Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Yl: 2010/2, Say:12Journal of Sleyman Demirel University Institute of Social Sciences Year: 2010/2, Number:12

[1]

TRK SYASAL HAYATINDA BR MUHALF SM VEHAREKET: PRENS SABAHATTN VE MESLEK- TMA

Murat KILI*

ZET

Bir reform ve adalama program olan Meslek-i tima akm1900'lerin hemen bandan Cumhuriyetin ilk yllarna kadar dnem dnemetkili olmu bir fikir akmdr. Akmn fikir temelleri Prens Sabahattintarafndan atlm ve Meslek-i tima onun fikirleri etrafnda gelimitir.Sabahattin ilm-i itima, Adem-i merkeziyet ve Teebbs-i ahsi gibikavramlar Osmanl toplumuna uyarlayarak bir reform program oluturmayaalmtr. Merutiyetin ikinci kez ilanndan sonra ttihat ve Terakkiye karortaya kan muhalefetin fikri nderliini yapmtr.

Anahtar Kelimeler: Prens Sabahattin, Meslek-i tima, Adem-iMerkeziyet, Teebbs- ahsi, Ahrar Frkas.

ABSTRACT

Meslek-i tima as a reform and modernization program had beeneffective in the beginings of the 1900s till early years of the Republic. Basisof movement established by the Prince Sabahattin. Sabahattin had tried toadapt some notions such as Social Sciences, Federalism, liberalism to theOttoman society. Also he had assumed the intellectual leadership of theopposition against to Union and Progress in the constitutional period.

Key Words:Prince Sabahattin, Social Sciences, Federalism,Liberalism, Ahrar Party.

GR

Trkiye'nin adalama tarihi yaklak asrlk sreci kapsar. Busrete Bat yakalanmaya allm ve bunun iin giriilen faaliyetler ilknce slahat daha sonra ise muasrlama, asrileme ve son olarak dagarpllama olarak isimlendirilmitir1. smi ne olursa olsun bu sreierisinde yer alan reformcular, aydnlar ve devlet adamlar bir tek amacaodaklanmlardr. Bu ama yklan bir topluma kalknma reeteleri sunmak

* SD, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Blm, mkilic@sdu.edu.tr1 Kemal Karpat, Osmanl Modernlemesi, mge Yaynlan, Ankara, 2002, s.79.

mailto:mkilic@sdu.edu.tr

Murat KILI

[2]

ve toplumu tekrar ayaa kaldrmakt. Ama bir olmasna ramenyntemlerde farkllklar grlebiliyordu.

Merutiyet dnemine kadar reformcular ve reform programlarhakknda herhangi bir tanma ihtiya duyulmam; ancak bu dnemde buakmlar siyasi bir zellik kazanm ve belli isimlerle anlr olmulardr.Bunlardan Osmanlclk, slamclk ve Trklk gibi akmlar en poplerlerive bilinenleri olmulardr. Oysa bunlarn dnda baz akmlar da ortayakoyduklar grlerle ilgi grmeye layktrlar. Bu akmlardan biri denderliini Prens Sabahattinin yapm olduu Meslek-i tima akmdr.

Kelime olarak Sosyal Sistem anlamna gelen Meslek-i tima1908'den sonra adem-i merkeziyet ve teebbs- ahsi taraftarlar iinkullanlmaya balanlmtr. Bu dneme ait bir akm gibi gzkmekteyse defikri temelleri 1900'lerin banda Prens Sabahattin tarafndan atlm ve onunfikirleri dorultusunda gelimitir.

Meslek-i tima akm dnemin genel karakterine uygun olarak birmuhalefet hareketi eklinde ortaya km olmakla birlikte, dierlerindenfarkl olarak o gne kadar hi ilenmemi fikirler ortaya atarak adalamasrecinde kendine has bir yere oturmutur. ttihat Terakki dnemi diyebilinen tek parti dneminde de muhalefeti fikirleri etrafnda toplamtr.Grld zere II. Merutiyet dnemini anlamak iin sadece ttihat veTerakkiyi incelemek yeterli deildir. Onun karsndaki hareketler dednemin anlalmasnda bize yardmc olacaktr.

Meslek-i tima akm, ortaya koyduu reform program ileyenileme tarihi, kuruluundan itibaren bir muhalefet hareketi olarak kalmasitibari ile de siyasi tarihe konu olabilecek bir vaka olmas nedeni ileincelenmesi gereken fikir ve muhalefet hareketidir. Bu muhalefet hareketiniele alrken nce hareketin lideri Prens Sabahattinin hayat ve fikirleri, dahasonra da hareketin Merutiyet ncesi ve sonras dnemlerdeki durumu elealnacaktr.

A. PRENS SABAHATTNN HAYATI VE FKRLER

Meslek-i tima akmnn temelleri 1900'lerin banda PrensSabahattin tarafndan atlm ve bu dorultuda gelimitir. Bu yzden bumuhalefet hareketini daha iyi analiz edebilmek iin her eyden ncehareketin lideri olan Prens Sabahattinin hayat ve fikirlerine gz atmakuygun olacaktr.

