GILBERT DURAND

TNG BC EN VI PHE BNH HUYEN THOAI

GILBERT DURAND

NGUYEN TH THANH XUAN phong dchTiu dn: Gilbert Durant sinh ngay 1-5-1921, la mot trong nhng nha nhan hoc quan trong cua the ky XX. Thac s triet hoc, Giao s triet hoc t 1947 en 1956, giao s danh d ve xa hoi hoc va nhan hoc ai hoc Grenoble II, ngi ong sang lap va la giam oc Trung tam Nghien cu ve Tng tng (1966). La hoc tro cua Gaston Bachelard, Henry Corbin va Carl-Gustav Jung, Gilbert Durand a noi tieng toan the gii va Trung tam cua ong hien nay la tam iem cua mot he thong quoc te, gom hn 60 c s nghien cu.Gilbert Durand a e xuat phng phap phan tch huyen thoai (la mythanalyse), o ngi nghien cu vt qua tnh cach tieu s ca nhan cua phan tam hoc e tien sau vao lnh vc cua tr tng tng xa hoi, cong ong.

Nhng tac pham chnh:-Nhng cau truc nhan hoc cua tr tng tng, Paris, Dunod, 1960.

-Tr tng tng tng trng, Paris, PUF, 1964.

-Nhng chan dung huyen thoai va khuon mat cua tac pham.T phe bnh huyen thoai en phan tch huyen thoai, Berg, Paris, 1970.-Khoa hoc ve con ngi va truyen thong, Paris, Tete de feuille- Sirac, 1975.

-Tam hon co om, Paris, Denol, 1980.

-Nghe thuat va co mau. Ton giao cua nghe thuat, Paris, P.U.F, 1989.

-Tng tng. Tieu luan ve khoa hoc va triet hoc cua hnh anh, Paris, Hatier, 1994.

-Lanh a cua tr tng tng, Ellug, Grenoble, 1996.

-Nhap mon vao than thoai luan. Huyen thoai va xa hoi, Paris, Albin Michel, 1996.

Bai di ay trch trong a ht ca tng tng - Nhng bai viet do Daniele Chauvin chon va gii thieu, ELLUG, ai hoc Stendhal, Grenoble,1996 Trong qua trnh giang day cua mnh, rat nhieu sinh vien va nghien cu sinh thng yeu cau toi rang: lam sao, mot cach s pham nhat, ch ra c nhng bc i than trong can thc hien e at ti mot phng phap phe bnh huyen thoai ch thc; va lam the nao e tien hanh cong viec phe bnh huyen thoai tren mot van ban hay vi nhieu cong trnh van hoa khac?Theo toi, trc het, chung ta can phai at ra cau hoi tai sao! Tai sao lai lam phe bnh, hay noi nh Gusdorf Tai sao chung ta lai la nhng giao s? va ac biet la nhng giao s van chng, ngon ng hoc va khoa hoc nhan van? Cau tra li rat de: nhng giang vien phai san sang e hng dan sinh vien nhng ngi mi vao nghe, nhng ngi hoc viec, ac biet la sinh vien nam th nhat!- lnh hoi mot tac pham, ch ho tng bc mot can phai lam nh the nao. Tat nhien khong phai tat ca moi giai thch eu thanh cong cung can tha nhan ieu ay! - nhng ao c nha giao (hay lng tam nghe nghiep) buoc ta phai trung thc va thang than trong qua trnh giai thch. Ngha la trong khi khao sat, chung ta can phai khong c xao nhang bat ky mot chi tiet, bat ky mot quan iem nao cua tac pham va tac gia, trong thi ai va xa hoi cua ong ta, cung nh cua ngi oc trong thi ai va nen van hoa cua ho

Toi a ch ra, vi kha nhieu v du chng minh, cac thanh to va cac dan chng ve phng phap nay trong cuon sach cua toi, Nhng hnh thai huyen thoai va hnh thai tac pham. ay toi muon i sau hn vao phng phap nay, xac nh no ro hn tren tng bc mot. Trc het, can xac nh van tat nhng muc tieu va y nh cua phng phap. Phe bnh huyen thoai, ma nha tieu thuyet va nha s hoc ton giao Mircea Eliade t nhieu nam trc a d cam, xac nh rang toan bo truyen ke (d nhien la truyen ke van chng, nhng cung co the la truyen ke trong nhng chat lieu ngon ng khac nh nhac, kch, tranh) gi mot quan he mat thiet vi li thuyet giao than thoai (sermo mythicus), va vi huyen thoai. Bang mot cach nao o, huyen thoai la mau uc cua toan bo truyen ke, c cau truc bi cac dang thc va cac mau goc (archetype) c ban cua tam linh con ngi thong minh (sapiens), tam linh cua chung ta. Nh vay, can nghien cu mot huyen thoai (hay nhng huyen thoai) t nhieu hien lo (hay an tang!) a chi phoi cach bieu hien cua mot ngon ng th hai, khong mang tnh huyen thoai la van hoc. Tai sao vay? Bi v mot tac pham, mot tac gia, mot thi ai - hay t nhat mot khoanh khac cua mot thi ai eu b am anh (ch cua Ch. Mauron) mot cach ro ret hay am tham bi mot (hay nhieu) huyen thoai; no tai hien lai theo dong thi gian, nhng khat vong, c muon, noi s, long kinh hai cua con ngi

