TURIZAM I RAZVOJ SEOSKOG TURIZMA - …apeironsrbija.edu.rs/Centar_za_izdavacku_djelatnost/Radovi/Specij... · fakultet poslovne ekonomije banja luka d i p l o m s k i r a d turizam

FAKULTET POSLOVNE EKONOMIJE BANJA LUKA

D I P L O M S K I R A D

TURIZAM I RAZVOJ SEOSKOG TURIZMA

MENTOR: STUDENT: Prof. dr. Željko Baroš Vera Desić

Banjaluka, decembar 2005. godine

Turizam i razvoj seoskog turizma Strana 2

Diplomski rad - Vera Desić Strana 2

S A D R Ž A J

Uvod…..……………………………….…..…………………..…..…… 4

1. Definisanje turizma ……………..…….…..…………………..…..…… 5

2. Heterogenost turizma kao privredne grane ………………...……..… 6 2.1. Karakter rada u turizmu kao djelatnosti …………….………....…… 7 2.2. Društveni značaj i uticaj turizma ……………………….….……… 7 2.3. Ekonomski značaj i uloga turizma……………………….…………. 8

3. Organizacioni oblici pružanja turističkih usluga …………...……..… 10

3.1. Turističko mjesto i oblici turističkih usluga ……………….….…… 10 3.2. Organizacioni oblici pružanja usluga smještaja i ishrane …….…… 11 3.2.1. Turističko naselje ………………………………….……...…… 12 3.2.2. Kampovi ……………………...…………….………....……… 12 3.3. Sadržaj djelatnosti putničkih agencija i njihove vrste ………..….… 13

4. Međunarodne turističke organizacije i udruženja …….…..….…..… 15 4.1. Međunarodna unija zvaničnih turističkih organizacija …………..… 15 4.2. Svjetska turistička organizacija ………………………………….… 16

5. Marketing koncepcija i njena primjena u turizmu ………..……....… 17

6. Propaganda kao instrument turističke politike …………..………..… 17 6.1. Značaj istraživanja turističkog tržišta ……………………………… 21 6.2. Sredstva propagande za seoski turizam ……………………….…… 23

7. Indirektni uticaj turizma na privredu ……………..………………… 24

8. Strategija razvoja turizma ………………………………………….… 24

9. Indentifikovanje problema sa izborom alternativnih rješenja ……... 27 9.1. Model ubrzanog trošenja prirodnih resursa ………………………… 27 9.2. Analiza snage i slabosti u internom okruženju …………......……… 29 9.3. Resursi za razvoj preduzetništva …………………………………… 31

10. Mogućnosti za razvoj turizma u B i H ………………….………...… 32 10.1. Planinski turizam …………………………………….…………… 34 10.2. Banjsko rekreativni turizam …………………………….....……… 35 10.3. Eko turizam, turizam na brzim vodama, lovni i ribolovni turizam .. 36 10.4. Vjerski turizam …………………………………………………… 37 10.5. Seoski turizam ………………………………….………………… 37 10.6. Tranzitni turizam ……………………………….………………… 37 10.7. Kongresni turizam …………………………..…………………… 37



11. Turistički potencijali B i H ………………………………………...… 38 11.1. Turistički resursi netaknute prirode …………..………………...… 39 11.2. Banjski turizam …………………………………..…………….… 43 11.3. Mineralni izvori ………………………………..……………..…… 43

12. Turizam i ugostiteljstvo ……………..……………………………..… 49

12.1. Povećana stopa rasta ………………………………………………. 49 12.2. Turistički potencijali ……………………………………………… 49

13. Eko biznis …………………………………………………………...… 52

13.1. Zakonska regulativa …………………………………….………… 54 13.2. Čovjekova okolina s aspekta razvoja turizma ……………….…… 55 13.3. Prijedlozi mjera …………………………………………………… 56

14. Seoski turizam ………………………………………..……………… 58

15. Razvoj seoskog turizma ……………………………………………… 64 15.1. Osnovni preduslovi razvoja turizma na selu u BiH …………….… 65 15.2. Turizam kao faktor revitalizacije sela u BiH …………………...… 67

16. Zaključak ………………………………………………...…………… 68 Prilozi:

Vinogradarstvo ……………………………….………………….…….. 70 Podizanje vinograda ……………………………………….….……….. 70 Rezidba vinove loze …………………………….…………..…………. 78 Sistem uzgoja trsa ………………………………..…………………….. 83 Berba grožđa …………………………………….…………………….. 91

Literatura …………………………….…………...………...………………. 93



U V O D

Želja svih ljudi ja da žive udobno, sigurno, da svojoj djec i osiguraju ljepšu budućnost i zbog toga se svi trudimo da dovedemo svoj život do te tačke.

Poljoprivreda i turizam su značajne oblasti ukupne ekonomije B i H. posebno je značajno u Republic i Srpskoj jer ova oblast daje skoro trećini društvenog proizvoda. Procjenjuje se da 40 % stanovništva najdirektnije zavis i od poljoprivrede, a za to je potrebno da se subvencijom većeg broja proizvoda, subvencijom kamata na podignute kredite za poljoprivredni razvoj stvore uslovi da je naš proizvođač sa cijenom konkurentan istim proizvodima iz evropske unije.

Moj predmet istraživanja je bio razvoj turizma u našoj zemlji koji zauzima veoma bitno mjesto.

Cilj ovoga rada je podstaknuti naše institucije da privuku strane turiste da posjećuju našu zemlju, a ujedno dati priliku populaciji koju č ini seosko stanovništvo da se kroz osmišljene projekte razvija seoska sredina, da ljudi mogu da žive od svoga rada. Time bi se zaposlio veliki broj seoskog stanovništva i dio onih koji su otišli u grad i čekaju posao na birou, a na selu imaju zapuštena imanja. Tada, mladi neće poželjeti da napuštaju svoja ognjišta i bježe u grad.



1. Definisanje turizma „Turizam je skup odnosa i pojava koje proizilaze iz putovanja i boravka

posjetilaca nekog mjesta, ako se tim boravkom ne zasniva stalno prebivalište i ako sa takvim boravkom nije povezana nikakva njihova privredna djelatnost“.1

O pojmu turiste biće opširno r iječi pri razmatranju kategorije potrošača u

turizmu. Međutim, na ovom mjestu treba konstatovati da je pojam turiste prije svega vezan za pojam putovanja, ali ne za sva, nego samo za putovanja koja su motivisana željom za odmorom ili razonodom u f izičkom i psihičkom smislu. Samo se takva putovanja mogu smatrati turističkim. U turistička putovanja mogu se ubrojati i ona koja su motivisana željom da se zadovolje kulturne potrebe u smislu psihičke rekreacije. Znači, pri određivanju pojma turiste treba imati u vidu sledeća dva uslova:

putovanje koje omogućava privremeni boravak u mjestima van mjesta stalnog boravka, i

da je ta promjena mjesta boravka us lovljena željom za odmorom i razonodom u fizičkom i psihičkom smislu.

Polazeći od ovoga, u izučavanju turizma treba da se primjenjuju s ledeće naučne oblasti i discipline: ekonomija, psihologija, sociologija, organizacija rada, statistika i matematika, geografija, istorija, antropologija, etnologija, istorija umjetnosti, medic ina, tehničke nauke itd.

Turista, kao potrošač turističkih us luga, može teorijski da se definiše kao „privremeni posjetilac“ koji se nalazi u mjestu van svog mjesta stalnog boravka najmanje 24 časa, s tim što je promjena mjesta njegovog boravka motivisana ovim razlozima:2

željom za fizičkim i psihičkim odmorom,

željom za razonodom i zabavom,

željom za sticanjem znanja putem upoznavanja kulturnog i istorijskog nasleđa određenih zemalja ili mjesta (ovdje nisu uključeni studenti i učenici u stranim zemljama ili mjestima, kao ni osobe na specijalizaciji u inostranstvu) i upoznavanjem prirodnih ljepota,

zdravstvenim razlozima (preventivna zdravstvena zaštita) koji uslovljavaju korišćenje klimatskih i vazdušnih lječilišta ili odmarališta,

1 Marković, S. i Z. Cit. djelo, str. 10 2 Litle, A.D.,cit.delo str.7



amaterskim sportskim takmičenjima i drugim oblicima takmičenja ili amaterskim manifestacijama kulturno-umjetničkih ostvarenja u drugim mjestima ili zemljama,

kružnim putovanjima turista brodovima, koji se zadržavaju u određenim mjestima i kraće od 24 časa itd.

2. Heterogenost turizma kao privredne djelatnosti

Imajući u vidu specifičnosti turizma kao djelatnosti sa aspekta njene heterogenosti, u djelu grupe eminentnih autora iz Meksika „El Turismo como medio de Communication Humana“ kaže se sledeće:

„Turizam se može definisati kao kombinacija odnosa, usluga i ostalih pogodnosti koje koriste turisti, stvorenih iz potrebe za privremenim premještanjem ljudi.

U skladu sa naprijed navedenim, smatramo da turistički agregat ili sistem sačinjavaju sledeći elementi:

C1 – sredstva transporta: avioni, automobili, željeznice, pomorski i riječni brodovi itd;

C2 – objekti za smještaj i ishranu: hoteli, moteli, pansioni, privatna domaćinstva itd.

C3 – putničke agencije; C4 – turistički vodiči; C5 – ostali objekti za ishranu turista;

C6 – prodavnice za prodaju specifičnih artikala koje kupuju turisti (suveniri i sl);

C7 – proizvođači specifičnih turističkih artikala i suvenira; C8 – folklorna umjetnost; C9 – razni oblici i organizacione forme obezbjeđenja zabave i razonode“.3

U okviru svakog od navedenih elemenata agregata ili sistema može se vršiti dalja klasif ikacija, kao na primjer:

C1 = A1, A2, A3,…An.

To znači da se svaka od pojedinačnih aktivnosti koje sačinjavaju turistički agregati ili sistem sastoji od velikog broja homogenih podgrupa ili podsistema.

3 Departmento de Turismo del Gobierno de Mexiko. El Turismo como medio de Communication Humana, Mexiko City,1967, str.29.