1. Prens Sabahattin'in Hayat

Mehmet Sabahattin, yaygn olarak kullanlan ismi ile PrensSabahattin, 1877 ylnda stanbul'da dodu. Sarayn damad olan Mahmut

Trk Siyasal Hayatnda Bir muhalif sim ve Hareket:Prens Sabahattin ve Meslek-i tima

[3]

Paa ile Sultan Abdlmecid'in kz, II. Abdlhamid'in de kz kardei olanSeniha Sultan'n oludur. Aslnda Osmanl saray hiyerarisinde eceredebaba taraf belirleyici olduundan dolay prens deil, sultanzadedir2. Ancakmuhtemelen Niyazi Berkes'in iddia ettii gibi prens unvann Avrupa'da biritibar elde etmek iin kullanmtr3.

Mahmut Paa, sarayn damad olmasnn yan sra II. Abdlhamid'inyakn arkadadr. Ancak daha sonra Ali Suavinin nderliini stlendiiraan Saray Vakasna4 ad kart gerekesi ile adalet nazr olduukabineden azledilir. Bir yalda gzetim altnda tutulur. Bu sre ierisindeMahmut Paa'nn ana megalesi oullar Sabahattin ve Ltfullah efendilerineitimidir. Sabahattin bu eitim srasnda dnemin nde gelenentelektellerinden Dou ve Bat kltrn renir. Franszca'ya hkimiyetidikkat ekicidir. Doa bilimlerine zellikle kimya, biyoloji, astronomi vetbba kar ciddi bir ilgisi vardr5. Dier yandan yirmi yanda bn-iHaldun'un Mukaddime'sini okumaktadr. Bu da Sabahattin'in sosyalbilimlerdeki kapasitesini gstermesi asndan nemli bir verdir6.

1899'da kendine kar bir suikast giriiminde ekinen Mahmut Paaoullaryla birlikte Paris'e kaar. Paa, Abdlhamit istibdadna kar Jn TrkHareketi iinde yer alma kararndadr. Prens Sabahattin'in siyasi faaliyetleride bu kala birlikte balayacaktr.

Prens Sabahattin, buradaki faaliyetlerinin ardndan merutiyetinilanyla birlikte stanbul'a dner. Ancak zaman gsterir ki Fransa'ya kanedeni olan Abdlhamid istibdadnn yerini ttihat Terakki istibdad almtr.1909 da tekrar yurt dna kaan Sabahattin 1918'e kadar siyasi ve bilimselaktivitelerini yurt dnda srdrr. 1918'de ttihat ve Terakki ktidarnndnden sonra ikinci kez yurda dner. Osmanllk kavramna olan badevam etmekle birlikte Milli Mcadeleye destek verir. Ancak 1924 ylndahanedan mensuplarnn yurt dna karlmasna ynelik kanun uyarncaTrkiye'yi son kez terk eder. 19241948 arasnda Avrupa'nn deiiklkelerinde yaar. 30 Haziran 1948'de svire'de hayata veda eder7

2. Prens Sabahattin'in Fikirleri

a. lmi tima

Sabahattin'in dnce sisteminin temeli Le Play tarafndan kurulmuolan Science Socialdr. Le Play'den etkilenerek oluturduu fikri yapya lmi

2 Kaan Durukan, "Prens Sabahattin ve lmi tima, Trk Liberalizminin Kkenleri", ModernTrkiye'de Siyasi Dnce, C.1, letiim Yaynlan, stanbul, 2004, s.145.

3 Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama, Dou Bat Yaynlar, stanbul, 1978, s.389.4 Bu olay ve Ali Suavi iin bkz. Enver Ziya Kara, Osmanl Tarihi, C.V5 Nezahat Nurettin Ege, Prens Sabahattin, Hayat ve lmi Mdafaalar, stanbul ,1977, s.356 Durukan, a.g.m., s145.7 Durukan, a.g.m., s145.

Murat KILI

[4]

tima adn vermi ve bu onun fikirlerinin alt yapsn oluturmutur.Sabahattin, lmi tima'ya yle bir aklama getirmitir:

Bir cemiyeti slah edebilmek iin nce o cemiyetin itimaibnyesini tanmal. Bu bnye ierisindeki farklar belirlemeli. Bunuyapmadan slahat programlan izmeye kalkmak dmensiz bir gemiyleseyahate kmaya benzer. Bunu baarmann -itimai bnyenin tanmlanmasve farklarnn belirlenmesinin- tek yolu lmi timadr.8

Sabahattin'in Le Play Sosyolojisine ilgi duymaya balamas ve lmitima fikrinin kendisinde gelimesi Le Playci dnrlerden ve aynzamanda Sabahattin'in yakn dostu olan Edmond Demolins'in en nemlikitab olarak kabul edilen ve daha sonra Anglo Saksonlann Eshab-Faikiyyeti Nedir? adyla Trke'ye de tercme edilen eseri ilegereklemitir19. Demolins, bu kitapta Sabahattin'in genel olarakbenimsedii bir gr ortaya koyuyordu. Bu grteki ana nokta iki toplumtipinin belirlenmesidir. Bunlar communauties (kamucu, tiraki) vepaticularist (bireyci, ferdi) toplum tipleridir. Birinci tip toplumda kii deilaile, kabile klan ya da devlet gibi zmreler stnlktedir10. Bu tr topluluklarher eyi devlet kapsndan bekleyen, mstehlik ve sorumsuz, kendi kendiniidare edemeyen fertlerden olumaktadr. Byle bir topluluun insanlarnnhrriyetleri kendilerine gayet dar bir hareket alan brakld iin ok azdr.Merkezi iktidar, ferdi hrriyet alann diledii ekilde ksar, fertleri baskaltnda tutar. Bu tr topluluklar Bat karsnda yava yava hayatsahnesinden silinmeye, Bat tarafndan massedilmeye, bir eit Batllamayamahkmdurlar. Bu tip toplum tek kelime ile Dou'dur. kinci tip toplumdaise sosyal yapnn temeli ferttir ve ferdi gayretlerdir. Hususi hayatn temeliahsi teebbstr. Hususi hayat umumi hayata hkimdir. Merkezi otoritesnrlanm veya paralanmtr. Kuvvetler ayrl, mahalli idare veya adem-i merkeziyet gibi siyaset prensipleri, toplum hayatnn dayand temellerhaline gelmitir. Fert geni bir hrriyet alanna sahiptir. Ksaca aktif birvatanda olan fert, sosyal yapnn mimardr. Bu tr toplum Bat'dr11. Bugrler nda Sabahattin az gelimiliin corafyasn Asya, Dou veGney Avrupa, Afrika ve Gney Amerika olarak izer. Sabahattin, bu grbenimseyerek, Osmanl toplumunun adalamasna uyarlamaya almve ayrm yaplan iki tipin ad olarak da Tecemmi ve nfiradi terimlerinikullanmtr12.