Vay nen mot cuoc san tm huyen thoai chnh la cai ma phe bnh huyen thoai thuc giuc chung ta. Xin chia nhng y kien cua chung toi thanh hai phan ( ay, phai chang toi a mao hiem khi noi ve cong thc cua chung toi trc mot c toa han lam?). Phan au, co tnh chat tnh tai, lien quan en viec an nh pham vi cac lnh vc san tm cua chung toi va van e kho khan trong viec neu ra nhng dau vet, nhng ch bao ve s co mat cua con vat b san uoi ghi trong huyen thoai. Phan sau, co tnh chat nang ong hn, se danh cho nhng bc van ong cua huyen thoai: mot huyen thoai thay oi ra sao, nhng phng thc thay oi cua no la g, s thay oi dien ra the nao?

Pham vi ma phe bnh huyen thoai lam viec rat hay thay oi va trc het thay oi tren nhng chieu kch. V vay can phai chu y khai niem cap o. Bi hien nhien, phe bnh huyen thoai co the thc hanh tot hn khi a ban cua no rong rai, ngha la o se co the sinh ra nhieu s rap noi. Rap noi cai g? Rap noi nhng cai thiet lap nen chnh phng thc cua sermo mythicus, e nhan ra s lap lai, s rm ra khu biet. Chnh tnh chat chia cach -nhieu hay t gia huyen thoai truyen ke chng minh (bang suy luan ma chng minh toan hoc la mot v du ro ret nhat) va cua truyen t s (bieu hien ngha la mieu ta oi tng bang cau chuyen t nhien). Chnh cai rm ra (ch cua Levi - Strauss) lam nen ac trng cua huyen thoai, kha nang sap xep nhng huyen to trong nhng cum, bo (an lu, chum am) trong chieu ong ai (ngha la co nhng am vang, nhng ong dang, nhng tng ong ve ng ngha) hoa nhp theo dang lap lai trong ng day lch ai cua dien ngon. Huyen thoai lap lai, va c lap lai e xuyen tham vao, ngha la e thuyet phuc ngi nghe. Chnh v ly do thng tnh o ma trong mot tieu thuyet dai ngi ta de khu biet nhng yeu to than thoai hn la trong mot truyen ngan, mot bai th sonnet, tham ch vi mot cai nhan e n gian.

Noi chung, ngi ta co the e cap en 6 cap o (phe bnh huyen thoai) trong quy mo cua truyen ke, t thong tin cua the t s:

1)Loai nhan e n gian. Nhan e co the co y ngha, nhat la khi chnh no c tac gia phc tap hoa, chang han nh nhng nhan e - hnh tng ve am me tu nguc cua Xavier de Maistre, nhng no cung co the a en mot ngha oi nghch: tac pham noi tieng Zarathoustra a noi nh the a khong da vao nhan vat Dionysos nh tac gia cua no tng, ma ung hn la ve Hermes. Le Thyrse (Gay num thong, bieu tng cua than Dionysos) cua Baudelaire trong thc te b phu kn bi hnh tng lng xa! Nhieu nhan e cua cac nhac pham hay tranh hoi hoa (Ban Sonate anh trang, La Joconde, La Ronde de nuit..) hoan toan gia tao, khong phu hp vi d nh cua tac gia.

2. Nhng tac pham co quy mo nho, nh sonnet, ballade, lied (nhac khuc), phac thao, ky hoa, truyen ngan, thien ve trnh bay y nh cua tac gia. Toi ch bao vi cac ban rang co vo so nhng bai bnh giang a dien ra vi bai th sonnet Nhng con meo.

3. Nhng chnh vi mot tac pham quy mo ln (chuoi lien hoan lieder, tuyen tap th: Emaux va camees, Hoa cua noi au, Ngay tan cua quy Satan, gan nh menh mong, mot bc tranh v ai, mot tap hp nhng phac thao chuan b, cuoi cung la tieu thuyet ln: Nha th Parme ma toi a ac biet phan tch, Nhng ngi khon kho, Ngon nui than, Thi gian tm lai) ma phe bnh huyen thoai co the trien khai vi hieu qua ro ret.

4. Trong toan tap cua mot tac gia trai dai t 15 en 60 nam, tham ch 70 nam cuoc i ong ta, nhng chu e chi cht, nhng bi kch bieu hien hoanh trang; tam voc cua tac pham se cho phep phan biet nhng thi ky-xanh, hong hay en- trong s hnh thanh huyen thoai cua mot tac pham. Nhng chuyen oi cua mot tac gia cung se xuat hien nhieu hn, nhng thay oi cua huyen thoai cung the (xem Stendhal, Wagner, Goya, Lautreamont..).

