Upload
lykhuong
View
229
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
6 9 ARALIK 2010
PROF. DR. EROL GNGRN ANISINA
Sosyal-Kltrel-Siyasal-Ekonomik-Dinsel Adan
TRKYEDE DEM
SEMPOZYUMU
GAZ NVERSTES REKTRL
Ankara 2010
Redaksiyon Kurulu
Prof. Dr. M. aatay ZDEMR
Prof. Dr. Galip YKSEL
Yrd. Do. Dr. Halk NSAL
Ar. Gr. Serkan KOAR
Ar. Gr. Emel TZEL
Ar. Gr. Subhan EKOLU
Trke Redaksiyon
Yrd. Do. Dr. Yusuf DOAN
Ar. Gr. Baak UYSAL
Ar. Gr. Ersoy TOPUZKANAMI
Kapak Tasarm
Zeynep ACUN
GAZ NVERSTES REKTRL
Teknikokullar/ANKARA
Tel : 0 312 202 22 22
Fax : 0 312 221 32 02
ISBN: 978-975-507-244-9
Bask Says: 1000 Adet
Bask:
PROF. DR. EROL GNGR
(1938 1983)
BU SAYFA BO
v
N D E K L E R
Al Konumalar.................................................................................................... 1
Prof. Dr. Rza AYHAN (Gazi niversitesi Rektr) ............................................. 3
Prof. Dr. M. aatay ZDEMR (Dzenleme Kurulu Bakan) ............................ 7
Do. Dr. Ersin ZARSLAN, (Prof. Dr. Erol GNGR (1938-1983)) ............. 13
I. OTURUM (Bilim Adam Prof. Dr. Erol GNGR) ........................................ 35
Bireyin ve Toplumun Yaamnda Manevi Yaamn Yeri ve levi
Prof. Dr. Doan CCELOLU ........................................................................... 37
Ayn Mahalleden Olmak
Prof. Dr. Hasan BACANLI, Gazi niversitesi ..................................................... 51
Milletin Organik Aydn Erol Gngr rnek Alarak ve Onun Hatrasna
Prof. Dr. Erol GKA, Seluk niversitesi ........................................................... 57
Prof. Dr. Erol Gngrn Bilimsel alma izgisi
Prof. Dr. Galip YKSEL, Gazi niversitesi ........................................................ 75
II. OTURUM (Dnce Adam Prof. Dr. Erol GNGR) ................................. 99
Erol Gngrn Tarih Anlay
Prof. Dr. Mehmet Z, Hacettepe niversitesi ................................................... 101
Erol Gngrn Modernlemeye Bak ve Modernleme Balamnda
Oluturduu Aydn Tipolojisi
Prof. Dr. Suna BAAK, Gazi niversitesi ......................................................... 111
Erol Gngrn Batllama ve Deiime Bak
Do. Dr. Cahit GELEK, Hacettepe niversitesi ............................................. 147
Sosyal Deime ve Modernleme Balamnda Erol Gngrn
Milliyetilie Bak
Dr. Fahri ATASOY, Kltr ve Turizm Bakanl .............................................. 157
vi
III. OTURUM (Prof. Dr. Erol GNGRn Dnce Eserleri,
evirileri ve Makaleleri) ...................................................................................... 171
slubun ahsiyet Bulduu Bir Mnevver: Erol Gngr
Prof. Dr. Namk AIKGZ, Mula niversitesi ............................................... 173
Erol Gngrn Sosyolojisinde Sosyal Btnleme
Do. Dr. Hayati BERL, Gazi niversitesi ..................................................... 179
Erol Gngrn Kelam Sahada Estetik Yap Organizasyonu Adl Eseri zerine
Yrd. Do. Dr. Serdar SALAM, Hacettepe niversitesi ................................... 187
IV. OTURUM (Trkiyede Sosyal Deiimin Gstergeleri ve Ynelimi) ........ 203
Nasl Bir Kamusal Sosyal Bilim
Prof. Dr. Nilgn ELEB, Ankara niversitesi (Emekli) .................................. 205
Trk Dnce Dnyasnn Farkl Ynelimlerine Dar Bakmamak
Prof. Dr. Kurtulu KAYALI, Ankara niversitesi ............................................. 215
Kent Ky Balamnda Trk nsannn Yeni Deerleri
Prof. Dr. Ercan TATLIDL, Ege niversitesi .................................................... 223
Erol Gngr Anarken
Avni ZGREL, Gazeteci Yazar ................................................................... 247
V. OTURUM (Trkiyede Ekonomik Deiimin Gstergeleri ve Ynelimi) ... 255
Trk Modernlemesi ve ktisadi Zihniyet (1839 1908)
Do. Dr. Abdlkadir LGEN, Bilecik niversitesi ............................................. 257
Trkiyede Modernleme ve Demokratiklemenin Bir z Dm Olarak
Yeni Orta Snf
Do. Dr. Tevfik ERDEM, Gazi niversitesi ...................................................... 285
ktisadi Gelimenin Kltrel Dinamikleri
Yrd. Do. Dr. Erdin YAZICI, Gazi niversitesi .............................................. 305
ktisadi Kalknmann Siyasal Sosyo-Kltrel Temelleri ve Erol Gngr
Yrd. Do. Dr. Halil MUTOLU, Adnan Menderes niversitesi ...................... 311
vii
VI. OTURUM (Trkiyede Siyasal Deiimin Gstergeleri ve Ynelimi) ....... 323
Bir Dnr Olarak Erol Gngrn Dnyas
Prof. Dr. Vedat BLGN, Gazi niversitesi ....................................................... 325
1930lar Kemalizminin Bir rnei Olarak; Ord. Prof. Dr. Mustafa Hayrullah
Dikerin Gazi nklbnn Psikolocisi (1933) Kitab
Do. Dr. Mehmet ZDEN, Hacettepe niversitesi............................................ 337
slam, Demokrasi ve Siyaset
Do. Dr. Yldz AKPOLAT, Atatrk niversitesi.............................................. 357
Ulus Devletlerin Krizi ve Gelecei
Yrd. Do. Dr. Durmu HOCAOLU, Marmara niversitesi ............................ 379
VII. OTURUM (Trkiyede Kltrel Deiimin Gstergeleri ve Ynelimi) ... 401
Modernlikle Yzleme / Erol Gngr
Prof. Dr. Naci BOSTANCI, Gazi niversitesi ................................................... 403
Tek Partili Sistemden ok Partili Demokratik Sisteme Geii Etkileyen
Faktrler zerine Bir Deneme
Prof. Dr. H. Bayram KAMAZOLU, nn niversitesi ............................... 407
Cumhuriyet Dneminde Dnce ve Kltr Hayat (1918den 1938e)
Dr. Necmettin TURNAY, Yazar ....................................................................... 419
Kltrel Deime Srecimizde Kimlik Algs
Yrd. Do. Dr. Nuray KARACA, Atatrk niversitesi ....................................... 465
VIII. OTURUM (Trkiyede Dinsel Deiimin Gstergeleri ve Ynelimi) ..... 489
Din Siyaset likisi Balamnda Trkiyede slam Yeniden Dnmek
Prof. Dr. Hasan ONAT, Ankara niversitesi ..................................................... 491
Trkiyede Devlet Din likileri
Prof. Dr. tar GZAYDIN, stanbul Teknik niversitesi ................................. 505
Sosyal Hayatta Tasavvufun Yeri
Prof. Dr. Mustafa KARA, Uluda niversitesi .................................................. 529
Trkiyede Dinsel Deiimin Aktrleri: Kat Laikiler mi Kat (Radikal)
Muhafazakarlar m Yoksa Yeniliki (Modernist) slamclar m?
Prof. Dr. Snmez KUTLU, Ankara niversitesi ................................................ 541
viii
BU SAYFA BO
letiim 2003/18
Al Konumalar
(Mimar Kemaleddin Salonu)
Prof. Dr. Rza AYHAN, Gazi niversitesi Rektr
Prof. Dr. M. aatay ZDEMR, Dzenleme Kurulu Bakan
Do. Dr. Ersin ZARSLAN, Prof. Dr. Erol GNGR (1938-1983)
Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna
2
BU SAYFA BO
3
Trkiyede Deiim Sempozyumu
GAZ NVERSTES REKTR PROF. DR. RIZA AYHANIN
AILI KONUMASI
Deerli retim yeleri, sevgili genler;
Bugn burada Trk dnce hayatnda nemli bir yere sahip Prof. Dr. Erol
Gngrn ansna dzenlenmi Sosyal, Kltrel, Siyasal, Ekonomik, Din Adan
Trkiyede Deiim Sempozyumu iin toplanm bulunuyoruz. ncelikle, bata
sayn Prof. Dr. M. aatay zdemir olmak zere sempozyumun hazrlanmasnda
emei geen herkesi kutlarm.
Bilindii gibi milletlerin tarih iindeki yolculuklarnda devlet adamlarnn,
bilim insanlarnn, sanatlarn, dnrlerin, yol gstericilik, yol aclk gibi ok
byk bir grevleri vardr. Bu dnrler, bazen devlet grevlerini de tercih
etmiler, bylelikle bilgi ve deneyimlerini dorudan millete sunmulardr. Mesela;
Gktrklerde Vezir Bilge Tonyukuk, Byk Seluklu Veziri, dnyann ilk
niversitesi kabul edebileceimiz Nizamiye Medreselerinin kurucusu ve nl
Siyasetnamenin yazar Nizaml Mlk, Divan- Lgat-it Trkn yazar Kagarl
Mahmut bu dehalara birer rnektir.
Trklerin bilim dnyasna en ciddi katklar, yerleik hayata gemelerinin
yan sra slamla tanmalarndan sonraya rastlar. lk cebir kitabn Abdlhamit bn-
i Trk yazmtr ve mehur matematiki Harezm ile de adatr. slam dnyasnn
ilk felsefecisi Farabi, tpta bn-i Sina, astronomide Ulu Bey, bugnk robot
teknolojisi ve sibernetiin temelini atm Biruni, hemen akla gelen byk isimlerdir.
nl yazar Thomas Carlyle gibi tarihi, kahramanlarn ve fikir adamlarnn
oluturduunu tamamen kabul etmesek bile aydnlarn siyasal ve toplumsal yapnn
biimlenmesindeki roln inkr edemeyiz. Bu etki, aydnlarn dorudan devlette rol
stlenmeleriyle olabilecei gibi, onlarn fikirlerinden ilham alan siyasetiler
marifetiyle de gerekleebilir. Byk nder Mustafa Kemal Atatrk, hem bir fikir
hem bir siyaset adamyd. Her iki zelliinin de bir gereklilii olarak evresindeki
sanatlardan, dnrlerden, yneticilerden faydalanmasn bilirdi. Bir mill devlet
olarak Trkiye Cumhuriyetini ilan etmesinde, fikir babam dedii rahmetli Ziya
Gkalpin yeri hepimizin malumlardr. Sonuta; bir lkenin ynetici elitlerinin ok
nemli bir kanadn fikir adamlar, dnrler oluturur. Milletlerin, byk
topluluklarn onlarsz yollarna devam etmeleri beklenemez.
Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna
4
Bilindii gibi 1970ler, Trk dnce hayatnn youn bir ekilde yeni fikirlerle,
yeni tartma konularyla yz yze geldii frtnal yllar olarak dikkat ekmektedir. Bu
ayn zamanda souk sava dnemi olarak adlandrdmz bir zaman dilimidir. Bir
yanda, iinde entelektel araylar olsa da belirli bir ideolojik ve politik literatrn hzla
tercme edilerek siyasal mcadelelerin emrine verilmesi sz konusudur. Bu durum,
Trkiye pratiine indirgenmesi imknsz, hep tercme olarak kalmaya mahkm, fikir
hayatmza katk salamaktan ok politik atmay glendirici, bir arka plan birikimi
salamtr. Dier yanda ise gelenekle yeniden ba kurmaya alan, modernlikle
yerlilik, milllik ve ihtiyalar esasnda kprler kurmaya gayret eden bir baka aba
ortaya kmtr. te bu ikinci kesimin iinde yer alan ve kk Osmanlnn son
dnemindeki tarz- siyasete kadar ulaan milliyetilik izgisini bilhassa belirtmem
gerekir. nk her trl eletiriye, saldrya, hatta hakarete ramen son iki yzyla
evrensel lekte damga vuran milliyetilik olmutur. Bizde de bu izginin ok nemli
politik ve entelektel nderleri vardr. Erol Gngr, buradaki zincirin ok nemli bir
halkas ve yine kendinden nceki saygdeer Mmtaz Turhan hocann rencisidir.
Erol Gngr nemli klan hususlar, deerli arkadalarm tarafndan burada dile
getirilecektir. Kulland bilimsel metodoloji, aydnlanma ve rasyonaliteyle ilikisi kadar
gelenek ve kutsalla derin ba, meseleleri evrensel bir balama tama becerisi zerine
eminim birok sz sylenecektir. Bunlarn yer ald kitaplarndan bahsedilecektir.
Bunlar arkadalarma brakrken, size bir para tandm Erol Gngrden bahsetmek
istiyorum.
Rahmetli Erol Gngr, okumaya, renmeye, bilgi edinmeye alan
akranlarm gibi ben de kitaplarndan, konferanslarndan tanrdm. lerleyen
zamanlarda Sayn Gngr ahsen tanma ansm da oldu. Ayrca, deerli
hocamzn kurduu Seluk niversitesinde akademisyen olarak grev de yaptm.