8 Hilmi Ziya Olken, Trkiye'de ada Dnce Tarihi, lken Yaynlan, stanbul, 2001, s.336.9 M. kr Haniolu, "Osmanl Devleti'nde Meslek-i tima Akm", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e

Trkiye Ansiklopedisi, C.4, letiim Yaynlar, stanbul, 1987, s.382.10 Berkes, a.g.e., s.389.11 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul Bilgi

niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004, s.80.12 Berkes, a.g.e., s.390

Trk Siyasal Hayatnda Bir muhalif sim ve Hareket:Prens Sabahattin ve Meslek-i tima

[5]

Sabahattin esas meselenin Osmanl'nn iinde bulunduu tecemmitoplumdan infradi topluma gemesi olarak belirlemi ve bunun yolunun dahr bireyler yetitiren bir eitim sisteminin kurulmasndan getiinisavunmutur.

b. Teebbs- ahsi

Teebbs- ahsi yani zel teebbs fikri iin Sabahattin'in lmiitima fikrinin bir tamamlaycs ya da zorunlu sonucudur denilebilir. nkbu fikir ile ama olarak gsterdii kamucu toplumdan ferdi topluma geiinmetodu tespit edilmitir.

ngiltere rneini takip eden Sabahattin toplumlar iin bir burjuvasnfnn rolnn nemini grm. Bu snfn geliimi ise Avrupa'daki gibizel teebbsn desteklenmesi ile gerekleebilir fikrine varmtr. Bu aynzamanda yukarda da belirttiimiz gibi kamucu anlaytan ferdi anlayageiin nemli bir safhasn oluturmaktadr.

Toplum snflandrlmasndan da anlalaca zere OsmanlToplumu Asya ve Dou tipi bir toplumdur. Bat uygarln ve ekonomiksistemini yaratan toplum tipinin kartdr. Tanzimat slahat ile bu toplumyerine Bat tipi bir ekonomi ve bir infiradi (ferdi) toplum yaratlacasanlyordu. Oysa Sultan Mahmut zamanndan Abdlaziz zamanna kadarslahat ad altnda yaplanlar bu toplum tipini kaldrmak yerine devam ettirenve nihayet II.Abdlhamit zamannda daha iddetlendiren tedbirler olmutur.Oysa Bat toplum ve ekonomisinin temeli bireycilik, liberalizm, zelteebbs, parlmentarizm ve kapitalizmdir. Bu toplumlarda rejimi ekonomiksnflarn karlar belirler, bunlar arasnda giriim zellii ve rekabet hkmsrer. Osmanl'da ise zellikle Abdlhamid Devri dier toplumcu Asya tipidevletlerde olduu gibi hkmdar, brokrasi ve militarizm stn glerdir,snflar yoktur. stn gler yarattklar mekanizmalarla bireyin zgrlk vegiriim ruhunu kreltirler, zel mlkiyete koyulan snrlamalarla ekonomikgiriimlerle meydana gelebilecek sermaye birikimini olanakszlatrr. Eitimsisteminden ynetim sitemine kadar btn devletsel kurullar ona gredir13.

Bu anlayn sonucunda ise toplum iinde ykselmenin, stat sahibiolmann ya da en basitinden zengin olmann tek yolu devlette bir grevedinmek anlay domu ve Osmanl bir Kamu devleti haline gelmi vedevlet bir kazan kaps haline gelmitir. Bu ise giriimcilik ruhunungelimesini nlyor ve insanlar pasif uyruklua mahkm ediyordu14. Bu daferdi toplumun zellii taban tabana zt den bir durumdu.

13 Berkes, a.g.e., s.391.14 Doan zlem, "Trkiye'de Pozitivizm ve Siyaset", Modern Trkiye'de Siyasi Dnce, C. 1,

iletiim Yaynlan, stanbul, 2004, s. 459.