5. Mot tac pham hoan chnh giup chung ta quan sat nhng thi ky lch s cua mot nen van hoa tron ven. Chnh v the ma trong van hoa Chau Au, noi len rat ro nhng huyen thoai lang man (L. Celier, P. Albouy), kieu baroc (D. Fernandez, Cl. G. Dubois, E. dOrs), kieu gotic (P. Gallais, Ph. Walter) va kieu Augustin (J. Thomas). Y niem ve thi ai se lam ta nhan ra trong thi gian va khong gian van hoa nhng lu vc ng ngha (G. Durand), va chnh chung a gay nen d luan, qua sau tieu iem, khi ch ra nhng bc hnh thanh va suy tan cua cac huyen thoai.

6). Cuoi cung, neu a ban tm toi nghien cu bao trum mot khong gian va thi gian tan nghn xa lt qua trc mat chung ta, luc ay chung ta co the phat hien ong thai cua mot huyen thoai trong tat ca nhng d ban cua no va trong tat ca s phong phu cua no. Ay chnh la nhng g ma Arlette va Roger Chemain a lam cho vung at Chau Phi noi tieng Phap bao la kia, khi ho oc thay, ang sau s thi ve e tai ban ngay t cong cuoc giai thc, ang sau cai bong em v ai cua nhng nen van hoa Chau Phi en, troi len hnh tng ngi me b that lac va tm thay lai ma Arlette a phan tch rat ky. Ay cung la nhng g ma Chaoying Sun a nghien cu thanh cong, khi trien khai cac cau truc huyen thoai can ban trong nhng thi gian va khong gian khong lo cua nen van minh Trung Hoa.

Nh vay, co the noi rang a ban thong tin cang bao la, phe bnh huyen thoai cang hieu qua, nhng oi tng cang phong phu th s phan tch cang tr nen phc tap bi nhng yeu to chong chat, nhng hien tng gia hnh, nhng s pha tap ve ng ngha. Khi phe bnh huyen thoai co xu hng bao trum mot phan tch huyen thoai, con phai tnh en cap o tiep nhan (H. R. Jauss) mot huyen thoai; tnh v ai tng oi: moi quan he gia no vi nhng huyen thoai khac ngay tai luc no c nghien cu; khoang cach thc te, theo cach ma no c xac nh bi phng phap luan khoa hoc cua mot xa hoi; sc manh m ho cua no trong sinh kh ma no co the mang en cho nghien cu khoa hoc (A.Moles). Ni ay nhng quan niem ngap trong kieu phe bnh huyen thoai gian n se khong the lam ieu o.

Viec cam moc cho a ban nghien cu a xac nh se at ra van e ang ngai, ay la viec rut ra cac mau co y ngha. Chung ta va nhan ra rang hieu qua cua mot phng phap la a nam trong cai the gii cu the s s co the o lng c: no xac nh cai ln nhat t cai nho nhat. Khi ay ngi ta co the d nh lam mot cuoc phan tch tinh te ve nhng kch thc nay (Piajet); chung nam gia so khong hay ch la mot cai duy nhat (cai ngoai le) va cai tat ca(cai toan the), can y thc rang nhng gii han la ly thuyet thuan tuy va khong cung. Nhng van con nhng cach noi nh mot vai cai, gan nh tat ca; o chung ta can trien khai viec xau chuoi nhng vat pham c dan ra va xac nh nhng mat li nao chung ta can chon, nham cham en c mot huyen thoai thc s co y ngha?

Nhng y tng tren ro rang a cham en van e so lng, nen mot vai ngi, nh P. Guiraud, Van den Berghe va trng phai Groningue, a suy ngh rang phng phap thong ke co the c van dung vao nghien cu t vng va cu phap cua mot van ban (van chng, kch, am nhac, hoi hoa). Nhng thong ke cai g? Trng phai Groningue ngh rang ch nen thong ke t vng, nhng khi ay ngi ta lam mat i moi quan he quy gia cua nhng t noi, cua nhng gii t. Va ac biet, ngi ta ri vao trong cai bay cua nhng t sao rong, t em va v vay, a lam mat hieu nang cua ngha. V du, Phap, vao the ky 17, t ngon la ch con kha nang gi nen nhng am chay! Moi thi ai, moi mot nhom xa hoi, thong dung mot ngon ng rieng. ieu ay a lam mat i toan bo goc re t nguyen hoc va ng ngha hoc. Chang han, t ngon la cua loai van kieu cach khong con dng lai y ngha cua la va am chay ma la sa ong (maton) cua nhng ngi gac tu, hoan toan khong gi nen nguon goc cua no; hoac ong t che ng, trng tr; kieu ghep mong theo hnh cai uoi chim en cua ngi th moc hay cua nha toan hoc (R. Thom) a bien mat tren con ng cua chim en va mua xuan!

Do vay, cac phng phap thong ke t vng b loai bo, v chung va mi xuat hien, chang han ni Valery (P. Guiraud), th a chng to rang nha th dung t sang ro ty le 4% lan nhieu hn nha van cung thi. That la mot dau hieu bac nhc!