Akademik hayatn balang dnemlerinde kii bir yandan iine girdii
okuryazarlk evreninde teorik ynden kendisini tamamlamaya alr; kitaplar okur,
yazlar yazar, toplantlara katlr. phesiz baka meslekler iin olduu gibi
akademisyenlikte de sadece kitaplar, sadece makaleler, sadece toplantlar, iin szle
ilikili yn yetmez. Akademisyenlik, okur-yazarlkla ona tekabl eden bir karakteri
birletirme iidir. Karakter, okumalarla tamamlanamaz; sadece okur-yazarlk
zerinden insan bir ahsiyet olamaz. Kii kendisine, etrafndan rol modelleri
benimser; bakalarnn davranlarna, iliki kurma biimlerine bakar; buradan
kendisi iin sonular karr; tercihlerini para para kendi hayatna ve karakterine
tar; kuun yuva yapmas gibi kendi karakterini ina eder.
5
Trkiyede Deiim Sempozyumu
Rahmetli Erol Gngr, bu toplumun evlad bir entelektel, bir deha olduu
kadar ayn zamanda kesinlikle sonraki kuaklar iin, bizler iin bir rol modelidir.
Sanatdan, fikir adamndan bahsedilirken bazen hayatlaryla eserleri arasndaki
mesafe sebebiyle, Efendim, kiinin eserine bakn, hayatyla ilgilenmeyin., derler.
Bunun halk katndaki karl olan sz malum: mamn dediini yap, gittii yoldan
gitme. Hayr, bunu uygun grmek, buna katlmak mmkn deildir. Hayatla fikir
arasndaki mesafe, o fikrin inanlrln, gerekliini, bakalar iin yol gsterici
olma niteliini ortadan kaldrr. te, rahmetli Erol Gngr Hoca, sadece fikirleriyle
deil hayatyla, ilikileriyle, tutumlaryla her tr hl ve hareketiyle bakalarnn
zerinde derin tesirler brakan, onlara ilham veren bir insand. Onunla konuup da
sadece fikirlerinden deil ayn zamanda insanlndan etkilenmemek, ait olduumuz
medeniyetin tarihten damtlm meziyetlerini temsil eden bu kii karsnda ona
hayran olmamak mmkn deildi. Vefat ettii tarihte Seluk niversitesi
rektryd. Konyada hem brokratik evrelerle hem halkla ok yakn ilikiler
kurmu, niversiteyi kendi iinde ileyen bir kapal mekn olmaktan kartmt.
nsana saygy ve sevgiyi, brokrasiye atfedilen fakat daha ok yneticilerin
kaprisleri iin bir rtmece olarak kullanlan hiyerarik mesafelilie hibir zaman
kurban etmemiti. Onunla karlaan, onunla ayn meknda bulunan bir aratrma
grevlisi de gelecein byk bir fikir adam muamelesi grr, sayg ve sevgiyle
karlanr, akademik yolda yrmenin ayn zamanda insanlk yolunda yrmek
olduunu, bu sessiz, bu sadece hl ve harekette kendini ortaya koyan reticilikten
kartrd.
Hepinizin bildii zere Erol Gngr, 24 Nisan 1983 tarihinde stanbulda
vefat etti. Onunla ahsi tanklm zel ve akademik hayatmn en kymetli
hatralardan birisi olarak bilirim ve bunu paylamaktan mutluluk duyarm. nk
paylatm, bu aziz milletin an ve eref kadar ac ve kederle dolu tarihinden
muhteem bir gelecek kartma iradesi, akl ve dehasnn, onun ahsnda hayat
bulmu karldr. O, Konya gibi ticaretin, dnce hayatnn ve mistik
tecrbelerin merkezi olmu bereketli bir ehirde, bu tarihle bark bir kurulu ve
gelecek iin Seluk niversitesinin iddias olmutur. Bunu her admnda, hayatnn
her ayrntsnda gzlemek mmknd.
Kendisini sayg ve rahmetle anyorum. Bu sempozyumu, aziz milletimizin
asil evladna bizlerin gstermek zorunda olduu bir mkellefiyet olarak deil,
aradan 27 yl getikten sonra bile ondan alacaklarmza Nerde kalmtk?. diye
balamann bir vesilesi olarak gryorum.
Selam ve sayglarmla!
Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna
6
BU SAYFA BO
7
Trkiyede Deiim Sempozyumu
SEMPOZYUM DZENLEME KURULU BAKANI
PROF. DR. M. AATAY ZDEMRN KONUMASI
2009 ylnn Kasm aynda Trkiyede sosyal psikolojinin kurucusu, dnce
adam Prof. Dr. Mmtaz Turhan aramzdan ayrlnn 40. yl mnasebetiyle bu
salonda anmtk. Gazi niversitesi Rektr Sayn Prof. Dr. Rza Ayhan,
sempozyumu a konumasnda kadirinaslk rnei gstererek Prof. Dr. Mmtaz
Turhann asistan Prof. Dr. Erol Gngrn de anlmasnn yerinde olacan ifade
etmiti. Bugn burada hocas gibi sekin bir bilim ve dnce adam vasfn hak
etmi Prof. Dr. Erol Gngr hem anacaz hem de gnmz Trkiyesinde byk
ivme kazand gzlemlenen deiim meselesini sosyal, kltrel, dinsel, siyasal ve
ekonomik boyutlarn da dikkate alarak deerli katlmclarla deerlendireceiz.
Erol Gngr kimdir? Trk dnce hayatnda dnceleriyle kalc hle gelen
Erol Gngr, hocas Mmtaz Turhan gibi tara doumludur. Seluklu dneminin ve
Trk-slam kltrnn btn hususiyetlerini tayan Krehir il merkezinde
mtevaz bir ailede gzlerini dnyaya am bu mstesna insann ilk entelektel
birikimini ailesinden aldn gryoruz. Bakiden Fuzuliden beyitler okunan bir
evde kendi kltr kaynaklarna merak duymaya balayan Erol Gngr daha ortaokul
dnemindeyken eski yaz renmitir. stanbula geldiinde meslekten tarihilerin
dahi okuyup anlamakta zorluk ektii metinleri kolaylkla okuduunu, eski yazyla
yetinmeyip Farsa rendiini, Arapay da okuyup anladn yakn evresi bize
teyit ediyor.
Erol Gngrn temayz eden bir baka hususiyeti, yabanc dile
hkimiyetidir. Kendi kendine Franszca ve ngilizce renen Erol Gngr, gzel
Trkesini eviri yapt eserlere byk bir ustalkla yanstmtr. Onun yapt
eviriler asla tercme tadnda deildir. Amerikadan dndkten sonra, Batdaki ilm
eserlerin Trkeye evrilmesine nclk yapan Gngrn bu tercme
faaliyetlerinde, Hilmi Ziya lkenin Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol isimli
eserinin nemli bir tesiri vardr. Paul Hazarddan Bat Dncesindeki Byk
Deime, Robert B. Downsdan Dnyay Deitiren Kitaplar, Raymond
Arondan Snf Mcadelesi, Kenneth Bouldingden Yirminci Asrn Manas,
Walt W. Rostowdan ktisadi Gelimenin Merhaleleri, John Neftden
Sanayilemenin Kltrel Temelleri, David Krecekten Sosyal Psikoloji, Nazariye
ve Problemler bu eserler arasnda zikredilebilir. Tercme ettii kitaplarn sadece
balklar dahi Erol Gngrn Batdaki bilimsel ve dnsel gelimelerden
Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna
8
haberdar olduunu; Trkiyedeki aydn kesimin de bu gelimeleri yakndan takip
etmeleri gerektiine iaret ediyor. Dolaysyla Erol Gngrn Bat dillerinden
yapt tercmeler 1970li yllarda bilimsel zihniyeti ve sosyal bilimlerin dnyay
anlamada ne kadar nemli olduunu bizlere ifade etmesi bakmndan ok nemli ve
deerlidir.
Daha lise sralarndayken Hilmi Ziya lkenin eserleriyle ve kendi yaad
evrenin kltr imknlaryla tanan Erol Gngr 1956 ylnda stanbul Hukuk
Fakltesine kaydolmu ve bir yl bu fakltede okumutur. Erol Gngr hocas
Mmtaz Turhan ile tantran Fethi Gemuhluolu olmutur. Gngrn
meziyetlerini yakndan tanyan Mmtaz Turhan talebesini asistan olarak yanna
almaya tereddt etmeyecektir. Bugn niversitelerde ektiimiz en byk
skntlardan biri, gelecein akademisyenlerini tanmada ve semede gsterdiimiz
zafiyettir. Saysal verilere dayal olarak yaplan akademisyen aday seimi
entelektel birikimi ve kiinin yetime tarzn tanmaya yetmemektedir.
Benim mensup olduum kuak onu sanrm 1970li yllarn banda Tre
dergisindeki yazlaryla tand. O yllarda doentti. Meslektalar Mehmet Erz,
Necmettin Haceminolu ile birlikte dillerinin dndnce yerli ama mill bir tavr
ve slupla yazlar yazyorlard. Erol Gngr dnce yazlarn 1960-1983 yllar
arasnda kaleme ald.. Yazlaryla hem yaad dnemin tan oldu hem de tarihten
devraldmz devasa kltr meselelerini sosyal bilim yntemini kullanarak
aklamaya alt. 1960-1980 yllar Trkiyenin en alkantl yllaryd. Trkiye
Garpllamann btn elikilerini en iddetli bir biimde yaamaya devam
ediyordu. Demokrasi ve sanayilemeyi tercih eden Trkiyeyi bu sefer kltr
buhran sktrmaya balamt. Bu buhrann yaratt boluk yabanc ideolojilerin
dnce dnyamz batan baa sarmasn da beraberinde getirdi. Dncede
yaanan ideolojik krlk ve slk ortaya kan meselelere doru ve isabetli yorum
getirmeye engel oluyordu.
te bu noktada Erol Gngrden k gelmeye balad. Trk tarihine, slam
tarihine, yakn a Trk tarihine ilgi duyan ve eilen, temel kaynaklar mkemmel
derecede okuyup sahip olduu bilgi ve ehliyetle youran Erol Gngrn esas amac
kltrmzn geirmekte olduu byk buhran disiplinler aras yaklamla
zmlemekti. O, Trkiyenin garpllama ynelimiyle daha belirgin hle gelen
kltr buhrann sadece sosyal psikolojinin deil, sosyoloji ve tarih disiplininin de
desteini alarak aklamaya alt. Cumhuriyetin kuruluundan itibaren gemie,
zellikle Osmanlya kar taknlan tavr doru bulmayan Erol Gngr, yazlaryla
Trk kltrnn gemiten getirdii birikimi toptan reddeden zihniyetin Trkiyeyi
9
Trkiyede Deiim Sempozyumu
kltr buhranna ittiini tehis etti. Erol Gngrn bu tehisinde, kltr deimesini
asla anlamsz bulan veya reddeden bir taraf yoktu. Trkiyedeki sosyokltrel
deimenin, toplumun yaps ve ihtiyalarn karlayacak biimde seyretmesi
gerektiini dnyordu. Her eyden nce sosyokltrel deiimin halkn iradesine
ve ihtiyalarna dayandrlmas gerektiini sosyal psikolojinin ortaya koyduu
salam bilimsel verilerle izah ediyordu. 1980 ylnda baslan Kltr Deimesi ve
Milliyetilik balkl kitabna yazd nszde Trkiyenin ok hzl ve geni apl
bir deiim iinde bulunduunu, bu deimenin kendi hline braklmadn ve
kontrol altna alnmak istendiini, yerli kltrn paralandn ve gnden gne eski
btnln kaybettiini ve bunun iin sratle bir eyler yaplmas gerektiine
inananlarn kltr deimesi erevesinde Neyi alalm, neyi atalm? sorusunu
sorduunu ifade eden Erol Gngr, bizim bu soruya cevap vermeden nce neyi alp
neyi atacamza karar verebilmek iin, nce bu konularda bizim irademizin ne
kadar geerli olduunu bilmemiz gerektiini, daha ak bir ifadeyle ada bir mill
kltr kurabilmek iin mill bnyeyi kuvvetlendirici tedbirler zerinde almann
doru olacan kabullenmektir. Erol Gngr o yllarda bu derece endielendiren
ve hemen tedbir alnsn noktasna getiren durum 1980 ncesinde yaanan anari ve
kargaa ortamndaki fikri sefalet ve aydn kesimdeki keskin ideolojik sylemdi. O
yllarda topluma zorla giydirilmek istenen deli gmlei, Batdan ithal edilen ve asla
Trk kltrne uygun olmayan ideolojik yaklam ve zorlamalard. Kltr deimesi
nereye gidecei belli olmayan bir ynde savrulup gidiyordu.
Elbette sadece Trkiyede deil, dnyada yaanan kltr deimelerine kar
taklan tavrlarda sadece bir zihniyeti, bir tavr mahkm etmek doru deildir.
Devlet eliyle ve brokratik aydnlarn nclyle uygulanan sosyokltrel
deiimlerin nceden dnld gibi sonular dourmad gerei bugn
eskisinden daha ak-seik bir biimde grnmektedir. Esas mesele memleketin
ihtiya duyduu deiikliklerin toplumca ve onun bireyleri tarafndan nasl kabul
edileceidir? Bir baka ifadeyle sosyokltrel deime olgusunu toplumun ve
bireyin ihtiyalarna dayandrmak m veya bunu devlet eliyle dayatmak m
dorudur? Erol Gngrn bu konudaki gr ok aktr: Kltr deimesi ok
seici bir olaydr. Bir kltr baka bir kltrden bir eyler alrken, bunlar otomatik
sraya bal olarak deil de, seerek almaktr. Bu unsurlardan bazlar alnmak zere
seilirken, bazlar da ilgi sahas dnda kalabilmektedir. Bu noktada nemli olan
bireyin farkndalk sahibi olmada hem kendisinin hem de bizim gibi lkelerde
bireylerine(halkna) yabanclamam aydnlarn nclk yapmasdr. Erol Gngr
bu yaklamyla, gnll kltrel deiimden yana tercihini yapmaktadr.
Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna
10
Erol Gngrde yabanc kltr karsnda pein hkmllk yoktur.
Trkiyedeki kltr deimesini yabanc kltr-mill kltr ikilemiyle aklamak
doru deildir. Gngre gre, mill kltrn gelitirilmesinde Bat ile olan
mnasebetlerin kslmasna deil geniletilmesine ihtiya vardr. Bizim yabanc
kltrlerden ve zellikle Batl kltrlerden dorudan doruya taklit etmemiz
gereken unsurlarn olabilecei akldan karlmamaldr. Her kltr evresindeki
maddi medeniyete uymak zorundadr ve ada bir kltrn ada medeniyetteki
rneklerden faydalanmas hem daha kolay, hem daha verimli bir yoldur. Kltrler
alverile zenginleir, izole olan kltr ksrlar. Bat kltr ile temaslar bize
byk fayda salayabilir.
nemli olan burada salam bir strateji takip edebilmeyi baarmak ve aydn
ile halk arasndaki kpry kurabilmektir. Aydnlar inklp (solcu) ve
muhafazakr (sac) olarak ayrlan bir lkede bunu ne lde baarabildik? Bunun
cevabnn hemen burada kolayca vermenin mmkn olup olamayacan sizlerin
takdirlerinize brakyorum.
Dnce dnyamzda Erol Gngr milliyetilii yayan bir akademisyen
olarak grmekten ziyade sosyokltrel deimeler karsnda mill kltr
savunuculuu yapan, yazlarnda ve slubunda kimi zaman milliyeti, kimi zaman
muhafazakr, bazen liberal bazen de slamc eilimleri tespit etmek mmkndr.
Ama btn bu eilimlerinin en nemli taraf kltr deimesi konusunda
zorlamadan yana olmamas ve dnya grnn temeline millet, milliyetilik,
kltr ve demokrasi kavramlarn oturtmasdr. Gngr milleti sosyal
organizasyonun bugn ulam olduu en ileri merhalesi olarak grr. O milleti
meydana getiren unsurlar iinde en ok kltr birliine vurgu yapar. Kltrel bir
birlie dayanan milletin milliyetiliini savunur. Millet ayn dili konuan ve
konutuu dille yazan, ayn vatan ve ayn sosyal hafzay paylaan insanlarn
mecmuudur, der. Dolaysyla milliyetilii mill birlik ve tecans davas olarak
grr. Milliyetiliin halka dayanan bir hareket olmas mnasebetiyle, demokrasi ve
bu balamda fikir hrriyetine imkn vermeyen bir milliyetilik dnlemez.
Milliyetiliin mill hkimiyet doktrinine dayanmas yznden siyas iktidarn da
millet ounluuna ait olacan kabul etmemizdir.
Sempozyumun baln Trkiyede Deiim olarak sememiz bir tesadf
deildir. Bu isim tercihimizin altnda yatan neden, hem Prof. Dr. Erol Gngrn
olaanst entelektel aba sarf ettii deiim meselesine daha ok aklk getirmek
hem de bugn youn olarak yaanan ok boyutlu deiim olgusunu anlamaya
almaktr. Erol Gngr, deiim konusunda ok temkinlidir. Baz bilim
11
Trkiyede Deiim Sempozyumu
adamlarnn ve siyasetilerin dillerinden drmedii Deimeyen tek ey
deiimdir. yaklamna aadaki gryle cevap verir:
nsanlarn ortak inanlar ve uygulamalaryla bir araya gelerek kurduklar
toplum deien baz artlar karsnda kendini deitirmek zorunda kald iin
deiebilir, ama her zaman ii en az deime ile kapatmaya alr; onun gayesi
ayakta kalmak ve hviyetini kaybetmemek, istikrar ve dzeni salamaktr. Toplum
deimeye direnemeyecek olursa, bu defa kabul etmek zorunda kald deiiklii
sratle kendi bnyesine uydurmaya, yani bu deimeden en az sarsntyla kmaya
alr. Eer bu deime mevcut norm sisteminin pek byk ksmn deitirecek
kadar geni apl ise toplum buna kar koyamayacak derecede zayf kalyorsa, o
zaman sosyal zlme ve dalma dediimiz ey meydana gelir; insanlar belki lmez
ama dalr ve ortadan kalkar; ayn topraklar zerinde -tabii herkes g etmemise-
mahiyeti tamamen farkl bir toplum kurulur.
Drt gn boyunca burada toplam 8 oturumda sunulacak 30 bildiriyle Prof.
Dr. Erol Gngrn dnceleri ve ayn zamanda arlkl olarak Trkiyede hemen
hemen herkesin ok yakndan yaad, hissettii ve gzledii deiim meselesi
niversitelerimizin ve dnce dnyamzn sekin isimlerince ele alnacaktr.
Bizlerin davetine bildirileriyle icabet eden tm meslektalarma, dzenleme
ve danma kurulu yelerine ve siz deerli misafirlerimize sayglarm sunuyorum;
sempozyumun bilim ve dnce dnyamza yeni ufuklar amasn diliyorum.
Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna
12
BU SAYFA BO
13
Trkiyede Deiim Sempozyumu
PROF. DR. EROL GNGR (1938-1983)
Do. Dr. Ersin ZARSLAN*
1. Aile evresi
a. Baba taraf
Cumhuriyet devri Trk ilim ve fikir hayatnn nemli simalarndan Prof. Dr.
Erol Gngr Krehir il merkezinde Hachafzoullar namyla maruf bir ailenin
ocuudur. Ailenin ad hatrlanan en eski ismi mer Efendidir. Onun olu Hac
Hafzolu Hidayet Efendi, Erol Gngrn byk dedesi olup 1932de vefat
etmitir. Bu zatn Krehir Ahi Tekkesinin son eyhi olduu ileri srlmse de
(Yurt, 1983) aile fertleri bu bilgiyi tasdik etmemilerdir.
Dedesi Hafz Osman Hamdi Efendi (18751958) ise mrn imamlkla
geirmi bir zattr. 1924 ylnda cumhuriyet idaresi tarafndan imamlk vazifesiyle
Adana ehir merkezine tayin edilmi; bir sre alt Adanada kk bir ocuunu
kaybetmitir. Ardndan stanbulun Bebek semtine tayin edilmise de stanbulda
durmak istememi ve ok gemeden Krehir merkezine tayin edilerek memleketine
gelmitir. Uzun yllar Krehirde imamlk eden Osman Hamdi Efendinin buradaki
ilk grev yeri Kapc Camiidir. Bu camideki imamln Cca Bey Camii imaml
takip etmitir. Son grev yeri ise hi Evran Camii imamldr.
Osman Hamdi Efendiyi tanm olan Mehmet Ltfi kiz (1998, s. 159), onu
mehib grnl, bembeyaz sakallar ile, parlayan bir iman bidesi olarak tasvir
etmitir. Osman Hamdi Efendi, II. Abdlhamid devrinde yaam, devrinin medrese
eitiminden gemi (Yldz, 1998, s. 16), gelenein zemininde yetimesinin yannda,
bu gelenek zeminini canl olarak devam ettiren, zhd ve takva sahibi, gnl ehli,
renkli bir ahsiyettir. kizin, Osman Hamdi Efendi hakknda syledikleri ilgi
ekicidir:
Elli be sene gnei zerine dodurmayan Osman Hamdi Efendi,
deryadil bir zatt, eski ediplerle hemhl olmu, bitmez tkenmez
muhacir kafileleri iinde Krehirden geen fuzelay, blegay,
debay misafirperverliin en stn ile misafir etmi, Mehur
* Gazi niversitesi, letiim Fakltesi, Gazetecilik Blm.
Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna
14
Diyarbakrl Ali Emir Efendinin sohbet ve almalarnda n sray
igal etmi bir zatt. (kiz, 1998, s. 159).
Torunlarnn ifadelerine gre ise Osman Efendinin din destan eserlerden
oluan mtevaz bir ktphnesi vardr. Okumay sever. k Dertlinin, Yunus
Emrenin dvnlarn, Badatl Ruhnin, Erefin hicivlerini okur. u beyt Osman
Efendinin vird-i zebndr:
Ey Erturul olu Osman Gazi Ebul-himmet!
Uyan da gr bak, ne hle dt tess ettiin devlet!
Torunu Erol Gngr erken yata eski yaz eitimine tbi tutarak, ona eski
yaz okumay ve rika harfleri ile yaz yazmay da reten Osman Efendi 1958
ylnda 83 yanda vefat etmitir.
Erol Gngrn babaannesi Fatma Hanmn babas Ltf Efendi de
mnevver bir zat olup mftlk grevinde bulunmu ve 1956 ylnda vefat etmitir.
Ailenin bu kolu hakknda fazla bir ey bilinmemektedir.
Gngrn babasnn ad Abdullah Sabri, annesinin ad ise Zeliha Glendir.
Babas Abdullah Sabri Bey, 1914 ylnda Krehirde dnyaya gelmitir. Uzun yllar
Krehir Adliyesinde zabt ktibi olan bir devlet memurudur. Emekliliinden sonra
stanbulda 11 Kasn 1988 tarihinde vefat etmitir. Annesi Zeliha Glen Hanm ise
ev hanmdr.
Erol Gngr, bu memur baba ile ev hanm annenin ocuu olarak
Krehirde, Kaya eyhi Mahallesinde, dedesi Osman Hamdi Efendinin
Ermenilerden satn ald, Deirmen Sokanda bugn bo durumda olan drt
numaral konakta, ailenin drt ocuundan ncs olarak dnyaya gelmitir. Aile
nfus ktne Baba Mahallesindeki ev zerinden kaydolunduu iin, nfusta
Babana kaytl grnr. Erol Gngr, nfus kaydna gre 25 Kasm 1938
tarihinde domu grnmesine karlk, ei eyma Gngrn, kaynvalidesi Zeliha
Glen Hanmdan naklettiine gre bu tarih doru deildir. Zeliha Glen Hanm,
olunun nfusa olduundan daha byk kaydedildiini sylemitir. Bu itibarla Erol
Gngrn doum gn tam olarak bilinmemektedir (Gngr, 2005).
Ailenin dier ocuklarndan Hidayet, ilk ocuk olup 1933 ylnda Krehirde
domu, Kara Harp Okulunu bitirerek subay km, tmgenerallikten emekli
olmu ve 1989 ylnda vefat etmitir. kinci ocuk Dirayet Gngr 1936 Krehir
doumludur. PTT bamfettiliinden emekli olup hlen stanbulda yaamaktadr.
Ailenin son ocuu Aysel Gngr, 1943 Krehir doumlu olup, stanbul
15
Trkiyede Deiim Sempozyumu
niversitesi Edebiyat Fakltesinden mezun olmutur. Emekli Edebiyat retmeni
olan Aysel Gngr, stanbulda yaamaktadr.
Adliyede zabt ktibi olan baba Abdullah Sabri Bey, adl hizmetler gerei
sk sk il dnda greve gittii iin Erol Gngr ve dier kardeleri dedeleri Osman
Hamdi Efendinin evinde ve onun nezaretinde bym, hatta babalar yerine
dedelerine nispetle arlmlardr.
Gelenein henz canlln koruduu Krehirde gelenei yaatan bir aile
evresinde zellikle dedesi Hafz Osman Hamdi Efendinin verdii terbiye ile byyen
gen Erolun zihniyet dnyas Dedesinin mktesebt, tecrbe ve tavsiyelerinin tesiri ve
ynlendirmesi dorultusunda ekillenmeye yz tutmutur. Osman Hamdi Efendi, Erol
Gngre dier torunlarndan daha farkl bir ilgi, belki de dknlk gstermitir.
Torununu misafirlerine sitayile tantrken, onun profesr olacan sylemesi, dedenin
torununa ilgisini yahut dknln gstermekle birlikte, gen Erol Gngrn bu
ilgiye lyk olan ynelilerini de ihsas eder. Bu hususta Mehmet Ltfi kizin ifadeleri
deer kazanmaktadr:
Dedesinin tavsiyesi dorultusunda Krehirin gzide simalar ile ok
kk olmasna ramen dp kalkm, Yozgatl Akif Paa nesrinin
temsilcisi olarak akir Aazade evki Beyi ve onun divan
sohbetlerini takip etmiti. Ayrca Eski Trk astronomi letlerinden
irtifa tahtasn ve onun zerindeki iaretleri merakla byk lim
irtifac Mehmet Efendiden renmeye almt. ttihat ve
Terakkinin bakyyets-syufundan Ali Galip ve dierlerinin lise
talebesi iken, dnya grlerini renmiti (kiz 1998, s. 159).
Bu satrlarda sz edilen faaliyet, mahiyet itibaryla sadece byklerin
tavsiyesi ile icra edilebilecek hususlar deildir. nsann ya ve kltr bakmndan
kendisinden yukarda olan kiilerle lfet edebilmesi iin, zihn ilgi, yeterlik, merak
ve ufuk sahibi olmasna ilaveten muhataplarn anlayacak derecede bir bilgi birikimi
ve ahs olgunluk sahibi olmas da gerekir. Erol Gngrn de bu niteliklere sahip
olduu anlalmaktadr.
Btn bunlara karlk Erol Gngrn ailesi varlkl bir aile deil, aksine
fakir bir ailedir. mknlar kt olduu iin, kitapdan, emanet yahut kira ile kitap
alr, kardeleri ile okuyup bitirdikten sonra geri verirler. Kiralanan kitabn
formalarn kesmeden masann zerine aar ve sayfalar, sayfalarn durumuna gre
sra ile masann iki tarafndan, yer deitirerek okurlar. Evlerine devrin
gazetelerinden Yeni Sabah alnr. Gazetedeki tefrika romanlar topluca okurlar.
Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna
16
Bunun yannda evde gelenek hlinde okuyan dinlemeye dayanan bir okuma
dinleme faaliyeti srdrlr.
Evlerindeki kitap okuma hususunda kendisinin ifadeleri dikkat ekicidir. Ona
gre eskiden belirli kitaplar insanlar tek tek deil ailece hatta toplum olarak
okumaktaydlar:
Bizim daha dne kadar ocukluumuzda evlerimizde okuduumuz
kitaplar vard. Bu kitaplar sadece evlerimizde deil mahallenin btn
halk arasnda, k gecelerinde okuma yazma bilenler okurlard ve
brleri de dinlerlerdi. Yazczdenin eserleri Ahmediye ve
Muhammediye bunlardan bir ksmdr. Biz ocukluumuzda okurduk.
Aa yukar Tber tarihini de ezber bile etmiizdir. Bunlarn bugn
iin ayn deeri tadn syleyemem. phesiz ki biroklar
bugnn insan ve bugnn hayat iin gerilerde bir hatra olarak
kalmtr. Ama onlarn yerinde ne vardr? Hibir ey yoktur. (K)
b. Anne taraf
Erol Gngrn annesi Zeliha Glen Hanm Krehirli Demirsoylar ailesinin
kzdr. 1915 ylnda Krehirde dnyaya gelmitir.
Zeliha Glen Hanm mmi olmasna ramen zeki, dirayetli ve mkemmel
bir irfan sahibidir. Szlerinde ok belirgin bir vuzuh vardr. Konuurken meseleyi
tam kalbinden yakalar ve alacak bir vuzuhla ortaya koyar. Karar verirken ne
olursa olsun hakk teslim eder. Yetmi yandan sonra ilkokulu bitirmi ve Kuran
okumay renmitir. Erol Gngrn hayatnda babasndan ziyade annesi Zeliha
Glen Hanmn tesiri olduu anlalyor. nk ebeveynden ocuklarla ilgilenen
babadan ziyade anne Zeliha Glen Hanmdr. Hatta asl ilgilenenin anne olduunu
sylemek hakk teslim olacaktr (Gngr, 2005).
Zeliha Glen Hanmn babas berberlikle megul olan Hakk Efendi, annesi
ise Dnd Hanmdr. Babas Hakk Efendinin vakitsiz lm zerine, annesi
Dnd Hanm kaynbiraderi Nf Efendi (18981954?) ile evlenmitir. Dnd
Hanmn ilk einden Osman ve Zeliha Glen, ikinci einden Hakk ve Ramazan
adlarnda drt ocuu olur. Zeliha Glen Hanmn aabeyi Osman Demirsoy
(19131998) albaylktan emekli olup stanbulda vefat etmitir. Anne bir baba ayr
kardelerinden Hakk Demirsoy (19252001) ziraat mhendisi olup Krehirde
vefat etmitir. En kk kardei Ramazan N. Demirsoy (1928-) avukat olup, on
ikinci dnem Nevehir milletvekili olarak meclise girmitir. Demokrasi Oyununda
17
Trkiyede Deiim Sempozyumu
Figrandm (1997) adl bir hatrat ve baz kanun kitaplar vardr. Erol Gngrn
yetimesinde daylarnn da mhim tesir ve paylar vardr.
2. Tahsil Hayat
lk ve ortaokulu Krehirde okuyan Erol Gngr, resm tahsiline ilveten
husus dersler ald. Eski harflerle okuyup yazmay ortaokul yllarnda dedesi Osman
Hamdi Efendiden rendi.
Lisede okuduu srada ise Mehmet Ltfi kizden ders alarak Arapa
renmeye balad. Yaad evrenin manev havas dorultusunda tarih ve
kltrel mevzulara yaknlk duyan Erol Gngr, bir yandan bu sahalarn ana
kaynaklarn okurken, dier yandan da Ziya Gk-Alp ve Hilmi Ziya lken gibi fikir
adamlarnn eserlerini okuyarak ilerdeki ilm ve fikr hayatnn yerli, mill ve din
zeminlerini oluturdu (Ayvazolu, 1996; Gngr, 2005). Hilmi Ziya lken hakknda
yazd bir makalede lise yllarn ve nl hocay tanyn yle anlatr:
Ben onu bir tara kasabasnda lise talebesi bulunduum sralarda,
Yeni Sabah gazetesinde kan haftalk makalelerinde tanmtm.
Hatrmda yanl kalmamsa Byk htidalar adl bir yazs beni
adeta bylemiti. Sonra kitaplarn aradm ve byk bir ksmn
buldum. Trk Tefekkr Tarihi, Millet ve Tarih uuru, timai
Doktrinler tarihi, Tarihi Maddecilie Reddiye bunlarn ilkleridir.
O zamanki bilgilerimle bu kitaplarda yazlarn ok azn anlyordum,
ama o tarihte Trk fikir aleminin senyr olan bir kimsenin eserlerini
sadece kartrm olmak bile iftihar vesilesidir. (HZ)
Erol Gngrn yetimesinde nemli bir katk daha vardr. Bu katk
daylarndan gelir. Gngr, kltrnn Bat ile ilgili ksmn daylar vastas ile
edinmitir. Bat kltr ile ilgili eserleri asker olan daylar Osman ve Hakk
Demirsoyun ok zengin olan ktphnelerinden okur. Emekli Albay olan byk
days Osman Demirsoyun geni ktphnesinden ok rahat ekilde istifade eder.
Osman Bey, yeenine iki ciltlik bir ocuk ansiklopedisi gndermitir.
Krehir, teden beri bir ilim ve irfan merkezidir. Erol Gngr, gelenein
canlln, eski kltr mahfillerinin varlk ve ilevini srdrd Krehirin irfan
potasnda yetimitir.
1952 ylnda Krehir ortaokulundan mezun olan Erol Gngr, Krehirde
lise olmad iin 195253 ders ylnda Sivasa giderek Sivas Lisesinde okumaya
Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna
18
balam, fakat orada barnma ve geinme hususunda bir dzen tutturma imkn
bulunmadn anlaynca Krehire geri dnmtr. O ders yln kaybetmekle
birlikte, Karayollarnda ie girmi ve burada mutemet olarak grev yapmtr. Ertesi
yl alan Krehir Lisesine kaydolarak tahsiline devam etmi ve Krehir
Lisesinden mezun olmutur.
Her ne kadar Yamur Atsz (2005) ve ondan naklen Hilmi Yavuz (2005)
Erol Gngrn Haydarpaa Lisesinde okuduunu yazmlarsa da, sz konusu
ifadeler Yamur Atszn zhulnden domu olup gerei yanstmaz. Atsz ve
Yavuzun ifadelerinin aksine Erol Gngr, Haydarpaa Lisesinde talebe olmas sz
konusu deildir1.
Krehir Lisesindeki tarih hocas Hilmi Beydir. Derslerde ok zorlad iin
nceleri Felsefe hocas Fuat Beyle yldzlar pek barmaz. Fakat sonradan iki yakn
arkada gibi olurlar. Edebiyat retmeni Necdet Eruygur, rencisinden ekinir.
Osmanl dnemi Trkesine vkf olan Erol Gngr hocasnn hatalarn grr. Bu
durumun farknda olan Necdet Eruygur, rencisi iin Erol benim korkulu
ryamd. der.
Erol Gngrn Krehirdeki yakn arkadalarndan Ahmet Yastman liseden
arkada olup, erken yata, Grbz Berk ise muhtemelen 1995te vefat etmitir.
Krehir Lisesinde snf arkadalar arasnda yaync yazar Ercmend zkan
(19381995) ile sra arkada mahall gazeteci Dursun Yastman vardr. Mzik
retmeni nl aratrmac ve derlemeci Veysel Arseven (19191977), Franszca
retmeni ise asl ad Emrullah lhan Birsen olan air lhan Berktir. Erol Gngr,
Franszca dersinde de baarl bir renci olup metinleri en gzel ekilde tercme
eder (Yastman, 2003). Erol Apaydndan ald derslerle iyi derecede ngilizce
renir ve niversiteye geldiinde, bu bilgisiyle ngilizceden muafiyet imtihann
verir.
1 Yamur Atsz, hatralarnda zuhulen Erol Gngrle Haydarpaa Lisesinde snf arkada olduunu ne
srmektedir:
Rahmetli Erol Gngr ve Rahmetli Mehmed avuolu benim arkadalarmd. Erol ve Mehmet benim Haydarpaa lisesinden arkadalarmd. Erol snf arkadam, Mehmetse paralel
snftan arkadam.. (Atsz, 2005, s. 55).
Yamur Atsz muhtemelen Hukuk fakltesindeki snf arkadaln liseye temil etmektedir. Bu zhul, Yamur Atszn Haydarpaa Lisesinden arkada Mehmet avuolu ile Hukuk Fakltesinde ayn
snfta okumas ve burada her ikinsin de Erol Gngrle yakn arkada olmalarndan kaynaklanm
olmaldr.
19
Trkiyede Deiim Sempozyumu
Klasik Bat mziine tutkun olduu iin mzik dersini seer ve Arsevenin
dersinde kurmal gramofondan Bat mziinin seme eserlerini dinleme imkn
bulur (Yastman, 2003).
Erol Gngr, Krehirde iken bo zamanlarnda Slknn Kahvesine
giderek, yal bal kiilerle sohbet edip vakit geirir. Bu kahvehne bugn yklm
olup, yerindeki arsa botur.
Erol Gngr, 19551956 ders yl bahar dneminde Krehir Lisesi edebiyat
kolundan pekiyi derece ile mezun olmutur. Gngr, yksek tahsil yapabilecei
okullar ve hocalar hakknda malumat edinmek zere Ankaraya gitmitir. Arapa
hocas M. Ltf kizin tavsiyesi ile ktphneci Necmeddin Sefercioluyu aram,
bu hususlardan ondan bilgi alm, daha sonra da ayn gaye ile stanbula gitmitir
(Seferciolu, 2005, s. 305). Gngr, 19561957 ders ylnda stanbul niversitesi
Hukuk Fakltesine kaydolunarak hukuk tahsiline balamtr. Yakn
arkadalarndan Mehmed avuolu ile de burada arkada olur.
Erol Gngrn Hukuk Fakltesindeki tahsil hayatnn da olduka renkli
getii anlalmaktadr. Hukuk Fakltesinde Hseyin Nihal Atszn byk olu
Yamur Atszla ayn snfta okuyan Erol Gngr, Atszlar evlerinde sk sk ziyaret
edecek yaknlktadr. Yamur Atsz, hatralarnda Erol Gngr ve Mehmet
avuolunun Atsz ailesinin evld gibi grldklerini kaydeder: kisi de bizim
evin ilve oullar tifesine mensubdu. Ska gelir giderler ve yemee de
kalrlard... (Atsz, 2005, s. 55).
Profesr Mmtaz Turhann teklif ve tavsiyesi zerine 7 Ekim 1957 tarihinde
Hukuk Fakltesinden ayrlarak Edebiyat Fakltesi Felsefe Blmne tahsile
balam ve 30 Haziran 1961 tarihinde, Kltr Temaslarnn Atitdler zerindeki
Tesiri konulu lisans tezinin savunma imtihannda pekiyi derece ile baar
gstererek buradan mezun olmutur (Vayni, 2002, s. 16).
Buradaki rencilii srasnda Franszcasn gelitiren Gngr, muhtemelen
hocas Mmtaz Turhann tavassutuyla dekanlka memur olarak istihdam edilir.
Blmde ders veren misafir retim yesi Prof. Hainsin laboratuvar yardmcln
deruhte ederek derslerini Trkeye evirir. Erol Gngr, Prof. Hilmi Ziya lkenin,
Trk Dncesi Tarihi dersinde anlattklarn eski harflerle eksiksiz bir ekilde
kaydeder. Prof. lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi adl nl eserini, Erol
Gngrn, bu derste tuttuu notlar tadil etmek suretiyle vcuda getirmitir.
Gngr, bu hususu yle anlatr:
Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna
20
Ben onun anlatt mevzulara ina olduum ve Eski Trk alfabesi
ile not tutabildiim iin sene sonunda bu notlar Latin harfleriyle
teksir ederek hem talebeye datr, hem de kendisine verirdim.
Tanzimattan sonraki Trk tefekkr tarihi zerine nerettii iki ciltlik
eserin byk bir ksm bu ekilde toplanmtr. (HZ)
Erol Gngrn rencilii srasnda bugnn profesrleri Ylmaz zakpnar
blmn asistan, Doan Ccelolu da blmde rencidir.
3. lm Hayat
Mezuniyetinin ardndan 1961 ylnda Edebiyat Fakltesi Tecrb Psikoloji
Krssne asistan oldu. Ayn krsde Prof. Dr. Mmtaz Turhann ynetiminde
hazrlad Kelm (Verbal) Yaplarda Estetik Organizasyon adl tezini savunarak
doktor oldu.
1966 ylnda Kolorado niversitesi Davran Bilimleri Enstits Bakan
Sosyal Psikolog Dr. Kenneth Hammond tarafndan Amerikaya davet edildi2.
Burada milletler aras bir heyete yrtlen almalara dhil oldu. Franszcadan
ngilizceye tercmeleriyle evrenin dikkatini ekerken, bu husustaki baarl
almalar gpta ile karland. 1968de dnd stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Tecrb Psikoloji Krssnde Sosyal Psikoloji dersleri vermeye balad.
Askerlii srasnda hazrlad ahslar Aras htilaflarda Lisann Rol
balkl teziyle 1970 ylnda sosyal psikoloji doenti oldu. 1978 ylnda verdii
Deerler Psikolojisi zerine Aratrmalar isimli takdim teziyle sosyal psikoloji
profesr oldu.