Murat KILI

[6]

Teebbs- ahsinin ya da dier bir deyile ferdiyeti toplumunnndeki bir dier engel ise bireyin toplumda nemli bir rol almas fikrinihi ilememi olan pozitivizmin "ben sen yok biz varz" eklinde gelienanlaynn Osmanl'da hkim ideoloji haline gelmesidir. Geri zellikleTanzimat'tan itibaren bireyin ortaya karlmas gerei zerinde durulan birkonu olmutur ama bu alandaki gelimenin snrl olmasna karn bireyitoplum iinde eriten pozitivizm daha etkili olmutur. Ayrca servetin bykapta memuriyet ile kazanld bir toplumda, bunun yerine zel giriimciliisavunmak o dnem iin byk bir radikalliktir15. Nitekim Prens Sabahattinve Meslek-i itimai akm bunu yapmakla hem youn bir muhalefete maruzkalmtr.

Prens Sabahattin Anglosakson toplumlarn geliiminin bir aya olanfertilik ve ahsi teebbs Osmanl'da zellikle Mslmanlar arasndagelitirilmesi ve memuriyetilik anlaynn yerini almam kalknmann biryolu olarak grmtr denilebilir.

c Adem-i Merkeziyet

Bir merkezden deil, bir teekkln kendi kendini ynetmesianlamna gelen adem-i merkeziyet Prens Sabahattin'in belki de en oktartlan fikridir denilebilir. yle ki bu fikir Prense kar o kadar tepki yarattki dier fikirleri bu kadar tartlmad. Aslnda bu fikrin temelleri ilk kezMithat Paa'da grlmekle birlikte Sabahattin'in fikirlerinde geni yertutmu16 ve Meslek-i timai akm mensuplarnn ortak ideolojisi halinegelmi ve yaygn olarak tartlmtr.

Adem-i merkeziyetten Sabahattin'in kastettii idarimerkeziyetsizliktir. mparatorluun geni topraklar ve memuriyetiliktendoan hantal yapy dikkate alarak merkezi otoritece yetkin bir ekildeyaplamayan yerel ynetim, adalet, maliye gibi ilerin ilgili blgeninyaayanlar tarafndan stlenilmesi gerekliliini savunan Sabahattin, busrecin ilemesi halinde tebaann ynetime katlm ve devlet grevlilerinisk kontrolnn mmkn olacana deinir. stelik yre halk blgeninsorunlarn yakndan bildiinden, en etkili zm de onlar reteceklerdir17.

mparatorluun hantal ve geni yapsnn yan sra Sabahattin busistemi aznlklarn imparatorluk bnyesine uyumu iin art olduunu ve busayede Batnn direkt mdahalesini nleyerek ark Meselesinin kknn dekurutulaca inancndadr18.

15 Haniolu,a.g.m.,s.383.16 Niyazi Berkes, Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2002,

s.72.17 Durukan, a.g.m., s.154.18 erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlan, Ankara, i 964,

s.71.

Trk Siyasal Hayatnda Bir muhalif sim ve Hareket:Prens Sabahattin ve Meslek-i tima

[7]

Prens Sabahattin'in adem-i merkeziyet ile kastettiinin kesinliklemuhtariyet olmad konusundaki aklamalarna ramen, bu dncemuhalifleri tarafndan etnik unsurlara verilen bir prim olarak alglanmtr19.leride ilenecei gibi ayn alglamann aznlklar iin de geerli olduusylenebilir. Oysaki Prens Sabahattinin amac sorunlarn yerinde zmyani kylere kadar uzanan bir mahalli ynetim sistemi ierisinde toplumunkendi sorunlarn belirlemesi ve bunlarn zm iin karar alma yetisinintopluma verilerek blgesel ve etnik honutsuzluklarn nne gemektirdiyebiliriz.

B. Meslek-i tima Akmnn Tekilatlanma ve SiyasallamaSreci

Meslek-i tima akmnn tekilatlanmas ve siyasallamas aslndaPrens Sabahattin'in fikirlerinin kendisine taraftar bularak siyasi birplatformda dile getirilmesi srecidir. Zaten almaya konun olan Meslek-itima Akmnn bu ad almas yani bir akm haline gelmesi PrensSabahattin'in kiisel fikirleri etrafnda gereklemitir. Bu sreci kinciMerutiyet ncesi ve sonras eklinde iki blme ayrmak mmkndr.

1. kinci Merutiyet ncesi

kinci Merutiyet ncesi dnemde Prens Sabahattinin fikirlerinikinci Abdlhamid'e kar olan muhalefet iinde dile getirme frsat buldu.Bu rejime kar siyasal planda ilk bakaldr olan Jn" Trk hareketiierisinde yer ald.

Abdlhamid, ynetimine kar o dnemde balca kaynaktangelen siyasal nveleme domutu. Birincisi yksek okullardaki genlerarasnda balayan gizli cemiyet kurma akm; kincisi, yelerinin ou ordusubaylarndan gelmekle birlikte ordu dndakileri de iine alan gizlikomiteler, cuntalar; ncs Paris, Cenevre, Kahire gibi merkezlerde biraraya gelen aydn gruplamalardr20. te Prens Sabahattin'in ilk kez birmuhalif" olarak ortaya k bu nc grup muhalefet iindegereklemitir. 1901'de kardei ile birlikte Kahire'de bir beyannameyaynlam ve Abdlhamid ynetimine kar ilk faaliyetim gerekletirmitir.Bu beyannamede kendi kavimleri adna hrriyet isteyen temsilcileri YldzSarayna kar birlik olmaya arrken esas maksadnn amalan ve karlarbir olan ancak Abdlhamid rejimi sebebiyle bunlar dile getiremeyen Trk,Arap, Arnavut, Ermeni, Makedonyal, Rum, Krt ve Musevi Osmanlvatandalarnn bir araya gelerek yeni kurulacak hkmeti birlikte tesisetmelerini salamak olarak belirtiyordu21. Bu beyanname I. Jn Trk

19 Haniolu, a.g.m., s.384.20 Berkes, adalama, s.382.21 Cavit Orhan Ttengil, Prens Sabahattin, stanbul, 1954, s.23-24.

Murat KILI

[8]

Kongresinde Sabahattin'in aznlklarn desteini almasnda etkili olduusylenebilir.

