmesinin bir ; ·çok ,.iıler,ine ·tesadüf

.edili~ (e > i, o :> "ll., ö> ü, i>: ll. . .-. Kelime başı nda " y sesin in durumu Altay şivesindekin e benzer .. Al.

·tay şivesin deki ·ç sesi. çok defa is olur· ve iki · ünlü. arasında · da · '.sadasız şe kl i ni muhafaza eder. ·Sonda .yalnız sadasız ön-dÜ sızıCi· s , ve

Türkiyat Meemuası ~;,.G

18~ , R. Rahmet'i Arat

·ş-bulunabilir. Ünsüzlerden 1)., hı c seslerine ancak yabançı kelimelerde t6iadüf edilir. Sadalı 'ünsüzlerden i ve n sesleri, her durumda, mu-o 'halaza, edilir .

. Bk. bir de ünlüler için - 2'2 ve ü'nsüzıer ' için - 174, 252, 31"5,.· 4.15-'-416.

a. Turah şivesi"

Ünlülerin durumu bakımından, Baraba şivesine benzer. Köklerde' cl.> ü ve e>"i değişmesi umümiyetle tamamlanmıştır. -ç sesi her

,'ri~d~ ts olmuştur. .

b. Kurdak şivesi

Ünlüler bakımından, Turah şivesine benzer. Dudak ' diftongları au, ' .ü (sonu~cusu çok defa Kaz;:ı.k-Kırgız şivesindeki aıı yerine .kullanılır)

'şiveninbir hususiyetini teşkil eder. - ç sesi um'ümiyetle 'muhafaza edilir. Ortada çift-ünsüz gl bulunur '( diğer garp şivelerinde if sesi, i önünde .. çok defa ünlüleşir).

c. Tobol ve Tümen şiveleri

. .. Onlüleril"l: durum.u bakımından, gaı'bİ Rusya Tatar şivelerinin he,.men-hemen .aynıdır ', o> u değişmesi umuriliyetle tamaİnlanmışbr . . - ç '>is ··ta!llamiy!.e . y'erleşmiştir.

Bk . .. bir .de ünlüler için --:- 22 ve ünsüzler için - 174.

3. Başkırt şive, si

Keli~e kökünde o > u, Ö > ü değişmesi tamamlanmıştır. Ekierde ap e, I, i, u, ü bulunabilir. Şark şivelerinde kelime köklerindeki ' e burada, e· ve ,i olmak üzere, iki şekilde, i ise '- i şekii~de bulunur.

ç sesi her durumda ön-dama:k s sesine inkılap etmiştir (msı'

sil{tı .< Çl~iı, . s~1f. < ça~, sus~~ < çUr~"l )._ BaştaH y sesi j (önüne 'çok hafif teJaffuz edilen bir "i eklenmesi ile J olmuştur;

Bk. ~ir de ünlüler içi~ - 26 ve ün~üzler için.- 173,256,315, 380-381.

a. Ova Başbrt şivesi

Kelime: başındaki s sesi yerine, diş,."arasi sızıcı :i,'. sesi geçmiştir .~msL iin < sin esen', ı.}z:<: siz ~siz'" i Of.ç. lc:- .saklam<.ık~).

Türk şivelerinin tasıiifi .,. "b. Dağ Başkırt '_şivesi

Kelime _ başındaki $ sesi yerine, .nefes h s~si .geçmiştir · (. m~l. hin < sin ~sen', .hizge < sizge <size' him < sarı (sarıı, halç.la- < sa~./a-.:"saldamak ... ).

4. Volga veya şarki Rusyaşiv~ıeri

Kelim'e kökünde o > U, U > g. ö > ii, ii > if,i > i ve e > i de· :ğiş~eıeri tamamlanıtııştır. Dud.ak benzerliği yalnız L.J. ve if ünlülerinde ibulunur; bu seslerden sonra geniş ünlülerden ancak a, e bulunabilir. 'Dudak diftonglarından au, ei!- ve geniş"diHongiardan ua bulunur (msı' .ua~ " ~ ufak"J ~uala- (kovmab, yuaş ~ yavaş . ). .

Ortada yı:m-ürilü v(~) çok yaygındır. Yabancı kelimelerde 1), h,J .0( sonuncuya, na.dir olarak, türkçe kelimelerde de rastlanır) sesleri bu_ .Iu~ur. i sesi, m ve' n "sesle"rinden sonra, çok defa n sesine inkılap_ .eder ;. canlı ekferin başında bulundukları v.akif değişmez. Sonda sadalı -ünsü.zlerden z ve j sesleri, ortada ıse, çift-ünsüzlerden' zg, zg, zd, zb, .hz sesleri bulunur. .

. . Bk. bir de ünlüler için' - 23-2~ ' ve ünsüzl~r için -172. 256, 315, · 391-392, 415 ~416.

a. Mişer şivesi

Kelime kökleri~deki' o, u, i, ii .. ünlüleri .kuvvetli telaffuz ~dilir. Baş·taki y umurniyetle . muhafaza edilir, ancal: i 'önünde ön~dö.mak ls' se~ .sine inkılap eder (msı' yaş 'iyap, ya.I!:-a.u· etenbel», yu/ç.. · "yok .. , "

· .!lul ayolı, yür(!k ekaıp'; fakat ts'"1n < yın < ytpln <yıgın -ayığın, topluluk .. , · ts'i-ıi si p < yıyıltşıp < yıg.llışıp < toplanıp »-). ç sesi yerine .is kullanılır · ( msı' tsa~ '< ç'a!:-, tsı~tı < ÇI~ti, fs'iber < çiber <güzeh).

· Orta-da, sı·z.ıcı g sesi ye~ine. geriden telaffuz 'edileri sadalı art· dil "g ..se~i geçer.

. b. Kama şivesi

Kelime başındaki LJ sesi, geniş ünlüler önünde "':""'y, dar ünlüler <önünde - c telaffuz edÜir. 'BaştaKi ' ve ortadaki ç sesi'. muhafaza edilir; .sonda· ise, bunun yerine, önüne' gayet zayıf telafh.iz. edilen' bir t- sesı

,geHrilmek üzere, Ş sesı geç·er.

c. S-im bii" şi.vesi

Kelime b~şındaki y se.sinin durumu Kama şivesindeki ,gibidir. ç ..sesi daima ön-da~ .. k ç sesi ş:!klinde' teıaffuz.edilir~ ··

R. Rabmııli Arat

d. Kazan şivesi

Kelime başındaki y ses i umümiyetle c olmuştur. ç sesi başta ·ve . . ortada muhafaza edilir; sondaki ç ise, ön-damak ç veya f şeklinde telaffuz 'edilir.

e. Belebey şivesi

K~lime başındaki g, geniş ünlüler önünde - z, dar ünlüler önünde- j olur.

f. Kasım şivesi .

Bu şivenin başlıca husüsiyellerind~n birini art·damak seslerinden, ~, k, g, g 'seslerinin kelime başında ve ortasında düşerek, bunlar~n yerine, ses tellerinin ·kapanıp·açılmasından husfıle gelen ) sesi geçer'

. (msı' )aldı <~aldı . kal!3p, ' ildl < ki/di .:geldb, )il'en < kitken « gidenı)_ Bu . şiv~ henü~ iyice tetkik edilme miştir .

ııı. ORTA. ASYA ŞIVELERI

Ünlüleri n durumu . umümiyetle şark şi've leri nin kine benzer; fakat burada geniş dudak ünlüleri a ncak ilk hecede bulunur. Mühim huso.· siyellerden biri ni orta durumda bulunan tek bir i sesinin mevcüdiyet i. teşkil eder. .

Kelime ' başındaki ünsüzlerin durumu garp şiveleri n inkine çok yakındır; yaln~z . burada sadalı art-dil g ve g seslerine daha çok tesiidüfedilir. Sondaki patlayıcı ~, k, p, t sesleri, fiil kökünün sonunda . bulundukları vakit, iki ünlü arasında sadalı laşrrı.az . Ön-dil sın::: ı ses,lerinin durumu "Altay şivesininkine benzer. ç sesi her durumda muhafaza "edilir. Orta .Asya şivelerinin di~er mühim bir hususiyetini de tek. bir ince i sesinin bulunması teşkil eder. Ünsüzlerden h, z, tl, c,. i sesleri kelime başında yalnız yabancı ."kelimelerde bulunur. Yabancı. kelimelerdeki f sesi bunun sadasız " mukabili olan p ile de~işlirilir'

.( msı. paNip <. fii.ti~~). .

Bk. bir de i1nsüzler için - 438-443.

1. Tarançı şivesi

par ünlü i sesi. çift ünsüzle aynlmamış olan hiillerde, .ker:dinden. önceki o sesine te'sir eder (ve Q > e de~işınesi husüle gelir ; msı' etl<. ail calp; olesı < "alas! .. babası», 'eg'r <agır - ağır :. ). Sondaki i daima. uzun i halinde bulunur.; "Sonda dudak ' ünlüs~ olan a sesi bulunur. Ün-

Türk şivelerin in tasnin 85

~ü1erin sıral anışı gayr-i muntazamdır ' ( ~sı. a 'dan sonra a , e, i , u, il. ses-o .Ierf gelebilir). '

. Sa'dah r sesı her yerde kahn telaffuz edilir . Sondaki n sesi, ekin :başmda i sesi bulundu~u vak it, ben zeşme yolu ile, i olur (msı' [l.ii ller < k(inler, Iiiller < tü"nler, yürgeller < yürgenler '" yürüyenler» ); ii + i birleşmesi" ise, ii'; şeklini alır ( m sı' köiinı < köiili < köiiiili cgö'nülü - , ' aiin! < aiili < aniZi celbisesi . ). Ünlüler öıiünde r ve h sesleri . çok defa

.düşer (m sı' ~iiligaç < ~arlıgaç, J:.iiga < ~orgo, Qoa < ao/~; fak i'lt 'ıolaI .. halkp). .. .

Bk. bir de ünl üler için' - .19-21 ve ünsüzler için - 170,257,315, .:\89-390, 414.

2. Hami şi .vesi

Henüz tetkik edilmem iştir . . ,

3 . . Aksu şivesi

Henüz' t etkik edilmem iştir.

4. Kaşgar ş iv ~s i

Henüz tetkik . ediln:ıemiştir .

, .5.' .. çağatay şivel· er i

Bu ş ivelerde i sesi, Tarançı ,şives inde ol du~u' gibi kend.İhderı · e'vvelki a sesine te'sir etmez.

Bk:. bir de ünsüzler için =-171, 257.

çağatay .şiyeleri ses ba~ımından, henüz tetkik edilmemiştir' .

a. Şimiili Sart şivesi b. ' Kokand -şives i c. Z~refşan ovası şivesi d. Buhara şivesi e. Hive şivesi

LV: .CENOP ŞIVELERI

Bu şivel~rde de, şark şivelerinde olduğu gibi. sekiz ünlü mevcu.ttur. o ve ö ünlüleri yalnız ilk .hecede bulunur "ve u. ü ünlülerinde: olduğu gibı ; bunları daima dar dudak üiıiüleri takip eder. Ya.bancı kelimelerde çok defa ünlü 'ahengine uyulmaz; kalıiı v~ inte iinlüler

86 R. Rahmeti Arat

yan-yana ~ulunabilir (msı' !isan, z.iya/et, ilıUyar). 'Uzun i orta durumda bulunur.

Kelime başında sadah patlciyıcı g, d, b sesleri umumi olarak kullanılır. Sonda, sadalı ön-dil, sızıcı z ve sadalı art· dil ' g. g seslerinden' başka.] bir de ' sadalı dudak ve öı:-dil b ve d sesleri'de kullanılır. Başta,. b sesi yerine, bazan dudak SIZICI tl sesi geçer. ç' sesi başta, ortada ve: sonda kl,smen c ile ' dekişir.

1. Türkmen şivesi

Henü~ tetkik edilmemiştir.

2. Azerbaycan şivesi

Bu şivede eü diftongu bulunur. Başta, art· ve ön-damak ünlüleri önünde, sadalı art-dil g sesi, umumi olarak kullanılır (Qrta durumda. dır); aynı ünlüler önünde çok defa k sesine de rastlanır (msı" garın'

< !form, gayş <~ayış. gd- < ~l-, KirlJ- <~ırl;.-, 'goca <ı;'oca . ihtiyap,. gol < ~ol, gice ve klce < keçe, köhne ve göhne, gizlen- ve kizlen-. ve

. -J:.arış, *,orun-, künder- cgöndermek" kölge cgölge,). Soncla; kalın ünlülerden sonra, . çok defa Jı. ve nadir olarak, g bulunur · (msı' og < a*,~ logul; < tavuJ:.).· Ortada, t, s, Ş ve ç sesleii önünde, ~ ve k yerine, da

. ima !J ve lı' bulunur (·msl. a'ı-tı < aJ:.tı , aalar-< a~tar-. a'ı-sa- < a*,'s~-~ çörelJ' çi < çörekçi, eJı.' sik < ek~ik eflikip). 1+ t, benzeşme yolu iIe~ -lt, d+i ' dd, ii + l=nn, n+l=nn ve r+I =-rr olur (msı' anna- < aiila-, tünne < tünle, agırrıJı. < agır-ltJı., kirli < kirli, errik < erlik ).

Bk. bir de ünlüler için - 18 ve, ünsüzler için - 167,259,3.15,393,419.

3. Kafkasya şiveler i

Ses bakımından henüz tetkik edilmemiştir.

4: . Anadolu ş i· veleri

Henüz iyic;e tetkik edilmemiştir (ünsüzler için lık. 168, 258).

a. Hüdavendigar' şivesi

. Kuvvetli nefesle telaffuz edilen art-dil kC ve Il sesleri i"le temayüz eder.

Türk şivelerinin tasııili

b. Karaman ş ivesi ,

5 . . Kı r i m Ş i v.e s i (Karaim telaffuzuna göre)

Sadaıı sızıcı tl sesi Yarı.Ünlu J! şekline girer (msı. · uar< J!a"r' < bo&. .. , ~uM<.tle r..,<ber-). Kelime başıpda, kalın ünlüler önünde - *-. ince ünlüler önünde ekseriya ~ g v.e nadir olarak k bulunur. ii sesi, şimU şiveler.inde oldu~u gibi, çok kalın telaffuz edilir. Başta ön-dil t ve '1"d seslerinin her ikisi de bulunabilir; fakat . d ses i daha çok kullanılır

(msı' da,yan-, daş, deg-, dol-, diş, dil, düşM; fakat taş-, tip ", dip.> .. türkü). g sesi ortada bazan yolu!". n + L . iil'dir . (msı' caiilı <-I· ·· .

Sk. bir de ünlüler için - 18 ve unsüzler için - · 166, 260, 3l..5. 393, 418.

6. Osma.nlı şives i

Sonda, *-~ . k, Ö' g ve g seslerinden başka, bir de yelile,şfT!,iş " ve g sesleri . bulunur i .. ince ünlülerden sonra daima g kullanılır (bazi ağızlarında bu· . s~s yeıljeşmiş d sesine inkılap eder). Başta d sesi, i se~ sine nisbetle, daha çok g.eçer, g sesi or tada, · ince ünlüler arasınd~ çok ."defa y oiur .( msı' deyil < tegil, degirmen < tegirmen).

Bk. bi r de ünlüler için - 18 ve ünsüzler ·için - 169.

Balkan yarım-adasındaki şiveleri n hususiyetleri henüz tetkik edilmemişti~.

9

V A M B E R Y , Hermann (Armın Bamberger)

(1532..,- 1913 i .Das "Türkentlolk in sehı'n en. elhnologi~chen und

ethnographischen Beziehungen, [eipzig; 1885.

v ii m b ·e r y Ra d lo ff 'un tasflifini dil bakımından doğru bu.ımakla beraber, heyet-i umllmiyesi bakımından tatmin ed ici bir tasnif sayma. maktadır, Bu tasnitlel'de tü.rklerin kavmi teşekküllerinin de . dikkate . alınmasının lüzümunu ileri süreı;ı. m.üellif, şivelerden +iyiide, cOğrafi ·

durumları ile tarihi inkişaUarını göz önünde tutarak, türk kavimlerini . şu beş g!lrup içinde toplamış,tır.

R. RahmeÜ Arat

ı. SiBIRYA rÜRKLERI

1. Yakut 2. Teleüt (Telenget-kişi) 3. Altay" (Altay-kişi~ Altay Kalmıkları,

Dvoedanlar) 4. Şor (Kandoma.> 5. Tuba (Tuba·kişi, Yış·kişi, Ure"nbay,

Çernevo) 6. Kumandı (Kumandı- kişi, Ak-Kalmıklar) 7. Kı zıl

8. çolım 9. Sagay

10. Beltir 11. Kaça 12. Koybal (Kaybal) 13. Karagas '14. Soyon (Soyot) 15~ Kaınas 16. Baraba (Tobol, idari bakımdan: Taralık,

Tobolluk, Tümenlik, Turalık). . 17. Tuva (Tuba, Urenhay, Altay, Soyon, Sayanlı):

II. ORTA .ASYA TÜRKLERI

ı. Kara-Kırgız 2. Kazak.Kırgız

3. Uygur ve şarki Türkistan · 4. Özbek (Kurama, Çilla-Kazak) 5. Kara-Kalpak 6. Türkmen (menşe. bakımından garp

türklerine dahildir)

III. VOLGA TÜRKLE.RI

1. Kazan (Kazan, Astırhan, Kun.dur) 2. Çuvaş

3. B;:ışkırt

4. Mişer

5. Tepter (Orenburg, Ufa, Vyatka, Perm) .


LV. PONTUS TüRKLERI

l. Kırım .

2. Nogay 3. Kundur (Karagaç) 4. Kumuk 5. Karaçay v.b.

v. GARP TüRKLERI

1. A.zerbaycan (Kafkasya, ' Iran ). 2. Osman lı (1. Yerleşik. 2. Göçebe:

Yürük, Türkmen)

10 ·

. KAT A N O V, Nikolay Fedoroviç ( 1862-1922)

Etnografiçeski'y obzor turelsko·lalorskilJ plemen. Vstupit~

elnaya lektsiya v kurs obozreniya ' tur.etsko-tatarskih plemen, proçitannaya v fmparatorskom Universitete 29 yanva'rya 1894 goda (Uçenl.fJo ZQ/Jisku İmp.r. Kazansk, Unive'rsteta, god LXI, kniga 3, May-fyün ), Kazan, 1894,

s. 186-206.