Turizam je raznorodna privredna djelatnost, koja se sastoji iz različitih

privrednih i neprivrednih aktivnosti, a sve zajedno učestvuju u zadovoljenju potreba domaćih i stranih turista. Osnovu turističke privredne djelatnosti čine: ugostiteljstvo, saobraćaj, turističke i putničke agencije, trgovina na malo, zanatstvo i razne vrste komunalnih djelatnosti.

Od neprivrednih djelatnosti treba istaći kulturno-umjetničke, sportske i druge aktivnosti, zatim rad raznih turističkih organizacija i organa na regionalnom, nacionalnom i međunarodnom planu, koje na direktan ili indirektan način učestvuje u formiranju turističke ponude.

Znači, turizam ne predstavlja posebnu privrednu djelatnost, kao što je to slučaj sa ostalim privrednim djelatnostima (industrijom, poljoprivredom, trgovi-nom, saobraćajem, zanatstvom itd.) i ne postoje mogućnosti za striktno kvalitativno i kvantitativno determinisanje turističke privrede kao zasebne i nezavisne cjeline.

Ovu karakteristiku turizma posebno treba imati u vidu pri postavljanju osnova turističke politike, planiranju razvoja turizma i određivanju strukture investicionih ulaganja u ovu privrednu djelatnost, zatim pri određivanju karaktera rada ove djelatnosti sa stanovišta njene proizvodnosti i uloge u formiranju i raspodjeli društvenog proizvoda i nacionalnog dohotka.

2. 1. Karakter rada u turizmu kao djelatnosti

Turizam se sastoji iz većeg broja privrednih i neprivrednih djelatnosti, koje sve zajedno učestvuju u podmirenju potreba domaćih i stranih turista. Prema tome, u analizi karaktera rada ove djelatnosti, sa stanovišta njene proizvodnosti, može se u osnovi poći od analize karaktera rada, najvažnijih privrednih djelatnosti, koje direktno učestvuju u podmirenju potreba turista (ugostiteljstvo, saobraćaj, trgovina, turističke organizacije – putničke i turističke agencije i sl. razne vrste komunalnih djelatnosti i zanatske radnje i preduzeća).4

Turističke organizacije – (putničke agencije i ostale) u cjelini predstavljaju djelatnosti koje pružaju lične usluge turistima, drugim privremenim pos jetioc ima i lokalnom stanovništvu. Kao takva, ova djelatnost nema proizvodni karakter i ne bi se mogla smatrati stvaraocem društvenog proizvoda i nacionalnog dohotka.

2. 2. Društveni značaj i uticaj turizma

Osnovni motivi turističkih putovanja u okviru rekreacije vezani su i za želju da se upozna kulturno i istorijsko nasleđe određenih zemalja i regiona. Isto tako, oni su vezani za razne vrste obrazovnih potreba, upoznavanje navika, običaja i uslova života stanovništva drugih zemalja i krajeva, upoznavanje sa

4 Krapf, „Importance of International Tourism“ , Roma, 1963, str. 4.



tehničkim dostignućima itd. znači, u osnovi se radi o motivima koji turizmu daju pečat društvenog i političkog fenomena.

Kada je r iječ o društvenom značaju turizma, imaju se u vidu razni uticaji koje turizam vrši u ovoj sferi. A to su: kulturni obrazovni, zdravstveni, bolje razumijevanje među ljudima iz različitih zemalja itd.

Što se tiče značaja turizma za kulturu, treba istaći da se veliki broj turista uključuje u turistička putovanja motivisan željom da upozna istorijsko i kulturno nasleđe drugih zemalja i krajeva, kao i dostignuća iz raznih oblasti umjetnosti u tim zemljama. Zbog toga veliki broj turista i posjećuje muzeje, istorijske spomenike, umjetničke galerije, umjetničke festivale i slično. Time se stvaraju uslovi za bolje razumijevanje među ljudima iz različitih zemalja, sa različitim kulturama i istorijskim nasleđem.

Potrebno je istaći još i to da se zbog toga posebno vodi briga o kulturnom i istorijskom nasleđu zemalja i krajeva, što je u velikoj mjeri uslovljeno željom da se stimulišu strani turisti da dođu u te zemlje i krajeve.

Pored pomenutog značaja turizma za kulturu, potrebno je istaći i njegov uticaj na obrazovanje stanovništva koje se uključuje u turističke tokove.

Međutim, i u ovom s lučaju je moguć šir i domen uticaja turizma. Putujuć i u druge zemlje i krajeve, turisti se bliže upoznaju i sa geografskim, klimatskim, antropološkim, socijalnim i ostalim uslovima u kojima živi stanovništvo tih područja. Na taj nač in se povećava opšti kulturni nivo turista. Time se ujedno stvaraju uslovi za bolje razumijevanje među ljudima iz različitih krajeva svijeta i povećava broj onih koji žele trajni mir u svijetu.

Prenošenje pozitivnih navika i običaja iz jednih zemalja u druge može se takođe svrstati u domen značaja turizma sa kulturnog i obrazovnog aspekta. Na kraju treba istaći i to da turizam, koji u osnovi omogućuje rekreaciju stanovništva u fizičkom i psihičkom smislu, vrši značajan uticaj na poboljšanje zdravstvene i radne sposobnosti stanovništva.

Međutim, postoje i negativne pojave koje su rezultat prometa turista. Tj. u određenim slučajevima, strani turisti donose sa sobom i negativne navike i običaje u konkretnu zemlju i turističko mjesto (hazardne igre, prostitucija, razvijanje nedozvoljene trgovine, pojava raznih vrsta droga i slično).

2. 3. Ekonomski značaj i uloga turizma

U osnovi ekonomskog značaja turizma nalazi se potrošnja turista u mjestima koja posjećuju. Novac koji su turisti zaradili u mjestima svog stalnog boravka troši se u turističkim mjestima. Kao rezultat ove njihove potrošnje, nastaju određeni ekonomski efekti na privredu, kako zemlje i područja iz kojeg turisti dolaze, tako i onih zemalja i mjesta koja turisti posjećuju.5

Ne potcjenjujući značaj prvog aspekta, tj. uticaja potrošnje turista na privredu zemlje i područje gdje se nalazi njihovo stalno mjesto boravka, ipak će se pri analizi uticaja turizma sa ekonomskog stanovišta imati u vidu prije svega 5 Litle, A.D.,cit.delo str.10.



ovaj drugi aspekt, tj. ekonomski efekti potrošnje turista na privrede konkretnih turističkih zemalja i područja.

Prema tome, može se konstatovati da turistička potrošnja vrši direktne i indirektne efekte na privredu.

Od direktnih uticaja koje turizam vrši na privredu, najvažniji su:

uticaj na društveni proizvod i nacionalni dohodak;

uticaj na razvoj privrednih djelatnosti koje sačinjavaju turističku privredu;

uticaj na platni bilans zemlje;

uticaj na zaposlenost stanovništva i nivo životnog standarda;

uticaj na investicionu aktivnost i strukturu investicija;

uticaj na brži razvoj nedovoljno razvijenih zemalja i područja.

Pored direktnog, posebnu pažnju zaslužuje i indirektan uticaj turizma na privredu. Naime, turistička potrošnja koja se neposredno realizuje u djelatnostima turističke privrede ima reperkusije na manje-više sve privredne i neprivredne djelatnosti.

Sa stanovišta razvoja turizma, potrebno je težiti obezbjeđenju kvalitetne turističke usluge u cjelini, jer to obezbjeđuje i optimalno zadovoljenje potreba domaćih i stranih turista, s jedne strane, kao i ostvarenje povoljnih ekonomskih rezultata poslovanja učesnika u zadovoljenju turističkih potreba, s druge strane.

Polazeći od značaja kompleksnog posmatranja turističke usluge, nezavisno od toga gdje se i kada turistima pruža, u poslednje vrijeme poseban značaj i smisao dobija tzv. „paket“ turističkih usluga. Njegova suština je upravo u tome da turistima obezbjedi jedinstvenu i kvalitetnu turističku uslugu, koja u sebi sadrži sve naprijed navedene usluge koje se turistima pružaju u mjestima njihovog stalnog boravka, u procesu prevoza i u turističkom mjestu gdje privremeno borave. Za ovu jedinstvenu uslugu putničke agencije, saobraćajne i druge organizacije koje se javljaju kao ponudioci paketa usluga, formiraju jedinstvenu prodajnu cijenu.



3. ORGANIZACIONI OBLICI PRUŽANJA TURISTIČKIH USLUGA

VEZANI ZA TURISTIČKO MJESTO

3. 1. Turističko mjesto i oblici pružanja turističkih usluga

Najveć i obim turističkih us luga domaćim i stranim turistima pruža se u turističkim mjestima. Na ovome je angažovan veliki broj privrednih i neprivrednih djelatnosti.

Kao turistička mjesta u širem smislu smatraju se ona „... za turiste naročito privlačna mjesta, što ih oni posjećuju u većem broju i u toku više godina, obično u istim periodima, a koja svojim naročitim uređenjem i opremljenošću omogućavaju kako prihvat i boravak turista, tako i ostvarenje znatnog dijela svog dohotka.“6

„Turističkim mjestima u užem smislu smatraju se naselja, bez obzira na veličinu, kod kojih je u sezoni tako osjetan priliv turista, da oni privremeno sačinjavaju značajan dio stanovništva određenog mjesta te koja su naročito zainteresovana za turističku privredu, a to znači da znatan dio njihovog stanovništva temelji svoju egzistenciju na turizmu.“7

„Direktnim turističko-receptivnim kapacitetima smatraju se:

objekti za smještaj turista, odnosno hotelijerstvo; ugostiteljske radnje, koje turistima pružaju prehranu, piće i razonodu; trgovinske radnje; sredstva komunalnog saobraćaja;

zanatske radnje i servisi; objekti koji pridonose bogatijem i raznovrsnijem sadržaju boravka (objekti i ustanove kulturnog, zabavnog, sportskog i ostalog rekreacionog karaktera i sadržaja);

poštanski i telekomunikacioni uređaji; turistički biroi i druge odgovarajuće službe turističkih organizacija; specijalne turističke djelatnosti i službe.