Neu t vng khong troi chay, co le nao cu phap thuan chieu? Ay chnh la nhng g chu ngha cau truc tin tng va toi a phe bnh mot cach ay u s bnh giai ma R. Jakobson va Levi Strauss mang en cho bai th Nhng con meo. Cang co sc muon a y ngha vao trong mot c che hai mat, digitale nh ngi ta noi, ra sc gian lc tu t hoc vao hai hnh thai duy nhat: hoan du va an du (Jakobson), ngi ta se i en mot cu phap ky la cua mot van ban hoan toan vo ngha, nh Ricoeur a noi rat nghiem khac.

Bang mot s o em t vng, cung nh bang mot o em cu phap nh vay, ngi ta bo qua li chu giai cua toan bo van ban, va cuahau nh toan bo phng phap thong ke ma khong rut ra c y ngha nao. Vay can phai chu y ve phng dien tnh chat

Nen chi, can s dung mot phng phap tiep can khac. Ay la ieu ma toi a keu goi t lau, trong khi i theo bc cua P. Sorokin la phng phap can-thong ke, nhng bay gi toi thch goi la phng phap pham chat hn, no quan tam en mot vai cai va co gang ch ra pham chat cua nhng oi tng n le nay. Cai rm ra la ch bao cua huyen thoai, s chuyen hoa, ro rang c hieu trong lnh vc cua ngon ng am nhac: no la s rap noi, hoac la t mot be hat uoi nao o (nh ieu vu passacaille, chacone) sau nhng bien thai, hoac la t mot chu e xuyen qua nhng bc phat trien (hnh thc sonate, menuet, rondo, refrain, leimotiv), hoac la t mot mot nao o (va t J.S. Bach am trng va am th), no lam nen mau sac cua toan bo v kch. Phng thc am nhac, chu e, hat be xac nh tnh chat tac dung c sinh ra qua nhng khuc nhac, ch ra tnh chat lnh hoi cua no. Noi nh Le Robert hay Lapalisse, s tham nh cot viec ch ra pham chat mot vat g o (sic!), ngha la xac nh ro tnh chat cho mot vat, mot hanh vi; con vi Genette, th cho mot vat, hay la mot tnh huong. Thuat ng ma ngi ta tm thay ng phap, cung nh tnh t ch pham chat co mot nguon goc ky thuat phap ly: tren phap che, mot hanh vi c xac nh tnh chat bi nhng ma. Toi an cap chang han, c ch ra tnh chat bi nhng tnh ng va thuoc ng: xoay hang tren xe, moi, tay cam vu kh, be khoa (ao ngach) Khai niem ch pham chat nay a lam noi bat han tnh oc ao ng ngha hoc trong phng phap phan tch huyen thoai cua chung toi: tnh ng hay thuoc ng pham chat, ng au la danh t va nhat la danh t rieng, va chung quy lai, dang thc ong t trng tnh t (ong t gian n chuyen thanh tnh t) a lan bc danh t rieng Nhng chnh la pham tru cai nao o u e ch ra pham chat. Chang han, thong qua hoi hoa va van chng cua the ky 18, sau mot so lng ln hau nh thong ke!- nhng canh tng the loai (nhng cai u phong nha, nhng buoi hoa nhac ong que), nhng chu e hiem hoi- nhng vi cai nhn au tien biet bao la thng ve tron the ky Anh sang- cua Belisaire, Ossian, Homere, truyen thuyet ve Milton b mu, tom lai la motp ngi mu thau th ro rang hap dan s bnh giai cua chung ta Hn na, trong tac pham cua Stendhal, nhng hnh thai sau kn tham u luon thu hut s phan tch cua chung ta: cac thap chuong, thanh ng, nha tru cam, phong sat mai, xa lim, cuoc tr lai nha tu

Cai lam nen tnh chat am anh (Ch. Mauron) cua hnh tng nao o, theo mot kieu nao o, chnh la sc manh khac thng cua mot co ket ong ai, sau nhng bien co cua truyen ke lch ai. Luc ay, ngi ta co the noi ve tnh rm ra sai biet.

Han la, luon luon co mot s mao hiem trong khi bnh giai, nhng viec oc- bnh giai a mang lai cai hanh phuc cua viec oc thanh cong (G. Bachelard). Va viec bnh giai mot tac pham van chng, mot khuc nhac, mot bc tranh la mot cuoc phieu lu kiem tm thu v (nh Socrate a noi trong mot dp nao o!). Y ngha cua mot tac pham nhan sinh, mot tac pham nghe thuat luon luon can c phat hien, bi v no khong the en mot cach t khac t mot cong thc phan tch co san. Va chnh la vi huyen thoai ma phe bnh can kham pha, huyen thoai vi cac yeu to sieu hnh thai, cac rm ra sai biet cua mot vai huyen thoai , hoac la cua huyen thoai ca nhan, hoac la cua huyen thoai mot thi ai, hoac la cua huyen thoai mot nen van hoa, hoac la cua huyen thoai muon i va pho quat