89

Aslen Altay' türklerinden olup, '1894 . yılından itibaren Kazan 'üniversitesinde profesörlük . yapmış olan müellif, türk kavimlerinin yayı- " dışı, dil, yazı ; din ve yaşayış tarzları ile . vücüda getirmiş oldukları dev~ ,Jetler hakkında toplu bir fik ir. verme~i istihdaf eden giriş dersinde ;türk . şiveler inin ·tasnifine de kısaca ' temas etmekte ve dil hususiyetleri 'üzeri nde durmayara'k, türk şivelerini şu dört gurup' içinde to'plamaktadı r.

ı. ŞtYAl GURUBU

Obi havzası türklerinin ş i veleri.

II. CENOP GURUBU

1. . Kırım 2: Balkan yarım-adası

9ö R. Rohm. ti Mo<

. 3. Anadolu 4. Filistin 5. Şimali Afrika 6. Iran ve Kafk~sya.

III. ORTA VEYA ' MERKEZ GURUBU

ı. Volga havzası

2. Garbi ve şarki Türki&tan 3 • . Türkmen 4. Kara-Kalpak 5. Özbek

LV. ŞARK GURUBU

.1. . Ktrgız 4Kazak

2 •• Kırgız 3. Tomsk ~e ' Y,enisey vilayetleri 4. Karagas (Irkutsk vilayeti)

. 5. Urerıgay (şimali Mo~ulistan) 6. Yakut

Kat a n ov dfiha sonra neşretmiş oldu~u ve türk şivelerinin mukayeseİi ara-ştırılmas ı için çok mühim olan di~er bir eserinde (Qpıt issledovaniga urganIJayskogo yazıka s ukazaniem glavnegşifı rod5t'CJen~

. nrQ alnoıenli ego k drugim yazıkam lürkskogo kornga, Kazan, i903)O' istifade ettiA'i şiveleri göstermek için, bunların isimlerini . kaydetmek-o tedir. Tasnif ile ' ilgili olmamasına ' rağnı en , tasniflerde adları geçen> bu şivelerin burada zikri faydalı görülmüştür.

A. TARiHi ŞiVELER

ı. Orhun 2. Uygur 3. Kuman 4. çağatay

5: Selcuk

B . . CANLI ŞiVELER

. ı. Altay 2. Azeri

3. Baraba 4. Başkırt

Türk şivelerinin tasnm ., 5. Beltir (Yenisey) 25. Mariopol·Grek 6. Çernevo 26. Mişer

7. Gagauz 27. Nogay . 8. Hami 28. 5a:gay (Yenisey) 9. Hüdavendigar. 29. Sart

10. lşim (Tobol) 30. Şor

ll. .Kaça (Yenisey) 31. Tar 12. Kamasin (Venisey) 32. Tarançı

13. Karagas 33. Teleüt 14. Karaman 34. T~pter

15. Kaşgar 35. Tpbol 16. Kazak . 36. Tölös 17. Kazan 37. Tura 18. Kırgız 38. Turfan 19. Kırım . 39. Tümen 20. Kırım ·(Karaim) 40: Türk (Osmanlı) 21. Kızıl: <. y. c;nisey ) 41. Türkmen 22. Koybal (Yenisey) 42. Ufa 23. Kumul<. 4t · Yakut · 24. Küerik (Tomsk) 44. Yaı'kend

11

ARlsTOV, N. A.

Zametki ob etn·içeskom·. sostave ·türkski6 plemen (Jioaya slarina, i J • 1896, s. 45~-456).

Ra d i o f f 'un tasni(ine karşı V ~ ın b e r y 'nin yapmış olduğu ·

itirazı, esas itibarı ileı· haksız bulan Ari s t o v dil hususiyetlerini ı~k ve kavim meseleleri .ile karıştırmağı · doğru bulmamakta ve Sibirya türklerinden ba·şka, diker bütün türklerin ~ygurlardan neş'çt ettiklerini, ne ~arihi ve ne de kavmi deliller ile isbat etmek mümkün olmadıo ğını kaydetmekte~ir. Mamafih Ari s t o v Ra d ı o f f 'un dil hususiyetleri. ne göre sırala.mış olduğu şive guruplarını kavmi bakımdan da dOğru bulmakta ve bu guruplarda şu kavmi hususiyetleri görmektedir.

i. ŞARK GURUBU

Bu guruba dahil bulunan Altay ve Soyon kavimleri türk"lerin eski ·yurdunda oturmakta ve· ırk ·bakımından da bunları temsil etmektedir·

9' R. Rahmeti Ara t

ler. Bunlar, ancak bir dereceye kadar, Samoyed ve Yen!sey k;avimleri ile karışmışla,rdır.

ıı . GARP GURUBU

Bu guruba dahil türk kavimleri, Alfay'dan çıkınca, önce Samoyed ve Dinlin kavimleri ilı; karışmışlar, daha sonra, şimal·j garbideki mem~ leketlere vasıl olunca, başlıca Fin-Ugur kavimleri ile ' temasta bulun~

muşl ard'f. Garba do~rıı ileriledikç'e, ırk i karışıklıkları artar. En çok karışıklık Volga havzasında , 'Nogaylarda ve sonra Başkırtlarda görü' IÜr. Kazaklar nisbeten az ve Kırgızlar ise, daha az dış te'sir altında kalmışlardır.

ııL ORTA ASYA GURUBU

Buraya dahil kavimlerde şarkı-iran tabakasının bulunması bir husasiyet teşkil eder. Bir az da Tibet te'siri mevcuttur. Yaba'ncı ların te'-

o sirine maruz kalmadan önce de, bu kavimler kendi aralarında karışmış bulunuyorlardı .

LV. CE.NOP GURUBU

Bu guruba giren türk kavimleri başlıca Kanlı ile bir mıkdar Kıp"· çak unsurları ndan terekküp etmekte ve ırk bakımın~an, Iran. Balkan ve Anadolu 'daki yerli kavimlerin kuvvetli te'siri altında bulunmaktad ı rlar.

12

CAHUN, Leon

Intr:oduction d ·l'histoire de I'Asie, 1896, s . 34-35 .

. Daba çok türk tarihi sahasında çalışmış olan bu ·müellif, bu eserinde .. dolayısı ile, türk şiveleri arasındaki mÜİlasebetlere de temas el-mekte ve bu·nları üç gurupta toplamaktadır. . . .

i . GARP GURUBU

1. Osmanlı -.

2 . . Azer.i (Iran . ve Kafkasya)

Tfirk şivelerinin tasnifi 93

.. ii. ·Ş~RK GURUım

Uygurİ·arçlan neş'et elt~ğini söylediği bu guruba şu şiveler dahil buturimaktadır.

ı. çağatay

2. Özbek 3 • . Rusya· türkleri 4 . . Sibirya türkleri 5. ' Kaşgar

6. Türkmen 7. Kırgız

S. Altay 9. Tarançı

lA. Karaim (Kırım ~e Litvany~)

iii. ŞiMAl GÜRUSU

ı. Yakut 2. Yakutçanın değişjk şekillerinden

ibaret olan diğer şiveler

13

K O R ş, Fedor Evgeneviç (IS43 ~ 1915)

Klassifikatsiya turetski!; plemen po ya~,kam i Etnografiçeskoe ·obozrenie, kn. 84-85, Moskva; 1910) .

. Türk şive lerinin . tasnif{ tecrübeleri arasında ehemmiyetli bir yer ·işgaı eden bu tasnifin esasları ile·.elde edil en neticeleri müellifin kendi yazısından takip etmek, şüphesiz, çok faydal! olurdu, Fakat makaleyi ihtiva eden meç,mua, bütün araştırmalara ra~men, bulunarnamış· ve burada bu tasnif l1akkmda ancak dolayısı ile ve ri lmiş 'olan malumatla iktifa etmek zarureti has!! olmuştur. . .

·R:a d ·) o f f ile K o r Ş 'un tasnifleriı:ıden istifade suretiyle yeni .bir tasnif tecrübesi v~cı1da getirmiş olan S a m o y i o v i ç (bk, · 17), kendı görüşünü izah ederken, 'bu iki tasnife s ı k· sık temas et"mekte ·ve . böylece K o r Ş 'un tasniii hakkında da· bir bil·gi edinmek fırsatını vermek- · tedir, Burad~ K o r ş· ·un tasn·Hi hakkında söylenenler S a m o y i o v i ç 'in

•• R. R3hmeti Arat

kayıtlarından çıkarılmı~tır. K o r ş, daha sonra kendi tasnifinde yapıniş _oldu~!J bazı tashihler hakkında, Moskova . arkealoji cemiyetinin şark komisyonunda bir tebliR' yapmış ise de. bu tebliğ I). e:_şredilm~miştir ( bk. Samoyloviç, ayn esr. , s. 7, not 2 ). . . .

. K o rş kendi tasnifini, biri s e s (g .sesinin ayrı şive .guruplarındaki durumu) ve diğeri ş .e k i i (hıil·j hazır s igası~ın teşkili) olmak üzere, başlıca iki hususiyet üzerine esaslandırmak ta ve türk şivelerini, sonun.cusu iki bölümd~n ibaret olmak ü~ere; dört gurup içinde toplamaktadır.

I. ŞIMAL' GURUBU

Bu gurubun husfısiyeti ı. g sesinin hece sonunda . '0 ' şeklinde inkişSh (msı' tav < tag (dağ:.) ve 2. hci.l-i haz ır siga'Sln,ın ' fiillerin -o zarfiiil şekli ( bu şekil bazan bir yardımc·ı mı ile birleşebilir) ile ifade edilmesidir"( msı. 'kele-turur-men <geliyorum» ).

" Samoyıo~iç, Korş:'un bu guruba "idhal etti~i şiveleri ayrıca :zikretmeyerek , bunun " Ra d i o f f 'un garp " gur ... buna tekabül ettikini kaydetmektedir (R a d ı of f'ta bu g"uruba dahil ' şiveler şunlardır: 1.

" Kırgız şiveleri "- a. Kara-Kırgız, b. Kazak-Kır:gız, c.-Kara-Kalpak - 2. :' Jrrtiş şiveleri +- a. Tura, 9'" ' Kürd~k, Tobol ve Tümen -~. Başkırt şi-

vesi -.4. Volga haviası " şive:leri).

II. ŞARK GURUBU

Bu gurubun husüsiyeti, 1. g sesinin her duru\nda muhafaz.ası " (m sı' t.ıg . dat~ ) ve 2. hal-i hazır s'igasının -r is im-fiH şekli ile ifade edi!.mesi.dir (msı' hlür-men (geliyorum~).

. Bil gu ruba şu "şivele~ dahildir: e s",k i i e r d e n - " ı . "Orhun (Yenisey) .abideleri: 2. Uygur, 3: çağatay ve 4. Korn,,"n " metinlerinin dili ve y e n i i er d e n - 1. Karaga~ ve 2. (bazı kayıtlar ile) Koybal; Sagay -ve Salar şiveled.

Bu g"urubun hus'üı i y e ti ı. g s~sinio, ünsüzlerden sonra , düşmes i (msı' /f-nlall < ~l/g ın ,k alan ~) ve; 2. hal·j haz ır sigasını~, şark guru." hunda olduğu gibi, _r isim-fiil şekli " ile ifade edilmesidir.

S"a ın" o Y ı o v\j-ç K o i' Ş 'u,ı bu gurubunun ,)R 7(d r.o~ fl'~tas niiindeki . ,cenüp gurubtina tamamiyle tekabü l ettiğ"ini k,aydediyor (R a d ı o"f f 'ia" 'bu guruba "şu" şiveler dah ildi r: 1. Türkmen, 2. A.zerbaycan_ 3. Kafkasya; "4 Anadolu, 5. Kırım ( Karaim} v"e 6. Ostrfanlı ); -

Türk· eivelefinin .tasnifi ." LV. KARIŞIK GURUP

Şark il e şimal · gurupları arasında bir mevki alan bu gurup iki böJume ayrılmakta olup, S a ni o·y i o v i ç '.a göre, bunlardan a-bölümu.Ra dı off 'un Orta-Asya gurubuna tekabül etmektedir (R a d i o f f 'ta bu .guruba şu şiveler dahildir: 1. Tar~nçıı 2. Hami, 3. Aksli~ 4. Kiişgar ,ve S • ..ça~atay 'şiveleri l ı bo böıümü·ne ise. - Yakut, Çuvaş lehceleri . dahil bu-Junmaktadır. · . .

.. S a.m o y ~. o v ~ Çı Altay, . Teleüt, -çe.rnevo v.b. şivelerinden bahs.ederken, bunlar üzerinde ayric·a durmayarak, bunları.n K o r Ş 'ta · kısmen ,.ş i ın ii i ve kısmen · kar i Ş i tc" gurbun a-bölümüne idhal ediİmiş oldu-

·~unu kaydetmekle iktifa· etmiştir. .

•

. 14

RAMSTEDT, G. J. . . -Ti~to·sanaklrja; ıx, · 2039-2040; 1917; Iso Tielosanakirja •

XIV,. 295-296 ve ayn esr., iX, 19.38 •

. Ram S t e d t 'in türk şivelerinin "tasnifi için kabül ettiği es~slar ile ""Varmış oldu~u neticeleri mllellifin as;1 yazısından tetkik etmek imki-nı bulunamamıştır . Aşağıdaki" tasnif cedveli, bunun lin ansiklop·edisin..deki kısa bir ·huıasasından alınmış ·olduğundan, g~ rek · husıisiyetlerin .belirtilmesi ve gerek ş iveleriri sı ralanması hususunda tam bir fikir edinmek için , kafi gelmemektedir. R ii. s ii. n e n (bk. 20) 'in kendi ·tasnifinde

::R a m s t e.d t ' i esas alarak, onu daha sonraki tasnif tecrübeleri ile geniş.Jetmiş olduğunu ifade ettiğin e· ve · bunlar arasindaki f.arklara ay_O ..r ı c~ işaret edilmediğ!ne · bakılırsa, bu iki tasnifi~; esas hatla~ı ile., .birbirine benzediği düşünülebilir. Onun için bu hususta RiisaneR .tasnifi '.1 in göz önünde bulun.d~rulması faydalı ola.caltır.

Müellif önce türkçen in dahil bulundu~u Ural-Altay dil ailesi hak-. kında , kısaca rM lumat ·verdi.kfen .. sorı~a, türk şiv~leriiıi . şu guruplar . -jçinde toplamakta·dır : ·

(Aı. ··ÇUVAŞ DILI

{lu < l f!g.,

.. il (B ı . YAKUr [?ILI

(ltrı<t"i<lcg )

,96 R. Rahmeti Arat

III (C). ŞİMAL GURUBU

ı. d-bölümü (tag)

ı. Urenbay, Sayet 2. Karagas

2. z-bö!ümü 3, Koybal, Şor ,4. Çalım

3. g-bö!ümü ("lo veya iii < taif) S. Baraba ' 6. Altay (Altay Kalmıkları,

Teıeüt, Lebecl, Kumandı)

LV (D ). ŞARK' GURI,1BU

(y<d,lail)

1. Sart (Buhadi, Hive) 2. Şarkı Türkistan ' (Yarkend, Kaşgar,

Turf,an, Hami, Tarançı, çağatay)

V (F). CENÜP GURUBIJ

(dag ve da<tof)

1. Türkmen (Türkmenistan, Stavropol) 2. Türk. veya Osmanlı.

15

NEMETH, Julius

Türkische Grammalik (Sammlung GÖschen) .. Berlin-Leipzig, 19ı7.

Macar -alimi eserinin ' mukaddimesinde, türkçenin diğer diller ara. sındaki yerini izah ederken, büt.ün türk şivelerinin tek bir aiıe~

teşkil ettiğini ve bugünkü türk şivelerini başlıca şu iki guruba ayır~ . . mak ' mümkün' oIdu~unu söylemektedir.

ı. B - GURUBU

. Kelim-e ba~ında, · ·di~er şivelerdeki y sesi yerine, s sesini kullanan. şiveler .

Türk ~i\·eıeı·jniu t:ı.snifi

1. Yakut 2. Çuvaş (bu şivede bir de

türk. ş> i olmaktadır)

ll. Y - GURUBU

Kelime başında 9 sesini muhafaza eden şive l er. Bu guruba bütün canlı türk ş iveleri ile eskilerden Kök·Türk, Uygur ve Kuman şivel er i

dahildir.

16 bk, 18

17

SAMOYLOvIç, A.

Nekoforre dopolneniya k klassijikatsij turetski~ yazı kov

(Petrogradı 1922); alm. bulasas ı içi n bk. R. Ra c lı mat i, Zıır Klassifikation der Türk·Spraelıen ( Ungarisehe

}afırbiicfıer, iX, 321-324).

Ra d i of f 'un tasnifiııi esas ve , K o r Ş 'unkini ya rdımcı olarak alan Samoyloviç, bazı ilavele r de y<:ı.pmak suretiyle, bu iki tasnifi birleştirmek te ve z ...... r. d > y, tek heceli sözler ile birden fazla heceli sözleri n sonu nd a -g, eklerin başındak i . g- ve 01- -..... boL- husüsiyetIeri·ne göre, t ürk şiveler ini altı gurup içinde toplamaktadır .

i n-GU~UBU (BULGAR )

Du guru bun hususiyetleri şunlaı dıl': 1. r < z (t;lı;r < t alf/l z );"'2,.

r< z. <d ·(u,a<~dalç.). 3. pııf- > bol·, 4. -t! ,-<-g (t;v--/ıı <tag: 1 5. -< -g, 6. - <g- ( y!ı1n;<~~ /g:ın) .