U indirektne receptivne kapacitete po pravilu se ubrajaju:

parkovi, šetališta, obalni putevi, vidikovci i sl.; javni ukrasni objekti (vodoskoci, fontane, skulpture i sl.); unutrašnje (mjesne) ceste, putevi, javna parkirališta, mala pristaništa i sl.; vodoopskrba, a naročito uređaji za iluminac iju raznih znamenitosti i sl.; kanalizacioni uređaji i dr.“

6 Marković, S i Z, cit. djelo , str. 141. 7 Marković, S i Z, cit. djelo, str. 142.



S obzirom na to da veliki broj receptivnih kapac iteta na direktan ili

indirektan način učestvuje u zadovoljenju potreba domaćih i stranih turista, važno je obezbjediti kvantitativno određivanje značaja pojedinih od njih i koordinaciju u njihovom funkcionisanju, jer od sinhronizacije njihovog djelovanja zavis i u mnogome i kvalitet turističke usluge konkretnog turističkog mjesta u cjelini.

U krajnjoj liniji, to određuje i položaj tog mjesta na tržištu turističkih usluga. Zbog toga sva turistička mjesta ovom pitanju poklanjaju izuzetnu pažnju, a obezbjeđuju se i odgovarajuće organizacione forme u cilju što uspješnijeg realizovanja ovog zahtjeva.

3. 2. Organizacioni oblici pružanja usluga smještaja i ishrane

Kapaciteti za smještaj i ishranu turista najznačajnije utiču na obim turističkog prometa u datom turističkom mjestu. Zbog toga se objektima za smještaj i ishranu turista poklanja izuzetna pažnja. Privredna djelatnost koja obezbjeđuje pružanje usluga smještaja i ishrane naziva se ugostiteljstvo. U literaturi, kao i u oblasti praktičnih razmatranja, mogu se naći i stavovi koji identifikuju ugostiteljstvo sa turizmom, zbog već isticanog značaja ugostiteljstva za razvoj turizma određenog mjesta. Ovo se ne bi moglo prihvatiti, jer ugostiteljstvo predstavlja samo jednu od djelatnosti turističke privrede. Međutim, odmah treba istaći i to da ugostiteljstvo, čiji je predmet poslovanja pružanje smještaja, proizvodnja hrane i pripremanje pića, tj. pružanje usluga ishrane, nema u cjelini jednak značaj za razvoj turizma, jer ono pruža usluge i domaćem stanovništvu i turistima. 8

Znači, turističko ili tzv. sezonsko ugostiteljstvo, koje je uglavnom orjentisano na zadovoljavanje potreba turista, vrši odlučujući uticaj na razvoj turizma. Iako je osnovni predmet djelatnosti ugostiteljstva pružanje usluga smještaja i ishrane, činjenica je da najveći broj ugostiteljskih objekata, posebno onih koji su namjenjeni smještaju turista, uključuje u svoju osnovnu djelatnost i razne usluge za zabavu i razonodu gostiju, pružanje potrebnih informacija i organizovanje pružanja raznih drugih neophodnih us luga (promjena stranih sredstava plaćanja, prodaja suvenira, poštanskih vrijednosti i razglednica, pranje, peglanje, čišćenje obuće i odjeće za goste, prevoz gostiju i prtljaga, iznajmljivanje rekvizita za rekreaciju i s lično, garažiranje i održavaje kola itd.). U posljednje vrijeme se uočava tendencija daljeg proširenja djelatnosti određenih objekata za smještaj, posebno hotela, sa stanovišta želje da se što uspješnije zadovolje raznovrsne potrebe turista.

8 Ogilvie,F.W., cit. Delo, str.2



3. 2. 1. Turističko naselje -

u osnovi predstavlja noviji vid objekata za smještaj, a nastalo je kao rezultat zahtjeva turista za rekreacijom na bazi direktnog kontakta s prirodom i relativno kvalitetnom uslugom smještaja. Preteče su im kampovi, s tim što je smještaj u ovakvim objektima daleko kvalitetniji nego u kampovima. Pored usluga smještaja, turističko naselje pruža usluge ishrane i ostale potrebne usluge. Znači, postoje uslovi ne samo za kolektivni život (ishranu, razonodu, sport itd.) nego i za individualni odmor, jer se rasporedom objekata u naselju stvaraju povoljni uslovi i za nesmetan odmor sa stanovišta ličnog mira. Zavisno od kvaliteta, tj. stepena udobnosti, turistička naselja se obično svrstavaju u pet osnovnih kategorija.

3. 2. 2. Kampovi –

su objekti za smještaj novijeg datuma, a nastali su kao rezultat zahtjeva turista za neposrednijim kontaktom sa prirodom. Ekonomski uslovi boravka u kampovima, tj. cijene us luga, daleko su povoljniji u odnosu na ostale objekte za smještaj. To je značajno uticalo da veliki broj turista koristi baš ovaj oblik smještaja. Međutim, to ne znači da ovaj oblik smještaja ne koriste i turisti sa većim ekonomskim mogućnostima u želji da uspostave direktan kontakt sa prirodom. I pored toga što postoji više različitih tipova kampova, svima je svojstveno da turistima obezbjeđuju određen prostor na kome gosti imaju uslove za privremeni boravak koristeći svoju ili iznajmljenu opremu. U kampovima su obezbjeđeni potrebni higijenski i sanitarni uslovi i neophodne us luge za normalan privremeni boravak u kampu. Motorizovani turisti su najčešće korisnici usluga ovog oblika smještaja, te zbog toga postoje i posebni kampovi koji se nazivaju autokampovi, jer imaju sve potrebne uslove prilagođene zahtjevima privremenog boravka motorizovanih turista.

Što se tiče učešća pojedinih oblika i kategorija objekata za smještaj u pojedinim turističkim zemljama i turističkim mjestima, treba reći da u tom pogledu postoje velike razlike. Na to utiče veliki broj objektivnih i subjektivnih faktora, među kojima su najvažniji sledeći:

karakteristike društveno-ekonomskih odnosa u datoj turističkoj zemlji, jer utiču na učešće društvenog odnosa privatnog sektora, a preko njega na tipove i kategorije objekata za smještaj (posebno je važno učešće privatnih domaćinstava koja pružaju usluge u obezbjeđenju smještajnih kapaciteta);

vrsta turističkog mjesta i karakteristika njegove lokacije;

konfiguracija zemljišta i djelovanje ostalih prirodnih faktora na izgradnju odgovarajućih objekata za smještaj;



nivo opšte razvijenosti turizma u datoj turističkoj zemlji, odnosno mjestu;

akumulativne sposobnosti privrede turističke zemlje ili mjesta u odnosu na mogućnosti odvajanja sredstava za izgradnju objekata za smještaj u određenom periodu;

zahtjevi sadašnjih i potencijalnih turista itd. 3. 3. Sadržaj djelatnosti putničkih agencija i njihove vrste

„Djelatnost putničkog agenta vrlo je složena. Istorijski, putnički agent vršio je posredničku djelatnost koja se sastojala, uglavnom, u tome da se klijentima obezbjede prevozne karte svih vrsta, hotelske rezervacije, mjesta za ekskurzije, obilazak gradova, muzeja itd.

Neprimjetno, toj drugorazrednoj djelatnosti dodata je prvorazredna djelatnost – organizovanje putovanja i boravka.

Ova putovanja i boravci bili su u početku organizovani na zahtjev klijenata, a zatim, malo po malo, unaprijed – pod imenom „package tour“, obezbjedili su definitivan uspjeh putničkih agencija.“

Kao što se vidi, iako je posrednička uloga putničkog agenta i dalje značajna, ona se proširuje obavljanjem poslova iz ostalih djelatnosti turističkog prometa, kao što su pružanje usluga prevoza, smještaja, ishrane, organizovanja raznih oblika zabave i razonode itd.

Polazeći od šireg sadržaja djelatnosti putničkih agencija, njihove usluge se mogu svrstati u četiri najvažnije grupe:9

posredovanje u realizovanju turističkih putovanja u užem smis lu, sa stanovišta pribavljanja putnih isprava i obezbjeđenja usluga vezanih za putovanje i boravak turista, koje treba da rade treća lica;

organizovanje tzv. paušalnih putovanja;

informativno-savjetodavne usluge u vezi sa putovanjem i boravkom (davanje besplatnih usmenih ili pismenih informacija sadašnjim i potencijalnim turistima);

ostale prateće usluge (prodaja suvenira i drugih proizvoda neophodnih za zadovoljenje potreba turista, kao i vršenje nekih usluga iz domena zadovoljenja potreba turista – usluga autoservisa i sl.).

9 O ovome vidjeti sledeći rad: Marković, S i Z, cit. djelo, str.164 i 165.



P r v a g r u p a usluga putničkih agencija, koja se odnosi na njihovu

posredničku ulogu u realizovanju turističkih putovanja, obuhvata sledeće usluge:

obezbjeđenje putnih isprava za putovanje, tj. pasoša i viza; prodaja karata turistima za prevoz raznim vidovima saobraćaja, kao i obezbjeđivanje uslova za korištenje ostalih usluga vezanih za proces prevoza;

prodaja posebnih hartija od vrijednosti, kao što su „vaučeri“ na osnovu kojih turisti mogu za vrijeme svog boravka u turističkim mjestima da koriste usluge smještaja, ishrane i sl.;

izdavanje i isplata putničkih čekova, kreditnih pisama, organizovanje mjenjačke službe itd.;

pribavljanje raznih vrsta polisa osiguanja turista za vrijeme putovanja (za slučaj nesreće na putu ili gubitka prtljaga) itd.