1982 ylnda, Yksek retim Kurulunun tekili ile niversitelerin yeniden
tekilatlanmas ve yeni niversiteler kurulmas srasnda, Yksek retim Kurulu
Bakan Prof. Dr hsan Doramacnn, Samsun Ondokuz Mays niversitesi
rektrl teklifini shh endielerle kabul etmedi. Ardndan Doramacnn Konya
Seluk niversitesi rektrl teklifi geldi. Ayn sebeplerle bu teklifi de geri eviren
Erol Gngr, Doramacnn devaml srarlar karsnda daha fazla direnemedi ve
Seluk niversitesi rektrln kabul ederek Konyaya gitti. Ksa sren bu grevi
2 1989 yl yaz aylarnda TOEFL imtihanna Kolorado niversitesinde girmitim. Erol Gngrn bu niversitede aratrmac olarak iki yl altn bildiim iin heyecanlanarak niversitenin Davran
Bilimleri Enstitsn grmek istedim. Tatil gn olduu iin kimse yoktu. Sadece binay gezmitim.
(E)
21
Trkiyede Deiim Sempozyumu
srasnda niversite ve halkn kaynamasn temin etti. Bu ksa dnemin izleri
Konyada hlen canlln srdrmektedir.
4. Moral Portresi
Erol Gngr, aileden tevars ettii zek ve tecesssle kk yatan beri
bilgiye kar bir dknlk gstermitir. Bu bakmdan derin bir merak ve tecesss
yannda fikr takip sahibi bir insandr. Sakin yaradll olmasna karlk sahip
olduu itminan duygusu, onu yakndan tanmayanlar tarafndan kendini beenmilik
olarak deerlendirmitir. O, yapt ii byk bir ciddiyetle yapan, iinde azam
tertip ve dzeni salayan bir insandr. Onun zeki, temkinli, sabrl, yardmsever,
insana deer veren ve arkada kadri bilen mert bir kii olduu kadar, muzip bir
miza tad da ifade edilmitir. Hukuk Fakltesinden snf arkada Yamur
Atsz, Erol Gngr hakknda unlar yazmtr:
Ben mrmde Erol kadar tertipli ve alkan pek az insan tanmmdr.
Krehirliydi. Tavrlar, oturup kalkmas, konumas ortaanadolu insanlarna has
ar ekim zellikler tamasna ramen bu d grnn ardnda son derece
muzib ve mizah dolu bir zek yatard. Ta gediine oturtmakda mhirdi.
/.../
1957 yaz Sevgili Erol yine o peygamberne sabryla beni kendine vazfe
edinip ay haftada en az iki gn benimle Roma Hukku tlm etdi... (Atsz, 2005,
s. 55).
Prof. Dr. Sleyman Hayri Bolay (1998), onun ok esprili ve hazr cevap bir
insan olduunu, ksa ve ok zl cevaplar ve ifadeleri ile bazen sylediinden
ok ey anlattn kaydeder. Hiciv ve takdir hislerini ayn cmlenin muhtevasna
dhil ettii; uygun bulmad, davran ve zihniyetleri hicvetmek iin hikyeler
kurarak, bunlar gerek vakalarm gibi anlatt olur.
Hakszlklar karsnda susmayan ve hakikatleri her zeminde dile getiren bir
insandr. Buna karlk, ok konukan bir insan da deildir:
sohbette ok konuan bir kimse deildi. Kendisi az konuur ama
daha ok dinlerdi. Dinlerken de konuya pek ilgili grnmezdi; fakat
sanki baka bir leme dalm gibi dururdu. Ama sonunda bir ift sz
syler, bu szde hem sylenilenleri gayet veciz bir ekilde zetler,
stelik kendi kanaatini zl bir ekilde ifade ederdi (Bolay, 1998, s.
240-241).
Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna
22
Erol Gngrle ilm toplantlarda ve deiik kltr heyetlerinde birlikte
alan Prof. Dr. M. Orhan Okay, onu yle anlatr:
Skin, az konuan ve bu karakterdeki biroklar gibi, konutuu
zaman meselenin mahhas ve pratik zmne karsndakileri
kolaylkla ikna eden insan, kitap ve makalelerindeki gibi, daima ak
ve berrak bir tutum iinde grdm ve deerlendirdim (Okay, 1991, s.
234).
Erol Gngr, ei eyma Gngrn ifadelerine gre ciddi, salam ahsiyetli,
bir insan olarak yaamtr. z sz birdir. Mbalaadan hi hazzetmeyen bir
kiilie sahiptir. Syleyecei sz gayet ak ve vazh bir ekilde syler. Tarih
anekdotlar misal olarak verir. Gnlk hayatnda insanlarla pek ilgilenmeyen, soru
sorulmazsa hibir ey yapmayan mizacn tamtr. Ev iinde tertipli olmad gibi
hi de pratik deildir ve meknla ilgilenmez. Ama ok cidd alan biridir. Gani
gnll ve ok mert bir insandr (Gngr, 2005).
Arapa dersleri ald Mehmet Ltfi kizin anlattna gre eski usl terbiye
ile yetitirilmi, evresinde byk kk herkesin sevgisini kazanmtr. Derslerini
dinlemekle iktifa eden, artan zamanlarnda kitap okuyan ve kendisine ilgi ekici
gelen insanlar ziyaret etmekten holanan biridir. Eski harflerle, rika hatt ile son
derece seri not tutan Erol Gngr, bulunduu sohbetlerde dikkat ekici hususlar
eer msaade edilirse kaydeder (kiz, 1998, s. 160).
Hrstiyan iken ihtida ederek Garip adn alan Ermeni asll bir zatn nezdinde
bulunan, Kzlrmak airi k Saidin, Mesrop Alfabesi ile tespit edilmi olan
iirlerini, 1952 ylnda enmeden rikaya tahvil etmi ve kaybolmaktan
kurtarmtr (kiz, 1998, s. 159).
Mill kltr unsurlar ile yakndan ilgilenen ve renmeyi, incelemeyi grev
bilen Erol Gngr, inklplk veya batllk gayreti ile mill kltr karsndaki
ykc tavrlardan rahatszlk duymutur. Bu hususta ahidi olduu olaylar yle
anlatr:
Benim doup bydm kasabada Mengcekoullarndan kalma
bir cami vard. Orta mektebin tarih retmeni tam devrimcilere yakr
bir kahramanlkla camiin kitabesini kazma ile kazd ve oray
kasabann Rum mezarlndan getirdii talarla bir mze haline
koydu. Sonra gezdiim birok yerlerde yine eme ve camilerin
kitabelerinin kaznm olduunu grdm. Baz yerlerde bizimki kadar
cesur olmayan yenilik taraftarlar bu yazlar sva ile rtmlerdi. Yine
23
Trkiyede Deiim Sempozyumu
gezdiim baz kylerde eskiden her evde bulunduunu rendiim
Battal Gazi kitabna dahi rastlamaynca merak edip sebebini
sormutum. Kyller bana yazs eski olan kitaplarn toplanarak
meydanlarda yakldn, kurtarlmak zere topraa gmlenlerin de
uzun zaman toprak altnda kalnca rdn sylediler. (TKM, s.
122-123).
Erol Gngr, yksek tahsili srasnda stanbulun deiik kltr mahfillerine
devam eder. lgilendii farkl sahalarn mensuplaryla rahata konuabilecek bir
bilgi birikimine kavumasnda aile evresi ve Krehir muhitinden aldklarnn
yannda stanbuldaki birbirinden farkl ve deiik mahfil ve muhitlerin yardm
olmutur.
niversite yllarnda evine gidip gelecek kadar yakn olduu Hseyin Nihal
Atsz ok sever. Kardeleri ile de ziyaretine gittii Atszn vefatndan sonra adna
Bir Armaan karan heyetin banda yer almas bu sevgisinin gstergesidir. Arapa
rendii Mehmet Ltfi kizi ilk eserini ithaf edecek kadar sever ve sayar. Mahir z,
Mkrimin Halil Yinan, Nureddin Topu, Abdullah Atay, Mithat Bahar Beytur, Ali
hsan Yurd, Ziya Uygur, Nuri Karahykl, emseddin Yeil, Ziya Nur Aksun gibi
kiilerle yakn mnasebet hlinde olmutur.
Yakn arkadalar arasnda, ktisat Fakltesinde Prof. Dr. mer Ltfi
Barkann asistan olan Mehmet Gen, hukuk fakltesinden arkada Mehmed
avuolu, Mustafa Necati Sepetiolu, Cahit Kibarolu, Rasim Cinisli ve Hidayet
Yavuz Nuholu vardr. Mehmet Gen en yakn arkadadr.
Erol Gngrn yakn dostlar da kalabalk bir topluluk oluturmaktadr.
Sevdikleri arasnda Dndar Taer (19251972)in ayr bir yeri vardr. ahsiyet ve
fazileti yannda dncelerini de ok beendii Taeri bir dost olarak, hatta
dostluun da tesinde ok sevdiini u satrlarnda grmek mmkndr:
Fazileti kskanan biri olsaydm, bu adamdan nefret etmem iin her
trl sebep mevcuttu. yi niyetim kusurlarma galebe ald ve ben onu
bir insana duyulabilecek sevginin de tesinde bir ihtirasla sevdim.
Hayatta olduu srece ona olan yaknlm iddetli bir dostluk gibi
gryordum; imdi de bu dostluun hatras bana sonsuz bir gurur
veriyor. Ama aradan zaman geip de ahs mnasebetler bir hatradan
ibaret kalnca, aramzdaki eyin bir dostluktan ok farkl olduu yava
yava ortaya kyor (TKM, s. 136).
Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna
24
Taerin vefat Erol Gngr ciddi ekilde mteessir eder. Taerin vefat
zerine byk zntlere gark olan Gngr uzun sre kendine gelemez. u
satrlarda bu teessrn ifadesi yer alr:
Kendisini kaybettiimiz zaman uzun mddet yar meflu dolatm
hdle bu ztrab hatrlatacak herhangi bir duygu tahlili de yapmaya
girimedim (TKM, s. 157).
Erol Gngr, Taerin ardndan birbirine bal yaz nereder ve bunlara
bir baka yaz daha ekleyerek Bir Kltr Bir nsan bal altnda bir blm
hlinde kitabna alr (TKM, s. 133163). Taeri Trk milletinin grd ryay
temsil eden bir ahsiyet olarak deerlendirir ve onu sadece bu vasfyla deil
faziletleri ve dostluu ile sevdiini syler (TKM, s. 136). Taerin fikirlerine ayr bir
ilgi ve sevgi duyan Gngr bu hususta yalnz deildir:
...onu dinlerken, onunla bir arada bulunurken kendimizi birden bire
bym hissediyorduk; zerimizde yz yln biriktirdii pis
arlktan eser kalmyordu, kaybolan ahsiyetimize yeniden
kavuuyorduk. Taer efsunlu konumasyla, parlak muhakemesiyle,
btn tavr ve hareketleriyle bizim gzlerimizdeki perdeyi aralyor,
nmze yeni bir dnya ayordu. Bu dnya aslnda gerekti, ama biz
krle altrldmz iin onu yine kapal gzle grlen bir rya
sanyorduk (TKM, s. 136).
lm gereinin ardndan Taerle mnasebetini srdrmek arzusu onu
Taerin mirasn devralmaya gtrr:
Onunla mnasebetimizi devam ettirmenin en iyi yolu herhalde bize
rettiklerini bakalarna da retmek, yetitirirken yarm brakp
gittii genlerin eitimini onun brakt yerden devam ettirmek
olacaktr. (TKM, s. 163).
Erol Gngrn Taerin vefat ile yarm kalan grevi tamamlama gayretini
gtt, cidd, seviyeli ve verimli yaz faaliyetinden anlalr. Onun bu gayreti ayn
zamanda vefal bir insan olduunu hatta nasl vefal olunabileceini de gsterir.
Prof. Dr. Ayhan Songar ile ok yakn bir dostluu vardr. Onu bir aabey
olarak grr ve yle hitap eder. air saf Hlet elebi yakn dostlar arasndadr.
Fethi Gemuhluolu ise sayp sevdii bir bydr. Dier dostlar arasnda
mtefekkir air Sezai Karako, air Dr. Abdullah ztemiz Hactahirolu, Prof. Dr.
Necmeddin Haceminolu, Prof. Dr. Ylmaz zakpnar, mer ztrkmen ve Ahmet
Gner Elgin gibi isimler vardr.
25
Trkiyede Deiim Sempozyumu
Fakat bunlarn en banda, Erol Gngrn byk sayg duyduu hocas
byk lim Prof. Dr. Mmtaz Turhann geldiini kaydetmek gerekir.
5. Askerlii
Erol Gngr 1969 yl Ekim celbinde vatan grevini if etmek zere askere
gitmi, Piyade Okulunun drdnc blnde yedek subay eitimini
tamamlamtr. Kta hizmetini ifa iin yedek subay olarak Karamrsele tayin
edilmitir. Birinci Ordu Kararghnda iki yabanc dil bilen bir yedek subaya ihtiya
duyulmas zerine, ngilizce ve Franszca bildii iin, Karargh bnyesinde istihdam
edilmek zere stanbula nakledilmi ve Selimiyede grevlendirilmitir. Askerliini
tamamlayp buradan terhis olunca niversitedeki grevine dnmtr (Bolay, 1998,
s. 233; Vayni, 2002, s. 16; Deliorman, 2004, s. 26).