Bu guruba - şu şivele r dahildir.

a. Eskilerden: Bulgar

ı. VOliII Bulguları 2. Tun. BQlgarları

b. Bugünkülerden: Çuvaş

Türkiyat M .emuası - -;o

.. R. Rahmeti Arat

II. D- GURUBU (UYGUR, ŞIMAL. I Ş ARKı )

Bu gurubun hususiyetl eri şunlardır: ı. z (to~uz) 2. d (ada~ ). 3. böl -, 4. -İl (laif), 5. -İl ('aİlI'İI), 6. İI- (~aIİlan).

d sesinin değişik şekillerine (dı t, z) göre, bu gurup üç bölüme a.yrılır ve bunlara dahil şiveler şunlardır.

A. d.böıümü

a. Eskilerden

ı. Orhun 2. Uygur

b. Bugünkülerden

1. Soyon (Soyot veya Urenbay) 2. Karagas 3. Saliir

B. i-bö lümü

Yakut

C, z -bölümü

ı. Sang Uygur 2. Kamasi n 3. Koybal 4. Sagay 5. Kaça 6. Beit jr 7. Şor

8. Kızıl 9. Küerik

nı . TAV-GURUBU (KıPÇAK, ŞIMAL.I GARBi)

Bu gurubun hususiyetleri ş unl a rd ır . ]. z (to*'uz ), 2. y < d ( aya~

<ada~). 3. bol-, 4. 'v <-g (tau<tag), 5. - < -j (tavlı <taglıg), 6, ii- ( ~alilan).

Bu g uruba ş u şiveJer dahildir.

a. Eskilerden Kıpçak


b. Bugünkülerden

1. Altay 2. Teleüt 3. Kumandı 4. Kırgız 5. Kumık 6. Karaçay 7. Balkar 8. Tobol 9. Baraba

10. Iç Rusya şiveleri 11. Mişer 12. Başkırt

13. Kırım (cenı1p sahili haric) 14. Karaim (osmanlılaşmış olanlar haric) IS. Nogay 16. Kazak

.9

Bu gurupa dahil şiveler, birbirlerine olan yakınlıklarına göre, şu bölümlerde toplanabilir.

1. Mo~ul devrinden önceki şiveler

a. 1. Altay 2. Teleüt 3. Kırgız

b. 1. Kumık 2. Karaçay 3. Balkar 4. Karaim ş. Tatar

2. Mo.~ıil devrinden sonraki şiveler

1. Kazak 2. Nogay

LV. TAGLl{(- GURUBU (ÇAd.ATA Y CENÜB·I ŞARKİ)

Bu gurubun hususiyetleri şunl ard ı r : 1. z (lolr-uz) 2. y < d (ayalf. < .adoq, 3. bol-, 4. -g (log). 5. -~ <. g (I"gh~ < (aghg), 6. g- (~aıgan).

100 R. Rahmeti Arat

Bu guruba şu şiveler dahildir.

a. Eskilerden Çakatay

b. Bugünkülerden

ı. Şark i Türkistan şiveleri (Sarı Uygur ve Salar şiveleri haric)

'1.. Garbi Türkista n şiveleri (Hive Sart akz ı hiiric)

3. Özbek (Fergana, Taşkentı Semerkand ve Buhara)

V. TAGLI-GURUBU (KIPÇAK·TÜRKMEN, ORTA ı.

Bu grubun hususiyetleri ş u nlardır : 1. z (to~:ız), 2. 9 < d (oya~ < adaq, 3. bol-, 4. -g (lag), 5.-<-g (/ogh<togbg ), 6. g . (~'dgan)_

Bu guruba şu şiveler GAhildir.

a. T omsk vilayeti

1. çolım 2. Abin 3. çerr.evo

b. Ceo'lb-j garbi gı.:rubu hususiyetleri ile karışı k olanlar

4. Özbek (H;ve) J. Sar t (Hive)

LV. ve V. guruplar birleştirilerek, birbirinden farklı 'şiveler ayn bölümler halinde de sıralanabLlir.

vı. OL-GURUBU (TÜRKMEN, CENOB·I CARB1)

Bu gurubu il hususiyetıeri şunlardır: ı. z (do~uz ) 2. y<d (ayelç. < adoif), 3. 01-, 4. -g (dag <: lag), 5. - < -ğ (dagıt < toglıg), 6~

- < -g (If -dar..<lfııgın).

Bu guruba şu şiveler dahildir.

1. Hive cümhGriyeli ahalisi

2. BuLara. ~

3. Efgan istan Türkistan 'ı

Li . .

i {~hBr

2. ura·Gr.

3. -t;fJ (tul . Gr. ı •• -

5. ı-Gr. -~alan (~Inı:ı)1 6.

, -

i ı -r·Gr.

BUliar

T ihk şivcı1el'inin t;ısnifi

4. Türkmenistan cUmhuriyeti 5. ıran '( Azerbaycan, Esterabad,

Horasan v.b.) 6. Azerbaycan cümhuriyet i 7. Ermenistan :>

. 8. Gürcistan :>

9. Anadolu 10. Suriye ( şima! kısmı)

'11. Istanbul ve ci~arı 12. Balkan yarım- adası

13. Besarabya 14. Kırım (cenup sahili) 15,. Türkmen (Stavropol = şimali

Kafkasya, Astır han)

SAMOYLOviç 'iN TASNIF CEDVELI

to~uı: {da/f.u::;)-Gr. , ada~.Gr. i aga/f.·Gr.

bol- {pal· pul. , buı_ı_Gr.

lO,

i ol-Gr.

rag -Gr. i tav· Gr . i tag (dag)-Gr.·

k-Gr. ı-Gr. if- {tl·Gr. i ı-Gr . i ~a/tan·Gr. ı If-alan Gr.

II i III ı LV i v i Vi , d·Gr. tatı·Gr. tajlı/f.-G r tag/ ı - Gr. ol· Gr. -Unıır Kıpçak Çakahy

Kıpçak .

T ürkmen Türkmen

-- --Şimil- i şarki Şim"1 j i~ rbi Ceııub·jşarH Orta Ceııub.igarbi

102 R. Rahmeti Arat

18

BOGOROOİTSKİY, Vasiliy Alekseviç.

(1857-7)

Vvedenİe 'l.i tatarskoe yazrkoznanie v svyazi s drugimi lürkskimi yaz~kami. Kazan, 1934.

Müellif daha 1921 'de, İzvestiya Vsefafarskogo Tsinlr. Ispoln. Komiteta Sovetov gazetesinde (sayı 237 ve 239), türk dilleri için, aşa4 ğıdaki tasnife yakın bir tasnif teklifinde bulunduğunu yazmakta (bk. s. 5, not 1) ve bu makalesi hakkında Selişçev'un Veslnik Prosveşçeniya TSSR (1921, sayı 6-7, s. 218) mecmuasındaki bibliyografya notuna işaret etmektedir . Burada zikredilen ,gazete ve mecmua kollek- ' siyonları İstanbul'da bulunmadığı için, bu tasnifin esasları ile şive gurupları hakkında ffialümat edinmek mümkün olmamıştır. Fakat aynı müellifin ertesİ sene intişar etmiş olan Vvedenie v fürko'falarskoe yazıkoznanie (I. kısım, Kazan, 1922) adlı eserinde, -Ural· Altay dil aile~ sinden bahsedilirlcen, türk şivelerinin esas gunipları zikredilmiştir ki,. bu yukarıdaki makalenin bir hulasası olmalıdır (bk. s. 38, not 1). Burada şarktan garba doğru şu -şive gurupları yer almaktadır.

1. Yakut.dili 2. Orta Sibirya şiveleri (Karagas, Urenbay, Abakan ve Altay)-3. Garbi Sibiry_a şiveleri (Baraba, Tobol v.b.) 4. Volga~Ural şiveleri (Tatar, Başkırt v.b.)-e s k i 1 e r d e n: Kıpçak 5. Orfa Asya şiveleri (Çin tatarları ve Sart, Kara·Kırgız, _ Kazak~

Kırgız v.b.) - eskilerden: çağatay 6. Cenilp şiveleri (Türkiye, Azerbaycan v.b.)-eskilerden :

Selçuk 7. Çuvaş dili (menşei henliz, sari h olarak, tesbit edilmiş değildir).

Bogoroditskiy, bu son eserinde (1934, yk. bk.) türk kavim ve şiveler-i üzerinde daha etraflıca durmakta ve muhtelif kavimleri n bulundukları yerleri tesbitle, bunların menşe meselelerine, yaşayış

tarzlarına ve şive husı1siyetlerine de temas etmektedir. Müellif türk şivelerini,· çuvaşça haric, yedi gurup içinde toplamaktadır.

i. ŞiMAL·' ŞARKİ GURUBU

Coğrafi bakımdan birleştirilmiş olan bu gurup içinde Yakut ça diğer ikisinden oldukça -farklı bir durum arzetmektedir. Son iki şive ayrıca _ şark gurubuJ olarak da gösterilebilir.

Türk şive1erinin tasnifi , .. Yakut dili diğer türk şivele rinden bir t~kım hususiyetlerle aynı ..

maktadır; msı' kelime başındaki s- sesi kaybolmuş (u<su <SU., en~

sen 4Sen!) ve geniş diftonglar inkişaf etmiştir (ıq -I;] burada a ile ' e arasında bulunur-, ie, UO, üö) v.b.

Karagas ve Tuva. şivelerinde ana-türkçede kelime başındaki y- sesi ç (çer <yer) ve asli ç ise, ş sesine inkılap etmiştir (şap- <çap- (vurmak _lo Aynı hususiyet Abakan gurubuna dahil şivelerde de görülür.

ı. Yakut 2. Karagas 3. Tuva (Urenbay, Soyon

veya Soyot)

11. HAKAS (ABAKAN) GURUBU

Bu guruba dahil şivelerin ilk ikisi ç sesini Sı diker üçü de ş olarak inkişaf eHirmiştir (msı' Sag. ve BeIt. iS- < iç-, Koyb., Kaç. ve Kız. iş - < iç- (içmek:. ).

1. Sagay 2 . . Beltir 3. Koybal 4. Kaç 5. Kızıl

111. ALTAY GURUBU

Bu guruba giren şiveler arasında büyük bir benzerlik mevcut eluJl, bazı ses ve şekil bakımından Kırgız diline yakındır . .

a. Cenüp bö lümü

ı. Asıl Altay (Altay kişi, Altay Kalmıkları )

2. Teleüt (Telenget, Telenel)

b. Şima.ı bölümü

3. Kumandı ~ 4. Tuba (Çerneve tatarları) 5. Şor (bir kısmı - Kondam)

ı .. R. Rahmeti Arnt

LV, GARSl SIBIRYA GURUBU

I şi m ş ivesi haric, bu guruba dahil ş ivelerin başlıca husüsiyetlerinden birini ana-türkçedeki ç sesinin ts olarak inkişaf etmi ş olm'ası teş

kil eder.

ı. çulım ( Küerik ) 2. Baraba 3. Tobo,! 4. ' Işi m 5. Tümen 6. Tura

V. VOLGA-URAL GURUBU

Bu guruba dahi! şiveler dil bakımından bü y ük bir benzerlik gös'(erirler ve ünlüleri n inkişa.tı (o > u, ö> ü) husüsunda da aynı durumda 'biılunmaktad ıri ar .

Başkırt şi vesinde eski ç sesi ye rine s sesi geçmi şt ir ve -bu bakım- '

dan garbi Sibirya ş i ve,l e rin e benzer.

ı. Tatar (Kaza n, Ufa, Astırhan, Kasım; Mişer - Tatar istan, Penza, Saratav, Simbir, Niigorod.).

2. Başkı rt (Yurınat, Bun.~an, Kvakan ; sonun cusu . yazı diline esas olan a~ızd ır ).

Vi. ORTA ASYA GRUBU

Bazı tali farklar mevcut olmakla ber2.be r, bu guruba "dahil ilk dört şive, esasında bir birlik arzeder ve bunla r bazan ~ Kaşgar şivesi:o

ismi altında birleştirilir . Kazak şivesinde, s < Ş inkişafı dolay ıs ı ile. eski ş ve s sesleri bir

leşmiştir (~us < ~uş -kuş - ); diğer taraftan esk i ç sesi ş' ( aş' <aç· caç- ) ve kelime . başındaki y sesi de cı olmuştur.

Kara-Kalpak şivesi iyice tetkik edil memiştir. fakat özbekçeye YiI;kındır .

1. . a. Şarki Türkistan ( Kiişgar, . Ya rken d, Turfan , Hami) .

b. Tarançı


c. San- Uygur d. Salar

2. Kazak-Kırgız (Kazak) 3. Kara-Kırgız ( Kırgız)

4. O,bek (O,bek ve Sart) 5. Kara-Kalpak

Yıl . CENOB-,I GARBY ( TüRK) GURUBU

1. Türkmen (Türkmenistan, Efganistan Türkistanı, Esterabad, Iran)

2. Azerbaycan (Azerbaycan, Iran). 3. Şimali Kafkasya (Karaçay, Balkar,

Kumuk) 4. Kırım

S. Türkiye

'O,

B o g o r o cl i t s k i y ilk tasnifinde (1922 yk . bk.) çuyaşçayı, türk :şive · guruplarının yedincisi olarak zikretmişken, bu defa bu lehceyi türk dil ailesi içinden çıkararak, Moğu! ve Mancu-Tunguz sırasında,

Altay dilleri gurubuna idhill etmiştir,

19

LIGETI. Lajos

[bk. Barezi Geza, Magyar st6fejtö sıô!Cır, Budapest, 1941].

L ilg e t i 'ıdn kendi tasnifinİ hangi esaslara göre yaptığı ve hangi busCisiyetleri göz önünde bulundur!=ıuğu hakkında malCimatımız yoktur. Aşağıdaki cedvel, macar arkadaşlarımız Eckmann 'ın yardımı ile, Bar c z i 'nin yukarıda zikredilen eserinden alınmıştır.

Lig e t i türk şivelerini altı gurup içinde toplamaktadır.

ı. uz (. OGUZ) DILLERI

ı. Azerbaycan 2. Kırım A 3. Türk (Osmanlı) 4. Türkmen

Buraya bir de Selçuk, K a ş g ari 'de guz işareti ile gösterilen

106 R. Rahmeti Arat

malzeme, H o u t s ni a ve di~er Kıpçak lügatierindeki Türkmen malzemesi dahildir.

ll. KıPÇAK DILLERI

1. Balkar 8. Kırım B. 2. Başkırt 9. Kumuk 3. Karaçay 10. Kurdak 4. Karaim 11. Mişer 5. Kara·Kırgız 12. Nogay 6. Kazan 13. Özbek A. 7. Kazak·Kırgız 14. Tobol

15. Tura v.b.

Buraya birde Peçenek, Kuman ve Hout s ma, ıbn Mühenna, Ebü Hayyan lugatl eri malzemesi dahildir.

iii. SIBIRYA DiLLERI

ı. Abakan 10. Kumandı

2. Altay LL. Küerik 3. Baraba 12. Lebed 4. Kaça 13. Şor '-5. Kandak 14. Sagay 6. Karagas 15. Soyot 7. Kızıl 16. Teleüt 8. Koodom 17. Tuba 9. Koybal 18. Urenl]ay

ıv . TüRKI DILLERI

1. ça~atay 2. .Yo~ur 3. Çin türk şiveleri 4. Özbek B (Hive tatarları şivesi) 5. Salar 6. Tarançı

7. Asıl Türki

v. ÇUVAŞ

Vı. YAKUT

Türlt şivelerinin tasnifi 107

Türkçenin e ski edebi dilleri: ı. Türk, 2. Uygur ve .3. Türkistan dil yadigarları (buraya K a ş g ari lugatindeki malzemenin de bir kısmı dahildir).

20

RAsANEN, Ma rtii Malulalien zur Lautgeschichte der Türkischen Sprachen (Studia Orienialia, edidi t Sosietas Orientalis Fennica,

XV). He.lsinki, 1949, s. 2ô-31.

R ii S ii n e n, esas olarak, Ra ın s t e d t 'in tasnifini almış ve bunu Radloff ve Samoylov i ç'in tasnif/eri ile tamamlama~a çalışmıştır. Tasnifin temelini burada da seslerin inkişafı teşkil etmektedir (r ...... z : çuv. tôh"ar __ türk . tolf,uz; .g: tag>taY, tii, lo, tü; ·ıg> - ı, -l~; ~algan

> '~alan; ortada ve sonda d (4» t, z, y , r; baştaki b-'nin durumu: bol- ve 01-). Müellife göre, uzun ve kı sa ün lüler ile sadasız kapanma, ışıldama ve kapanma·sürtünme yolu ile meydana gelen ünsüzlerin sonda, iki ' ünlü arasında ortada, bilhassa ı. ve 2. hecelerin hududundaki durumları da tasnifte dikkate alınmalıd ır.

Müell if, aynı zamanda, türk. kavimlerinin ktimat bünyesi ve tarih lerinin seyrinden do~an şartlar içinde, tür.k dil ve ş iveleri zaman-zaman kaynaşarak, aralarınd ak i farklar ortadan kalkm ış oldu~undan, eski devirlerde görülen şive farklarının tarih boyunca takibinin ve seslerin tarihi inkişafınd an, tasnif için , istifadenin güçleşmiş oldu~unu da belirtmektedir.

Türk şive leri burada allı (S a m o y i o v i ç ' teki bir gurubun ilavesi ile, yedi) gurup içinde toplanmaktadır.

i (A)". ÇUVAŞ DILI

Çuvaş dilinin, bilhassa etnografik sebeplerden dolayı , türkleşmiş bir Fin·Uygur kavmini~ karışık dili oldu~unu ileri sürenler olmuştur.

Fakat çuvaşça karışık bir dil olmayı p (msı . çe remişçenin te'siri pek azdır), di~er türk şive leri nde kaybolan bir çok eski husüsiyetleri muhafaza eden, tam manası ile, bir türk şivesid ir. çuvaşçay ı altaycanın

. ayrı bir gurubu olarak kabul etmek ( P o P pe) veya yakutça ile birlikte bir s- gurubu içinde birleştirmek için, bir sebep yoktur.

Çuvaşçanın başlıca husüsiyetleri : rı> r.. d> r j ' tag > tu ....... if/v v.b.; sonda (ve başta) - sadasız ünsüzler ve ortada - sadalı patlayıcılar .