„Paušalnim putovanjem smatra se takav skup usluga koji obuhvata i put i boravak, a uz to često još i veći ili manji broj drugih usluga u toku puta ili boravka u turističkom mjestu, a to se sve nudi ili prodaje samo u cjelini, i to uz jednu skupnu ili paušalnu cijenu. Po pravilu klijent plaća cijelo putovanje unaprijed i ne treba da računa sa nekim iznenađenjem u vezi s troškovima iz ponuđenog putovanja.“10

U ovom slučaju putničke agencije se ne javljaju samo u ulozi posrednika,

već takođe i u ulozi organizatora putovanja, jer putničke agencije kombinuju usluge raznih organizacija turističke privrede sa uslugama koje direktno pruža konkretna putnička agencija. Znači, u ovom slučaju se putnička agencija javlja i kao prevozilac, odnosno organizacija koja pruža usluge smještaja i ishrane i sl. Grupe paušalnih putovanja obuhvataju putovanja koja se organizuju na osnovu želja klijenata (individualna ili grupna) kao i ona koja se organizuju na osnovu prethodno pripremljenog programa putovanja.

Izuzetan značaj za razvoj turizma imaju ona paušalna putovanja koja se organizuju na bazi prethodno pripremljenog programa putničkih agencija. Kao dobar poznavalac mogućnosti turističke tražnje i uslova turističke ponude, putnička agencija u ovom slučaju obezbjeđuje relativno povoljne cijene aranžmana za određeni „paket usluga“ (obuhvata sve usluge vezane za konkretno turističko putovanje). Povoljne uslove sa stanovišta cijena putničke agencije su u stanju da obezbjede zbog toga što sklapaju povoljne aranžmane sa saobraćajnim organizac ijama, hotelima i ostalim učesnicima koje se ukuljučuju u „paket“ usluga.

10 Marković, S i Z, cit. djelo, str. 165.



Uz to, velike putničke agencije mogu da raspolažu i sopstvenim

prevoznim sredstvima (autobusima, avionima, brodovima), hotelima i s l. U tom slučaju se djelimično javljaju u ulozi organizacije turističke privrede na strani ponude. Po ovom osnovu putničke agencije mogu isto tako da iznajmljuju prevozna sredstva drugih preduzeća za organizovanje određenih programa paušalnih putovanja i slično.

Na kraju treba istaći još i to da su putničke agenc ije na taj nač in omogućile velikom broju potencijalnih turista da se uključe u šira turistička kretanja. Da nije takve uloge putničkih agencija ova putovanja bi bila nedostižna za veliki broj potencijalnih turista.

4. MEĐUNARODNE TURISTIČKE ORGANIZACIJE I UDRUŽENJA

Danas u svijetu postoji veliki broj međunarodnih organizacija i udruženja čiji je zadatak da djeluju na stvaranje objektivno povoljnijih uslova za razvoj međunarodnog turizma ili pojedinih djelatnosti turističke privrede. S obzirom na šir inu ovog područja i oganičenost prostora za njegovu obradu u toku daljih izlaganja navešćemo neke značajnije od njih, uz kraće objašnjenje sadržaja rada nekih od ovih organizacija.

4. 1. Međunarodna unija zvaničnih turističkih organizacija (IUOTO – skraćenica na engleskom, odnosno UIOOT – skraćenica na francuskom) kao nevladina organizacija, obuhvatala je predstavnike zvaničnih neposrednih ili posrednih državnih organa za turizam iz preko 100 zemalja. U nju su bili uključeni i predstavnici poznatih međunarodnih turističkih organizacija iz raznih zemalja, koje su imale savjetodavno pravo glasa. Ima bogatu tradiciju, budući da je još 1925. godine u Hagu formirana organizacija koja je obuhvatala zvanične organizacije za propagndu u turizmu iz pojedinih zemalja. Naziv i status dobila je na kongresima održanim 1946. godine u Londonu i 1947. godine u Parizu. Njeno sjedište je bilo u Ženevi.

Osnovne funkcije ove međunarodne organizacije bile su da:

podstiče razvoj međunarodnog turizma u svjetskim razmjerama;

ističe ulogu turizma kao značajnog faktora u razvoju međunarodnih ekonomskih odnosa;

stimuliše brži razvoj privredno nedovoljno razvijenih zemalja kroz razvoj međunarodnog turizma;



posebno naglašava širu društvenu i kulturnu ulogu turizma u životu nacija;

ističe ulogu turizma kao sredstva boljeg razumjevanja među ljudima različitih zemalja i kao faktora očuvanja mira u svijetu;

se bori protiv svih mjera koje bi mogle štetno da djeluju na razvo j međunarodnog turizma, među kojima se ističu mjere vezane za formalnosti oko ulaska u zemlju itd.

Pored navedenog, posebo treba istaći značajnu ulogu ove organizacije u razvoju naučne misli u oblasti turizma, stimulisanju naučnih istraživanja u okviru pojedinih zemalja (organizovanje godišnjih naučnih skupova, publikovanje naučnih radova, izdavanje sopstvenog časopisa itd.) i obezbjeđenju kvalitetne međunarodne turističke statistike.

4. 2. Svjetska turistička organizacija

Sastoji se od 138 članica vladinih delegacija. Punopravno članstvo je otvoreno za sve suverene države. Takođe, ima preko 350 pridruženih članica koje sačinjavaju poznate organizacije iz oblasti turističke privrede ili drugih oblasti koje su direktno ili indirektno vezane za turizam (npr. vazduhoplovne kompanije i velike kompanije iz ostalih vidova saobraćaja, veći hotelski lanci ili restorani, touroperatori, poznate svjetske banke, velike izdavačke kuće, naučno-istraživačke i obrazovne organizacije i asocijacije i dr. Ovakav karakter WTO omogućuje važne kontakte između zvaničnih državnih organa nadležnih za razvoj turizma i kompetentnih predstavnika turističke i ostale zainteresovane privrede i raznih asocijacija za turizam. U tom smislu održavaju se razni međunarodni skupovi koji tretiraju aktuelna pitanja razvoja međunarodnog i domaćeg turizma.11

11 Nited Nations Publications: Recommendations on International Travel and Tourism“, New York, 1963, str. 5. i WTO, World travel Statistics, 1977, Madrid, 1978, str.3.



5. MARKETING KONCEPCIJA I NJENA PRIMJENA U TURIZMU

Suština sadržaja marketinga i sve što je ovim pojmom obuhvaćeno izraženo je u sledećoj njegovoj definiciji: „Marketing je analiziranje, organizovanje, planiranje i kontrolisanje potencijalnih izvora kupaca, politike i aktivnosti preduzeća, sa stanovišta želje da se zadovolje potrebe i zahtjevi izabranih grupa kupaca i na toj snovi ostvari dobit.“12

Definicija Kotlera ujedno pokazuje i autorovo shvatanje o neophodnosti da se „novi princip marketinga“ primjeni. Osnovna karakteristika ovog koncepta je u tome što se prihvata filozofija poslovnog ponašanja, koja cjelokupnu poslovnu politiku preduzeća podređuje potrošačima, tj. tržišnim zahtjevima. Ovakav koncept marketinga javlja se u SAD negdje tridesetih godina ovog vijeka, kada se jasnije uvidjela sva složenost problema plasmana proizvoda na tržištu, ali je u SAD počeo apsolutno da dominira u poslednje tri decenije.

Usled relativno manje ponude proizvoda, do tada se u poslovnoj politic i pažnja poklanjala proizvodnji, odnosno proizvodima. Marketing je u takvim uslovima identif ikovan sa prodajom kao funkcijom. Istovremeno su egzistirale samostalne funkcije f inansiranja i proizvodnje. Znači, u takvim us lovima je proizvodnja bila u centru pažnje poslovne politike preduzeća, dok je prodaja, potpomognuta propagandom, figurirala kao sredstvo za ostvarenje odgovarajućeg cilja, tj. profita.

Prema tome, postojali su objektivni us lovi za pojavu samostalne, individualne logike poslovnog ponašanja u okviru pojedinačnih funkcija, kao što su: finans ijsko poslovanje (Financial menagement), organizacija proizvodnje proizvoda, odnosno usluga (Production menagement) i prodaja proizvoda (Marketing menagement), jer od stepena zadovoljenja potreba turista zavis i u velikoj mjeri i nivo ostvarene dobiti. Ovo u isto vrijeme znači da i sve važnije kreativne i poslovne funkcije putem kojih se upoznaju sa zahtjevima tržišta ili putem kojih direktno komuniciraju sa tržištem (prodaja, propaganda, nabavka i dr.) treba da budu ugrađene u organizaciju i poslovnu politiku i organizacionih jedinica. Međutim, to istovremeno ne znači da će se na ovom nivou formirati i posebne organizacione jedinice za samostalno realizovanje pomenutih funkcija.

Nasuprot, među važnije motive formiranih preduzeća u turizmu, ubrajaju se i oni koji su vezani za objedinjavanje važnijih kreativnih i poslovnih funkcija putem kojih se uspješno komunicira sa tržištem. To praktično znači, da bi važnije poslovne funkcije koje su značajne za uspješno komuniciranje sa tržištem, objedinile organizacione jedinice na nivou preduzeća ili poslovne zajednice, kroz formiranje posebnog sektora za marketing u sistemu preduzeća. 12 Kotler, P. Marketing Menagement, Analysis, Planning and Control, 7 th Ed Prentice Hall, Int. London 1991.



U okviru ovog sektora mogle bi se ključiti, sledeće, najvažnije kreativne ili poslovne funkcije: istraživanje turističkog tržišta, prodaja, propaganda, nabavka, razvojna služba, analiza i planiranje i dr. U ovom slučaju je bitno da praktično realizovanje ovih funkcija omogući uspješno vođenje poslovne politike na nivou preduzeća kao i pojedinih organizacionih jedinica.

Na kraju, u vezi sa organizovanjem marketinga za potrebe poslovne politike preduzeća turističke privrede, bitno je isto tako da se uspostave adekvatne veze i sa organizacijama koje se bave vođenjem turističke politike na raznim nivoima od opštine do federacije. Ovo posebno važi za kreativnu funkciju istraživanja turističkog tržišta i poslovnu funkciju turističke propagande.