6. Evlilii
lm almalarnn younluu, birok ilim adam gibi Erol Gngrn de
evlenmesini geciktirmitir. Kurucularndan olduu Trk Edebiyat Cemiyetinin
Topkap Sarayndaki bir toplantsnda grp beendii eyma Taolu ile yakn
evresinin aracl ile 1973te nianlanmtr. Bu arada bir kalp rahatszl geiren
Gngr, ameliyat olarak salna kavuur. 19 Temmuz 1973 tarihinde Beyolu
Evlendirme Dairesinde akdedilen nikh treninde eyma Taolu ile dnya evine
girer. iftin nikh ahitleri Fethi Gemuhluoludur.
Bu evlilikten, 1977 ylnda hocas Mmtaz Turhann soyadn verdii
Turhan adl bir olu olmutur. Turhan Gngr, Bilkent niversitesi, ktisat
Fakltesini bitirmi, Ohio niversitesinde yksek lisans yapmtr. Hlen bir
havayolu irketinde almakta ve . . letme Fakltesinde doktora yapmaktadr.
Ei eyma Gngr, Sivasl Taoullar ailesinin kz olup 1946 ylnda
stanbulda domutur. Beikta Kz Lisesinden 1964te, . . Edebiyat Fakltesi
Trk Dili ve Edebiyat Blmnden 1969da ve ayn niversitenin letme
Fakltesi letme ktisad Enstitsnden 1971de mezun oldu. 19721973 yllar
arasnda Ko Holding bnyesinde Halkla likiler ksmnda alt. 19741977
yllarnda Adapazar, Hasky ve Galatasaray Liselerinde edebiyat retmenlii
yapt. 1977de akademik hayata intisap ederek . . Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve
Edebiyat Blmne asistan oldu. 1985te Eski Trk Edebiyat sahasndaki
doktorasn tamamlad. 1987de retim grevlisi, 1989da yardmc doent,
Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna
26
1992de doent oldu. Hlen alt blmdeki Trk Halk Edebiyat Ana Bilim Dal
bakanln, daln ihdas edildii 1996dan beri yrtmektedir.
7. Vefat
Erol Gngr, rektrlnn sekizinci aynda, 24 Nisan 1983te stanbuldan
Konyaya doru yola kmak zere iken, evinin nndeki arabasnn yannda,
geirdii kalp sektesi zerine, krk be yanda iken vefat etmitir. Cenazesi uzun
yllar grev yapt stanbul niversitesinden kaldrlmtr. lm, Trk ilim ve
fikir dnyas iin byk bir kayp olarak nitelendirilmitir.
Prof. Dr. smail Yakt (1998), Gngrn vefatna eski uslde u mcevher
tarihi drmtr:
Erol Bey dostumuz yaard Hakkla
O kim ilmiyle olmutu yekta
Mcevher bir beyit trh-i fevti
Mlk eyledi gufrn- Hakka
Makmdr ann cennt- al
1983
8. Yaz Hayat
Erol Gngrn yaz hayat, lise yllarnda Krehirdeki bir mahall gazetede,
mstear isimle kan bir yaz ile balar. Bu ilk yazs hakknda kendisi unlar syler:
lk yazm lisede renci iken mahall gazetede yazmtm.
Konusunu tam hatrlamyorum, ama bir fikir yazs idi. inde baz
siyas temalar da bulunduu iin takma adla vermitim. Lisede hocalar
okumular, slubumu ar bulduklar iin beni (yazar) yal bal biri
zannetmiler. Bunun bende bir heyecan yarattn hatrlamyorum.
nk bir tara gazetesi idi. (FDSAG)
Tara gazetelerinde imzasn basl olarak grmenin heyecanlandrmad
mstakbel yazar heyecana sevkeden ilk cidd yazs Milliyet yazarlarndan Refi
Cevad Ulunaya (1955) gnderdii bir mektuptur. Refi Cevad, bu mektubu,
mzasz Okuyucuma Cevap bal altnda, 8 Mart 1955 tarihli Milliyetteki
kesinde neretmitir. Bu yaz hakknda kendisi unlar syler:
27
Trkiyede Deiim Sempozyumu
Beni asl heyecanlandran o gnlerde Rahmetli Ulunaya yine isim
vermeden gnderdiim bir tenkid mektubu idi. Bu mektup Milliyette
Ulunayn stununda kt. Ulunay devirmeciliin kt bir ey
olmadn yazyor, ben de ona iddetle atyordum. Yaznn nereden
gnderildii akland iin bizim kasabada gnlerce herkes bunu
konutu ve kimin yazdn aratrdlar. imdi o mektuptaki fikirlerimi
ok ocuka bulduumu itiraf etmeliyim. (FDSAG)
Bu yllarda stanbuldaki baka yayn organlarna da mektup ve yazlar
gnderdii ve bu yazlar dolaysyla yetikin biri kii zannedildii vakidir. Bu
hususta Altan Deliormann anlattklar ilgi ekicidir:
Gazeteye okuyucular da yaz gnderiyorlard. Bunlarn ou ilk
kalem denemeleri gibiydi. yice olanlar biraz da dzelterek
yaymlyordum. Bir gn, zarflarn birinden bir yaz kt. Okudum ve
gzlerime inanamadm. Trkesi gayet dzgn, ifade tarz tam bir
olgunluktayd. Sistematik bir gr as olduu besbelliydi. Yaz
Krehirden gnderilmiti ve A. Bura imzasn tayordu. Yaznn
sahibi Krehir Lisesinde renci olduunu belirtiyordu. Yazy
byk bir memnuniyetle yaymladm ve yazarna bir mektup
gndererek takdirlerimi bildirdim. Ancak o yaznn arkas gelmedi.
Acaba o kadar gzel bir yazy ok daha yetikin biri yazmt da bir
lise rencisinin imzasn m kullanmt? (Deliorman, 2004).
Erol Gngr, daha sonra kalemi kuvvetli bir yazar olarak kendini gsterecek
ve yazdklar ile okuyanlar hayran brakacaktr. lk Yazlarn A. Bura ve E.
Krehirliolu mstearlar altnda Dirili, Hisar, Trk Yurdu, Trk Birlii Dergisi
ve hocas Mmtaz Turhan ile arkadalarnn kard ve Tark Burann ynettii
Yol mecmuasnda nereder. Daha sonra kendi imzasyla kltr hamulesiyle ykl,
fikr seviyesi yksek tahlil ve terkib yazlarn yaymlamaya balar. Bu yazlaryla
geni bir ilgi grr. Makaleleri kitaplatka ilgi daha da byr. Gngr bu yazlarn
bilhassa Tre, Trk Edebiyat, Mill Eitim ve Kltr dergilerinde nereder. Tre
dergisi, onun yazlaryla bir neslin yazl eitim mahfili olur. Bunlarn dnda Erol
Gngrn yazlarnn yer ald dergiler unlardr: Klinik Sempozyum, Dnen
Adam, Toprak, lkc retmen, Ticaret Odas Dergisi, Ziya Gkalp, Mill
Kltr, Trk Kltr, Yeni Szc, Yeni Dnce, Dou, akl, Konev, Yeni
Hamle, Tecrb Psikoloji almalar Dergisi. Erol Gngrn dergilerin dnda
Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna
28
gazete yazarl da nemlidir. Ortadoudaki bayazlaryla tannm, Millet,
Ayrntl Haber ve Yeni stanbul gazetelerinde bayazarlk yapmtr3.
Erol Gngr yazdklarnda, belli bir seviyeyi gzetmi, ama kolay anlalr
olma endiesinden de vazgememitir. Onun yazlarn okuyanlarn karlaacaklar ilk
husus, bu yazlardaki vuzuh, yani aklk ve berraklktr. Prof. Dr. Ahmet Bican
Ercilasun, Erol Gngrn milliyeti yelpazede tannmasn, geni bir kitlenin sevgi ve
ilgisine mazhar olmasn, yazd kitaplar ve mrnn sonunda ok ksa sren
idareciliinin yannda Ortadou gazetesindeki bayazlarna balamaktadr. Ercilasun,
onun Ortadoudaki bayazlarn vasf ve mahiyet bakmndan yle deerlendirir:
yazlarnda gnlk politikaya da temas ediyordu, ama onun
yazlar o gne kadar altmz politika yazlarna hi de
benzemiyordu. O ne objektif olma sevdasyla hibir fikir beyan
etmeyen, ou defa sadece olaylar zetleyen yazarlara benziyor; ne
de bir politikacdan farksz davranan yazarlar gibi yazyordu. Gnlk
politika meselelerini, sosyal ilimlerin, tarihin ve mill kltrn
szgecinden geiriyor, sonra da en z ve anlalr bir ekilde yazya
dkyordu. // Ben Erol Gngr'de bir fikrin bktrc tekrarna veya
kt ifade ediliine hi rastlamadm. Pek ndir de olsa itirak
etmediim fikirlerinde bile daima faydal bir taraf grdm.
(Ercilasun, 1983).
Erol Gngr en iyi ekilde deerlendiren ve bir mtefekkir olarak hakkn
teslim edenlerin en nnde hocas, yakn dostu, meslekta ve onunla ayn vadide
fikr mesaisini srdren, ayn zamanda kendisi de Erol Gngr gibi deerli bir yerli
mtefekkir olan Prof. Dr. Ylmaz zakpnar gelir.
Prof. Dr. zakpnar, Erol Gngr bir mstesna zihn terkip olarak
deerlendirir. Erol Gngr, hayat ve kinat idrk bakmndan Ahmet Hamdi
Tanpnarla ruh, Yahy Kemalle tarih duygusu, Mmtaz Turhanla ilim zihniyeti ve
Anadolu velileri ile de ilham bakmlarndan ortaklk tayan bir mstesna zihn
terkip hlinde kendini gstermitir (zakpnar, 2005).
Erol Gngr, niversite tahsiline altyaps hazr olarak balayan nadir
rencilerden biridir. Tarih uuru ile memleket meselelerinin farkndadr. Eski
harfleri rahata okuyup yazabildii iin eski yaz ile muhafaza edilen kltr
3 Bu yazlarn bibliyografyas iin Baer, 1998; Yldz, 1998; Bostan, 1994; Vayni, 2002 ve Gngr, 1993
knyelerine mracaat edilmelidir.
29
Trkiyede Deiim Sempozyumu
mirasmzdan yararlanmak bir yana Franszca eserleri okuyup anlayabilen, ciddi
tecesss sahibi sessiz sakin, insana yaknlk hissi veren, konumasa bile sknt
vermeyecek kadar tabi, yandan olgun, zeki bir gen (zakpnar, 2005) olarak
tahsiline balar ve devam eder.
Prof. Dr. zakpnarn Erol Gngr deerlendirmesini geni ekilde iktibas
etmek, btnlne mdahale etmekten daha doru olacaktr:
Yatlarnn ok stnde bir bilgi daarc ile gelen bu gen, Mmtaz
Turhann yannda bir deiim geirdi. Erol, Turhann yanndaki raklk
yllarnda zeksna, bilgisine, olgunluuna bir de bilim zihniyetini katt.
Dnceleri yeni bir kavray tarz ile alkaland. Sosyal psikolojide
uzmanlat. Bilimsel bilgisi, tarih bilinci, bilim zihniyeti ve iinde
yaad toplumun olaylarn gzleme kabiliyeti onu, Trkiyenin
meselelerini en iyi yorumlayan dnr yapt. Erol Gngr halis bir Trk
dnryd. Onun yorumunda basmakalp ideolojilerin izi yoktur. Bat
lkelerinin sosyal psikoloji ve sosyoloji aratrmalarndan, o bilimlerin
kavramlarn ve metotlarn birer analiz aleti olarak kullanmak suretiyle
yararlanmtr. Fakat meselelerin tehisi, analizi ve karlan sonular
Trkiyenin tarih gereklerine, sosyal ve iktisadi artlarna gredir. /.../
Erol Gngr, bu anlamda zgn ve modern bir dnce adamdr; sosyal
sorumluluk stlenmi bir aydndr.
Erol Gngr modern bilimin nemini kabul eder ve onu eriilmesi gerekli
balca hedeflerden biri olarak grr. Fakat Gngr, Gkalpten farkl
olarak Seluklularn ve Osmanllarn Anadoludaki bin yllk gemiinin
slam medeniyetine dayandnn bilincindedir. Birok yazlarnda
medeniyetin bir inan ve deerler sistemi olduunu belirtir. Fakat Ziya
Gkalpte ve Mmtaz Turhanda olduu gibi Bat medeniyetinin bilime
dayand gr o kadar ar basar ki Gngr de Bat medeniyeti ile ilgili
balamlarda medeniyeti bilim ve teknoloji olarak grr.
Bu kavramsal belirsizlie ramen, Erol Gngrn yazlar topluca
deerlendirildii zaman onun Trk toplumunun iinde bulunduu
problemleri slam medeniyeti bilinciyle sezdii grlr. Bin yllk tarih
iinde Trk toplumunun sosyolojik temelini oluturan slamiyetin siyaset
ya da ideoloji olmadn syleyen Erol Gngr, bireysel inan ve
toplumsal iliki kayna olarak slamiyetin laiklikle badamayan bir
taraf olmadn da belirtir. Gngr, mill kltrn daha ok gemie
Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna
30
zlem duymak ya da gemii diriltmek gibi bir gelenekilik gibi
alglanmasnn yanllna dikkat eker. Bu yanllk, mill kltr
sosyolojik anlamda milletin yaam biimi olarak deil, esas yeri gemite
olan, ancak kitaplarda, mzelerde ve hatralarda muhafaza edilen eler
olarak tasarlyor.