108 R. Rabmeti Arat

Bu guruba Tuna ve Volga Bulgarlarının dilleri de dahildir.

ii (B). YAKUT DtLl

Dj~er şivelerden farklı olmasına rağmen" yakutçayı müstakil bir gurup olarak almayıp, bunu .şimal-j şark gurubuna id hal eden S 84

ın o y i O v'i ç Le karşı hayretini gizlerneyen müellif, yakutçanın, aslında

z-şivesi olmakla beraber, yabancı di llerin (Sameyed ve Tunguz) bazı hususiyetlerini benimsemiş _ve uzun zaman diğer türk şivelerin

den ayrı kalarak, kapalı bir ' ınkişaf takip etmiş olan bir şive olarak kabul edilebileceğin i ileri sürmektedir. fakat yakutça her halde ayn bir gurup telakki edilmelid ir.

Yakutçanın başlıca hususiyetleri : z > s, i; d> i; tag> iıa .. orman) v.b. ; değişikli k yalnız kapanış yolu ile meydana gelen art-damak ve dudak ünsüzleri saha3ındadır (bk. IV).

III (C). ŞIMAL-I ŞARKİ GUROBU

(Ramıtedt: «Şimi! . )

Bu guruba, umurniyetle, · Altay civarında konuşulan diller dahil olup, d sesinin durumuna "göre, şu bölümlere ayrılır"

1. d·böıümü

1. Eski türkçe dil malzemes i 2. Soyot (Urennay) : şimcil-"j garbi Mo~ulistan,

bugünkü Tannu-Tuva cümhüriyeti ) 3. Karagas (Sayan daklarınm şimal yamacı ":

tag muhafaza edilir)

2. z - bölümü

Abakan ve yüz istepler inde konuşulan şiveler; bugün- . Hakas -,

ı . Kaça 2. Sagay 3. Koybal 4. Kızıl

5. Şor 6: Küerik 7. çolım "8. Beltir


9. Kamas 10. San'Uyg-ur (Çin)

3. y_ bölümü

Şimali Altay şiveleri

ı. Baraba (B<ıraba bazkın) 2. Kumar.da (log)

3. Lobed ("il) 4. Tuba (YıŞ kişi) ("la!!)

Asıl Alt<ıy şiveleri (AlLay IÇalmıklan; bug-ün - Oyrat)

5. Altay (til) 6. Teleüt (lfi) 7. Tölös (ıü)

Bu şivelerin iyice .araştırılmemış olm a sı ve birbirlerinin te'siri aııında bu l unmaları tasnifi güçleştirmekledir.

Bu şive gurubunda son da (ve başla) - sadasız, ortada - sadah ünsüzler bulunur; Karag-as, bu bakımdan, VI. guruba daha yakındır.

ıv (D). ŞlMAL·! GARBI GURUBU

(Ram~tedt: c Ga~p")

Bu gurupla değişikJik yalnız kapanma yolu ile meydana gelen arl·damak ve dudak ür.süzleri sabasındadır (bk. 11.).

Buraya dahil şiveler şunlardır:

ı . Kırg-ız (Kara·Kırgız; tö<lag) Kazak (KazakKırgız; [rıu<[ag) . 2.

3. Kara- Kalpak (Kazak Ö.~zı; iaa < leg.) 4. Nog;ıy (ŞimaH Kafkasya ve Kırım)

5. . 6.

Kumık ( ' Karaçay J (Kafkasya)

7. Balkar . 8. Karaim (şark Kar.-Kırım, garp Kar.

- Lehi3tan ve Litranya) 9. Volga türkleri (Talar, Mi~er)

10. Başkirt

110 R. Rahmeti Arat

11. Koman (Peçenek, Polovets) '12. Kıpçak (Houtsma, TAG; Ebü Hayyan)

Bu guruba bir de şu şive l er dahildir.

Samoyloviç 'e göre

1. Oyrat 2. Teleüt

Ligeti 'ye göre

3. Tobol 4. Kurdak 5. Tura 6. Özbek A

v CE). CENOB·t ŞARK GURUBU

(Ramstedt: . -Şıı r lc» )

Bu gurupta umurniyetle seslerin asli durumu muhafaza edilir; art· damak ve dudak seslerindeki değişiklik ancak 2; ve 3. hece hudutl arında v.e sözlerde görülür.

Buraya dahil şiveler şunlardır.

ı. Turki (şarki Türkistan) ( ·1 k ,·1· . tog i < ag ıg 2. Tarançı (yenı Uygur) . 3. Özbek B (Hive tatarları) 4. Sart (Buhara ve Hive şehirleri ahalisi;

aslında iranh olup, farsça da konuşurlar). 5. ça~atay

Vi (F). CENOS·j GARSf GURUaU

(Ramstedt: ceenup.)

Başlıca husüsiyetleri: ol. < bol-, dağ 'I < tagltg; sadasız !:-' k, p, t~ ç sesleri - asli kısa ünlülerden sonra, 1. ve 2. hece hudütlarında muhafaza edilir; asli uzun ünlülerden sonra, aynı durum~a ve sözlerde sadahlaşır (bu durum kısmen sonda da varittir).

Bu guruba dahil şiveler şunlardır.

ı. Türkmen (Hazer denizinin şark41 ve cenı1bu) 2. Azerbaycan ( Kafkasya ve han)

Türk ~iveıerinin tasnifi 111

3. Osmanlı (Anadolu, Balkanlar, Kırım 'ın cenübu 4. Gcigauz (Rumanya)

VII (G). ORTA VEYA TÜRKMEN· KıPÇAK GURUBU

(Samoyloviç 'e göre)

Tomsk vilayeti ' şiveleri

1. Çohm 2. Abin 3. Çernevo

21

BASKAKOV, N. A.

IÇ voprosıı O klassifakatsii lürksklIJ. yazıkov (Izvest. Akad. Nauk SSSR, otd. Literatun i yazıka, 1952, Xl, 2, s. 121-134).

Türk şivelerinin tasnifi tecrübelerinde, türk şiveleri arasına, kısmen

.:ayn şive ' guruplarının eski devirlerle olan alakasına işaret etmek ve kısmen de mevcut dil malzemesini bu guruplara bağlamak maksadı ile. yazı dili malzemesini yerleştirmek temayüıü umümiyetle mevcüttur. :Fakat bunlarda esas gaye bugünkü şivelerin tasnifi olup, tarihi devir· Jere ait malzeme daha çok izah mahiyetini taşımaktadır . B a s k a k o v 'un bu tecrübesi ise, bu çerçeveyi aşmakta ve şimdiye kadar bilinen bütün türk dil malzemesini bir tasnife tabi tutmak gayesini gütmekte· _dir. Daha önceki tecrübelerde de olduğu gibi , burada da dilin tarihi jnkişafı ve bunun ay n merhalelerine iiit hususiyetler ile bugünkü şi.

'velerin dar manada şive hususiyetini teşkil eden hususlar, .aralarında .hiç bir fark gözetilmeksizin , aynı sı raya konulmuş bulunmaktadır.

Müellif türk dil malzemesi şöy l e tasnif etmektedir.

A.

TÜRK DILLE..q,iNIN GAR Sİ HUN DALı

Bu daim, bilhassa bunu şarki Hun dalından ayıran, başlıca husfi~ :siyetleri şunlardır : s e s b i l .g i s i s aha s ı n d a - a. eski z, d ve· t sesleri yerine r veya 9 seslerinin bulunması (msı' ado~, a:ı:a~, ata/ı v.b. yerine [Ira, ogclf. v.b.), b. sadalı ve sadasıl. s esler arasındaki büyük fark

...derecesi ( b - p, k - g s - z, ri - t), c. birbirinden farklı ünsüzlerin

12 R. Rılııneti Arat

(b, 'tl, h ,v.b.)mevcudu; . gra·merbünyesinde-a. mürekkepcümle teşekkülünün daha çok inkiş.!if etm iş _olması ve aralarında diğer diHer. den de geçenler olmak üzere, bir çok baklama edatlarınm mevcüdiyeti", b. İsim ve mı şekillerinde klsaltma-bJrleşmeıer~ daha az .tesadüf edil· mesi; söz haz i n e s i n cl e - meycüt farklar, arap ~e han dil!erinden\ geçme bir çok ve moğulcadan nisbeten az ' kelime bulunması,

Bu dala dahil diller şu gurup lara ayrılmaktadır: i. Bulgar, IL Oğuz, III. Kıpçak ve . IV. Karluk gurupları.

BULGAR GURUBU

Eski dillerden Bulgar ve Hazar dilleri ile bugünkü Çuvaş dilini' içine. alan Bulgar gurubu, Volga havzasının en eski ahalisi. Bulgarlaı(VI.- X IVasırlar) ile tarih bakımından bir az daha sonra gelen Tuna" Bulgarları ile Hazarlar gibi, do~rudan-do~ruya garbi Hunlann teşekkülüne 'd,a hil kavimlerin muhilinde vficut bulmuş olup, bunların halefieri. olan Çuvaşlann dilinde eski bünyesini muhafaza etmektedir.

Bu guruba dahil diııeri ve bunlar arasında çuvaşçayı di~cr gu-· ruplarınkinden ayıran husfisiyeller şup.lardır: S e s b i l.g i s i s a lı a s i nd a '- a. üçü geniş ve altısı dar ünlüden teşekküı eden ayrı bir ünlü sisteminin mevcfidiyeti, b. kelime başında, di~er' dillerdeki "baz ı ünsüzlerin yerine, diftong ve diftonga benzer birleşmelerin geçmesi (msı' ert ~ yeriney eri- -götüfmeb, egev yerine yekev (e~e •• iz yerine y'::r «iz 0, ol yerine vai ea teŞ:t, ortn yerine vıran eyer :t v.b.), c_ r-Ieşme, yan i di~er dillerde biri yerine di~eri geçen sIz ....... t jd......,y ünsüzleri yerine r sesinin: geçmesi (ınsl. kelime 'sonunda zls ......, r: ogız./I avız yerine cuvar - a~ız~ •. buz. yerine par cbuz~ ~IZ yerine IJ-~ r, küz. yerine ker _ güz~ v.b., keli. me ortasında ada~, aza/ç" ayc/ç, v.b. yerine uıa v.b.id. l-Ieşme, yani ' diker dillerdeki ş ""- s yeı ine L ses inin geçmesi (msı' Ir- , ş ""-/ç, ıs yerine!Jel ekıp, iüş ""- tüs yerine teJ'ek ,düş:t, işik.-... esi k yerine a/ak (kapı _

v.b.); gr a ın e r b ü n y e s i n d e - di~er guruplarlOkinden mühim nisbette ayrılan farklı şekil ve cümle husfisiyetlerinin ' bulu nması; söz. hazinesind e -a. di~er lürk dillerinde bulunma}'ıp, yalnız bu gurupta bulunan mühitn bir kelime tabaka :;ınm mevcüdiyeti (msı' camsa cburun ." , curam, kacun o arkaı, aram ekadırı " , calma c tava~, kurkw ckepçe :t c~ce ;"aya~ ~ , lulu (bu~day ' , muy:Jr "ceviz, fındıb, v.b.), b. is · lav. ve fin-ogur menşe'li mühim bir kel ime tabakasının bulunması.

ii. 'OGUZ GURUBU

Oğuz gurubunun hı.:süsiyelleri: ses bilgisi sahasıiıda-a_

Türk şivelerinin tallDifi

,di~er dillerde (msı' Kıpçak ve Karluk) Altı ile dokuz arasında deği

şen ünlü yerine, kaide halinde, sekiz kısa ünlüriün mevcüdiye ti. Q. ek lerde darodudak ii.nlül erinin bıilunması (msı' yarı* yerine yarD! "aydınlık, şüle ~), c. beg <bey » ve dag "dağ> gibi kelimelerde sonda

·ki g .. g seslerini n muhafazası ve bazı eklerde bu sesle rin düşmesi (ms1. kelgen yerine gelen, ' aıgon . yerine aian v.b.), d. keliır.e başınd~ -.ik ve i seslerinin sadalılaşması (msı' kör- yerint: gör·, iii yerine dil)..-J!-01- <olmab (bol·, pol-, pul- yerine) kökünde baştaki blp sesinin düşmesi, f. bazı kelimelerde dar ünlüler önünde ve sonunda y sesinin düşmesi (msı' yu yerine ir - şar,kp, .'yi yerine it <köpek, it ~ v.b.); gr a m e r b ü il y e s i n d e - a. isim tasrifinde ilgi ve yükleme haııerine işaret eden eklerin tam ş~killeri (-nıii!.- niii ve -nıl-ni) yanında, bunlar·ın

bir de ses bakımından kısaltılmış şekillerinin (-ın / -in , · ıil / - iii ve - i) bıtlunması, b. verme haline işaret eden ekin, ünsüz önünde, ses ba"' .... mmdan kıs<iltılmış şekli (m sı. adama v.b.), c. birinci şahıs cemi ekinin. ses bakımından kısaitıimış şeklinin bulunmasi (msı' buermiz yertne berer/'s <veriri z> v.b.), d. dilek sıgasında, -gu./-gii yerine, -ası /-esi elcini n kullanılması (msı' k t lgii yerine keiesi -gelesi» , e. gereklik sıgası':'

nın -m.a" J· mefi şekli, J. kıpçakçadaki isim-fiil şekli -ganl·gen yerine -mış/-71l iş ' şeklinin kullanılması; söz haz i n e s i nd e - diğer gurupla;.. rınkinden farklı baz ı köklerin mevcüdiyeti: msı'

O~U'l Kıpçak

ilgeri ~urt el aLın

burun eönce, böri < kurt:_ ~ol • eb moi1loy <alın)

O~uz gu ru bu üç bölüme ayrılmaktadır: 1. O~u!· Türkmen, .:2. · O~u'l- Bulgar ve 3. Og-uz-Selçuk.

, 1. O~u'l -Türkmen bölümü

O~uz· Türkmen bölümü, tarih bakımından, O~uz dillerinin daha eskı bir devirdeki birlig-ine ait olup, buraya Mahmud Kaşgari 'de tesbit edilen Og-uz dili ile bugünkü Türkmen ve şimali Kafkasya 'daki Tru\}men dilleri dahildir ve .daha sonrak i bir kavmi b irlik olan Oğuz-Sel ... . çuk bölümüne mukabil, şu husüsiyetleri taşımaktadır; ses bi l gi.si sa h a s 1 n d a '- o. Oguz·Selçuk bölümündeki diş eti sesleri s - z seslerine mukabil, tı1rkmencenin ba.:iı şivelerinde diş· arası s. -.ii seslerinin mev~ cüdiycti (ır,sl. Trk. söz yerine Trkm. s.~z. cSÖzı v.b.), b. kelime başında ).Iatlayıcı b sesinin muhifazası ve sızıcılaşması- türkçede fJ sesin i geç-.

T.ürkiyat Mecmuuı -J,

R. Rahmeti Arat

mektedir (msı' ver- yerine ber- <vermek»), .c. asli uzun ünlüleri n mevcüdiyeti; bu, bu bölümün daha eski olduğuna ve şark türk dilleri ile olan ilgisine delalet eder (ayni asli uzu nluklar için krş. md. Yakut; lÜTkçede bu asli uzunluklar art ı k mevcôt deği ldir): gr a m e r b ü nye s i n d e - a. mazi için, Oğuz-'Selçuk bölümüne dahil türkçedeki - dl~J

-dik ve -mış/-miş yerine, isim-fii! · on/-en « ' gon/-gen) şeklinin kullinılması , b. gelecek zaman s ıgasında, türkçedeki -acek{-ecek yerine, -a ' nın düşmesi ile, -cak /-cek şeklinin bulunması (msı' Trk. 'Verecek yer ine Trkm. bereek). c. ünlüye biten fi illerin -p zarf-fiil şekillerinde

y.,sesinin kaybolm'ası (msı' Trk. o/f.ugup ve vermeyip yerine Trkm. oku·p ve ber·me-p) v.b.

2. Oğuz - Bulgar bölümü

Oğuz-Bulgar böt.ümüne bir taraftan e s k i d i II e r d e n - Peçenek ve Uz (Tork, Berendi , Kovuy v.b.) ve bu g ünkülerd e n - Gagauz dili dahildir. Esasında Oğuzlar il e müşterek bir dile sahip bulunan ve bugünkü Gagauzların kavmi bünyesine de karışmış olan Peçenek ve Uz kavimleri, Bulgar ve sonra Kıpçak muhitine girince, önce Bulg,ş.~ ve daha sonraki devirlerde Kıpçak dili hususiyetlerini benimsemişler ; fakat aynı zamanda Oğuz lugat hazinesi ile gramer bünyesini muhafaza etmişler dir .

Mahmud Kaşgari 'nin de işa ret etmiş olduğu gibi, Bulgar hususiyet. leri yalnız peçenekçeye girmekle kalmamış, aynı zamanda bugünkü tfrrk dillerinin bünyesi~de de muhafaza edilmiştir: bu bilhassa ön ünlüler önündeki. ünsüılerin incelmesi hususiyetini taşıyan Karaim veGagauz dillerinde görülmekte ve çuvaşçanın da bir hususiyetini teşkil etmektedir ki, bu Bulgar unsu run bulundu~una delalet eder. çın ünlüler önündeki ünsüzlerin incelme kanunu Karaim ve Gagauı dillerinde bir de bu seslerden sonra gelen ön ünlülerin şeki l de~i.şti rmes in,e

ve bunların mukabilleri olan art ünlü/ere inkıhibıO! intac ettirmiştir (msı' e'lJe yerine ev'a . eve" kesme ye rine kes'm'n <kesme l' v.b.).

3. Oğuz - Selçuk bölümü ".

Ogtlz-Selçuk. ddleri, tarioh bakııını ı::ı dan , diker iki bölüme nisbetle daha sonraki bir birliği temsil etmektedir. Bu bölüme e s k i ı e r d e n Selçuk dili ve eski Osmar,h ile b u gün k ü i e r-d e n türkçe dahitdir.

Bu bölümün hususiyetleri yukarıda Oguz Türkmen LÖ!ı.imündek i

tekabüll erde gösterilmiştir.

Türk şivelerinin tasnifi 115 .