Kahire'deki bu faaliyetinden sonra Prens Sabahattin'i kinci ve dahaetkin olarak I. Jn Trk Kongresinde gryoruz.

a. Jn Trk Kongresi

Bu kongre imparatorluun btn milletlerinin ve muhaliflerininkatlmyla, Jn Trkler arasndaki hiziplemeler ve aznlklarn deiik istekve faaliyetleri dorultusunda, yaplacak slahat konusunda bir orta yol bulmadncesiyle 1902'de Paris'te topland22.

Kongrede halledilmeye allan ana problem "bir ihtilal sonundayklmas istenen Abdlhamit rejiminin yerine ne gibi fikirler ve messeselerkonacaktr?" sorusuna cevap bulmakt. Bu soruya iki gruptan cevap gelmiti.Ahmet Rza Beyin lideri olduu ttihat ve Terakkiciler merkeziyeti birMerutiyeti savunurken, Prens Sabahattin ve taraftarlar federatif bnyeli birdevletin kurulmasn istiyorlard23 .

Kongredeki ayrlk sadece amalar konusunda deil metotlarkonusunda da yaanyordu. Ahmet Rza ve ttihatlar sadece propaganda iledevrim yaplamayacan, bunun iin askeri kuvvetlerinde devrime katlmasgerekliliini vurguluyorlard. Prens Sabahattin ve onu destekleyen aznlklar,devrimin baarya ulaabilmesi iin ksmi bir yabanc (ngiliz) desteindensz ediyorlard. zellikle Ermenilerin ortaya att bu gre ttihatlarkesin olarak kar kt24.

Jn Trklerin II. Abdlhamide kar giritikleri mcadelenin amacve izlenecek yntem konusunda anlaamamalar, bu birleik cephemuhalefetini blmt. Prens Sabahattin'in kongreden sonra 1906'da kurduuTeebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti ile blnme resmiyetkazanm oldu25. Bu noktadan sonra Prens Sabahattin fikirlerini bu cemiyetbnyesinde dile getirecek ve Meslek-i tima akmnn temsilcisi halinegelecektir.

b. Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti

1902 Birinci Jn Trk Kongresinin en mhim neticesi Abdlhamidekar olan muhalefetin kesin olarak ikiye ayrlmasyd. Kongreden hemen

22 Eric Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, letiim Yay., stanbul 2002, s.l33.23 Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Gelimeler (1876-1938), IB Yaynlar, stanbul 2003,

s.61.24 Sina Aksin, Trkiye Tarihi, C.IV, Cem Yaynevi, stanbul, 1997.S. 176.25 Zrcher, ag.e., s.133.

Trk Siyasal Hayatnda Bir muhalif sim ve Hareket:Prens Sabahattin ve Meslek-i tima

[9]

sonra Prens Sabahattin ve taraftarlar, Teebbs- ahsi ve Adem-iMerkeziyet Cemiyetini(TAMC) kurmulardr26.

Cemiyetin programna bakldnda Prens Sabahattin'in fikirlerininyoun etkisini grmek mmkndr. Devlet ynetiminde "Adem-i merkeziyetve tevsi-i mezuniyet(zgrlklerin geniletilmesi) idaresini ngren Cemiyetprogram buna dayanak olara Kanun-i Esasi'nin 108. Maddesini27 gstermive bunu uygulamay amalamtr. Bunun dnda yerel ynetimlerin ekli,gvenlii gibi konulara deinilirken, 5. Maddede hangi kavme mensupolursa olsun kiilerin ayn hukuka tabi olmas gereklilii vurgulanmtr.ktisat alannda ise vergilerin toplanlmasnda eitlik ilkesi esas alnm, zelmlkiyetin korunmas da programda yer almtr28.

Prens Sabahattin'in fikirleri ve cemiyet program bir aradadnldnde Cemiyetin siyasi iktidarn toplum zerindeki basksn, bellihukuk kurallar dhilinde kstlamak ynndeki adem-i merkeziyetprensibine dayal idri anlay ile memurlarn kalabalk bir memur ktlesininoluturduu duraan yapnn yerine giriimci karakterde bir burjuva snfnnoluturduu aktif bir iktisadi yapnn tesisini ngren, ahsi teebbse dayalekonomi prensibini benimsedii sylenebilir.