Hay bo sung rang la mot tac pham nhan sinh, van ban van chng, bc tranh, ban giao hng hay cong trnh kien truc, th tat ca luon luon can mot s bnh giai . Am nhac la cai v du an tng nhat: nhac pham ban dan be khong the dien ra giong nh mot cai may thiet lap cac am. Toi a d buoi ky niem ban Giao hng Hoang e (Concerto de LEmpereur) do mot ngi ban bieu dien- tng not nhac vi mot cai may dan be piano. Nay, ket qua mi kinh khung lam sao va khong mot dan nhac nao co the em theo ban nhac thuan tuy nay bang toan bo ng canh giang bnh! oc, bnh giai, xet en cung la s phan tch chuyen the lay t cuoc i, la cuoc i toi a vao tac pham ong cng, chet lang. Bang s chuyen dch, ngon t cua chnh toi tr thanh mot vi ngon t cua ngi sang tao. Tuy nhien, rat nhanh, ngi ta nhan ra rang cai ngon t nay khong he n gian. Ngi ta co the phai lam nhieu cuoc oc. Chang han khi oc th cua A. Ramos - Rosa, trc het toi co the oc nhng tnh ng, giong vi cach cam nhan cua Bachelard: Hng v au tien cua at, cua bong cay, cua cai tham u. Tiep theo, toi co the oc nhng ong t, trc het la oc nhng ieu c cu the hoa:Cuoc i luon mi, m, ra i, du hanh Cuoi cung, sau hn, toi co the am mnh trong tng tng cua tac gia: V than tran trui (hoai cong) (ce Dieu nu(l )) nay leo ti nhng ni u huyen t ngan xa cua Algarve

Nh chung toi a noi, bc i au tien cua viec xac nh pham chat chnh la s tham khao phep phan loai (no cho phep mot s xep loai) vi mot mau. Ngi ta co the chu giai dai giong cau ngan ng noi tieng cua luat La ma, Nullum crimen sine lege, va noi khong co s bnh giai nao, s oc nao, va nh vay khong co van ban nao khong chu s quy nh cua mot nguyen tac tng thong. Toi nhac nh cac ban chong lai nhng thai o nghiep d, ua ct va rat thi thng nay, no ta vao mot s bnh giai hoang da, chi ua, va oi khi ky cuc, no ch lam sang to nhng ky tai cua ngi giai thch va khong lam c chut g hn cho s thau hieu tac pham. Ngi ta chi ua bang viec lam noi bat mot net duy nhat, mot dan chng duy nhat, ma khong tnh en cai rm ra toi thieu cua mot vai net, mot vai dan chng.

Chung toi a thiet lap, co hn 30 nam, mot chuoi nhng cau truc hnh thai cho phep oc tac pham thien ve phng dien nhng bieu tng hn la ve phng dien nhng ac iem tu t thng xuyen va ve logic rieng cua tac pham. ay, chung ta se khong tr lai vi ba pham chat can ban (oi ngau, than b , truyen ba hay kch tnh), ma chung ta cho rang chung the hien nh nhng tap hp bieu tng co sc am anh (Ch. Mauron) trong mot tac pham hay mot tap hp tac pham. Chung ta co the oc tac pham theo dang ong ai, (Levi Strauss noi ua: chau My, ngi ta cho phep dung mot cach oc von co vi nhng huyen thoai ngi My da o e ap dung vao huyen thoai Oedipe) ni nhng cum (an, chum) hnh anh i en sap xep di cung mot cau truc bieu tng. Chang han, hanh phuc trong khong gian kn (nha tu hanh phuc) Stendhal, mua xuan tan hien Shakespeare; cung nh hai huyen thoai ln ke tiep nhau vao the ky 19 Phap: huyen thoai lang man (L. Cellier) ma Promethee (R. Trousson) la bieu tng, huyen thoai suy oi ro rang c m au t Hoa cua noi au, ngi an ba nh menh

Ve e tai nay, can nh en li nhac quan trong cua nha xa hoi hoc ten tuoi Roger Bastide: rat nhieu khi viec nh danh huyen thoai (ten cua nhan vat huyen thoai) la rat kho, bi v no gan nh b ong kn, b don ep bi nhng he t tng hay bi mot tr tng tng t phu hp. Nh trong phan tam hoc, ngi ta co the noi rang huyen thoai van con dang tiem an qua nhng bieu hien mo mam trong cach goi ten: ngi an ba nh menh co the c goi ten la Herodiade, Salome, Dalida, Brnnhide hay Thien than xanhBastide a phan tch rat t m va noi rang ni Gide co mot cuoc giai phau ve huyen thoai phan C oc giao ma ong khong dam thu nhan. Do o, ngi ta ch tm thay nhng g ma ngi ta khong kiem tm, no an nap di nhng nhan vat cung hay thay oi nh vua Sal, Christophe Colomb, Core, OedipeHien tng tiem an nay xui chung ta chu y hn na nhng tnh huong va nhng hanh ong (c the hien bang ong t) cung nh tnh mong manh va tnh phu du cua mot danh tNh chung toi a trnh bay t nam 1959, chnh dang thc ong t la cai hang au, no la mau goc, trong khi ten cua nhan vat ma no hoa than t quan trong, cung nh li noi chu ong hay thu ong ma nhan vat s dung