Sigurno je da ovo u velikoj mjeri zavis i i od toga u kojoj su meri nosioc i turističke politike prihvatili marketing koncepciju kao osnovu za njihovo konkretno organizovanje. Smatramo da svi nosioci turističke politike koji koordiniraju razvoj turizma na svim nivoima, treba da budu tako organizovani da njihova aktivnost maksimalno odražava sadašnje i očekivane zahtjeve domaćih i stranih turista. To znači da istraživanje tržišta treba prije svega da omogući dobijanje potrebnih informacija za vođenje turističke politike u raznim domenima koordiniranja razvoja turizma.

Riječ je o sledećim najvažnijim funkcijama:

turističkoj propagandi, mjerama za stimulisanje proširene reprodukcije u turizmu, vođenje politike cijena, izradi srednjoročnih planova razvoja turizma na datom nivou u okviru društvenih planova razvoja itd.

Smatramo da ukoliko ne postoji adekvatna usmjerenost nosilaca turističke

politike prema zahtjevima tržišta, da će i efekti predloženih mjera da budu nedovoljno efikasni, što će se u krajnjoj liniji odraziti i na rezultate preduzeća turističke privrede. Prema tome, kroz respektovanje zahtjeva tržišta u praktičnom realizovanju turističke politike, istovremeno se respektuju i zahtjevi preduzeća turističke i za razvoj turizma zainteresovane privrede, zbog kojih se, uostalom, i preduzimaju razne mjere u domenu turističke politike.

Potrebno je jasno precizirati i sadržaj istraživanja turističkog tržišta na nivou zemlje u cjelini, koje će vršiti odgovarajuća organizacija. Ovdje je posebno značajno da se kroz ova istraživanja obuhvate karakteristike stranih turista koji posjećuju određenu zemlju, njihovi izvori u pogledu zemalja i karakteristični segmenti, efikasnost politike promocije koja se vodi na pojedinim izvorima turističke tražnje, adekvatnost ponude u odnosu na zahtjeve tražnje, istraživanja cijena turističkih usluga u odnosu na mogućnosti inostrane turističke



tražnje i sa stanovišta ponašanja drugih konkurentskih zemalja u domenu cijena turističkih usluga, efikasnost kanala prodaje itd. 13

Na bazi ovih istraživanja treba davati dugoročne i kratkoročne projekcije, prognoze i kvalitetne konjunkturne informacije. Bilo bi krajnje neracionalno da se ova istraživanja turističkog tržišta vrše na nivou pojedinih turističkih regija, turističkih mjesta ili preduzeća turističke privrede.14

Isto tako je veoma važno da se obezbjedi permanentan tok dobijenih informacija na bazi istraživanja turističkog tržišta na pomenutom nivou do regionalnih turističkih organizacija nadležnih za razvoj turizma tih regija, turističkih mjesta i preduzeća turističke privrede. Pri tome je potrebno tačno precizirati, sadržaj istraživanja turističkog tržišta ostalih nosilaca turističke politike na makro i mikro planu, pri čemu se polazi od istraživanja koja su prethodno vršena za zemlju u cjelini.

6. PROPAGANDA KAO INSTRUMENT TURISTIČKE POLITIKE

Poznato je da sve turističke zemlje koriste opštu turističku propagandu kao instrument pomjeranja krivulje turističke tražnje iz inostranstva ka svojoj zemlji. Istovremeno veliki broj nosilaca turističke politike na ostalim nivoima koristi propagandu kao sopstveni instrument politike. Da bi se uspješno sprovodila turistička politika i definisao njen cilj, potrebno je, prije svega da se prethodno upozna tržište i usklade aktivnosti svih nos ilaca turističke propagande. U takvim uslovima efekti uloženih sredstava za propagandu biće u cjelini daleko veći. I u ovom slučaju marketing koncepcija, privaćena na svim nivoima nosilaca turističke politike, omogućuje iznalaženje adekvatnih rješenja, s tim što treba precizno definisati obim i kvalitet opšte turističke propagande koja se realizuje na nivou zemlje u cjelini ( individualno ili u saradnji sa drugim turističkim zemljama), pojedinih regija i turističkih mjesta, a zatim i mjesto komercijalne propagande kao instrumenta poslovne politike pojedinih nos ilaca, a najčešće preduzeća turističke privrede u tim okvirima.

Sigurno je da će i u ovom slučaju svi nosioci turističke privrede na mikro-nivou sagledati i svoj sopstveni interes od opšte turističke propagande i nać i opravdanje za učešće u finansiranju ove propagande. Sličan je slučaj i sa organizacijom prodaje smještajnih i ostalih kapaciteta na međunarodnom i 13 O ovome opširnije vidjeti: Unković S., „Istraživanja turističkog tržišta“, članak «Direktor» br. 5/1970. 14 Uvid u sadržaj istraživanja turističkog tržišta na nivou Jugoslavije može se dobiti iz sledećeg rada: Markovi S i Unković S. «Teoretski aspekti istraživanja destinacije u turizmu i njihova primjena na konkretnom projektu istraživanja u Jugoslaviji» referat na Simpozijumu «ESOMAR-a», Bled, 16-19 februara 1972. , Turizam br.4, 1972.



domaćem turističkom tržištu, posebno u us lovima jačanja konkurencije i primjene savremenih kompjuterskih sredstava u uspostavljanju kontakata između poslovnih partnera iz raznih zemalja svijeta na strani turističke tražnje i ponude.

I prilikom preduzimanja efikasnih mjera za uklanjanje raznih slabosti u organizovanju pružanja usluga stranim turistima na raznim nivoima, marketing koncepcija, takođe omogućuje iznalaženje adekvatnih r ješenja. Izradu dugoročnih i kratkoročnih planova i programa razvoja turizma i utvrđivanje mjera za njihovo realizovanje (posebno mjera za stimulisanje proširene reprodukcije u turizmu i sl.) bila bi daleko efikasnija ukoliko bi se prihvatila marketing koncepcija kao osnova horizontalne i vertikalne organizovanosti nosilaca turističke politike i poslovnog ponašanja svih učesnika u kreiranju, usvajanju i sprovođenju turističke politike.

Sa razvojem proizvodnih snaga društva i jačanjem materijalne baze, povećava se nacionalni dohodak koji predstavlja bazu za povećanje životnog standarda stanovništva. Time se ujedno stvaraju objektivno povoljniji uslovi i za realizovanje želja vezanih za zadovoljenje dopunskih potreba, među kojima se nalaze opšte kulturne i luksuzne potrebe. Može se reći da se u većini zemalja „turističke potrebe“ danas mogu svrstati u opšte kulturne potrebe, posebno u ekonomski nerazvijenijim, a za određene slojeve društva, čak i u neophodne potrebe. Istovremeno, treba istaći da se u svim zemljama, nezavisno od nivoa privredne razvijenosti, turističke potrebe jednim svojim dijelom javljaju i kao nužne potrebe. Ovdje se misli na turističke potrebe kao faktor očuvanja radne sposobnosti stanovništva (zdravstvena preventiva i kurativa).

Određivanje sadržaja istraživanja i turističkog tržišta, značajno je i zbog toga što se time istovremeno pledira na primjenu tzv. „nove marketing koncepcije“ u oblasti turizma, s obzirom na to da pomenuti sadržaj istraživanja marketinga, upravo polazi od ove koncepcije. Znači, u centru pažnje se nalaze sadašnji i budući turisti, a to dalje znači da se na osnovu posmatranja tržišnih razlika, vezanih prije svega za turiste, dobija uvid o mogućnostima preduzimanja tržišnih mjera u domenu poslovne politike preduzeća turističke privrede, kao i o vođenju turističke politike na nacionalnom i regionalnom nivou, čime bi se rizik poslovanja sveo na najmanju moguću mjeru.

Istraživanje adekvatnosti turističke ponude sa stanovišta zahtjeva tražnje i postojeće potrošnje, kao i turističke privrede koja treba da odgovori zahtjevima potencijalne tražnje i potršnje:

smještajnih kapaciteta i objekata za ishranu; saobraćajne mreže i strukture saobraćajnog sistema; trgovinske mreže; organizacionih oblika zabave i razonode turista u turističkim mjestima;

u odnosu na konkurentsku ponudu na tržištu itd.



Istraživanje mogućnosti za unapređenje turizma:

sa stanovišta organizacije, strategije i efekta propagande u zemlji i inostranstvu;

sa stanovišta organizacije saradnje sa javnošću u zemlji i inostranstvu;

sa stanovišta organizacije prodajne s lužbe u zemlji i inostranstvu (preko domaćih ili stranih putničkih agencija, saobraćajnih organizacija, sopstvenih specijalizovanih službi itd.);

sa stanovišta istraživanja raznih tržišnih mjera koje treba preduzimati u cilju unapređenja položaja na tržištu;

sa stanovišta israživanja motiva i stavova stranih i domaćih turista itd.

Istraživanje cijena turističkih usluga:

sa stanovišta ekonomskih mogućnosti sadašnjih i potencijalnih turista;

sa stanovišta konkurentskih odnosa na tržištu;

sa stanovišta cijena reprodukcionog materijala, u cilju sniženja troškova poslovanja i povećanja dobiti preduzeća turističke privrede.

6. 1. Značaj istraživanja turističkog tržišta

Najvažniji elementi u istraživanju turističkog tržišta, koji dovoljno jasno govore o značaju tog istraživanja, jesu:

1. Vođenje pravilne politike obezbjeđenja turističke ponude;

2. Utvrđivanje ukupne mase i strukture investicija za izgradnju tr ističke privrede, kao i utvrđivanje efikasnosti inesticionih ulaganja u razvoj turizma;

3. Vođenje pravilne politike u pogledu regionalnog razvoja turizma u okviru date turističke zemlje;

4. Vođenje pravilne politike unapređenja turizma (u pogledu određivanja strategije, propagande i utvrđivanje sfere interesovanja za unapređenje određenih užih ili šir ih tržišta, posebno u inostranstvu) i utvrđivanje ukupne mase sredstava za te svrhe;

5. Organizacija prodajne s lužbe i posebno istupanje domaćih putničkih agencija i saobraćajnih preduzeća na stranim turističkim tržištima tražnje;



6. Vođenje pravilne politike razvoja putničkog saobraćaja i ulaganja u izgradnju saobraćajne infrastrukture;

7. Vođenje politike cijena turističkih us luga, posebno sa stanovišta prilagođavanja konkurentskim uslovima; organizacija turističke privrede i preduzeća po vertikalnoj i horizontalnoj osnovi itd.