Cemiyetle ilgili bir baka husus ise cemiyetin grlerini dile getirenve ayn zamanda cemiyetin resmi yayn organ gibi alan "TerakkiDergisi"dir. 1906'da kurulduu Pariste yaynlanan bu aylk dergi iki ylkadar yaynlanmtr. Terakki sadece haber vermekle kalmam, EdmondDemolins'den tercmeler, eitli imzalar tarafndan yazlan muhalifmakaleler yaynlamtr. Prens Sabahattin'in daha sonra yazd eserlerinintemelinde de burada yaynlanan makaleleri bulunmaktadr29. "Adem-imerkeziyet ve teebbs-i ahsi taraftarlarnn grlerinin yaycs" eklindebir mottoyla kan dergi muhalifler tarafndan tamamen sosyolojik konularlauraarak memleket meselelerinden uzak kalmak ve hatta merutiyet taraftarolduunu bildirmemekle itham edilmi ve bu alt bal "Teebbs-i ahsi veAdem-i Merkeziyet ve merutiyet taraftarlarnn grlerinin yaycs"eklinde deitirmitir30

TAMC'nin Terakki aracl ile ortaya koyduu fikirler, genler,aznlklar ve tccarlar arasnda taraftar bulmutur. Ayrca rakibi olan TCgibi bu cemiyet de imparatorluun eitli blmlerindeki ve srgndedalm Trkler arasnda sempatizanlar buldu. zellikle Asya Trkiyesinde

26 Ttengil, a.g.e., s.26.27 Kanun-i Esasi'nin 108. Maddesi: Vilayatn usul-i darisi tevsi-i mezuniyet ve tefrk-i

vezaifkaidesi zerine messes olup deracat nizam mahsus ile tayin klnacaktr.28 TAMC Program iin bkz. Ahmet Bedevi Kuran, a.g.e., s.234-235.29 Ttengil, ag.e., s.27.30 Haniolu, a.g.m., s.383.

Murat KILI

[10]

Erzurum, zmir, Alanya ve am'da ubeleri ald. stanbul'da Cemiyet-inklbiye, TAMC'nin fikirlerine benimsedi31.

1908'e kadar yurtdnda Meslek-i timann savunuculuunu yapanTAMC, bu tarihten sonra Merutiyetin salad ortamda deiik tekilatlarve teebbsler altnda faaliyetlerini srdrmtr.

2. kinci Merutiyet Sonras

24 Temmuz 1908 tarihinde II. Merutiyetin ilan zerine buhareketin yaratcs olarak kabul edilen ve kendisine Cemiyet-i Mukaddeseeklinde bir unvan verilen ITC ile TAMC yeleri lkeye geri dnmlerdi.Prens Sabahattin de byk trenler ve cokuyla karlananlar arasndayd32.ttihat ve Terakki, iktidar partisi olmu, TAMC ise derhal muhalefetegemi fakat parti haline gelmeyeceini bildirmitir. Bununla beraber,meslek-i itima akmnn baz partilerin programlarn mal ettirmi ve baztaraflarm da bunlara kurucu olarak vermitir33.

Artk meslek-i itima akm siyasi faaliyetlerini yurt inde srdrmeimkn bulmutu. Bu akm, eitli kulpler araclyla tekilatlanppartileme sreciyle birlikte Trk siyasi hayatnda rol oynamaya balamt.

a. Nesl-i Cedit Kulb

Nesl-i Cedit Cemiyetinin nemi Prens Sabahattinci ekibin II.Merutiyet ortam iinde, temsilcisi ve devam olmasndankaynaklanmaktadr. TC karsnda gelien bir alternatif hareket olduu iinsiyasi hayat iinde nemli bir yere sahip olmutur.

Merutiyetin ilan ile Paris'te kurulmu olan TAMC de lke iinetanmtr. Daha nce ad geen 1907 ylnda kurulmu olan ve cemiyetinstanbul ubesi durumuna geen Cemiyet-i nklbiye merkezini yenilemiti.Bu dnemde ITC merkezlerini kapatmas karlnda Cemiyet-i nklbiyeyebirleme teklifi yapmt. Merkezlerinin kapatlmasn kabul etmeyen genyeler Paris'ten henz dnm olan Sabahattin'e durumu ve inandklardoktrinin kamu hayatndan silinmesi kukusunu anlatmlard. Bunun zerineTC'nin gl dneminde siyasal rekabetten uzak bilimsel ve kltrel alandaTeebbs ahsi ve Adem-i Merkeziyet akmn srdrme amacyla birkulp kurmalar karalatrlmtr. Nesl-i Cedd bu kuruluun ad olmutur34.Nesl-i Cedidciler, prensin manevi nderlii altnda alacaklarnnizammalerinde ve beyannamelerinde aklamlar ve Sabahattin'in

31 Bernard Lewis, Modern Trkiye'nin Douu, ev. Metin Kratl, TTK Yaynlar, Ankara 2003,s.201

32 Hanioglu, a.g.m, s.384.33 Tunaya, a.g.e., s.10634 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, C.1, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul 1984, s.

399400

Trk Siyasal Hayatnda Bir muhalif sim ve Hareket:Prens Sabahattin ve Meslek-i tima

[11]

fikirlerine bal kalmlardr. Kulp yeleri, gndelik gazetelerde, dergilerdegrlerini ieren yazlar yazdklar gibi, brorler ve eviriler deyapmlardr.