Bu eler zaman zaman gsteri tarznda canlandrlyor. Bu takdirde, mill
kltrn, yaatamadmz kltr elerine duygusal bala balanmann
tesinde bir anlam yoktur. Erol Gngre gre o eler, dedelerimizin
her gnk yaamnn bir paras idi; onlar muhafaza etmiyor ve
canlandrmyorlard; artlarn zorlamasna ve kendi tercihlerine gre
yayorlard. Ne imdiki yaamlarnda bir eksiklik gryorlar ne de
gemie zlem duyuyorlard. /.../
Bu dnceleriyle Erol Gngr, kltrn deimesini sregelen bir temel
olgu olarak gryor.
Bat medeniyeti kltrlerinin, teknolojiyi de arkalarna alarak btn
dnyaya yaylmakta olduunu, bu arada iyi-kt her trl kltr esinin
girdiini syleyen Gngr, sosyal yapy bozucu etkilere kar sansre ya
da kontrol mekanizmasna bavurarak deil salam bir mill kltr
kurarak nlem alnabileceini savunur. Erol Gngrn bu
dncelerinden kan sonu kltr deimesinin yaanlan zamann
gereklerine gre olmas, medeniyet bilinciyle seici olarak yaplmasdr.
Bir medeniyet kaynandan beslenmeyen kltr, seme ve zmleme
kabiliyetini ve btnln kaybeder. (zakpnar, 2005).
9. Eserleri
Erol Gngr veld bir yazardr. renciliinden beri yaz yazan bir kalem
olarak onun yaz faaliyeti lnceye kadar devam etmitir.
a. Tezleri
1. Mezuniyet Tezi, Kltr Temaslarnn Atittler zerindeki Tesirleri,
Tecrb Psikoloji almalar, III (1961) 21-32; (Mezuniyet tezinin zetidir).
2. Doktora Tezi: Kelami Sahada Estetik Yap Organizasyonu, stanbul, 1999.
3. Doentlik Tezi: ahslararas htilaflarn zmnde Lisann Rol,
stanbul, 1998.
31
Trkiyede Deiim Sempozyumu
4. Profesrlk Takdim Tezi: Deerler Psikolojisi zerine Aratrmalar,
Amsterdam: Hollanda Trk Akademisyenleri Birlii Yaynlar, 1993.
b. Kitaplar
1. Trkiyede Misyoner Faaliyetleri, stanbul: Bedir Yaynevi, 1963. (E.
Krehirliolu mstear ile)
2. Trk Kltr ve Milliyetilik, stanbul: tken Neriyat, 1975.
3. Kltr Deimesi ve Milliyetilik, Ankara: Tre-Devlet Yaynlar, 1980.
4. slmn Bugnk Meseleleri, stanbul: tken Neriyat, 1981.
5. slm Tasavvufunun Meseleleri, stanbul: tken Neriyat, 1982.
6. Dnden Bugnden - Tarih-Kltr ve Milliyetilik, Ankara: Maya
Yaynlar, 1982.
7. Tarihte Trkler, stanbul: tken Neriyat, 1988.
8. Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak, stanbul: tken Neriyat, 1995.
9. Sosyal Meseleler ve Aydnlar, [Hazrlayanlar: R. Gler-E. Kln],
stanbul: tken Neriyat, 1993.
c. Ders Kitaplar
1. Ahlk (Dersleri) Orta I, (Emin Ik, Yaar Erol ve Ahmet Tekin ile
birlikte) Ankara: Mill Eitim Bakanl, 1976.
2. Ahlk (Dersleri) Orta II, (Emin Ik, Yaar Erol ve Ahmet Tekin ile
birlikte) Ankara: Mill Eitim Bakanl, 1976.
3. Ahlk (Dersleri) Orta III, (Emin Ik, Yaar Erol ve Ahmet Tekin ile
birlikte) Ankara: Mill Eitim Bakanl, 1976.
4. Ahlk Lise I, (Emin Ik ile birlikte) Ankara: Mill Eitim Bakanl, 1976.
5. Ahlk Lise II, (Emin Ik ile birlikte) Ankara: Mill Eitim Bakanl, 1976.
6. Ahlk Lise III, (Emin Ik ile birlikte) Ankara: Mill Eitim Bakanl,
1976, 1977.
7. Psikoloji -Lise II, (Sabri zbaydar ve Belma zbaydar ile), Ankara: Mill
Eitim Bakanl, 1976.
Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna
32
8. Psikoloji -Lise III, (Sabri zbaydar ve Ayhan Songar ile) Ankara: Mill
Eitim Bakanl, 1976. Psikoloji, Yaykur (Yaygn Yksek retim Kurumu) ders
kitab, Ankara: Yaykur, 1976 (?).
d. Tercmeleri
1. McKinney, Fred, (Doan Ccelolu ile birlikte), Trkiye'de Psikoloji
stanbul, 1962.
2. Krech, David ve Richard S. Crutchfield. Sosyal Psikoloji: Nazariye
ve Problemler. stanbul. Baha Matbaas, 1965. (2. basm, stanbul. Edebiyat Fak.
Matbaas, 1970; 3. basm, stanbul. tken Neriyat A.., 1980.)
3. Boulding, Kenneth E. Yirminci Asrn Mnas. stanbul. Mill Eitim
Basmevi, 1969. (2. basm, stanbul. Mill Eitim Basmevi, 1971; 3. basm,
stanbul, Kalem Yaynclk, 1980.)
4. Rostow, W. Whitman. ktisdi Gelimenin Merhaleleri. stanbul. Mill
Eitim Basmevi, 1970. (2. basm, stanbul, Kalem Matbaaclk, 1980.)
5. Robert, B. Downs. Dnyay Deitiren Kitaplar. stanbul. Tur Yaynlar,
1980.
6. Nef, John U. Sanayilemenin Kltr Temelleri stanbul. Mill Eitim
Basmevi, 1971. (2. basm, stanbul, Kalem Matbaaclk, 1980.)
7. Aron, Raymond. Snf Mcadelesi. stanbul. Mill Eitim Basmevi, 1973.
8. Hazard, Paul. Bat Dncesindeki Byk Deime. stanbul. Mill Eitim
Basmevi, 1973. (2. basm, stanbul. Tur Yaynlar, 1981.)
e. Makaleleri ve Ayrbasmlar
1. Kltr Temaslarnn Atittler zerindeki Tesirleri, Tecrb Psikoloji
almalar, III (1961) 2132.
2. Kelm (Verbal) Yaplarda Estetik Organizasyon, stanbul. Edebiyat
Fakltesi Basmevi, 1966. (stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tecrb
Psikoloji almalar, IV (1966) 940dan ayrbasm.)
3. ahslar Aras htilaflar ve Sbjektif Mn Sistemleri -The Role of
Differential Connotations in Interpersonal Conflict stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Tecrb Psikoloji almalar, VII (1968) 2550.
33
Trkiyede Deiim Sempozyumu
4. Interpersonal Conflict Reduction: The Effects of Language and
Meaning, (Carl E. Kuhlman ve Monroe J. Miller ile birlikte) Human Judgement
and Social Interaction, Amerika Birleik Devletleri, 1973, s. 229237
5. Kltrde Eski ve Yeni. stanbul. Edebiyat Fakltesi Matbaas, 1974.
(stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tecrb Psikoloji almalar, XI (1974)
'den ayrbasm.)
6. Denotative and Connotative Meaning Interpersonal Conflict,
Leadership and Management Appraisal, London, 1974, s. 361374.
Kaynaklar
A. Erol Gngrn Eserleri
FDSAG Gngr, E. (3 Haziran 1983). Fikir, daima serbestlik, aklk ve genilik ister
Konuan: ehsuvarolu, Ltf. Millet.
HZ Gngr, E. (16 Haziran1974). Hilmi Ziya lken iin. Orta Dou 1-7.
K Gngr, E. (1985). Ktphnecilik zerine. Konev, 26 (Nisan 1985), 1012.
TKM Gngr, E. (1989), Dnden bugne gei. Trk kltr ve milliyetilik (7.
Basm). stanbul: tken Neriyat.
B. Yararlanlan Dier Kaynaklar
Atsz, Y. (2005). Erola, Mehmete, 1950lere dir. Trk Edebiyat, 33 (379), 5455.
Ayvazolu, B. (1996). Defterimde 40 suret. stanbul: tken Neriyt A..
Baer, V. (1998). Erol Gngr Bibliyografyas. Erol Gngr in (M. C. znder,
Haz.) iinde. Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar.
Bolay, S. H. (1998). Erol Gngr zerine hatralar. Prof. Dr. Erol Gngrn
ansna armaan iinde (233-242) Konya: Seluk niversitesi Trkiyat
Aratrmalar Enstits Yaynlar.
Bostan, M. H. (1994). Prof. Dr. Erol Gngr Bibliyografyasna Ek. Yedi klim, 8
(55), 69-70.
Deliorman, A. (1997). Sessiz bir ses. stanbul: Bayrak Basm Yayn Datm.
Deliorman, A. (2004), Eski albmden ehreler-erken den yldz: Erol Gngr.
Trk Edebiyat, 374 (Aralk 2004), 24-30.
Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna
34
Ercilasun, A. B. (1983). Erol Gngr hakknda. Tre, 145 (Haziran 1983), 4.
Gngr, A. ve Gngr, D. (2005). 2005 yl eyll aynda Erol Gngrn aabeyi
Dirayet Gngr ve kz kardei Aysel Gngr ile Dirayet Beyin evindeki
grme.
Gngr, . (1996). Erol Gngr. TDV slm ansiklopedisi. iinde (14, 305-307).
stanbul: TDV Yaynlar.
Gngr, .. (2005). 2005 yl Eyll aynda .. Edebiyat Fakltesindeki grme.
kiz, M. L. (1998). Erol Gngr hakknda birka sz. Prof. Dr. Erol Gngrn
ansna armaan iinde (158-160). Konya: Seluk niversitesi Trkiyat
Aratrmalar Enstits Yaynlar.
zakpinar, Y. (29 Nisan 2005). Az bilinen byk bir deer: Erol Gngr. Zaman.
18.
Okay, M. O. (1991). Kltr ve edebiyatmzdan. Ankara: Aka Yaynlar.
Seferciolu, N. (2005), Tandm Trkler. stanbul: tken Neriyt.
Ulunay, R. C. (8 Mart 1955). mzasz okuyucuma cevap. Milliyet. 3.
Vayni, C. (2002). Erol Gngr. Ankara: Alternatif Yaynlar.
Yakt, . (1998). Tam bir ay sonra. Prof. Dr. Erol Gngrn ansna armaan
iinde (218-220). Konya: Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar
Enstits Yaynlar.
Yastman, D. (2003). Arkadam Erol Gngr. Krehir Arena, 10 (831), 1-3.
Yavuz, H. (9 Kasm 2005). Yamur Atszn mr[n]n ilk 65 Yl., Zaman.
Yldz; H. (1998) Erol Gngrn hayat ve eserleri. Prof. Dr. Erol Gngrn
ansna armaan iinde (15-83). Konya: Seluk niversitesi Trkiyat
Aratrmalar Enstits Yaynlar.
Yurt; A.. (1983). Erol Gngr zerine bir konuma. Daarck, 3 (4-5), 6.
letiim 2003/18
6 Aralk 2010 Pazartesi
I. OTURUM
10:30-12:30
Bilim Adam Prof. Dr. Erol GNGR
(Mimar Kemaleddin Salonu)
Oturum Bakan
Prof. Dr. Selahiddin LM, Ankara niversitesi
Bireyin ve Toplumun Yaamnda Manevi Yaamn Yeri ve levi
Prof. Dr. Doan CCELOLU
Ayn Mahalleden Olmak
Prof. Dr. Hasan BACANLI, Gazi niversitesi
Milletin Organik Aydn Erol Gngr rnek Alarak ve Onun
Hatrasna
Prof. Dr. Erol GKA, Seluk niversitesi
Prof. Dr. Erol Gngrn Bilimsel alma izgisi
Prof. Dr. Galip YKSEL, Gazi niversitesi
Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna
36
BU SAYFA BO
37
Trkiyede Deiim Sempozyumu
BREYN VE TOPLUMUN YAAMINDA MANEV YAAMIN
YER VE LEV
Prof. Dr. Doan CCELOLU*
Erol Gngr benim arkadamd. kimiz de Prof. Mmtaz Turhann gzde
rencileriydik ve ikimiz de mezun olduktan sonra onun asistan olduk. Erol ve ben
ayn odada drt yl asistan olarak altk. Hocam Prof. Mmtaz Turhan ve
arkadam Prof. Erol Gngr Trk dnce tarihine katklar nedeniyle
huzurunuzda rahmetle ve saygyla anyorum.
Toplumsal Deiim Planlanrken
Hem birey iin hem toplum iin deiim, yaamn deimez bir kural. Hibir
birey ve toplum doal koullarda srekli olarak ayn kalamaz. Deiim, ya doal
ortamnda kendiliinden oluur, ya da zorunluluk sonucu bir gereksinim olarak
planlanarak yaplr.
Konumamda planlanm toplumsal deiimden sz etmek istiyorum. Bu
konumann temelindeki aksiyom udur: Bireydeki deiim toplumu ve toplumdaki
deiim bireyi srekli etkiler. Bylece toplumsal deiimin temel dinamiini ifade
etmi oluyorum; deiim birey ve toplumun iki ynl etkileimiyle ortaya kan bir
sretir. Toplumsal deiim stratejileri bu iki ynn farknda olarak
oluturulmaldr.
Toplumsal deiim planlanrken birey hesaba alnmazsa, yani deiim sadece
ekonomik ve yasal bir altyap olarak alglanrsa, deiim salkl olmaz. Her insann
iinde hem deiimi tetikleyen, tevik eden hem de deiime direnen ynleri vardr.
Kiinin iindeki bu ey onun anlam verme sistemidir.