„Turistička propaganda je djelatnost koja specifičnim metodama i sredstvima privlači pažnju interesenata (potencijalnih turista) u cilju izazivanja želja i odluke da posjete određeni kraj ili lokalitet, odnosno da koriste ponuđenu turističku uslugu.“15

I pored toga što se navedena definicija može u osnovi prihvatiti, ipak joj se mogu staviti i neke primjedbe radi preciziranja pojedinih njenih elemenata i to:

turistička propaganda ne bi mogla da se tretira kao djelatnost, već kao instrument nosioca politike;

turistička propaganda se ne služi specifičnim metodama i sredstvima, već se koristi onima koja su poznata u privrednoj propagandi uopšte, s tim što se pri tome prilagođava specifičnim zahtjevima turističkog tržišta;

turistička propaganda privlači pažnju potencijalnih turista u cilju razvijanja njihovog interesovanja, sklonosti i pokretanja akcija, a smislu kako je to autor objasnio.

Određivanje pojma turističke propagande:

turistička propaganda predstavlja jedan od instrumenata poslovne ili turističke politike za ostvarivanje određenih ciljeva koje nosioc i politike treba prethodno da definišu;

to znači da su akcije turističke propagande prethodno smišljene, tj. svjesno određene u odnosu na ciljeve;

sredstva i metode kojima se služi turistička propaganda zajednički su svim oblicima privredne propagande, ali su prilagođeni specifičnim zahtjevima nosilaca poslovne i turističke politike da se privuče pažnja što šireg kruga potencijalnih turista, tj. onog dijela stanovništva koje ima objektivne uslove da se uključi u turistička putovanja;

15 Čulić, D., «Turistička propaganda», Zagreb, 1965. str. 27 i 28



turistička propaganda djeluje, prije svega, na razvijanje sklonosti i želja za turističkim putovanjima, a zatim utiče i na donošenje odluka o realizovanju želja, tj. o preduzimanju konkretnih akcija od strane potencijalnih turista, kako se to i željelo postići tur ističkom propagandom;

turistička propaganda mora da se posmatra integralno sa ostalim instrumentima turističke odnosno poslovne politike (politika cijena, politika razvoja turističke ponude, politika organizacije prodaje i dr.).

6. 2. Sredstva propagande za seoski turizam Treba pomenuti najvažnije:

turističke karte, fotografije (posebno razglednice), razne turističke publikacije (turističke revije, vodiči, monografije, putopis i itd.),

poštanske marke, zastavice, tarife i cjenovnici, letak itd.

Ukoliko je r iječ o istraživanju turističke tražnje na međunarodnom

turističkom tržištu, može se posmatrati ukupna globalna tražnja, ali i specifična tražnja na tržištima pojedinih stranih zemalja. U okviru tih zemalja takođe se mogu posmatrati uži regioni sa stanovišta izvora tražnje ili tržišnih segmenata. Isto tako, moguće je posmatrati uže tržište za razvoj određenih vidova turizma (lovni turizam, ribolovni turizam, zdravstveni turizam, kongresni turizam i sl.) sa stanovišta propagande, u kome slučaju se istraživanja orjentišu u ovom pravcu.

Pored turista sa srednjim i nižim prihodima, koji će i dalje sačinjavati osnovnu masu turista, posebnu pažnju treba posvetiti i turistima sa visokim prihodima. Oni će takođe imati značajnu ulogu u budućem razvoju turizma. Usmjeravat će se sve više na individualna turistička putovanja i to na udaljenija područja, nautički turizam, duža krstarenja brodom po toplim morima, kao i druge kvalitetne vidove turizma ( lovni turizam, kvalitetni kulturni sadržaji i dr.). Koristiće takođe, i organizovani turistički promet, ali kroz izbor kvalitetnih paket aranžmana. 16

16 Čulić, D., «Turistička propaganda», Zagreb, 1963. str. 37 i 38



Važnu grupu turista i u budućem razvoju sačinjavaće učesnici brojnih

međunarodnih političkih, naučnih, kulturnih, sajamskih, sportskih i drugih skupova.

Povećaće se uloga nautičkog turizma i raznih vrsta sportova na vodi, raznih drugih aktivnih oblika rekreacije i sportskih aktivnosti na snijegu u planinskim turističkim centrima.

Nastaviće se proces sinhronizovanja razvoja turizma sa ostalim privrednim djelatnostima, a posebno poljoprivredom, industrijom, trgovinom i saobraćajem.

Kod izrade dugoročnih koncepcija, razvoja turizma date zemlje treba imati u vidu zahtjeve međunarodnog i domaćeg turističkog tržišta. To je važno za adekvatan razvoj cjelovite turističke ponude kao i svih ostalih elemenata koji su važni za što bolje korištenje potencijala međunarodnog i domaćeg turističkog tržišta.

7. INDIREKTNI UTICAJ TURIZMA NA PRIVREDU

Indirektni uticaj turizma na privredu manifestuje se prvenstveno u njegovom uticaju na razvoj poljoprivredne proizvodnje, industrije, građe-vinarstva i ostalih privrednih i neprivrednih djelatnosti koje na indirektan nač in učestvuju u podmirenju potreba domaćih i stranih turista. Ovakav uticaj vrši potrošnja domaćih i stranih turista. Međutim, pored ovoga, potrošnja stranih turista, koja u osnovi predstavlja dodatnu potrošnju sa stanovišta njenog uticaja na privredu date zemlje, ima pored pomenutih uticaja i tzv. multiplikovane efekte. Ovo svojstvo se ne može dati i domaćoj turističkoj potrošnji, s obzirom na to da je ona u osnovi sastavni dio lične potrošnje stanovništva konkretne zemlje. 17

8. STRATEGIJA RAZVOJA TURIZMA

Dugoročni program ekonomske stabilizacije dao je značajno mjesto turizmu u cjelokupnom društvenom i privrednom razvoju zemlje. Pri tome se posebno ističe izvozna komponenta turizma koja se bazira na njegovim komparativnim prednostima koje nisu u dovoljnoj mjeri iskorištene. Smatralo se da turizam treba razvijati brže od prosjeka ukupne privrede, ukoliko postoji adekvatna tražnja na međunarodnom tržištu. Ovo bi omogućilo postizanje već ih izvoznih efekata, još značajnije njegove multiplikovane uticaje kada je u pitanju razvoj drugih djelatnosti, ravnomjerniji regionalni razvoj i veće zapošljavanje stanovništva. 17 Institut za spoljnu trgovinu, cit. Delo,



Definisani su sledeći osnovni strategijski ciljevi razvoja turizma:

korištenje resursnih mogućnosti za razvoj turizma i turističke tražnje na međunarodnom i domaćem tržištu za povećanje izvoza, ali i ukupno povećanje uloge turizma u privrednom razvoju zemlje;

povećanje deviznog priliva od turizma i uspješnije uključivanje Bosne i Hercegovine u međunarodnu razmjenu po ovoj osnovi;

razvoj domaćeg turizma sa stanovišta njegovih ekonomskih efekata, ali i stvaranja uslova da se kroz aktivan odmor zapos lenih poveća njihova produktivnost rada i u organizovani odmor uključe svi radni ljudi, djeca, omladina i penzioneri. Na ovaj način se stvaraju i objektivno povoljniji uslovi za manju deviznu potrošnju po osnovu putovanja domaćeg stanovništva u inostranstvo;

doprinos povećanju zaposlenosti jer je turizam radno intenzivna djelatnost;

ravnomjerniji razmještaj proizvodnih snaga u zemlji.

U ovom zajedničkom izvoznom programu kroz turizam za zemlju u

cjelini trebalo je na cjelovit nač in valorizovati pomenute resursne i tržišne mogućnosti preko sledeć ih pojedinačnih programa koji su međusobno komplementarni:

program intenzif ikacije postojeće turističke ponude,

program razvoja osnovnog i komplementarnog smještaja

program razvoja tranzitnog turizma,

program razvoja nautičkog turizma,

program razvoja zdravstvenog turizma,

program razvoja turizma u velikim gradovima,

program razvoja lovnog turizma,

program razvoja turizma na Vrbasu, Savi i sl.

program razvoja male privrede u turizmu.

Raspodjela snježnih padavina, debljina snježnog pokrivača i dužina njegovog zadržavanja, insolacione šume u zimskim i ostalim mjesecima tokom godine, nagibi planinskih strana i druge prirodne odlike, čine terene navedenih planina izuzetno pogodnim za skijanje i ostale zimske sportove.



Treću veliku prirodnu vrijednost i uslov za razvoj turizma BiH čine njeni

brojni termalni i termomineralni izvori. Dosadašnji način njihovog iskorištavanja je veoma izdiferenciran, tako da su neki inicirali izgradnju razvijenih i afirmisanih balneoturističkih centara, dok se drugi koriste na relativno ograničen i nedovoljno razvijen način.

Flora i fauna su uvijek važne komponente prirodnih resursa. Njihova vrijednost nije samo u tome što omogućavaju upražnjavanje brojnih turističkih aktivnosti i razvoj određenih vidova turizma, kao što su lovni, izletnički, ekskurzioni i drugi, već i što svojom prirodnom očuvanošću po pravilu obuhvataju i predstavljaju ekološke oaze ili šira područja zaštićene životne sredine.

Pitanju nacionalnih parkova kao i ostalih zaštićenih prostora prišlo se integralno, odnosno sa ciljem očuvanja prirodnog ambijenta u cjelini. Kako to podrazumjeva i odgovarajuću zaštitu zemljišta i poljoprivrede, ovim su stvoreni uslovi za još jedan značajan element u ukupnoj turističkoj ponudi BiH – za proizvodnju i plasman zdrave hrane, inače na tržištu sve više tražene komponente u turističkim proizvodima konkretnih destinacija.