Nesl-i Cedid Kulbnn 1908 ylnda ve Tunayann ifadesi ilettihat Terakkinin kutsal sayld bir noktada Paris'ten devralnan birmuhalefeti yaatmak istedii aktr. Ancak Merutiyetin bunalml ortamiinde, Nesl-i Cedit kulb umulan etkiyi ve tepkiyi yaratmamtr. Ad hermuhalefet olayna karan Sabahattin ile btnlemesi ona siyasal bir nitelikvermitir. 1911'de elverili koullar altnda yeniden almaya balamakzere kulp tatil edilmitir. Nitekim bu elverili zaman hibir zamangelmemi ve kulp tekrar almamtr35. Dier yandan bu kulpte toplanmolan ekip Ahrar Frkasnda grev almtr.

b. Osmanl Ahrar Frkas

Osmanl Ahrar Frkas 1900'lerde Paris'te oluan ve Melek-i timadiye anlan Prens Sabahattinci akmn 1908'de Osmanl siyasal hayatna giriiolmutur. Prensin evresindeki genler TC karsnda bir arlk merkezikurmay dnmlerdir. lk giriimciler Nurettin Feruh ve Ahmet SammBeylerdir. Sabahattin kendine nerilen parti bakanlm kabul etmemitir.Buna karlk partiye kaytsz kalmam ve Paris'teki TAMCde yer almolan Ahmet Fazl, Mahir Sait Beylerle Ferruh Beyi temasa geirmitir. Frka1908 Eyll ay banda kurulmutur. Parti program Ferruh Beyinkaleminden km ancak hazrlannda Adliye Islahat iin danman olarakgrevlendirilmi bulunan Fransz Kont Ostrorog'un yardm olmutur. Kontyabanc siyasi partilerin programlarna ulam ve bunlarn tercmesiniyapmtr. Bu yzdendir ki frkann ngiliz siyasi partilerini taklit ettii ilerisrlmtr36.

Frkann ideolojisi Jn Trkler tarafndan daha Paris'teoluturulmutur denilebilir. TAMC'nin programna yakn fikirler frkayaegemendir37. Nesl-i Cedid kulbnn de frkaya katlmas ile Ahrarclar1900'lerin bandaki Prens Sabahattin'in ortaya att tezleri yineleyerekttihatlarn karsnda yerlerini almlardr. Yani bir muhalefet partisikonumuna gelmilerdir. Dana nceki blmlerde grld zere butezlerin banda Osmanl lkesindeki etnik unsurlara eitlik tannmas vegiderek yerinden ynetime dayanan bir siyasal dzenin kurulmasgeliyordu38.

Prens Sabahattin gibi Ahrar Frkasna hakim olan bu fikirttihatlarn tepkisini ekmi ve Parti blclkle sulanmtr. Bununla

35 Tunaya, Partiler, s.401.36 Tunaya, Partiler, s.144.37 Tunaya, Partiler, s.150.38 Tunaya, Partiler, s.145.

Murat KILI

[12]

birlikte Sabahattin Ahrar Frkasnda da istediini elde edememitir. lkbaarszlk 1908 genel seimlerinde yaanmtr, Parlamentoya temsilcisokamayan frka ancak sonradan partiye geen Rza Nur gibi isimler veaznlk mebuslar araclyla fikirlerini mecliste duyurmaya almtr39.

Her ne kadar kabul etmemi olsa da, en azndan manevi lideriolduu Ahrar Frkasnda da Sabahattin Abdlhamit Dneminde yaadistibdadn bir benzerinin ittihat ve Terakki ynetiminde yaamtr. Dahasonra 31 Mart vakasnda pay olmak ile sulanan Ahrar Frkaskapatlmtr43. Prens Sabahattin de 31 Mart' Vakas ile ilikisi olduugerekesi ile gyabnda idama mahkm edilir ve yine yurt dna kar40.

Gerek mesleki itima akmnn ses bulduu Ahrar Frkasnnkapatlmas, gerekse Sabahattin'in yurt dna kamas ve 1913te ttihat veTerakkinin lkede tek parti ynetimi kurmas sonucunda bir muhalefetideolojisi olarak kabul edilen meslek-i itima kamuoyunda fazla gndemegelmemitir diyebiliriz.

3. Mtareke ve Cumhuriyet Dnemi

I.Dnya Savann Osmanl'nn malubiyeti ile sonulanmas,imparatorluk kamuoyunda byk deiikliklere neden oldu. Tek partidurumunda lkeyi be sene sreyle yneten ttihat ve Terakki taraftarlarhibir alanda seslerini karamaz duruma gelirken onlara muhalif olan siyasalevrelerle dnce hareketleri byk bir faaliyet iine girdiler. Buhareketlerin banda yurt dndan lkeye tekrar dnen Prens Sabahattin vemeslek-i itima akmn syleyebiliriz41. Sabahattin Trkiyeye dnerdnmez ttihat ve Terakki dneminde yasaklanan Trkiye NaslKurtarlabilir? adl eserini yaynlad42. Kitapta 1906'dan beri zerindedurduu fikirleri yineliyor ve Meslek-i itimann stnllerindenbahsediyordu.

Mtareke dneminde bu dncenin taraftarlar stanbul'da Meslek-itima adnda bir dernek kurmular ve ayn isimle bir dergi yaynlamayabalamlardr. Kurucu Mehmet Ali evki Sabahattin'in eski bir arkadadr43.Onun gayretleri ile kurulan dernek ve yaynlanan dergi sayesinde, szkonusu dnceler niversite rencileri ve hocalar arasnda hzlayaylmaya balad44. Gene ayn kiiler tarafndan yaynlanan Mahedeisimli bir derginin sz konusu dnemde karlmas ve kamuoyunda oldukayaygn tartmalara neden oluu, meslek-i itima akmnn herhangi bir bask

39 Tunaya, Partiler, s.149.40 Durukan, a.g.m., s.155.41 Haniolu, a.g.m., s.385.42 Durukan, a.g.m., s.149.43 lken, a.g.e., s.335.44 lken, a.g.e., s.335.