Mot khi viec xac nh tnh chat nay a c khi mao th khong nen bang long dan nhan mot lan cho tat ca tren mot tac pham va xep hang tac pham trong mot cai lo cua mot trong nhng cau truc hnh thai ma toi a xac lap! Mot tac pham, ac biet la khi tac pham at ti mot tam voc nao o, no thng song ong, no khong chu khuon vao mot chat lieu duy nhat va cng Toan bo li ch cua viec bnh giai cot phat hien nhng xung lc, nhng an o ton tai trong long tac pham gia cau truc nay va cau truc khac. Vao the ky 19, Phap, huyen thoai ngi an ba nh menh rat kho thoat khoi cai khuon lang man ve ngi con gai trong trang va ngay th: ni Wagner, Ortrude chien thang kho khan Elsa, va Venus khong chien thang c n thanh Elisabeth Vao the ky 18, b siet chat bi nhng tranh phong nha, hnh anh huyen thoai lo au cua ngi mu thau th, nh cua mot Belisaire, mot Osian, mot Homere hay ngay ca cua nha th mu Milton, bng bnh xuyen qua sau nhng cai u, nhng khue phong moi chai, nhng cuoc ap tau en Cythere hay nhng nu hon trom

D nhien, quy mo oi tng nghien cu cang rong, th viec thao g huyen thoai chu ao (motp chu ao, leitmotiv) b che khuat gia nhng thanh to huyen thoai khac cang kho. Khi quy mo cua tac pham trai ra trong mot thi oan trung bnh (the ky, mot the ky ri), hay trong mot nen van hoa xa hoi tron ven, th ngi ta khi day mot chu iem, ni ma ngi ta thay noi len mot huyen thoai an tang am tham chong lai huyen thoai hien thc (huyen thoai thc tai, noi theo thuat ng cua Stephane Lupasco) cua thi khac xa hoi c khao sat. Chung ta khong phan tch ve e tai nay ay, v van e bay gi la viec phan tch huyen thoai (xem them Tr tng tng va Loi ra t the ky XX).

Tuy nhien, nhng khai niem ve s tiem an, ve chu iem nay- bi v chung e cao mot thai o nh nguyen, neu khong noi la mot tnh nh nguyen ro rang (an tang/ hien lo; huyen thoai hien ton/ huyen thoai tiem tang) ben trong oi tng nghien cu (van ban van chng, opera, giao hng, toan tap)- buoc chung ta phan tch va bnh giai!- ve nhng van e ong thai cung nh ve s hnh thanh va s bien dang cua huyen thoai.

Trc khi tiep can van e quan trong - ma nhom nghien cu ve tr tng tng cua chung toi a danh 4 nam nghien cu hieu qua- ve s bien oi cua huyen thoai, can phai tom tat lai mot vai xac nh, va qua logic cua mot vai cai va va qua quy mo cua mau.

Hien nhien, s co mat thng xuyen cua tnh rm ra ni mot huyen to (thanh to nho nhat co y ngha cua mot huyen thoai, c nhan biet qua tnh rm ra, s chuyen hoa cua no) bien oi theo tam voc, quy mo, mau. Nh vay, tot nhat la dung mot tac pham ma toi noi la trung bnh ve tam voc: tieu thuyet ln, mot chuoi cac bc tranh hay cong trnh kien truc, tac pham toan tap, tac pham cua mot the he, cach tan cua the ky Khi ay, ngi ta i en viec xac nh trong boi canh huyen thoai cua mot tac pham nh the, co t 5 en 10 cai hat nhan hap dan, the hien qua tnh rm ra ng ngha. Khong chon qua nhieu nh mot nha nghien cu am nhac, a tm e lam mau khoang 85 en 95 motp chu ao trong ban nhac Ring hoanh trang cua Wagner, chung ta bang long vi viec lay 25 motp lam mau, a tm thay trong Tristan. Trong o, co 7 hay 8 mau khong thuan tuy minh hoa hoac gi nh nhng giai thoai, nhng o chnh la nhng motp chu ao co nhieu lan lap lai hn nhng cai khac va nhat la chung tap trung trong nhng khoanh khac tuyet nh cua bai th giau kch tnh: khat vong, cai chet, s bien than trong tnh yeu, s nong chay S loang i cua chat huyen thoai co the lam bat ng, neu ngi ta khong da vao nhng g Levi Strauss va ca chung ta a ghi nhan va he thong hoa: e biet kha nang cua tr tng tng la cc ky gii han , huong chi la s ghi chep dan toc hoc ve qua kh xa xoi. Tr tng tng cua con ngi khong the tng tng bat ky cai g, oc tng tng khong the la vo tan, neu khong the, mot tac pham cua tr tng tng khong bao gi co the truyen ba, tng giao va cuoi cung the hien. Tnh toan nang cua tr tng tng phai tra bang s han che cua no.