III. KıPÇAK. GURUBU

Kıpçak gurubu şu bölümleri ihtiva eder: Kıpçak-Bulgar, KıpçakOğuz veya Uz-Kıpçak (Polovets) ve Kıpçak-Nogay.

Kıpçak gurubuna dahil dillerin bailıca hususiyetleri: s e s b i i g i s i s aha s ı n d a - a. sekiz-dokuz ünlü mevcut olup, bunlar arasında dar ünlülerin (ı, i, U~ ü) henüz tamamiyle teşekkül etmemiş bir durumda bulunması, b. ünlü ve ünsüz birleşmelerinin daha eski şekilleri olan og, eg, Qg v,b. yerine av, ;g, üg birleşmelerinin tekabülü (msı' tag yerine tav . dağ~, teg- yerine tig- cdeı1'mek~, ögren- yerine ügren:' cöğrenmeh v,b.) ve bir de bazı şekil ve lôgat hususiyetleri' (bk. Oğuz ve Karluk hususiyetleri arasında gösterilen karşılaştı rmalar).

1. Kıpçak-Bu l gar bölümü

Kıpçak-Bulgar böI,ümüne o rtı a - çağ ı n Altın·Ordu edebi dilinin garp şekli ile bugünkü iki türk dili (Tatar ve Başkırt) dahildir. 'Tatar ve -Başkırt dilleri, menşe'leri itibarı ile, Kıpçak ve Bulgar kavmi dillerinin karşılıklı te'siderİ altında vücüde gelmiş olup, Kıpçak-Bulgar

bölümünün başlıca ŞU ,lJIüşterek husüsiyetlerini taşımaktadır: s e s b i Lg i s i s aha s i ıl d a - a. bu bölüme dahil dillere. has dokuz ünlüden ibaret ünlü sistemi Bulgar gurubundakine (msı' Çuvaş} yakın' olup, bu so'Ouncudan ancak köklerde, rusçadaki e (a) sesine tekabül eden sesin yerine a bulunması ve tamamiyle teşekküı etmemiş olan l' "ve 1', o' "Ve ö' ünlülerinin Tatar ve Başkırt dillerindeki telaffuzlarının bir az farklı

.olması (buradaki o' ve ô" ünlülerinin telaffuzu çuvaşçadaki diıdak ünlüJeleri olan II ve e seslerine "çok yakındır),

Ünsüzler sisteminde Kıpçak-Bulgar bölümü, çu'{aşçadan bilhassa bazı ünsüzlerin incelmiş şekillerinin · bulunması ile ayrılır (p, p'; b. bı; m, m'; d. d' v.b.), s' (bunun yerine y. j veya c sesleri geçer") ve v

,( J5:lpçak· Bulgar dillerinde' bu sesancak son devirlerde ve yahaneı keli. m,elerde kullanılmağa başlanmıştır) ses lerin in bulunması.

"2. Kıpçak-Oğuz nJz.Polovets) . böıü.mü -, Kıpçak-Oğuz bölümüne e s k i i e r d e n - Polovets ve b u gün k ü

:ı e r d e n - Karaim, Kumuk v.b, dahil olup, başlıca -husüsiyetleril şu"nlar

-dır: s e s b i i g i s i s aha s i n d· a - a. K ıpçak-Nogay büıiimündeki s .yerine ş (msı' tas yerir.e · teı dap) ve Ş yeriRe ç (msı. *aş: yeriı',e ~~ç_ -c kaçmak> bulunması (bazı Polovets şive ve ağızları ile karaimeada . Kıpçak.NogilY husüsiyetteri de mevcuttur):; b. kelime başında diker ~bölümlerdeki j lc Y8rine y bulunur (msı' jolicol yeriiıe goL" c.yol _).

liG R. Rahmeti Arat

3. Kıpç ·ak -N ogay bölümü

Kıpçak dillerinin yalnız bugünkü Nogay, Kara-Kalpak ve Kaiak dillerini ihtiva eden bu bölümün vücüt bulması, yukarıda da işaret

edildi~~ gibi, Altın-Ordu devletinin da~ılma devrine tesadüf etmekte· ve di~er diııerin inkişafı ile ilgili bulunmakt~d ır.

Kıpçak-Nogay bölümü, tarih bakımından daha eski olan Kıpçak-· Bulgar ve Kıpçak_O~uz bölümlerinden şu husUsiyetler ile ayrılmaktadır: a. ç ve $ sesleri yerine $ ve s seslerinin geçmesi (msı' ~aç- yerine' ~aş- .. kaçmab, kış yerine Ips (kış) v.b.); b. bazı durumlarda ve bir.Iikte bul undukl arı unsüzlerin te'siri altında, mlhlp ve nldll seslerinin. de~işik kullanılması.

LV. KARLUK GURUBU

Karluk gurubu türk dillerinin şark ve garp dalları arasın da orta. bir durumda bulunmaktadır. Nisbeten son devreye (X.-XI. asır"Iar) . ait olan bu dil birligi, Kara·Hanlılar devrinde bir taraftan garbi ve

_ şarki türk dilleri ile diğer tarafta n orta Asya Iran dillerinin karşılıklı , · te'sirleri neticesinde vücüt bulmu.ştur.

Karluk gurubu, Karluk-Uygur ve Karlı:ı.k-Harzem olmak üzere. iki. bölümden ibarettir.

Bu gurubu n husüsiyetleri: ses bilgisi sahasında - a. gerek ayn dillerde ve gerek bunların şivelerinde, ünlii say ı sının altı-dokuz ara.sından (bazan daha fazla) değişmesi, b. k ünsüzünün muhtelif incelm~ dere:eleri: c. p, i , k ünsüzlerinin sadalılaşmaması; d. g sesinin muha· ·

· fazası veya kelime sonlarında k olması (msı' sang veya sarı yerine · sarrg/$arı~ « sarı', iirik -diri), öliik _ öıü . v.b.): gramer bünyesin. d e -:- a .. gan/·gen isim.fiil şeklinin yaygın olm ası (O~uz dillerinde bunun. yerine ya kısaltalmış şekli olan ' an/-en veya . dı~/.dik şekill e ri kullanılır ), . b. -ma~/-m~k yerjne, -gu/-gü isim şekillerinin kullanılması, c. ilgi halinde~

-nı n! nin ekinin tam şekli ile kullanılması ve ünsüzlere göre, de~işik . şe!<illerin bulunmaması ve çıkma halinde ·din şekli, d. toplama sayı sı·

fatlarında ·egü (si) (. O~uz -ile (si) ve Kıpçak -au (ıl, -ev (i) yerin~) şek. linin kuııanılması (I1lsl. O~uz. ikkile(si) ve Kıp·çak eke'f.i{i) yerine, ikegü(si) <ikisi, her ikisi),. . e. hareket iSı11inde ·unç/. jnç (msı' ~')r/.f.unç - ), f. üçüncü şahıs zamiri için ol yerine rı (I).

Tarihi bakimdan muhtelif devirlere ait bir kaç dili ihtiva eden Karluk gurubu, yukarda da işaret edilmiş oldu~u gibi, birbirinderk farklı hususiyetieri havi iki bö ıhme ayrılmaktadır. .

Türk şivelerinin tasnifi 117

1. Karluk-Uygur bölümü

Karluk-Uygur dil bölümü, X.-XI. asırlarda teşekkü! eden ve tarihte Kara·Hanlılar devleti ismi ile tanınan kavim ve halklar toplulu ~una

ait olup, başlıca iki dilden teşekkôl etmektedir. Bunlardan biri - Uygur, Türgeş, Yagma 've Karluk kavimlerini içi ne alan Kara-Hanlılar devletinin edebi dilidir. Iran kavimlerinin dilleri ile ka rş ılaşmada galip çıkan bu dil, bu karşılıklı te'sirler a ltında , aynıiamanda mühim mıkdarda, önce arap ve sonra Samfmi devletinin Iran edebi dillerinden -olmak üzere, iran-arap lfigat hazinesini benimsemi~ti r. Kara-Hanlıların

dil abideleri nden, biri Balasagunlu Yusuf Has Hacib 'in Kutadgu Bilig 'j ve di~e ri Mahmud Kaşgari 'nin Di()a~ [Ilgati 'i -türk 'ü olmak üzere, iki büyük eser mevcuttur, \

Bu bölüme dahil i.ki nci dil ise, daha sonraki bir devrin edebi dili olup, XII .-XIV. asırlara, yani Mo~ur i stilasınclan sonraki bir devreye .ait bulunmaktadır. Bu dil esasmda Kara-Hanhlar ( Uygur ) dilinin an'ane ve husfisiyetlerini muhafaza etm iş olmakla beraber, ayrı edebi eserl erin yazılmış' olduğu muhit ve mahallerin hususiyetlerini almı ş ve bundan dolayı, daha sonraki eski Özbek dilinde görüldü~ü gibi, umumi kaidelerin dışına çıkmıştır.

Bu dilde yazılmış edebi eserler şun lardır: Nasıreddin . Rabgı)zi, Kı

sasu 'l- enbiya ( XIV. asır), Edib Ahmed Yüg neki, Atebetü '[-Hakayık (XL-XII. asır ). Bu edebi dilin unsurlarını , Uygur katipleri elino.en çıka n Altın-Ordu yarhklarında da görmekteyiz.

Karluk-Uygur bölümü husfisiyetl eri şunlardır: a. y' >..ı: veya d t ekabülünün mevcudiyeti (msı' diğer dillerdeki iygi yerine ez.kü. ........ edkü . ( iyi>, aygır yerine a*gir ........ adgir v.b.), b. ' u,' -yu zarf-fiil şeklinin buI~nması (msı' oilayu), c. _inça, -ginça zarf-fiil şekli , d . ·gusı isim.fiil ve . gıı[u/.:/-gü.[ü.k hareket is im şekilleri ve e. ilave n sesinin bulun. ması (ms. içinde v.b.) ile gramer bünyesinde ve esas söz hazi nesindeki hususiyetler.

2. KarJuk·.H ~lT zem . bölümü

Karluk-Harzem bölümüne, tarih bakımından, dahil sonraki devire ait yazı ve konuşma dilleri dahildir. Bunların en eskisi XII. asra ait olan Hoca Ahmed Yesevi 'nin Di'Oan-ı Hikmet 'inin dili olup, Oğuz ve Kıpçak husfisiyetlerini taşıyan bir konuşma dilinden meydana gelmiş·

tir. Yesevi: ve aynı zamanda onun halefi-tilmizlerinin (msı' Har. zemli Süleyman Bakırgani, Hakim Ata), yaşayan Oğuz-Kıpçak şiveleri ile Kara-Hanlılar edebi dili. üzerine kurul an dili, orta ' çağ Kara-

118 R. Rahmeti Arat

Haiılılar-Harzem dili olarak da isimlendirilebilirdi. Bu dil, bilindiği gibi, daha sonra, artık Mağul istilasını müteakip, tarih bakımından, daha yakın bir devirde meydana gelen ve aynı " bölüme dahil iki dilin esasını teşkil etmiştir: biri- Cuci ulusunun şarki kısmının, yani Harzem 'in edebi dili (en büyük abidesi - şair Harezmi 'nin 1353 'te kaleme aldığı Muhabbe"t.nô.me ' dir)t diğeri - çağatay ulusunun edebi eski-Özbek dili. Bu sonuncusu, yani eski Özbek edebiyatının parlak devri. TimurIular devrinİn sonlarına doğru, eski Özbek dilini yaratan dahi şair Ali Şit Nevai (1441-1501 )'nin faaliyet ve icat devrine rastlar ve Zahiteddin Muhammed Babur (1483- 1530; Buhur-name )t Muhammed Salih ( ölm.

"1535; Slbani-n6me) v,b. eserlerini bu dilde yazmışlardır. Bu dil, Timurlular devletinin daA'llması ile ortaya çıkan Buhara,' Hive ve Hokand hanlıklarının da edebi dili olmuştur.

Böylece Karluk-Harzem bölümüne şu diller dahil bulunmaktadır: . Q. orta çağ dillerinden-Kara· Hanlılar-Harzem (Hoca Ahmed Yesevi 'nin eserleri ile tilmizleri Haki"m Ata v.b. dili), Harzem edebi dili üzerine teessüs eden Altun-Ordu dili ve en yüksek şeklini Timurlular devrinde bulan eski Özbek dili, b. bugünkü dillerden -Uyg'ur (muhtelif şiveleri ile birlikte) ve Özbek (bütü~ şiveleri ile) dilleri. Bunlardan ilki - Uygur dili , Karluk-Uygur bölümünün bazı husüsiyetlerini ihtiva ettiği" gibi, ikincisi - Özbek dili, yalnız Karluk-Harzem bölümünün husüsiyetlerini havidir. .

Bu bölümü Karluk-Uygqr bölümünden ayıran başlıca husüsiyetler şunlardır: a. ~ > y (msı' azğır ___ ndgır yerine aygır .caygıp), b. i-ı > orta i, c. yükleme hali ekinin tam şekli (msı' ~ızın yerine kızım ckızını) ve ilave n sesinin bulunmaması (msı' içinde yerine içide ~içinde.; orta-çaA' dilleri haric), d. ön-damak ahenginin kaybolması ve ünlülerde dudak ahenginin zayıf te'siri, e. bazı dillerde husüsi ünlü uyumu, /. isim ve mı şekillerindeki farklar ve bilhassa Karluk ve OA'uz şekillerinin yan-yana bulunması · (msı' fiil isimlerinde. ·ğu/.gü, -gulu~1 .güıük ile yan-yana -ma~/-mek, -ma~lı~/-meklik; isim-hil şekillerinde -gusı, ·aca~ ve -kay ve g. söz hazinesinde görülen husüsiyetler.

B.

TORK DILLERiNIN ŞARKı HUN DALı

Şarki Hun dalına dahil dil ve halklar, sırası ile, şarki Hun ka'/mi birliA'i~ şarki Gök· Türk hakanbA'I, eski Uygur devleti ve Kırgız kavmi birliğini teşkil eden türk kavimlerinden ' terekküp etmiş ve bunlardan,


böylece, biri- Uygur ve di ~eri - Kırgız-Kıpçak gurubu olmak üzer:c, . iki kavmi birlik ve bunların dili meydana gelmişti r.

Şa rki Hun dahnı garbi Hun dalından ayıran başlıca husOsiyeller şunlard ı r: s e s b i i g i s i s aha s i n a - eski d iller (Gök-Türk, Yenisey. Orhun ve eski Uygur) haric, şark dalına dahil dillerin ço~unda, -oKI-eg ses gurupları nın birleşmesi neticesinde vücOda gelen uzun ünlülerin

. bulunması (bu husüsiyet yeni Moğul şive l erinde de mevcuttur),.b. Türk dilinin garp dalındaki y yerine, muhtelif şivelerde z, d, t seslerinin kuııanılması (msı' ayo~ yerine adolf.laza~ v.b.; nisbeten yeni olan Kırgız ve· Altay dilleri haric) , c. sadah ve sadasız d-t, b- p, k-g,·s-z ünsüzleri arasındaki farkın zayıf veya hiç bulunmaması ; bunların her çifti aynı sesin · farklı şekilleri gibi telakki edilmektedir (ancak bugünkü Altay, Hakas v.b. edebf dillerinde bu sesler birer ay rı kıymet kazan. mağa başlamıştır), d. garp dalı~da umGmiyetl e kullanılmakta olan t4 lı seslerinin şark dalında bulunmaması; gr a m e r b ü n y e s i n d e - a..

mürekkep cümle şeklinin daha az inkişaf etmiş olması ve bundan do. layı bağlama edatlannın a:zlı~ ı , b. isim ve fiii ter·kiplerinde çok inkişaf etmiş olan şek il birleşmeleri; söz ha z i n e s i n d e - söz hazinesinde görülen farklar ve bir de, garp dalındaki arap-fars kelimeleri yerin~ şark dalında mühim miktarcia moğulea kelimelerin bulunması.

Burada ancak şark dalını garp dalından ayıran esas farklara işaret edilmiştir: her iki gurup içinde kendilerine has daha bir çok husOsiyetler mevcuttur.

ı. UYGUR GURUBU

Uygur gurubu şark dalına dahil dillerin ço~unu ıçıne almaktaCilL. Bu gu ruba dahil bütün diller, Uygur kavimlerinin , miladın ilk asırla· nndan başlayarak, Hun, Siyanbi, Gök-Türk, Uygur v.b. kavmi birlik ... lerin içinde bulundukları ve uzun süren bir devirde teşekkül etmiştir.

Uygur gurubunun bu dalın ikinci gurubu olan Kırgız- Kıpçak gurubundan ayıran umômf vasıfları şunlardır: a. kelime ortasında ... y · ye. r i ne, t --- d ........ .z seslerinin bulunması (msı' aya/:. yerine alalı ........ ada~~ azo~ (ayab), b. kelime sonunda, y yerine, t---s seslerinin bulunması (msı' ~uy- yerine ~ut. cdökmeb ve boy; boyım yerinepos, po%ım -ken-dim }), c. keli_me sonunda sadah K ·sesinin muhafazası (msı. tog (dak~ v.b.). . , .

Uygur gurubu, bunlardan başka, gramer bünyesi ve kelime hazi-nesi bakımından da müh.im farldar arzetmektedir.

Uygur gurubu, Uygur-Tukyu, Yakut ve Hakas olmak üzere, :ij,ç bölüme ayrılmaktadır.