Trk Siyasal Hayatnda Bir muhalif sim ve Hareket:Prens Sabahattin ve Meslek-i tima

[13]

altnda olmadan daha rahat alabilecei ve daha geni kitlelere hitapedebilecei dncesini destekler nitelikte bir gelime olarak alglanabilir.

1924'te Sabahattin'in yasal zorunluluktan dolay lkeyi terk etmesive Mehmet Ali evki Bey'in salk problemlerinden dolay almalarnyarda brakmasndan sonra, hsan Sungu, Avni Baman, Nafi Atuf ve AliHaydar Beyler, Terbiye adnda bir dergi karmlar ve snrl da olsaMeslek-i tima akmn savunmulardr45.

SONU

Prens Sabahattin ve nderliini yapt Meslek-i tima akm II.Merutiyet dneminin dier aydnlar ve fikir akmlar gibi bu lke naslkurtulur? sorusuna cevap aram ve ortay koyduu belli prensiplererevesinde bunun cevabn vermeye almtr. Bu prensipler o gne kadargrlen ve o dnemde ortaya km grlere nispeten dana radikal veorijinal fikirler olarak dikkat ekmitir.

Ancak bu orijinallik bu akmn baarszlnda ya da snkkalmasnda da nemli bir rol oynamtr. Yani fikirlerinin orijinal ksmlarayn zamanda akmn zaaflarn da tekil etmitir. mparatorluunyzyllardr sren merkezi yapsnn gzden geirilmesi ve bunun yerineyerel ynetime dayal federatif bir yap ngrmesi bu akmn daimablclkle sulanmasna yol amtr. Nitekim Akmn adem-i merkeziyetanlay iyi anlalmad takdirde dnemin artlar ve mparatorluun okunsurlu yaps dnldnde bu gerekten tehlikeli bir fikir gibigrlebilir.

te yandan bir kamu devleti olan ve memuriyetin byk nemesahip olduu bir yap ierisinde ferdi giriimciliin savunulmas da aknmald tepkilerin ve belki de baarszlnn nedenleri arasnda gsterilebilir.

Ancak bunlardan dana da nemlisi Osmanl toplumundan tamamenfarkl bir yapya sahip Anglosakson toplumuna ait kalknma modelininOsmanl toplumuna uygulanmaya allmas esas problemi tekil etmitir.Bu Prens Sabahattin'in ve Meslek-i timaclarn tarih ve sosyoloji bilgilerive grlerini tartmaya amaya yetecektir.

Btn bu zaaflarna ramen bu fikirler zellikle ttihat Terakkidneminde muhalefetin bulutuu ortak bir payda haline gelmitir. Bu belkide akmn tek ksmi baarsdr. Tabi bu baar ve baarszlk ifadelerihemen belirtilmeli ki dnemin artlar ve akmn hedeflerine ulapulaamamas bakmndan yaplan bir deerlendirme sonucundakullanlabilecek kavramlardr. Hedefi ok daha byk olmasna ramen

45 Haniolu, a.g.m., s.386.

Murat KILI

[14]

Osmanl toplumu ve devlet yaps zerinde ciddi bir etkiye sahip olamam,bir reform projesi ve bir muhalefet hareketi olarak varlk gstermitir.

KAYNAKAAksin, Sina, Trkiye Tarihi, Osmanl Devleti (1600-1908), C.3, Cem

Yaynevi, stanbul, 1997.Berkes, Niyazi, Trkiye'de adalama, Dou Bat Yaynlar,

stanbul,1978.-------, Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler, Kaynak Yaynlar,

stanbul, 2002.Durukan, Kaan, "Prens Sabahattin ve m-i tima, Trk Liberalizminin

Kkenleri", Modern Trkiye'de Siyasi Dnce, C.l, letiimYaynlar, stanbul, 2004, s.143-155.

Ege, Nezahat Nurettin, Prens Sabahattin, Hayat ve timi Mdafalar stanbul,1977.

Haniolu, M.kr, "Osmanl Devleti'nde Meslek-i tima AkmTanzimat'tan Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, C.4, letiimYaynlar, stanbul, 1987, s.382-386.

Karpat, Kemal, Trk Demokrasi Tarihi, Afa Yaynlar, stanbul, 1996.-------, Osmanl Modernlemesi, mge Yaynlar, Ankara, 2002,Kuran, Ahmet Bedevi, nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, stanbul, 1945.Lewis, Bemard, Modern Trkiye'nin Douu, ev. Metin Kratl, TTK

Yaynlar, Ankara, 2003.Mardin, erif, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri (1895-1908), Trkiye Bankas

Kltr Yaynlar, Ankara, 1964.zlem, Doan, "Trkiye'de Pozitivizm ve Siyaset", Modern Trkiye'de Siyasi

Dnce, C.3, letiim Yaynlar, stanbul, 2003, s.452-464.Tunaya, Tark Zafer, Trkiye'de Siyasal Gelimeler(1876-1938), B

Yaynlar, stanbul, 2003.-------, Trkiye'de Siyasal Partiler, C.l, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul,

1984.-------, Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, B

Yaynlar, stanbul, 2004.Ttengil, Cavit Orhan, Prens Sabahattin, stanbul 1954. lken, Hilmi Ziya,

Trkiye'de ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar, stanbul, 2002.Zrcher, Eric Jan, Modernleen Trkiye'nin Tarihi, ev. Yasemin Saner

Gnen, letiim Yaynlar, stanbul, 2002.