Ngoai ra, mot vai hat nhan cng (t 5 en 12) phap phong mot cach khac nhau t bai hoc nay en bai hoc khac (hieu theo ngha huyen thoai: bai hoc trong mot huyen thoai) ma huyen thoai van khong thay oi. Hay can than chong lai T ien huyen thoai ma cac e muc day ac mot cach nhan tao vi nhng 7,10, 15 bai hoc khac nhau. Khong co mot huyen thoai nao khong hien dien vi tat ca nhng bai hoc cua no, nh trong mot e muc cua T ien hay cua Tro chi bai sap ch! He qua s chuyen mon hoa cua moi bai hoc nay chnh la khong bao gi con mot huyen thoai-mau nguyen goc! Huyen thoai ung la cai gieng khong ay cua qua kh, nh Thomas Mann a noi!. Moi thi ai, moi thi iem van hoa ch gi lai mot nhom bai hoc thch hp vi no. Chnh v the ma vao thi Phuc Hng, ngi ta nhan manh ac biet vao vai tro cua Argus vi 100 mat trong huyen thoai menh mong ve Hermes, va- nh toi a noi ieu ay trc ay vi nha ien anh De Sicca- Orphee van la Orphee ngay ca khi Eurydice tr thanh mot chiec xe ap (Ke trom xe ap)! Trong cac van ban cua mnh, mot huyen thoai co the linh hoat nh vay e tr thanh tuyen tap t nhng d ban cua no. Nhng nh the th khi nao co s thay oi thc s?

Trc ay toi a trnh bay mot nguyen tac ty le 4/5 bao am tnh lau dai cua mot huyen thoai, bat chap s that thoat cua ty le 1/5. Chung ta nen dien at tinh vi va phan nh ro hn: chnh nhng huyen to chu ao mi quan trong, con nhng huyen to thuan tuy trang tr hay giai thoai khong co vai tro g. Can c vao cai nhan e, Ricoeur trach Freud a cat xen huyen thoai Oedipe bang toan bo trng oan Oedipe lam vua e ch gi lai nhng huyen to cau thanh mac cam noi tieng: giet cha, loan dam vi me va quen rang vua Oedipe a moc oi mat cua mnh va t lu ay e cu ThebesHuyen thoai Oedipe a b thay oi nghiem trong.

Hn na, co trng hp ngi ta cho la thay oi tng phan nh khi huyen thoai Promethee- von c xem la ngi chiem ngng than linh, ke mang an sung en cho nhan loai, ngi am anh tron ven the ky lang manbang tnh quang ai anh hung cua mnh (R. Trousson)- b mat i huyen to trong yeu long t thien va tr thanh Faust, nha thong thai khat khao hieu biet, sc manh cua tuoi tre (toi viet tr thanh, v chnh the ky 16 bung no- t cua A. Moles - huyen thoai ve Faust). Va hn na, vao the ky 19, trong nhieu d ban (t Goethe en Gounod, Boito, Berlioz), Faust tr nen ngan ngai va bieu hien long thng xot vi MargueriteHau nh ch trong Bac s Faust (Thomas Mann) vao the ky 20, Faust mi at en tnh vo nhan ao tren moi cung bac va tnh phat xt.

Nhng thay oi can ban co the boc lo, bi cac chuyen oi noi tai du co y thc hay khong- trong huyen thoai cua mot tac pham hay mot chuoi tac pham. V du cua Fabrice ve Stendhal rat co sc thuyet phuc: gia nhan vat tre trung ng ngan, giet ngi, thch anh nhau cua phan au Tu vien, va ke si tnh, ngi goa v khong the nguoi ngoa c, ngi tu s cua phan hai kiet tac, hai mi nam a troi quaHuyen thoai a thay oi toan bo t c che, Fabrice khong con nhan ra c na. Rat nhieu s ao ngc khac nhau t c che nay en c che khac, co the c phat hien trong s hnh thanh tac pham: ngi ta a ban tan nhieu ve nhng thay oi cua huyen thoai Ba Hoang em-ngi me khoc st mt a tr thanh mu phu thuy ac nghiet- trong ban nhac cua Mozart. Tng t, ngi ta co the theo doi nhng s chuyen oi trong qua trnh bien soan cham chap tac pham Ring cua Wagner, mat mot phan t the ky. Toi a nghien cu, trong tac pham rat phc tap cua Shakespeare, s thay oi cua huyen thoai mua xuan tan hien (Ophelie/ Hamlet, Pyrame/ Thisbe, Juliette/ Romeo) bong nhien t nam 1603 huyen thoai nay lai b ghep them huyen to ghen tuong (Desdemone, Cleopatre) va cuoi cung ket thuc bang s tr lai cua huyen to mo phan gia (Imogene, Thaisa, Marina, Hermione).