!2t) R. Rahmeti Arnt

1. Uygur-Tukyu bö.!ümü

Uygur-Tukyu bÖlümü, tarih bakımından, Uygur gurubunun en esTt'!;ini teşkil etmekte ve eski dillerden - Yenisey-Orhun abidelerinin dili ile eski-Uygur dilini ve bugünkülerden - Tuva il e Karagas " dillerini İÇine almaktad ır. ,

Bu bölümün başlıca husüsiyetleri: ses bilgi s i sahasındaa .. kelime ortasında, di~er dillerdeki t- ........ z ........ 9 yerine, d sesinin bullihması" (ms"!. ata!; , aza~, agalf yerine ada~ «ayab, agırılmaz yerine admlmaz (aynlmazlt, iggi yerine edgü ciyh, ~1.l!Jrıı~ """' ~uzrl.l~ yerine ~udru~ ekuyrub v.b.), b. kelime sonunda, di~er dillerdeki s-g yerine f (msı' ~ug- ........ /f.us- yerine #.ut- cdökmeb), c. lt, ri ünsüzle!İndeki benzeşmemezlik (msı. kördi yerine körti cgördü" öldi yerine ölti <öldüıı v.b.), d. ünlülerde dudak ılhenginin "bulunmaması, e. kelline sonunda sadılh g, g seslerinin muhafazası (msı' tog c~aR" - ,

&eg ebep v.b.), f. gelecek zaman için, -arı-er yerine daha çok -ur/-ür ve .ır/- ir şekillerinin kullanılması, g. n sesinin mevcüdiyeti. Bu bölüme dahil dillerde "SÖZ hazinesinin eskiliği ve mühim mıkdarda çin ve sans_ i:ritçe kelimelerin " bulunması da bir husüsiyet teşkil eder. Bu bölümün söz haz inesindeki husüsiyetleri göstermek üzere, Orhun abidelerindeki , Ş kelimelere işaret edilebilir: sabım «sözüm», budun _halb, süle- <harbelmek " süsi e askeriı, nen cnesne, hiç., ıdu#. emukaddes- , balt~ eşe

i]ip ve yardımcı edatlardan ermiş. erinç v.b.

2. Yakut bölümü

Yakut bölümünde yalnız Yakut dili bulunmaktadır. Yakutlar, di ie:r tür"k kavim ve dillerinden, çok dilli kavimler. bilhassa TU!'lguı ve eski Asya kavimleri ile tecrit edilmiştir .

Bugünkü Yakut dili, Uygur dili ile müşterek bılzı husüsiyetlere sahip olmakla beraber, Uygur gurubundan şu noktalarda ayrılmaktadu:: a. kelime ortasında, g ......... d ........ z yerine, f sesinin bulunması (msı'

ay.a~ ......... ~da~ -- a%o& yerine aiaa cayab.), b. kelime ba şında. g ........ j ......... c ......... dr.-- ç yerine, $ sesinin bulunması (msı' gzl ....... jıl ........ cıl ....... d'zl. çzl yerine sıl « yıl' , g~l-....-jal ........ cai.......,çol yerine su.al (yol ,), c. bazı kelimelerde söz başındaki s sesinin kaybolması (msı' segiz yerine agıs «sekiz' . sen ~ıine e~ (sen-), d. kelime ortasında s«ş<ç) sesinin h olması (msı' hrsa!ı. = hışa#. . pışa/f. yerine b/ha!J cbıçab). e. diter türk dillerinde bnlunmayan ve ıa, ie, uo üö şeklinde yükselen diftongların "mevcüdiyeti. Rtın lardan b<ışka Yakut dili gramer bünyesi ve bilhass, şekil bilgisi He söz hazinesindede bir çok husüsiyetlere m"Alik bulunmaktadır._

Türk şivelerinin tasnlfi 121

3. H""akas bölümü

Hakas bölümü iki kısımdan ibaret olup, birinci kısma-Hakas dili !( iki şive gurubu nu içine almaktadır: ı. ısııdayan - Sagay. ve Beltir :şive l eri, 2. cızıldayan - Kaç, Koybal, Kızıl ve Şor şiv eler i; Şor dilinin ",uras şives.i, Sarı-Üygur şivesi, bugünkü Hakas diline dahil olmayan Kamas ve Küerik a~ızlan). ikinci kısma -.:. Şor dilinin Kondam şivesi, .Altay dilinin şimal şiveleri (Çernevo veya Yış-Kiji (Tuba) şivesi, Ku~ ·mandı (Kubandı) şivesi, Lebed veya Kuu·Kiji (Çalkanduu, Şalkan- ·

,duu şivesi) dahildir. Bu bölümün hususiyetleri: a. kelime ortasında, diter dillerdeki

y ....... d .-.. t sesleri yerine, z sesinin bulunması (msı' aya~. ada~, atal;. "yerine azal; c'ayak_ v.b.; K'ondom ş i vesi ile Altay dilinin şimal şiveleri ..haric), b. kelime sonunda, diger dillerdeki y yerine, s - z seslerinin bu.dunması (msı' kiy· yerine kes· cgiymeb v.b.; Kondam şives i ile Altay ·dilinin şimal şiveleri haric), c. kelime başında, di~er dillerdeki Y""'" j.-... c .-... d· ...... s sesleri yerine, ç ve n'-" nt seslerinin bulunması (msı' yıl, jıl,

.cd, d'ıl, szl yerine çıl cyıl, ve yagmır ....... yamglr yerine nağmır/fn'amırff

..n.ağburl/nanrriur .. ya~mur v.b.,)ı d. kelime ortasında mılb,....... n seslerinin karışık kullanılması (msı' keme yerine kebe cgemh, temir yerine , iebir (demip v.b.), e. pilgeçil/pileeçi cbilen, bilici . tipinde isim-fiillerin 'mevcudiyeti ve diğer ses ve şekil hususiyetleri ile söz hazinesinde .görülen farklar.

ıı. KıRGıZ-KıPÇAK GURUBU

Türk dillerinin müstakil bir gurubu nu teşkil eden Kırgız-Kıpçak

gurubu bugün, Kırgız ve Altayolmak üzere, iki yaşayan dil ile temsil .edilmektedir.

Bu gurubu n başlıca hususiyetleri şunlardır: a. tam teşekkül etmiş ·olari sekiz normal ve sonradan vücuda gelen altı-sekiz uzun ünlü, b. ünlülerde dudak uyumunun daha' çok inkişaf etmiş olması, c. sadah ve sa.dasız ünsüzlerin şivelen:e zayıf ayırt edilmesi, d. Kıpçak-Nogay gurubundaki ç-s sesleri yerine, ç-ş seslerinin bulunması (msı' ~aş- yerine lf,aç- «kaçma b ve bas yerine baş c bap), e. kelime başında umumiyetle sadasız ünsılzlerin bulunması (bilhassa Altay dilinde), f. ünlüler ara'..

.sında bulunan ünsüzlerin sadahlaşması (bilhassa. Altay dilinde i bir çok

.şivelerinde müşahede edilmekle' beraber, bu husüsiyet ' K"iırgız di!i için 'umumi değildir), g: eski ·türk dilleri ile müşterek bir çok gramer şekillerinin mevcudiyeti, h. şahıs eklerini kısaltma temayülü (birinci ve

R. Rahmeti Arat

ikinci şahıslarda iyelik ekleri ile, şekil bakımından, birleşmiiş oldu~it. halde, manaca ayırt edilmektedir) v.b.

Kırgız-Kıpçak gurubuna giren diller, türkçenin şark dalına dahil. bulunduklarından, gar.p dalına dahil dillerden büyuk mikda.rda mo~ul ve daha az miktard~ (Altay ,diline nisbetle, Kırgız dilinde daha fazla} arap-fars kelimelerinin bulunması ile de ayırt edilmektedir.

Böylece türk dilleri, tarih bakımından ve dil husüsiyetlerine göre~ şöyle bir tasnife tabi tutulabilir:

A.

TORK DtLLERİ:'iiN GARBI HUN DALı

ı. BUl...GAR .GURUBU

a. Eskiierden 1, Bulgar 2. Hazar .

b . Bugünkülerden 3. Çuvaş

11, OGUZ GURUBU

1. Oğuz· Türkmen bölümü

a. Eskilerden 1. Oğuz (X.-XI. asırlar; Mahmud Kaşgari)

. b. Bugünkülerden 2. Türkmen 3. Truomen

2. Oğuz - Bulgar bölümü

a. Eskilerden 1. Peçenek 2. Uz

b. Bugün külerdeı:ı .. 3. Gagauz

3. Oğuz-Selçuk bölümü

a. Eskilerden 1. Selçuk

J

Türk şive!erinin tasnili

2. Eski Osmanlı b. Bugünkülerden

3. Azeri 4. Türk (Osmanlı)

LU. KıPÇAK GURUBU

1. K ı pçak - Bulgar bölümü

a: Eskilerden 1. Altın-Ordu (garbi)

b. Bugünkülerden 2. Tatar (Kasım,. Mişer v.b. ) 3. Başkırt

2. K ı pçak - O~uz ( Uz - Polovets) bölümü

a. Eskilerden 1. Polovets (Mo~ul devrinden önce ve

sonra = Kıpçak, Kuman) b. Bugünkülerden

2. Karaim 3. Kumuk '

3. Kıpçak - Nogay bölümü

Bugünkülerden 1. Nogay 2. Kara-Kalpak 3. Kazak

LV. KARLUK GURUBU

1. Karluk - Uygur bö l ümü

Eskilerden 1. Kara-Hanlılar devleti türk dili

(Divan lugall 'i-türk, Kuiadgu Bilig) 2. Kara-Hanlılar devrinden' sonraki türk

dili (Hibeiü 'I-hakay'ık, Kısasu 'I-enbiya)

124 R. Rahmeti Arat

2. Karluk-Harzem bölümü

a. Eskilerden ı. Karluk - Harzem

(Ahmed Yesevi, Divan-ı Hikmet v.b.) 2. Altın-Ordu (şarki; Muhabbet-name v.b.) 3. Eski Özbek

b. Bugünkülerden 4. Özbek (Kıpçak şiveleri haric) 5. Uygur ( yeni, bütün şiveleri ve bunlar '

arasında Salar ve Hoton)

B.

TüRK DI LL ERİN iN ŞARKİ HUN DAlı

ı. UYGUR GURU~U

1. Uygur-Tukyu bölümü

a. Eskilerden ı. Orhun abidelerinin eski 'Okuz dili

(- Tukyu) 2. Eski Uygur

b. Bugünkülerden 3. Tuva ( = Urenlıay . Soyot, Soyon) 4. Karagas (Tofa)

2. Yakut bölümü

BugünkÜıerden

Yakut (Dolgan ile birlikte)

3. Hakas bölümü

Bugünkülerden 1. Hakas (bütün şiveleri)

2. Kamas 3. Küerik 4. Şo r

Türk şivelerinin taenifi

5. Altay dilinin şimal şiveleri (Tuba, Şalkanduu, Kumandı) .

6. Sarı Uygur

ıı. KIRGIZ-KIPCAK GURUBU

Bugünkülerden ı. Kırgız 2. Altay ( Altay, Teleüt,

Telengit şiveleri)

nı.

TORK ŞIVELERINi TASNIF TECRüBE LERINDEN ÇıKAN NETICELER

126

1. Tasnifin esasını te şk il eden ses husüsiyetleri.

Yukarıda neşir tarihlerine göre sırala nmış o:lan mevcut tasnif tecrübeler'j gözden geçirpirse, bunların büyülç bir kısmının şive tasnifi olmaktan ziyade, türk kavimlerini co~rafi esasla~a göre sıralama tecrübesinden ibaret oldu~u görülür. Türk şiveleri arasındaki esas farkların azlı~ından dolayı kavimler ile şive hudutlan çok defa birleştiği için, bunlar ancak bir dere : eye kadar şive tasnif i gibi telakki edilebilir; fakat asıl gaYe ·bakımından, şive tasnifi olmaktCln uzaktır. B e rez i n zamanında şive tetk:klerinin henüz başlangıç devrinde bulunduğu dü' şüni'ıürs.c:. asıl ta~ni'f teerübesi Ra d i o f f ile başlamıştır denilebilir. K o r Ş ~un tasnifi buna yeni bir görüş tarzı ilave etmiş ve S a m o y] o v i ç ise, bu iki esası birle.ştirmek, şive guruplarına bunların tarihi malzemesini eklemek ve guruplan co~rafr-tarihi · kavmi isimler ile adlandırmak suretiyle, daha vazıh ve kullanışlı bir şekil vermiştir.

Bogoroditskiy ile Rasanen .bu esasları bir az daha genişıetmiş ve derinleştirmişlerdir. N e m e t h 'iıı işaret etmiş oldug-u ses un~ su ru çok mühimdir; kendisinin bu meseleye anc;:ı.k dolayısı ile temas ederek, şiveler i n tasnifini bir bütün olarak ele almamış olması te'essüfe şayandır .

. .Tü~k 'şivel.erinin :·7tetkikinde R a'd i o f (.'un malzemesi, bütün·; ku"sl). r~, Ianna " rag-men, nasıl hala bir temel teşkil ediyorsa, türk şivelerinin

tasnifinde de en mühim esasları yine bu alime borçluyuz. Türk şivelerinde görülen başlıca farkları seslerin muh.telif şiv~lerde almış olduku. şekiller teşkil etliki için, şivelerin tasnifinde de, esas olarak, ses hususiyetlerinin alınması tabiidir. Ra d i o f f 'un s('s hususiyetlerini. tas ni-

126 R. Rahmeti Arat

ii olmaktan ziyade, tavsifi bir şekilde ele almış olması . türk dil bilg,isinin o zamanki durumu ile ilgilidir. Daha sonraki tasnif tecrübeleriı:ıde, şive lerin bir çokları için müşterek olup, şive guruplan arasındaki m~nasebetleri göstermek bakımından büyük ehem'lliyeti olmayan hususiyetler yerine, her şive gurubunda ayrı-ayrı inkişaf yolu takip ' etmiş olan bazı mühim sesler üzerinde durulmak suretiyle, daha umumi esaslara doğru gid ilmiştir.

Şimdiye kadar türk şivelerinin tasnif i tecrübelerinden elde edilen neticeye göre, tasnifin esasını teşkil eden ses husfisiyetleri, bunların daha yakından belirtilmesi ile, şöyle hulasa edilebilir:

. ı. asli veya inkişaf yolu (msı' d> z) ile meydana gelen z sesınin muhafazası veya r sesine inkilap etmesi;

2. " t ve d sesleri ile d sesinin z ve y şekli nde inkişafı; 3: tek heceli sözlerin sonundaki ğ sesinin muhafaza edilmesi

veya'U U.ı) o lm ası; 4. birden fazla heceli sözlerin sOhundaki g sesinin muhafazası

veya sadasızlaşarak J:. olıpası yahut düşmesi: 5. lasrif eklerinin başındaki g sesinin muhafazası veya düşmesi :

6. kelime başındaki y""'" s sesleri husüsiyeti.

~una göre, türk şivelerinin tasnifinde esas teşkil eden hususiyetler z"""'r, y . ........,s· ile d (t) ve g seslerinin muhtelif şive guruplarında

airnış ' oıdu~u şekillere inhisar etmektedir. 0/' ve bol- söz farkı tasnifin ·esasına ait olmayıp, daha çok bir tek şive gu.rubunun vashnı teşkil .eder. -Jan ve -sn ekleri şekil bilgisi sahasına girmekle beraber, alın.an midlde, ekten ziyade, g sesinin eklerin başındaki durumu ile ilgilidir.

Ileride bu esasların bir az daha genişletilmesi mümkündür. Şivelerin tasnifinde ses hususiyetIerinden başka, şekil bilgisi sahasında g~rüıen hususiyetlerden de istifade edilebilir. Türk dilinde mevcut ek- . leri n bir kısmı türkçenin tarihi inkiş.iif seyrinde ayrı merhalelerin ' malı olmuş, bir kısmi ise, bugünkü şivelerde ve bu şivelerin birer husu· siyetini teşkil edecek mahiyette, şekil, mana ve elimledeki kullanılışına göre, kıymetini , az· çok deg-iştirmiştir. Bu bakımdan ' bazı eklerin de tasnifte muayyen bir yer alması mümkündür. Bunlara bir de, bir tas nif unsuru olarak, bazı kelim~leıÜl. a:\,rl şive guruplarınd a ktijl~J)ılıp.",:, kullan ılmaması ilave edilebilir .

, Türk şivele rinin tasnifi henüz tatmin edici bir hile gelmemiş olmakla bemberı yukarıdaki tecrübelerden açıkça görli ldliğü gibi, gittikçe vaııh bir şekil almağa doğru gitmektedir. Bu sahada daha saıih bir neticeye ulaşılması ise, daha evvelce de işaret edildi~i gibi, şivede.

Türk şi velerinin tasııifi 127

:rin ytasnifinde göz önünde bulundurulması idip eden esas meseleler ',üzeri ndeki araştırmalarin gelişmesine bağlıdır.

2. Şivelerin adlandırılması

' Türk şive:lerinin tasnifinde karşılaşılan mühim meselelerden birini 'teşkil eden şivelerin adlandırılması üzerinde ayrıca veya dolayısı ile durulmuş olmakla beraber, henüz sarih bir netice elde edilememiştir. Yalnız tasnife ait olmayıp, aynı zamanda türklük bilgisinin bütününü ' de ilgilendiren bu meseleyi ileride de ısrarla takip etmek lazım gele.cektir.

,Türk ş ivelerinin bu şiveleri konuşan kavim isimleri ile adlandınl-ması en tabii bir hal çaresi olabilirdi. Fakat türk kavimlerinin bir kısmı şon zamanlara kadar kendi kavmi bünyesini ve dolayısı ile kavnii ismini muhafaza etmiş olduğu halde, di,ğer bir kısmı, bilhassa

. .çok eskiden yerleşik hayat ve medeniyete geçmiş olan kısım, artık

kavmi' bünyesini ve bununla birlikte kavmi ismini terketmiş bulunmak· tadır. Türklerin kavmi teşekkülü henüz ay rı bir tetkik mevzuu olarak ,ele a lınmf1mış olduğundan, mevcut kavimler arasındaki mümisebet!er il e bunların tarihi devirlerde mensup bulundukları kavmi gurupların

,;tesbiti, şimdilik, im~ansızdır. Onun içi n türk kaviı:nlerinin ve dolayısı ile şiveler i nin bir kısmının kavim is imleri ile, bir kısmının da coğrafi mevkilerine göre adlandırılması, ister·istemez, daha bir müddet devam ,edecektir.