Bu konumam aslnda anlam verme sistemi zerine olacak nk anlam
verme sisteminin iyi anlalmas gerekir. Anlam verme sisteminin iinde hem
deiimi tevik eden hem de deiime direnen geler vardr.
nsan neye direnir ve neyi tevik eder? Bu sorunun cevab insann kim
olduuna ve deien eyin ne olduuna baldr. Kimin neyinin deimesini
* Emekli retim yesi
Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna
38
istiyorsunuz? Ben yurt dnda adn iine girdii toplum daha rahat sylesin diye
deitiren de grdm, buna iddetle direnerek herkese adn babas, anas gibi
sylesin diye srar eden de. Deiime maruz kalan eyin anlam verme sistemi
iindeki ilevi kiiden kiiye, toplumdan topluma deiebilir.
Tek bir birey iin geerli olan bu ifade bireylerin oluturduu toplum iin de
geerlidir: Toplumun anlam verme sistemi o toplumun kltrdr. Bir toplumun
kltr hem deiimi tevik eder, hem de baz ynleriyle deiime direnir.
Anlam ve Yaam, Manevi Yaam ve Din
Bireyin insan olarak evrenle iliki kuru sistemine manevi yaam diyorum;
manevi yaam bireyin anlam verme sisteminin en temel gesidir. Bireyin anlam
verme sisteminin tm bu temelle uyumlu olmak, btn olmak, entegre olmak
basks altndadr; beyin yaradlnn doas gerei farknda olmadan bu btnl
arar. Bylece kii iinde yaad evreni, kendini, olaylar blk prk deil,
anlaml bir btn iinde alglar ve anlamlandrr. Bu btnn kaybetmek demek
kiinin yaamnn anlamn kaybetmesi demek olur. Toplumun bir btn olarak
evrene anlam verme sistemi dindir. Birey iin manevi yaam ne ise, toplum iin de
din odur.
Bu noktada bireyin manevi yaamyla toplumun dini arsndaki iliki ok
ilgin bir tartma konusu olarak karmza kmaktadr, ama bu konumann temel
amacna uymad iin bu ynde bir irdelemeye girmeyeceim.
Burada zerinde duracam temel konuyu yle zetleyebilirim: Deiim
stratejilerini iki trl oluturabilirsiniz: 1- bireyin/toplumun anlam verme sistemini
hesaba katarak; 2- bireyin/toplumun anlam verme sistemini hesaba katmayarak.
Bu konumann temel sav bireyin/toplumun anlam verme sistemini hesaba
katmayarak oluturulan deiim stratejilerinin uzun vadede verimli olmayacadr;
srdrlebilir deiim iin bireyin ve toplumun anlam verme sistemi o deiim
sresinin bir paras olmaldr. Bu temel anlay aklamak iin insandan sz etmek
gerekiyor; insan kimdir? nsan deyince ne anlamalyz?
nsan Donanm ve Yazlm
Evet, imdi birey dediimiz zaman ne anlam oluyoruz? Benim alanm
bilisel psikoloji ve birey dediimiz zaman ne anlam oluyoruz konusundaki bak
tarzm sizinle paylamak istiyorum.
39
Trkiyede Deiim Sempozyumu
Artk bilgisayar terminolojisi ok yaygn; zellikle bilgisayarla ilgilenenler
donanm ve yazlm kavramn bilirler. imdi insan donanmna bakalm; sinir
sistemi temel bir yapt olarak karmza kyor. Sinir sisteminde yz milyarn
stnde sinir hcresi var. ocuk bununla douyor ve bu ocuk doduktan sonra ilk
ya ierisinde saniyede otuz milyon sinaps oluturmaya balyor. Bylelikle
insann sinir yaps ierisinde her bir nronun bin ile on bin arasnda deien
sinaptik balants olumaya balyor. Bunlar bir araya koyduumuz zaman insann
sinir sisteminde on zeri yirmi alt (1026
) sinaptik balant oluuyor. Bu on zeri
yirmi alt sinaptik balantlarn her birisini teker teker saymaya kalksak, saniyede bir
sinaps saysak, benim yaptm hesaba gre, otuz yedi milyon yldan daha fazla
zamana ihtiyacmz olur. te insan byle mthi bir potansiyel olarak douyor. Bu
kapasitede bir bilgisayar yapmaya kalksak hacmi yer kresinden daha byk
olacaktr. (Parantez ii gzlem: Zannederim ilerinin bilgisayarlar biyolojik
gelerden oluacak diye dnyorum; beynin yaps bir model olarak karmzda
duruyor.)
ocuk doutan byle bir donanmla, (hardwearla) geliyor. Peki, acaba
doutan getirmi olduu yazlm (softwear) var m? Benim alanm bilisel psikoloji
(cognitive psychology) ve bilisel psikolojinin konusu aslnda insan yazlmdr.
Bana gre insann doutan getirdii bir yazlm vardr. yle ki, hibir anne baba
dnyann herhangi bir yerinde salkl ocuu iin unu syleyemez: Efendim
bizim ocuk doutan meraksz, bu ocuk hibir eyi merak etmiyor. Hibir akl
banda anne/baba byle syleyemez, nk byle bir ocuk yoktur.
Bana gre her bir ocuk doutan kodlanm ya da programlanm
diyebileceimiz bir beyinle douyor. Bu programn baz komutlarn ben dile
getireyim:
Belirsizlikten rahatsz olacaksn, belirgin hle getirmek iin elinden
geleni yapacaksn. Merak edeceksin, soru soracaksn ve deeceksin.
rendiklerin arasnda ilikiler kuracaksn. likilere anlam
vereceksin. Deeceksin, takip edeceksin. Sadece malumat sahibi
olmakla yetinmeyeceksin, bilen insan olmak iin abalayacaksn.
Tutarszlktan rahatsz olacaksn. Tutarl btnler oluturmak iin
srekli gzlemler yapacaksn.
Evet, bizim beynimiz gerekten srekli bir btnlk aray iindedir. Byle
blk prk, birbiriyle tutarsz malumatlar koyduumuz zaman kafamz karr,
iimiz sklr. O nedenle drst huzur duyar, nk syledii sz, yapt davran
Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna
40
ve dnce arasnda tutarllk vardr. Drst olmayan, yalan dolan peinde olan kii
ruhen sknt iindedir. nk beynin btnlk arayn karlayamaz. Binlerce yl
nce Sokrat Akll insan drst olur; nk ancak drst insann gnl huzuru
vardr demitir.
Doutan getirilen yazlm Kefetmekten, renmekten zevk alacaksn.
diyor. Bir ocuu karnca yuvasnn bana koyun, saatlerce gzler. Ama bir ocuu
karnza aln, ona karncalar hakknda malumat yklemeye aln, skntdan patlar.
(Bir parantez ii daha; o nedenle eitimin planlanmasnda bu ikisi arasndaki fark
ok iyi gzlemlememiz gerekiyor.)
Evet, her doan ocuk potansiyel bir filozof ve bilim insandr. Felsefenin ve
bilimin kayna ocuk doarken ocua kodlanmtr. Ama biri diyebilir ki:
Efendim baz toplumlarda ok sayda dnr ve bilim insan km. Ama baz
toplumlar l gibi, kup kuru. Niye byle olmu?
Sorun toplumun nasl iftilik yaptnda. Bir mee palamudu muhteem bir
potansiyeldir. Eer ortamn bulursa gr bir mee aac, ortamn bulamazsa clz bir
mee aac olur. Doan her bir ocuk potansiyel bir filozof ve bilim insandr.
Bunun farknda olarak iftilik yapan toplumlarn ok sayda filozof ve dnr
olur.
nsan Olaylara Verdii Anlamdan Sorumludur: Anlam Verme Sistemi
nsan anlam vermek iin yaratlmtr. O nedenle elinde deil, ocuk
doutan alt saat sonra anlam verme sistemi ina etmeye balar. lk ina ettii anlam
verme sistemi hipokampus temellidir, orta beyin temellidir ve duygusal bellekte,
rtk bellekte yer almaya balar. Ama aylar sonra yava yava korteks devreye
girmeye balar.
imdi anlam verme sisteminden neyi kast ettiimi anlatmak istiyorum. Beyaz
perdeye ok ksa bir sre bir ekil yanstyorum; gz krpma zaman kadar. Ne
grdnz? diye soruyorum. Salondakilerin byk bir ounluu, ellerini %90 veya
95i kaldryor. Evet, ok kii iki insan yz gryor. Baka bir ey gren oldu
mu? diye sorduumda birka kii tuhaf bir ekilde sana soluna bakarak el
kaldryor. Siz ne grdnz? diyorum. Efendim biz bir vazo grdk. diyorlar.
Evet, diyorum ve sonra perdede ekli yeniden gsteriyorum.
imdi diyorum ltfen beyaz zemin olarak kabul edin, siyah nde ekil
olarak dursun. Ne gryorsunuz? ki insan yz gryorlar. Peki, siyah zemin
41
Trkiyede Deiim Sempozyumu
olarak kabul ettiiniz zaman ne gryorsunuz? diye sorduumda o zaman da beyaz
bir vazo gryorlar. Biraz yamuk gibi falan ama ortaya bir vazo kyor.
Ve burada olayn tanmn veriyorum; olay, duyu organlarnn alabilecei
enerji kmesidir. Perdede bir olay var, ama seminer salonunda iki alg var; iki tane
anlam potansiyeli var orada. Demek ki hangi zeminden baktnza gre olayn
anlam deiiyor. Beyaz zeminden baktnz zaman yz gryorsunuz. Siyah
zeminden baktnz zaman vazo gryorsunuz. Herhangi bir olayn belirli bir
zeminden baklarak alglanmasna anlam diyoruz. Bu kavram felsefede grng,
fenomen adn alr. nsan aslnda olaylar dnyasnda deil, fenomen dnyasnda
kendini var eden bir yaratktr.
te yaamn forml bu: Kii olay duyu organlar araclyla fark ediyor;
kendisinde var olan (ama genellikle kii kendisinde var olan zeminin farknda
deildir) bir zeminde olay yorumlayarak bir anlam veriyor ve verdii anlam
erevesinde de davranyor. Tabii ki bu davrann sonucunda da hayatnda bir
sonu oluuyor.
Gryoruz ki zemin, alglamay belirliyor. Ve bunun hemen bir trevi
karmza kyor: Zemin deimeden alg deimez. Bylelikle ok nemli bir eyi
kefetmi oluyoruz: Olaylarn anlam yok, olaylara biz anlam veriyoruz. Bunun
farkna varan insan olgun bir insandr. Olgun insan olaylara verdii anlamdan
sorumluluk alr.
rnek verelim; bir ocukla bir baba arasndaki ilikide ocuk alarken Niye
alyorsun? diye soran babaya ocuk Oyuncam aldlar. diyor. Eer baba
Alanacak bir ey yok, alanacak bir ey yok. Sana yeni oyuncak alrz, alama.
derse ocuun gznden olaya bakmyor demektir. nk gerek u ki alanacak
bir ey yoksa hibir ocuk alamaz. Bir ocuk alyorsa mutlaka alanacak bir ey
vardr. Kimin gznden baktnza gre anlam deiir. Mteri temsilcisi
durumunda olan bir kii sorunlarn dile getiren bir mteriye;Niin
fkeleniyorsunuz Hanmefendi/Beyefendi? Bunda fkelenecek ne var? derse yanl
yapm olur. nk dnyada hibir insan fkelenecek bir ey yoksa fkelenmez.
Mteri fkelendiine gre mutlaka fkelenecek bir ey var demektir. Onun gzyle
baktnz zaman anlarsnz niin fkelendiini. Olgun insan bunun farkndadr.
Biz alglamada kullandmz zeminin farknda deiliz. inde yetitiimiz
ocukluk ortamnda zeminleri farknda olmadan reniyoruz. Ayn ana dili
renirkenki gramerin farknda olmadmz gibi. Anlam verme sistemimizdeki
Prof. Dr. Erol Gngrn Ansna
42
zeminlerin farknda deiliz. Farkl bir kltre gittiimiz zaman ocukluktan
rendiimiz ve farknda olmadmz zeminlerin farkna varrz.
Ben Amerikaya ilk gittiimde yzme glen, Gnaydn. diyen her kzn
bana k olduunu sandm. Ama daha sonra rendim ki kzlarn yzme
glmesinin bana k olmalaryla hi alakas yok. Kadn erkek ilikisine benim
kullandm zeminden farkl bir sosyal zeminden bakyorlar.
Gerek u ki ocukluktan rendiimiz zeminlerin farknda olmadmz
srece biz bir kltr robotuyuz. Zeminin farkna vardka seimler yapmaya balarz
ve bylece birey olma frsatn yakalamaya balarz.
Ayrca unu bilmeliyiz ki biz insanlar ancak paylalan zeminler
erevesinde iletiim kurabiliriz. u anda benim bu konumam anlyorsanz
paylatmz bir zeminden dolay anlyorsunuz. Ortak zeminimiz Trke, Trk
kltrdr; o nedenle birbirimizi anlyoruz.
Olaylarn Farkl Anlamlar Her Zaman ve Her Yerde Olacaktr
Gnlk yaamda alglama farkllklar srekli vardr; bunlar ortamda var olan
ifade zgrlnn derecesine gre ifade edilir ya da edilmez, ama alglama
farkllklar srekli vardr. rnein ailede, kadn erkek arasnda alglama farkllklar
olacaktr. Eer bir aile alglama farkllklarnn ifade edilmesine izin vermiyorsa o
ailede kiiler ilikilerinde zorlanmaya balar; muhtemelen burada ilikiler m gibi
olmaya balayacaktr. Yani erkek vazo gryorsa kadn iki yz grdnde, erkek
Yanl gryorsun, orada iki yz deil vazo var; doru drst bak. diye
zorlayacak olursa zaman ierisinde kadn ok muhtemelen erkekten korkusund