Thi oan trung bnh cua nhng tac pham co y ngha huyen thoai nay cua Stendhal, Wagner, Shakespeare lam chung ta tnh en nhng thay oi sau xa hn na, khi thi oan co xu hng tr thanh thi oan lau dai, ngha la vt qua i song mot tac gia, va ca cac the he (G. Michaud, H. Peyre, G. Matore). Kch thc (la tng oi! v ay khong phai la mot khoa hoc chnh xac!) ve s ton tai mang tnh lch s - xa hoi cua mot huyen thoai, hay noi ung hn, neu ngi ta xet s o cua chu iem xa hoi - van hoa, th pham vi mot vung ng ngha c xac nh at khoang 30 en 50 nam, thi ky trung bnh cua 4 the he t 30 tuoi, hoac toan bo qua trnh khoang 150 en 170 nam. Can ghi nhan rang vung ng ngha nay khong la mot cau truc nhat thi va cng nhac: no c chia thanh 6 giai oan (chay o at, chia thanh nhng nguon nc, giao thoa lan nhau, c nh danh ten cua giong song, sap xep thanh b, thanh ong bang va uon khuc) ma trong thc te, cac khuc au va khuc cuoi, vung ng ngha co trc hay va en co the chong len nhau. Chnh trong s chong len nhau nay ma xung lc chu iem co vai tro xac nh (gia huyen thoai hien lo va huyen thoai tiem an, don nen). Tuy nhien, can tm hieu ky hn ve mo thc cua cac s thu hoi thng nguon cung nh ha lu. Spengler a nhn thay, trong cuoc chay tiep sc t a than giao La Ma en c oc giao, hien tng gia ong trinh (khai niem c nha nhan hoc Jacques Soustelle dung rat hieu qua), trong hien tng o, nhng cau truc rat xa cua ngi La Ma, tnh ham suc tng trng cua chung, tham nhap va tham sau vao, en noi ngi ta co the noi la t ng ac A Rap (sic) nay sinh t C oc giao. S quy oi noi tieng cua Constantin trong thc te ch la mot s sap nhap cua c oc giao vao trat t tng tng cua Romain. Nhng khai niem nay van con rat ca biet. M. C. Brunet, trong luan van cua mnh, a chng minh ro, nhan noi ve bieu tng chat deo, tranh anh, o hoa cua thap t gia, rang ong co the can nhng mo thc bao trum khac, nh s hoa than hoan toan (di ap lc cua an c, cua thay the), t s bien thai trong nhng thuyet dung hp ngi Celte, t s phc bien (pleromorphose) vao the ky 17 cua ngi Cluny va Bernard, t s hau hoa than(catamorphose) trong chu ngha hien thc Francicain va devotio moderna, cuoi cung la cua s tiem bien (anamorphose) barocS thay oi cua huyen thoai hay tr tng tng a sinh ra rat nhieu tnh huong khac nhau cua nhng xung ot chu iem, va nhng mo thc hp thanh nhng pham tru, nhng ma khac (th hai) cua s tham nh.

Chnh la trong nhng cai khung thi gian ma s chuyen oi sau xa cua huyen thoai dien ra. Chang han, nhng huyen thoai lang man ve ngi an ba Elfique, ve s cu chuoc, ve s lan truyen huyen thoai Promethe, a noi len mot cach cham chap t the ky 18, roi b dan dan anh bat i - vao khoang nhng nam 1860- bi nhng huyen thoai suy tan ve ngi an ba nh menh, ve toi lu ay a nguc - ay la ve Faust!- , ve nhng bu tr cua s suy oi, cua cai ac, cua benh tat, cua cai chet

Nh the, trng ng ngha lang man troi len vao nhng nam 1750-1770, keo dai kha manh me cho en the ky XX, b thay the tng bc bi s bng thc (Entzauberung) ve mot tnh trang suy oi dan dan bao trum the ky XX ang tren ng ket thuc cua chung ta

Nhng bc i cuoi cua phe bnh huyen thoai tuan t dan ti mot phan tch huyen thoai, cung nh en mot triet hoc - hoan toan kinh nghiem- cua lch s va van hoa. ay, chu nh cua toi khong phai la trien khai tren nhng vien canh triet hoc. Toi ch muon e xuat vi cac ban toi hy vong nh vay!- nhng cong thc tot e a cac ban en viec cat ngha mot tac pham van hoa. Toi a co gang e truyen at en cac ban nhng cai tinh te trong viec chon la mot mau va quy mo cua no, giup cac ban e phong vi nhng khoa hoc mang tnh nh lng hay s cao ao hoan toan hnh thc, ma nhan manh vao tien trnh tham nh, oi hoi chung ta trc het phai chu y mot ma, roi mi tien hanh theo loi My, trong viec thiet lap mot chuoi viec oc ong ai, va chu y nhng o chenh chu iem, ac biet la quan tam mot cach ro rang nhng huyen thoai an tang va nhng huyen thoai hien lo. Cuoi cung trong phan hai, toi muon xac nh nhng tieu chuan cua s chuyen oi huyen thoai, t nhng bien the n gian cua cac bai hoc khac nhau, cho en nhng quy oi va thay oi can ban. Nhng y tng nang ong nay a chung ta ti viec phan tch huyen thoai, da tren nhng hien tng xay ra trong thi gian dai cua mot xa hoi

en ay, phai chang can them, nhng g toi a trnh bay la ket qua cua hang tram cong trnh c thc hien Phap va nc ngoai, bi khoang 600 nha nghien cu (co gia tr!) trong hn 50 trung tam va trong nam bo phan cua the gii. Nh vay, xin hay tin rang nhng cong thc ma toi mang en cho cac ban la co the dung c. Chung khong he au oc cuoc oc hanh phuc cua cac ban, ma ngc lai, chung ch lam tang them my v trong ba tiec thng thc va truyen at van chng cua cac ban!.

11