Analiza prirodnih i društvenih resursa, materijalne baze, ukupne organizovanosti i drugih bitnih elemenata ukupne turističke ponude naše zemlje, pokazala je da ona realno može uspješno da se uključi u navedene međunarodne turističke tokove i pravce, uz istovremeno razvijanje i domaćeg turizma. Perspektivni izlazak na međunarodno turističko tržište, kao i na domaće, zahtijevat će novi pristup u korištenju osnovnih instrumenata poslovne i turističke politike u cilju obnavljanja i unapređenja pozicije koju BiH može i treba da ima u tim relacijama.

Dugoročni razvoj turizma u BiH trebalo bi da ima četiri osnove:

prvu – tržišnu, kojom bi se obezbjedilo postavljanje cjelokupnog perspektivnog razvoja na tržišnim osnovama. To znači usmjeravanje svih razvojnih aktivnosti prema potrebama i mogućnostima međunarodnog i domaćeg turističkog tržišta, odnosno primjenu odgovarajuće marketing koncepcije na svim nivoima vođenja poslovne i turističke politike;

drugu – selektivnu, pod kojom se podrazumeva da je imperativno odrediti one pravce i vidove turizma i njima namjenjen turistički proizvod sa pratećim instrumentima i nos iocima razvoja, koji mogu da realizuju uspješan nastup na međunarodnom i domaćem tržištu. Stroga edukacija umjesto dugogodišnje prakse frontalnog razvoja – to je imperativ koji treba primjeniti u postavljanju strategijskih ciljeva i aktivnostima kojima bi se ti ciljevi ostvarili u razvoju turizma BiH;



treću – prostornu, pod kojom se u suštini podrazumjeva neophodnost napuštanja zastarjelog, sektorskog pristupa u razvoju i njegovog identifikovanja sa razvojem ugostiteljstva, saobraćaja i još relativno manjeg broja djelatnosti. Umjesto toga neophodan je razvoj i kompletna zaštita prostora u cilju formiranja adekvatnog proizvoda na nivou turističke destinacije (mjesta ili regije);

četvrtu – operativnu, u smislu da dugoročna strategija mora imati i svoju operacionalizaciju na bazi odgovarajućih odluka na svim nivoima nosilaca poslovne i turističke politike.

9. IDENTIFIKOVANJE PROBLEMA I OGRANIČENJA SA IZBOROM ALTERNATIVNIH RJEŠENJA

Osnovni problem s kojim se susreće ekonomija Bosne i Hercegovine jeste

raspad tržišta bivših jugoslovenskih republika kojemu odgovara sadašnja ekonomska struktura i nedostatak domaće tražnje za sadašnju ekonomsku strukturu. Ograničavajući faktori promjene unutrašnje ekonomske strukture predstavlja nedovoljna uključenost u međunarodnu zajednicu, međunarodne finansijske i druge institucije međunarodnog tržišta.

Stoga, da dо problema uopšte ne dolazi potrebno је оtkriti i otkloniti uzroke i otkriti šanse, definisati ciljeve, kreirati scenarij strategije društveno-ekonomskog оdrživog razvoja.

U tom smislu, јedini izlaz iz postojeće situacije јeste integracija s procesima koji se оdvijaju u оkruženju, tј. politikom, odbranom, tehnologijom, ekonomijom i financijama, tako da glavna оdgovornost zа uspeh procesa stabilizacije i transformacije u zemljama istočne i centralne Еvrope, uključujuć i i srpske zemlje, leži na Evropskoj uniji, а koju је ova ulogu preuzela, bar što se tičе Bosne i Hercegovine donacijama, odnosno tehnikom i drugom vrstom pomoći.

9. 1. Model ubrzanog trošenja prirodnih resursa

Strategijom treba оsigurati оpstanak na vlasti r igidne аkademske, politike i intelektualne elite. Građanski demokratski оblik društva podrazumjeva оdvo-jenu zakonodavnu, izvršnu, administrativno-upravnu, sudsku smjenjivu vlast, sа više tržišta i institucijama i institutima tržišne privrede. Baza tržišne privrede јeste dominacija privatnog vlasništva i preduzetničke еkonomije sа setom vladinih i nevladinih tržišnih institucija i оperacionaliziranim preduzetnim menadžmentom.



Da bi se to postiglo, za očekivati je da se izvrše sledeće promjene,

duboke reforme, reinžinjering u srpskom društvu, tj. Republici Srpskoj sa ciljem njenog repozicioniranja u odnosu na okruženja:

Novi društveno-politički model treba da omogući transparentnu privatizaciju, sa osmišljavanjem normativno-institucionalnih rešenja koja će istovremeno omogućiti kreiranje poduzetničke ekonomije i miljea koji će privući strani kapital, ljude i nove ideje novi menadžment i marketing .

Nove političke paradigme, tj. zakonodavna, izvršna, sudska i monetarna vlast, koja će funkcionisati kao formalna, odgovorna i smenjiva, nastojati će kreirati model koji će omogućiti uključ ivati Republike Srpske u savremene tokove rasta i razvoja u koji će strateški partneri biti spremni i sposobni da ulože sopstveni novac i ideje.

Kreiranje normativnog rješenja prema potrebama i zahtjevima što ranijeg priključenja Evropskoj uniji sa tehničke pomoći međunarodne zajednice.

Kreiranje novog informaciono-komunikacionog modela.

Nove ekonomske paradigme bazirane na inovativnom preduzetništvu i marketingu, koji jedini donosi dobit, dok sve ostalo predstavlja trošak, sa razigravanjem tržišnih institicija i institucija preduzetničke ekonomije, sa posebnim naglaskom na akcionarstvo, hipotekarne poslove.

Država deregulacijom os igurava svim učesnicima jednake us love priv-ređivanja, da bi se istovremeno ukinula korupcija. Preduzetničke milje koje će privući strane poduzetnike, ideje, kapital, menadžment, marketing, i tako dalje, ako bi se došlo do nove investicione klime, što predpostavlja:

Kreiranje pravne države,

Kreiranje nezavisnog sudstva.

Povlačenje političkih partija iz područja upravljanja ekomomijom, tj. njihovih kadrova sa izvršnih menadžmentskih funkcija, upravnih i nad-zornih odbora državnih i javnih preduzeća, što podrazumjeva zabranu učešća političkih stranaka bavljenjem ekonomskim aktivnostima;

Uvođenje sistema poreza na dodatu vrijednost.

Kreiranje nove poduzetničke ideologije iz nove poduzetničke sredine, sa osnovnim ciljem da se privuče strani kapital, preduzetnici, nove preduzetničke ideje, tehnologije, iskustvo.



Saniranje ekoloških zagađivača kako bi Republika Srpska postala prirodna oaza mira i proizvođač ekološki čiste hrane pronalaženjem u svijetu strateških partnera.

Razvoj novih uslužnih djelatnosti, baziran na prirodnim i klimatskim resursima Republike Srpske kao evropske oaze mira, izvora zdravlja i mjesta odmora i rekreacije i novih izvora tržišta.

Evidentno je da se proces promjena, tranzicije i sveobuhvatnih reformi, na bosanskohercegovačkim prostorima, Republici Srpskoj, uz znatnu finansijsku podršku i obimnu tehničku pomoć, nalazi u početnoj fazi.

9. 2. Analiza snage i slabosti u internom okruženju

Najprije treba da se krene od samoga sebe, i da sagledaju realne snage sa kojima sada Republika Srpska raspolaže i koja su to slabosti koje sprečavaju da kreira političku, tehnološku, socijalnu i ekonomsku viziju i misiju, kao i da odabere način.

Analiza vlastitih snaga i s labosti treba da se odnosi na istraživanje svih relativih faktora koji sačinjavaju globalni društveni sistem, tako da obuhvata istraživanja političkog sistema i aktivnosti političkih partija u vlasti i opoziciji, funkcionisanja zakonodavne, izvršne,sudske i monetarne vlasti.

Uslovi za dostizanje prednosti u odnosu na konkurenciju prema kriterijumima:

atraktivnosti sredine koja treba da privuče unosni kapital, tehnologiju, menadžment i preduzetnike sa međunarodnim iskustvom;

diferencija izvoznih proizvoda kojim treba da se pozicionira nacionalna država u bližem i daljem okruženju.

Glavne slabosti:

ograničenost državnog suveriniteta, s obzirom da se jedan dio prenosi i u nadležnosti zajedničkih zakonodavnih, izvršnih, sudskih i monetarnih vlasti na nivou B i H;

nemogućnost zaštite i odbrane teritorija u slučaju izbijanja novog rata sa okruženjem, s obzirom da je bombardovanjem od strane NATO-a uništena komunikacijska infrastruktura, odnosno, da se poseduje zastarelo naoružanje koje se nalazi pod kontrolom međunarodnih snaga.



nemogućnost kreiranja sopstvenog tehnološkog, socijalnog i ekonom-skog rasta i razvoja s obzirom na nedostatak finansijskog kapitala, savremene tehnologije, velične ekonomskog prostora i tržišta, odnosno odsustvo preduzetnika sa novim idejama.

nemogućnost prekrivanja državnog budžeta iz sopstvenih izvora prihoda, s obzirom na nizak nivo društvenog proizvoda i visoku javnu potrošnju, čiji udio u društvenom priozvodu prelazi 50%.

nemogućnost pokrivanja uvoznih potreba izvoznim mogućnostima, koja sada iznosi 30 % , s obzirom na izrazito lošu ekonomsku strukturu i razmensku organizaciju

visoka stopa nezaposlenosti (37% jedna od najviših u Evropi),veliki broj penzionera i drugih rashoda na izdržavanje izbjeglih i prognanih, te odsustvo radno intenzivno uslužnih dijelatnosti koje bi apsorbovale prirodni natalitet i radno sposobni potencijal stanovništva.

kriminalizovana država, čije porijeklo vodi iz institucija države, s obzirom na visoku stopu sive ekonomije i iz toga pojavne oblike kršenje zakona, uključujući nemogućnosti da se ubere zakonom utvrđeni porez, uključujući opstrukciju izvršne i sudske vlasti da pokrene postupke prema licima koji su tokom rata poslovali suprotno zakonima.

nemogućnost pristupa međunarodnom tržištu roba, kapitala, tehno-logije i znanja, s obzirom na još uvijek visok nivo različitih oblika rizika, kao i nizak nivo unutrašnje tržišnosti (monopoli).

negativna medijska korporacija, u bližem i daljem okruženju s obzirom na nedostatak validnog programa odnosa sa javnošću države, crkve i preduzetnika.