Türk 'kavim ve şivelerin in adlandırılmasında görülen tuhaflıklardan 'biri de. aynı kavim ve şive ' için muhtelif isimlerin kullanılmakta olma· ,.gıd,ır. Bunlar arasında bu kavimleri n kendi leri tarafındaA kullanılan

:isimler yanında. bunlara komşuları tara fından verilen isimler ile üze'rin'de veya yakinında yaşadıkla rı şe hir, nehir, da~ v.b. veya idari :taksimalta , dahil · bulundukları idari bölgelere göre verilen isimler de mevcuttur. Bunların çok defa gelişi· güzel kullanılması ve bir çok ilmi .eserler ile el kitaplarına geçmiş bulunması , i şi n aslına vakıf olmayanlar için, bazan 'içindeiii çıkılması güç ',bir durum yaratmaktad,ır. Bu, vflziye·

:tin birdenbire de~işLirilmesine imkan yoktur, Fakat bu meselenin, ayrı bir mevzu olarak ele alınması ve her kes tarafından ' tereddü tsüi kulJanılabilecek ' bir sistemin \ıücfida getirilmes i zarurid ir .

. 3. Şive gurupla rı

Türk şiveleıinin tasnifinde karşılaşılan güçlüklerden biri de mev· ,cut ş i ve!enn muhtelif guruplar iç i n dek ı yer inin açık o:arak ~yiDi ' ~e·

128 R. Rahmeti Arat

selesiclir. Bazı şivelerin şimdiye kadar hiç tetkik edilmemiş OlmaSir

bazılarında ise, mevcut bilginin kati gelmemesi, bunların şu veya bu: şive guruQuna idhali nde tereddüt yaratmaktadır. Kavmi teşekkül veşive bakımından, komşularının kuvvetli te'siri altında kalmış olan şive. lerde de aynı güçlüklerle karşılaş ı lmaktadır. Türk şive lerinin tasnifinde,. bilhassa cehüb-i şark i Sibirya ile Türkistan mıntakalarındaki şivel erin . guru'plandırılmasında görülen karış ık durum, bu şiveler hakkındaki malumahn azlı~ ın dan ileri gelmek tedir. Şimdiye kadar ayrı -ayn şive le r

halinde guruplarda ' yer alan bazı dil zümrelerinin birleşt iri l mesi d e-· belki mümkün Qlacaktır; böylelikle bir tarafta n tasnif gurupları ha fif

ler, dig-er taraftan da şive lerdeki ağızların tesbitine doğru gidilebili r •. Türk şivelerinin tasnifinde görülen vuzfihsuzluğun sebeplerinden

b ir,ini de asıl şive mefhfimunun henüz sarahatle tay in edilmemiş olmasL ve tasniJte bu mefhfimun dı şına çıkılara k, umfirniyetle mevcfit bütün, dil malzemesin in, ufki bir şek ilde, yan-yana sıra lanmış bul unması · teş

kil etmektedir. Mevcut .şiveler, muayyen şartlar alt ında ve dilin her hangi bir

devresinde ,cana dilden J ayrı larak , dilin um~mi inkişah ile birlikte, bir de kendi hudfitl arı içinde ve husfisi bir inkişar seyri takip etmiş olduklarınd an, bupların başlıca farklarını teşki l eden ,ses, ek ve kelime hususiyetler i o devrenin dil malzemesi ile izah edil ebilmelidir; başka.

bir' tabirle, böyle bir devrenin malzemesi ile iiah edilebilen şiveler bir' · gurup içinde toplan malıdır, (Msı' türk .şivelerinin tasnifinde esAs un.

sur olarak kabfil edi len bazı seslerin farklı inkişafları için krş . i. L~ t a,g, log, doğ. to'U(~), da, fo , fii < lag: 2. bağ. pag, bav(y), paul!!) bo,. pii < bağ; 3. yag, yog, çag, yau(!;!'), yo,. ço, yu < yağ; 4', sağ. sau(!!),.

· sa; sö, sii < soğ; 5. yoğ- , go'Uı!!) · , cau(Yh ya- , eli- , çij - <yoğ-, II_ 1. tağlıg, tağhg, tağlı~, tav(!!)lı, tav(y)dy, tolii < toglıği 2. bağlığ, bağlı~,_

bavl!!)lu, bav(Y)II, pav{Y)lu, bolii <bağlıgi 3. yoğ/ğ, yoğlı*. yagh, yalı yiiliI<y c:ğfıg. ııe. ı. tas- «toz-), (oy-, doy-, tuy- <iod-; 'l o tlS- «Iız-)'

Iıy-, tf-<tıd·j 3, os~ır, olf.sır , a!J'ğı r <adğtr v,b. v.b.). Bugünkü t ürk ~ şivelerinde görii!en farklar böylece bu seslerin . hen üz asıl şekil l erini.

. muhafaza ' eden bir devreye götürül.:bilmektedir. Bunları kendinde birleştiren devı e, umfimi olarak, ceski türkçe~ tabiri ile adlandınla- · biliıse de, ~u tabir a ncak her hang i bi r de vreye nisbetle bir kıymet ifade 'etmekte, fakat . muhtelif .r devreler bahis . mevzuu olunca. sarahati nİ k ay.betm~l<tedir. Bugünkü duruma nisbetle ceskiJ olan bir devrenin, türk dil.nin tarihi inkişafı bakımından da (eski ~ Cıması icap etmez. lstan bul'd-a toplanm ı ş olan ikinci' dil kurultayında (1934), türk. şivelerinin menşe' ve guruplandırılmasına dair yapm ış olduğum bir

Türk şivelerinin :taıınili 129 ._

tebligde, bu devrenin _ adlandırılmasına tem~sla, bunun, <eski türkçe~ . . malzemesinin en mühim 'kısmını teşkil · eden ;Uygur metinler.ine. nisbet ile, <Uygur devri • .ta:bir.i ile· karşılanmasını teklif etmiştim. Türk dilinin tarihi inkişafı 've bunun muhtelif "devreleri tesbit edilerek, muay.yen bir ıstılah sistemi vücüde getirilinceye kadar, bu tabiri n ya~ut bunun-o la' .ifade edilmek .istenilen mefhümu içine 'alan diker bir . tabirin .. kullamiması, karışılıkları önlemek . bakımından; faydalı olacaktır ..

4. Yakut : ve çuvaş · J.ehceleri

Türk dili ailesi içinde: bulunmakla beraber, diker. şivelerinkine nis_ betle daha-: farklı . husüsiyetler .gösteren· ve bu husüsiyetlerin -bir kısmı, diğer şivelerde olduğu gibi, türkçenin mevcüt eski miilzem.esi ile izah edilemeyen .ikj lehce (şive tAbiri ile kasdedilen mefhümu karıştırmamak için, şive yerine; bunların lehce 'tabiri ile karşılanması daha münasip olacaktır) mev'cüttur: Yakut ve Çuvaş lehceleri. Bu iki lehce dik.er şive- .. lerle aynı hizada mütalea edilmeyip, bunlara tasnif cedvelinde h.usüsi bir yer ayrılması . daha·· d.oğru olacaktır. Bu lehcelerde müşahe"<;!e edilen. ve diğer . şivelerinkiı .den farklı olan. husüsiyetler türk dilinin (daha eski~ bir devrindç mevcülıunsurların farklı inkişafı ile izah edilmelidir.. Buna göre, bugünkü şive husüsiyetlerinj kendinde ' birleştiren (eski~ ~bir devirden başka, Yakut ve çuv.aş lehceleri. ile diğer şivelerin - eski~ devrini bitleştiren _daha esk~ •. bir. devrenin kabül edilmesi lazımdır. Bugün için daha çok nazart ,olan bu devreyi aydınlatacak malzemeye. sahip bulunmamakla. beraber, .zamanla böyle bir malzemenin, daha eski devirlerden kalan l11etiiılerin- .. bı!lunması veya mukayese yolu ile te'sis edilmesi suretiyle, elde edilebileceğini ümit .etmemek için de bir sebep yoktur. Türk . şivelerinin· tasnifinde, mevcüt şive guruplarım y~r1eştjrirken, .bunların .yalnız . ufki dekiı, aynı zamanda amudi sıralarını da: dü. şünmek doğru olaçaktır. . . . .

:5. T'ariht şi 'veler v'e yazı dili- mal·zemesi , ; ",.

Türk şivelerinin tasnifinde mevzuun esasına muhalif olan cihetler~ , den biri de, bugünkü _ şivel·er · üzerinde .. durulurken, türk dilini~ ~arihi inkiş4fı meseıesinin göz önünde tutulmayarak, dilin muhtelıf: iJlkişaf merhalelerine ait olan malzemenin doğı:udan~dokruya bugünkü :şiv~ gunjplan içinde mutalea edUrnek istenUmesidir. Bir dilin umumi .bünyesine' ve dolay.ısı .i1e onun bütün şü~elerine şamil bir gelişmesi Qldu; _ ğu. gibir yalnız . ayrı şube hudutları içinde kalan nusüsi bir gelişmesi d~

Türkiyat Mecntua.ı . ___ 9

ıso

vardır. Bunlardan: diliıi bünyesine ~ait oıanları~dilin:. inkişaf -IU'erlıalçlerini .v.e: ~, şuhelere . ait olanl{irı ;,ise ~:şive guruplarını' . çerçeveıetl~r:..:'! ("

'.Türkleriri' kavıpr ' bün"y'esİ,' ictimM teşeKküı tariı; siyasi ve ' kültür ' tarJhinin seyri, 'zaman~zaİnan - ve yer-yer ' vukua gelen ' kaynaşmalara '.' raa-men, -muhtelif şivelerin meydana gelmesin~ "ve, muayyen şartlat':al,; ',~

tında bunların içindeki husüst: gelişmelere müsait' bir zemin hazırlamış-:,; hr. Tarihin en"-eski devirlerinden beri -türk kavimlerinin kendi-d8(:, mu- hitleri içinde de. birbirinden az-çok farklı, şiveler vücuda gelmiş olduğu tasavvur edilı;ıQ.i!ir ,'- Şivııbusjl.şiyç.t~rini .teb.a~~z.':~ttirql.ek bakımından bugünkü ihtiyacıarı tamame~ karşılamamakia beniberı XI. asır ortalarında türk kavim , ve şiveleri ,.hakkında: -Mahmfid K.i ş g cl t i ~jıin :MetJhiş olduku' malıımak mühimdir ·:v.erbu "mCs_c.lenin . i~ce'l.eninesindeJ~,-y-a:rdım,"1 edecek ' mahiyetteClir. Daha sonuki:. devjrlerdç~ killem~ --alınmış: :b\l.na :> benzer di-ğer , eserleröen de:;_bu ' hususta istHad~ etme"- mÜ01kÜnd.ü"r.: :, Eski devil'lere a:if 'dil malze'mesinin tetkikinde ·şiv.elere · işare.t ola.bil~c,e~· : . hususiyetler 'üz-eiinde daha .. dikkam durul!Dası ile,ı bu m.eselenin;" aygıp-.';ı laWması için baz~ esasnı.rın -elde, edilqıesi. de 'mümkündür:,;' ,.. tt ... i-; ~~

Şive ' ve. şive gur.uplarımn tarihi . inkişafinı " takip husı1sı,ında- i_stif'iide \, edilebilmekle beraber, ' yalnız -şive-.:mahsütü ·, olatak tbakılo:ıaınasl .:I~I~.-; gelen'!-''malzemenin en mühim kısmı n'ri , bilhassa taTihi: :dev:irler i-için, !Uj:l~~J-'

. dilk.~ahsfilü teşkil etmektedir_ Her yazı diliriin 'iibaşhtpg(çta muayy~Q.p bir:ışi'veye .dayandığı . kabfil edilebilir:, Türk ... yazı ;dilinin daha sQO!oaki ~. inkişat ! merhalelerinde de muhteliLşiveleiin "büyük te~:Siri 0Im4Ştur_~ F.A~~t !,

yazJ~ dili, hiç 'bir deYirde, yalnız 'o devrenin~":.Vey.a bir rtekr,şiveı"ve - ş,ivE:: guiubunun dar.. ~·hudü.tlan ' içinde. -,kalmamıştır;': Yazı dilini, :, umı1mi te'-şir:-"

lerhrie kadar>*uv-vetli olursa.-olsun, muhfelif kültün: çevreleri; jle " ~u:; dOUandırmak da mümkün ' değildir: Yazı, dili muayyen . şarıtar~ ij;lhoda meydana g~lmiş olmakla 'beraber, ..kendi inkişaf seyrind.e -bir'Nç9k-,§jve gur-uplannı, bir-~ok ·kültü.,..idairelerini ·.Jçi~e almıŞ ' ve btınl.arı " bi"ı:-,J:tüt,iin ,:..:

halinde, birbirine batlamışhr. Bu durum ,karşısmda yazı dili~rv;'taliem~,~i:. sinin şivelerden ve hatta şive guruplarından yalnız bir tanesine ait telakki edilrrıesiMr {tapii:. Hnık~[! yokt!1ı:. 'Yazı dilil).e •. J:ft-yj.mler, . kÜıtQr daireleri, ' devirler, ve şiveler üstünde, türk milletinin kültür faaliyetinin tarih /seyri içinde vücfida rgetirmiş oldutu bir varlık : olarak , bakıi.ması ve . bir butü'rPofafak ,.ele '-, alınm'asıdcap eder, T.ürk oOyazı djlirıhı ipkişaf ~: merlialeleriiır ·tayln :,ederken, dilin iç bünyesinde vücfida, gelen jıı.ısüsi- ,

yetler esas olmak üzeı:e; türk fikir ı hayatının s,eyri ve dolayisı ,Ue t;ıu~;~,

nun.-dile; mal etmiş olduğı:ı:, kıynietlerin :,de göz önünde bulu'nduı.ulı:ı:ıa,sı ';. ıazıindırü:.~. .. " ' ",'~~' !.". "-': , . ~.

Türk şiv.eleri ile y:azı dillerınin tasoifinae birbirinden ,farklı <:sa.-sları ::.

Ttit'k şivelerinin tasnif! 181

bahis mevzuu· oldu~undan, bilhassa bugünkü araştırma ve tecrübe ,devrinde, bunların ayrı-ayrı meseleler halinde ele "alınması ve her birinin kendi çerçevesi içinde incelenmesi faydalı oiacaktır . Heride, bu ,sahadaki tetkiklerin gelişmesi ile, şiveler in tarihi devirlere do~(u götürülmesi husüsunda yazı dili mahsüllerİnin bir kısmından istifade' ediJebilece~i tabi'idir.

Ayrı şive ve şive guruplarıoa ait husüsiye tleri daha eski devirlere .do~ru takip· husüsunda türk dil bilgisi oldukça müsait bir durumda bulunmaktadır. Şive husüsiyetlerinin mühim bir kısmı, hiç de~ilse esas

·temay~ııer bakımından, yazı dili malzemes.ine ba~lanal:1llmekte ve bu .durumda bulunmayan şiveler için de bir asırdan beri toplanmakta olan .şive malzemesi, bir dereceye kadar, bu vaziteyi görecek ehemmiyettedir .

6. Şive gurupla.rı ve adlandırılması

Şive guruplarının sayısı ve bunların adlandırılması, tasn if saha_ .slnda elde edilen tecrübelerin artması ile mütenasip olarak, bir tekamül seyri takip etmiştir . Bu tekamül tabirinden artık bir neticeye · -varılmış oldu~u manası anlaşılmamalıdır. Bu tabirler ancak ortaya atıl ·

mış .birer teklif olup, bunlar üzerinde, bu mesele .ile yakından ilgili ·olanlar arasında bile, henüz bir anlaşma husüle ·gelernemiştir. Onun için bilhassa gurupların adlandırılması için _ kuııanılan tabirlerin, toplu ,halde, göz önünde bulundurulması faydalı olacaktır.

Türk şiveleri hakkındaki bilgilerin artması nisbetinde, tasnitlerdeki .gurup sayıları da tedrici bir artış göstermektedir; msı' i k i (biri - 2 bölüm; bk. 1, 2), üç (bk. 4, 5, 7, 12), dört (bk.~, 10, ll), dört ·(biri-2 bölüm; bk. J3),beş (bk.9), altı (biri -3 bölüm; bk. ı7), .altı (ve eski diller; bk.19), yedi (biri -3 bölüm; bk. 20») yedi ,( Çuvaş haric, biri - 2 bölüm; bk. 18).

Şive guruplarını adlandırmak için kuııanılmış olan tabirler çok kalabalık bir yekün teşkil etmektedir. Bunların başlıcaları, gUl'uplar .halinde, şu nlardır.

A. Co~rafi . cihetlere göre

ı. Şim'l (bk. ı, 2, 7, ıo, ı2, 13, 14) 2. Ce",ip (bk. ı, 2, 8, 10, ll, 14, 18) 3. Şaı·k (bk. 7, 8, 10, ll, 12. 13, 14) 4. G.rp (bk. 7, 8, 9, ıı, ı2, 13, 14)

132 R. Rahmeti Arat

5. Şimal~i şarki (lık. 17, 18, 20) 6. Şim.l-i garbi (bk. 17, 20) 7. Cenüh-i şarki (lık. 17, 20) 8 . . Cenıih-i garbi (lık. 17, 18, 20) 9. Orta (bk. 10) .

10. Merkez (bk. 10)

B. Coğrafi isimlere göre

ı. Abakan (bk. 18) 2. Altay (bk. 18) 3. K,pçak (bk. 7) 4. Orta Asya (bk. 8, 9, 11, 16, 18) 5. Pontus (bk. 9) 6. Sibirya (bk. 9, 19) 7. Garhi Sibirya (bk. 16, 18) 8. Orta Sibirya (lık. 16, 18) 9. Türkistan (bk. 7)

10. Volga (bk. 9) 11. Volga· Ural (bk. 16, 18)

C. Kavmi isimlere göre

ı. Bulgar (bk. 17) .2. Çagatay (bk. 7, 17) 3. Çuvaş (bk. 4, 14, 16, 19, 20) 4. Hakas (bk. ı8) 5. Kıpçak (lık. 7, 17. 19) 6. K,pçak-Türkmen (bk. 17) 7. Tatar (bk. 7) 8. As.ıtata, (bk. 1, 2) 9. Cenılp tatarları (bk. 1, 2)

10. Moguı-tatar (bk. 1, 2) ıı. Saf tatar (bk. ı, 2) 12. Şimil tatarları (lık. I, 2) 13. Türk-Tat'r (bk. 1, 2) 14. Türk (bk. 1, 2, 4. 7, 18) ı5. As.ı türkler (bk. 5) 16. Karışık türkler (lık. 5)

Türk şiveler inin tasnifi 133

17. Türkçe konuşan, fakat türk aslından olmayan kavimler (bk . 5)

18. Tü,kmen (bk. 17) 19. Kıpçak-Tü,kmen (bk. 17) 20. Uygu, (bk. 17) 21. Uz (bk. 19) 22. Yakut (bk. 4, 14, 16,19,20)

D. Dil hususiyetlerine göre

, 1. d-Gurubu (bk. 17) 2. ,-Gurubu (bk. 17) 3. s-Gurubu (bk. 15) 4. g-Gurubu' (bk. 15) 5. ol-Gurubu (bk. 17) 6. tav-Gurubu (bk. 17)

, 7. taglı- Gurubu· (bk. 17) ' 8. ' Iaglı~-G"mbu (bk. 17) 9. Karışık (bk. 12, 13)

10. Orta (bk. 17,20) 11.. Tu,ki (bk. 19)

E. Tabirlerin karışık kullanılmasına göre

1. Cenôb·i g"bi (türk) (bk. 'l8) 2. Cenüp tatarları (türkler) (bk. 1, 2) 3. Şimal tatarları (Asıl tatarlar) (bk. 1, 2) 4. Orta (Tü,kmen-Kıpçak) (bk. 20) 5. Çakatay,' Şark (Tü,kistan) (bk. 7) 6. Tat", Şim"1 (Kıpçak) (bk. 7) 7. Türk, Garp (bk. 7 ) 8. Hakas (Abakan) (bk. 18) 9. r-Gurubu (Bulgar ) (bk. 17)

10. d-Gumbu (Uygur, Şim"l-i şarkı) (bk. 17) 11. ol-Gurubu (Türkmen, Cenüb-i garbi) (bk. 17) 12. tav~Gurubu (Kıpçak, Şimal-i garbi) (bk. 17)

• 13. laglık-Gumbu (Çakatay, Cenbôb·i şarki )(bk. 17) 14. taglr:Gurubu (Kıpçak-Türkmen, Orta) (bk. 17)

-Y ukarıdaki Hi.birlerin ifade ettikleri mana ve kullanılış tanıarı

,,< R. 'Rahmeti Arat

hakkında bir fikir edinmek için, dil husıisiyeti bakımından aynı gurup. içinde bulunması lazım gelen şivelerin muhtelif tasniflerdeki yerleri ile bunların dahil bulunduğu gun.ıpların isimlerini gözden geçirmek kafidir. Msı' şivelerin oldukça mGhim bir kısmını toparlayan tav (lo, iii) < tat'" husOsiyeti alınırsa. şöyle bir manzara ile karşııaşılır . ~

ı. Şimal Tatarları (Asıl Tatarlar) (bk. 1,2) 2. Türk (bk. 4) · . 3. a. Asıl türkler, b. Karışık türkler, c. Tür.kçe konuşan ..

fakat türk aslından olmayan kavimler (h"er üç gurupta: dağınık) (bk. 5)

4. a. çağatay veya Şark gurubu (Türkistan'), b. Tatar veya. Şim.!! gurubu (Kıpçak) (iki gurupta dağınık) (bk. 7)

5. a. Şark şiveleri, b. Garp şiveleri (iki gurupta dağınık)· (bk. 8)

6. a. Sibirya türkleri, b. Orta Asya türkleri, c. Volga türkleri, d. Pontus türkleri (her dört gurup içinde da~ınık) (bk. 9)·

7. a. Orta veya Merkez gurubu, b. Şark gurubu (iki gurupta dağınık) (bk. ·10)

8. Şark gurubu (bk. 12) 9. Şim.1 gurubu (bk. 13)

10. tav-Gurubu (Kıpçak, şimal-i garbi) (bk. 17) ll. a. Altay gurubu, b. Garbi Sibirya gurubu, c. Volga-Ural

gurubu, d. Orta Asya gurubu (her dört gurupta dağınık) (bk. 18)

12. a. Kıpçık dilleri, b. Sibirya dilleri (her iki gurupta dakınık) (bk. 19)

13. a. Şimal- i şarki gurubu. b. Şim al-i garbi gurubu (her iki gurupta dağınık) (bk. 20)

ıv.

TORK şIVELERI TASNIFININ BUGÜNKÜ DURUMU

Yukarıda verilen izahattan da anlaşılacağı gibi, türk dili bilgisi ve umurniyetle türklük bilgisinin bugünkü durumunda, her bakımdan

tam bir tasnif vücOda g.etirmek mümkün de~i1dir. Fakat mevciit . malzemeyi yeniden gözden geçirerek, tasnifi daha va.zıh ve daha kül

l anışlı bir hale getirmek yollarını aramak faydalı olacaktır .

Türk şivelerinin tasnifi ıso

1. Tasn·ifin esasını teşkil eden dil 'hususiyetleri ve şive gurupları

Türk dilinin lehce ve şiveleri, vaktiyle J. N e nı e t h 'in de işaret etmiş oldu~u gibi, kelime başındaki y- ......... s- hususiyetine ·göre, bir tarafta Yakut ve Çuvaş lehceleri .i1e . di~er tarafta bütün di~er · şiveler olmak üzere, iki büyük kısma ayrılmaktadır. Şivelerin tasnifinde kabUl edilmiş .olan ·umu·mi esaslardan z-.Jr ve z «d) ......... r hususiyetine göre de Çuvaş lehcesi hem Yakut lehcesinden hem de di~er şivelerden farklı bir durumda bulunmaktadır; buna bir de bu lehceyi di~er ' lehce ve şiv€iIer

den ayıran ş"" i hususiyetini eklemek mümkündür. Türk dilinin bütününü göz önünde tutan bütün tasnitlerde (ılk. msı' B o g o r o d i t s k i y, 18 ) Çuvaş lebcesinin . türk dili içinde ayrı bir gurup teşkil etmesi icap etti~i neticesine varılmış olduğundan, bu hususun münakaşası artık

bahis mevzuu değildir. Yakut lehcesi de, y- ......... s- hususiyetinden · başka, d ........ i hususiyeti

ile, diğer lehce ve şivelerd,en ~arklı ayrı bir gıırup teşkil eder. · Bu lehcenin S a m o y i e v i ç 'te d-gurubu (Uygur, Şimal-i' şarki )'nun i-bölümüne tek başına ve B o g o r o d i t s k i y ' de, Karagas ve · Tuva şiveleri ile birlikte, şimaı·j. şark i gurubuna idhal edilmiş olması yanlıştır.

Bu iki lehce üzerinde duruhırken, bilhassa şu noktaların göz önünde bulundurulması lazımdır. Çuvaş · lehcesindeki.· Z « cl) ....... r hususiyeti

. nisbeten son devirlere ait bir durum olarak kabul ~dilse bile, bu inkişAfa rehberlik etmiş olan z __ r hususiyeti ile ş ....... l ve y- ....... s- münasebetleri ve Yakut1ehcesindeki y- ....... s- ile t ....... d hususiyetieri , diğer türk şiv.elerinin bugün.kü durumları ile ilgili olmadığı gibi, bu şivelerin irca edilebildikleri eeeki> devrenin nialzemesi ile de izah edilememektedir. Onun için, yu~arı,da da işAret edildiği gibi; bu farklı inkişalın sebeplerini kendinde· bulunduran ,daha eski, bir devrenin kabulü iaruridir ve bundan. dolayı bu lehcelerin. tasnifte, dig-er şive guruplarının ufki sırasına konulmayıp, tarihi i nkişiifı beliı:tmek üze re, amtidi bir sıraya

yerleştirilmesi doğru olacaktır.

Diğe.r şivelere gelince, bunları ilk önce şivelerin tasnifinde esas olarak kabUl edilen se·slerden· d sesinin inkişaf şekillerine göre ayırmak icap·eder. Buna göre, bir tarafta-d sesin.in muhafaza edilmesi ve diğer tarafta:-buı:ıun .. ·se.sine inkilap etmesi hususiyetleri ile, kendiliğin-

, den ·iki gurup meydana çıkmaktadır. . . Geri kalan bhtün şiveler, d > y bakımından, y kısmına dahil bulun

duklarından, bunların tasnifinde bu .hususiyetin dış~nda, başka bir esas . bulmak lazım gelmektedir; bu da ğ sesinin muhtelif durumlarda şive·

1:36' R. Rahmetl ·t Arat

lerde arzetli~i inkişAf şekillerinde bulunmaktadır. .su suretle tek he~ celi kelimelerin sonunda g > v(~) hususiyetine göre, ayrı bir gurup ve birden fazla heceli sözlerin sonundaki iJ sesinin , sedasızlaşarak, if sesine inkilap etmesi hususiyetine göre de, başka bir gurup 'ayrılabilmekted i r.

Yukarıdaki şive gu ruplan böylece tanzim edildikıen sonra,_ geride daha iki şive g urub u kal maktadır . Bu gurupların ik'isi de tek heceli sözlerin sonundaki iJ ses inin muhafaza edil~esi ve ' birden fazla heceli sözlerin sonundaki iJ sesi ni~ düşmesi hususunda birleşmekte,

faka t tasrif eklednin başınd a ki iJ sesinin durumu bakımından, birbi: riild~n ayrılmak t adı r. Tasrif eklerinin başındaki iJ sesini .düşüren şive gurubu aynı zamanda kelime ba'iındaki· 1- sesi ni sadalılaştıra rak, dşekline sokmaktadır. Ş i ve gurupları nın işar~tirıde bir·lig-i muhafaza etmek bakımından, bu son husus iyetin de tasnitin esas unsurlan arasına alınm ası faydalı olur.

Bu hususiyetlere göre, türk lehce ve şive g uruplan ve h.ususiy~ t - .

le,ri şu ş.ek i lde sıralanabili r .

A. Turk lehce guruplan

.ı. r-Gurubu (r ....... ~, I ....... ş •. ! - ....... y-) . II : t-Gurubu (t ';'-' d, s ...... g- )

B. Türk şive gutiıp l arı

i d·Gurub u ( a d o k , trg, [oghg, Ifa/c ın)

ii. z-G utubu (ozoJ:,. ·tag, taglıg , *"algan) . III. tav-Gurubu (ayaif . t av, tarıh : *"algan) IV . taglı-Gurubu (ayoJ:" l og, laglı, lf.aliJun ). V . . tagbJ:"Gurubu (ayaif, [ag, to g h J:,;. J:,algan ) ..

VI. daglı · Gurubu (a yo*-, dag, daiJ lı , *-o l on ) ..

2. Şive gur upl.a ·rrnın ad land -ırılma ·S"t .

Tas nif 'tecrübelerinden de görü l dü~ü gibi, lehce v,e şive gurqp:lannı" as ı l maksada uygun bir şekilde adla'ndırmak için münasip tabi r~ ler bulmak cidden güçtür. Şimdiye kadar bilhassa .· bu noktada ameli . bir , neticeye henüz yaklaşılmamış oldu~u yukarıd ak i karşılaşt ı rmada _

(bk. ILI. 5) açı k olarak görülmektedir. Bu karışıklık bilhaşsa şivelı~ rin .. tasnifinde henuz kat ' ileşmemiş bwlunan ve bir çoklanDI n, şahsi temayüllere göre, farklı · imlaşılması mümkün olan tabirIeri n kullanılmasından') ileri gelmektedi r.

Türk şi·velerinin tasnili . 137

Türk şi ve lerinin tasnifi ile doğruçlan-doğruya ilgili olanlar ve türk <Iili sahasında çalışanlar için, şive guruplarının dil hususiyetlerine göre .ad l andırılması mü him d ir. Her gurup için tasnifte esas olan bir ses ·veya bu sesin durumuna işaret eden bir kelimenin zikri maksadı anJatmağa kafi gelmekt edir. Tüı:k dil bilgisi ile doğrudan-doğruya ilgi.li olmayıp,. d olayısı ile bu meseleye temas eden ilim şubeleri ~ensup

ları ile daha geniş okuyucu kitlesi için, bu gurupların daha umümi ·bir isimle işa r etlenm esi, tabii, daha faydalı olacaktır. Böyle bir i şaretin

·umumi olması ve fazla ince teferrua ta girmemesi, fakat aynı zamanda maksada uygun bulunması icap eder.

Son devirlerde türklerin kavmi, kültür ve siyasi bünyesindeki inkişa! seyri, bu guruplara k'lvmi teşekküllerine göre bir isim vermeği :zorlaştır~aktadır. Şimdiy.e kadar en çok tatbik edilen, şive guruplarını eoğrafi Hi.birleile adlandırmak usuıu · de pek muvaffak olmuş bir usul sayılamaz; bu maksatla cihet isimlerin in kulla nı lması ile de bir taraftan

·çıkış noktasının tesbitinde · görüş birliğinin te'min edilememesi ve di ğer t araftan birden fazla şive gurubu için aynı tabiri kullanma zarureti kar.ş ısın da karışıkliğı önlemek mümkün olmamıştır . Bütün gurupl arı co~

raH isimlerle adlandırmakta da aynı mahzurlar mevcuttur . . Şimdiye kadar yapılmış olan tecrübelerdahilinde kalmak üzere.

:ş ive gurupları, dil hususiyetini gösteren işaretler yanında, bir de 1. kav.mi, 2. coğrafi, 3. cihet isimleri ile ad l andırı labilir. Bu gu ruplardan ikisi - eskiden beri kavmi isimleri ile tanınan Çuvaş ve Yakut guruplarıdır_ JII. ve ıv . guruplara dahil şiveler i konuşan kavimleri n menşe durumu . aç ık olarak belli olmadı ğında n, bunların kavmi isimlerle ad landırılması •

. :sarahat bakımından, bir fayda te'min etmez i bunl arın bulunduklan ·mıntakalara göre jsimlendirilmesi, şimdilik, . daha iyi olur. VI. gurup için münasip bir isim bulmak güçtü r. Tom ismi aslı nda cokran bir isim olmakla ·beraber. aynı zam.anda idari bir bölgenin ad ıdır. Buna .rakmen. diğer guruplara uymak ve cokraU isim manasına gelmek üze.re, şimdiljk bu ismin kuııanılmasında büyük bir mahzur yoktur. Zaten bu şive gurubu daha çok dilcileri ilgilendiren küçok bi~ zümreden iba- · :rettir. Türk kavimlerinin büyük kısımlarını içine alan ve türk dilinde gerek şive ve. gerek yazı dili malzemesi bakımından mühim olan diker .\iç gurup (V., VII. ve vnı.). kavmi ve coğ"rafi isimleri n kafi gelmeyeceği

bir durum arzeder. Bunların türk muhitinde çok yaygın tabirleri olan ·cilıet isimleri ile adİandırılmasının maksada daha uygu n düşeceği ka

. naatindeyim: Bu şekil aynı zamanda türk yazı dili tasnifi için de en ~mümil eşrriiş bir keyfiyetti\".

Buna göre, mevcüt lehce ve şive gurupl arını şöyle sıralayabiliriz_

138 R. Rahmeti Arat

A. Türk lehce gu rupları

i. r-Curubu (Çuvaş) Il. '-Grubu (Yakut)

B. Türk şive gur uplan

i. d-Gurubu (Sayan) II . %·Gurubu (Abakan)

III: tav· Gurubu ( Şimal ) IV. taglr-Gurubu (Tom) V. "ioğlı~ · Gurubu (Şark)

VI. dağlı-Gurubu (Cenup)

Bu k ı saltılmış isimler, konuşma dilinde, umumi ifadede-t~·rkçesİ .. şive gurupları için-gurubu ve lehce ve şiveler kasdedildiği vakit - leh- ' çesi, şiveleri tabirleri ile gen iş leyecektir .

Ş ive guru plarını tarihi de"vir ler ile baklama ve bunu tasnifte beHrtme meselesine gelince, bunun bugünkü türk şivelerini n tasnifinde zarürİ bir mecb üriye t alınadlkI ve türk dil bilgis inin bugünkü purumunda bunun sa rih olarak belir tilmesine imkan . bu l unmadı~ı kanaatindeyim. Şimd iy e kadar yapılan tecrübeler bunun çok yanlış neticelere götüre. bileceg-ine açık bir misal teşkil eder. (Ms!. Çuvaş le ncesi için, bunun menşei olarak düşünülen Bu lgar tabiri bir dereceye kadar bir işaret sayılabilir; fakat bu da Bulgar tabirinden kasdedilen mananın müp. hemliği nden dolayıdır. Bulgar isminin kavmi veya siyasi bir isim olup ' -olmadıg-ı henüz bir münakaşa mevzuudur. f o, do, z- ve ve g -gurup· l arını içine alan bir gurup ' ile Uygur tabiri arasında bir münasebet ta· savvur .etmek, cidden, güçtür. Kıpçak isminin tarihi bakımdan doğru olabileceg-i düşü nüise bile, bu tabirin ifade ettiği kavim ve saha ile bu gu rubun mümessillerini birleştirmenin ne kadar güç olduğu aşikardır. Türkmen tabiri bugün bir şive ile bir siyasi teşekkülün ismi ol· dUğundan, bunun daha geniş bir mefhüm için kullanılması, sarahatten ziyade, bir çok karışıklıklara sebebiyet verebilir) . Bu mesele, şivelerin tasnifinden ziyade, türk dilinin tarihi inkişaf merhalele rinin tesbiti ile ilgilidir.

3. Şive g u rup larının tasnif ce d veli

Türk ş ivelerinin tasnifi hakkında verilen izahat, şema halinde, şöy'lc hu~sa edilebilir .

s- O U"R U B U

ESKiçuVAŞÇA

I. ,.-Oıırubu

ÇUVAŞ

ı. II. d- Ourubu % - Curııbu

SAYAN ""'BAKAN

ANA TÜRKÇE veya

ESKi TÜRKÇE

Y-CUR U BU

ESKI TüRKÇE veyıı U"YGUR DEVRI

S·GURUBU

ESKI YAKUTÇA

III. tafl' Gu rubu

şIMAL

IV. Ingiı' Gu ru bu

TÜM

V. (aibi!' Gurubu

ŞARK

lI.t-Guru bu

YA K UT

VI. dail" Gurubu

CENÜP

Documents

Türk Şivelerinin Tasnifi