Glavne snage

povoljan geografski položaj, s obzirom na blizinu tržišta sa visokom kupovnom moći, te mogućnosti da se prema kriterijumu troškova transporta i transakcije troškova privuku investitori iz Dalekog Istoka (Japan, Koreja, Singapur...).

jeftina radna snaga, s obzirom na još uvijek niske troškove života u odnosu na konkurencijsko okruženje

raspoloživost prirodnim resursima, posebno hidropotencijala, zemljište i klimatskim uslovima, drvenom masom.

Garancija međunarodne zajednice za političke razlike



Utvrdjivanje glavnih snaga i glavnih slabosti

Uspješnost vrednovanja sopstvenih mogućnost na bazi prirodnih i radom stvorenih resursa u odnosu na konkretne šanse u okruženju, treba da se izvrši na bazi prošlih rezultata, sagledavanjem trendova razvoja, a koji će ukazati s labe i jake strane države kao ekonomskog prostora. Isto tako, potrebno je da se izvrši upoređenje pojedinih dijelova strateških razvojnih pravaca i nosećih proizvoda, tj. mogućnosti za njihovo poslovanje, efikasnost i efektivnost, odnosno njihove nedostatke i prednosti u odnosu na bliže i dalje okruženje.

U budućnosti će opstati one nacije i one nacionalne države koje ima puno jakih strana i vrlo malo nedostataka u smislu privlačenja stranog kapitala i njegovog komponovanja u sopstvene prednosti.

9. 3. Resursi za razvoj preduzetništva

Empirijska istraživanje potvrđuju da će se razvijati one države i narodi, tj, njihove ekonomije, koje osiguravaju uslove u okruživanje u kojim će doći do razigravanja preduzetničke mase, novih inicijativa i novih ideja.

Raspoloživost resursima na preduzetničkom nivou ogleda se u pogledu:

ljudskih resursa u vidu znanja i iskustva, posebno međunarodnog isku-stva, starost, spremnost za promene i sposobnost uključ ivanja u nove poslove, i tako dalje.

finansijskih resursa u obliku likvidnosti, mogućnosti prikupljanja novca, oblika rizika, aktiva, pasiva, i tako dalje.

Fizičkih resursa, determinisanog kvaliteta zemljišta, klimatskim uslovi-ma, raspoloživim izvorima sirovina, energija, vode, puteva, komunikacije uopšte, građevinskim objektima, mašinama, alatima i tako dalje.

Prolazeći od činjenice da su srpske zemlje posebno, Republika Srpska suočeni još od 80–tih godina sa tehnološkim zastojem, suboptimalnosti kapa-citeta u baznim privrednim granama i nepovoljnim odnosom bazno-energetskih i finalnih grana industrije, a da je od 90-tih godina uopšte isključena iz svijetskog procesa tehnološkog i tržišnog razvoja, tako da je u cijelini ostala bez programa razvoja, proizvodnje i tržišta, postavlja se objektivno pitanje koju strategiju budućeg razvoja na osnovu raspoloživih prirodnih i radom stvorenih resursa odabrati, a da bi srpski narod na ovim prostorima opstao i da bi sačuvao oblik državnosti primjeren okružnju. Ratnim razaranjima još je više devastirana socijalna, politička i ekonomska osnova, što dalje ukazuje na svu ozbiljnost kod pristupa koncipiranju društveno-ekonomskog razvoja i izbora odgovarajuć ih strategija kojim će se ostvariti.



10. Mogućnosti za razvoj turizma u B i H

Bosna i Hercegovina predstavlja veoma zanimljivu turističku destinaciju, što je rezultat geografskog položaja, izuzetnih prirodnih ljepota, kulturno-historijskih vrijednosti i pogodnih klimatskih uslova. Na području Bosne i Hercegovine vijekovima su se ukrštale različite kulture, religije i tradicije, što daje dodatnu vrijednost kreiranju specifičnog turističkog proizvoda i obogaćuje ponudu. Zahvaljujući svemu ovome, Bosna i Hercegovina posjeduje brojne prirodne i ljudskim radom i aktivnošću stvorene mogućnosti za razvoj različitih vrsta turizma, među njima posebno:

- planinski: Olimpijske planine Bjelašnica, Jahorina, Igman i Trebević, Vlašić kod Travnika su veliki resursi u funkciji razvoja zimskog turizma i sportske rekreacije.

- banjski: banje na Ilidži kod Sarajeva, u Fojnici, Kiseljaku, Tesliću, Tuzli, Olovu, Srebrenici, Višegradu, Tesliću predstavljaju bogatstvo termalnih izvora radioaktivne i mineralne vode koji su još u ranom historijskom periodu bile predmet eksploatacije u svhu liječenja.

- pomorski: Neum sa 270 sunčanih dana u godini je bosanskohercegovački izlaz na Jadransko more koji svojom okolinom (Mostar, Stonski zaljev, Hutovo blato) pruža jedinstvene šanse za odmor i rekreaciju.

- religijski: Međugorje je nakon pojavljivanja Djevice Marije postalo moderan centar vjerskog turizma sa izgrađenim kapacitetima, infrastrukturom i ostalim sadržajima; Prusac, Jajce, te monogobrojni vjerski i kulturni spomenici četir i religije (islam, katolicizam, pravoslavlje) koji na ovim prostorima vijekovima egzistiraju u savršenom skladu

- lovni i ribolovni: očuvanost prirode, bogatstvo rijeka, jezera, razne vrste divljači predstavljaju izuzetnu turističku atrakciju

- kongresni turizam: Sarajevo, Zenica, Tuzla, Bihać, Banja Luka, Mostar. Mnoga bosanskohercegovačka vrijedna prirodna bogatstva su ostala sačuvana. To su kanjoni Rakitnice i Krušnice, rezervati ptica Hutovo blato i Bardača, prašuma Perućica, jezera kao što su Blidinje, Prokoško, Šatorsko i Boračko, vodopadi Kravice, Skakavac, Kozica, rijeka Una sa svojim slapovima, gornji tok Neretve, izvor Bune.

U periodu do 1992. godine su izgrađeni značajni turistički kapaciteti, infrastruktura i transportna mreža predstavljajući solidnu osnovu za dalji razvoj ove djelatnosti. Stručni kadrovi su potvrdili svoju vrijednost i stekli nova iskustva u organizaciji XIV Zimskih olimpijskih igara 1984. godine, kao i mnogih drugih međunarodnih sportskih, kulturnih i privrednih manifestacija. U periodu od 1992. -1995. godine došlo je do velikog razaranja i uništavanja turističkih kapaciteta. Međutim, danas je veliki broj vrijednih objekata turističke ponude opet u funkciji.



Aktivnostima formiranih turističkih zajednica, udruženja turizma pri

privrednim komorama, mnogobrojnim kvalitetnim turističkim agencijama, većinom privatiziranim preduzećima iz ove oblasti, te podrškom nadležnih vladinih institucija turizam Bosne i Hercegovine može postati jedna od glavnih privrednih djelatnosti koja će istovremeno promovirati državu u jednom potpuno novom svjetlu.

Klimatski uslovi u BiH

Bosna i Hercegovina se nalazi na prelazu gdje se susreću klimatski uticaji Mediterana i Alpa stvarajući širok spektar klimatskih tipova na relativno malom području. Prostim jezikom rečeno, jug zemlje uživa u toplom, sunčanom i suvom vremenu sa veoma blagim zimama, dok kontinetalni dio ima klimu sličnu zemljama centralne Evrope sa toplim ljetima, prijatnim proljećima i jesenima i hladnim zimama.

Visoke planine, kojih je mnogo u Bosni, stvaraju klimu koja je specifična samo za njih i neki od jedinstvenih ekosistema u Evropi se upravo mogu naći na ovim mjestima, gdje se susreću mediteranska i kontinentalna klima. Na planinama iznad 1700m nadmorske visine zime su veoma hladne, a snijeg se zadržava i više od šest mjeseci u godini. Tipičan predstavnik ovakvih klimatskih uslova je planina Bjelašnica (2067m).

Tačka sa najvećom visinom u BiH je vrh planine Maglić koji se nalazi na 2386 m, najniža tačka je primorski grad Neum na 0m.

Potencijal postoji. Prirodni resursi, kulturno i istorijsko nasleđe, povoljni klimatski us lovi, zavidna geografska pozicija koridora koji povezuje centralnu Evropu sa Jadranom, interesantna mešavina različitih kultura koja daje poseban šarm arhitekturi, gastronomiji. BiH ima potencijala za gotovo svaki oblik turističke ponude koji se može zamisliti, planinski turizam, kulturni turizam, sportski turizam, primorski turizam, eko turizam, religiozni turizam, banjski turizam, avanturistički turizam. Preciznije, BiH ima veoma atraktivne olimpijske planine Bjelašnicu, Jahorinu, Igman, nacionalni park Sutjesku sa najstarijom netaknutom šumom u Evropi, nacionalni park Kozaru, Međugorje, gde mnogi veruju da se ukazuje Gospa, 24km primorske površine, kulturne manifestacije od opšteg značaja, poput Sarajevskog filmskog festivala, brojne rijeke sa rafting ponudama, Unu, Neretvu, Drinu... Kad se svemu tome, i svim nenavedenim potencijalima, još doda, prema prognozama WTO-a, rastući trend potražnje za egzotičnim, još neotkrivenim, gotovo anonimnim lokac ijama, što BiH ide u prilog, dobije se prilično optimistična slika. Ukratko, BiH ima resurse koji bi, ukoliko se dobro iskoriste i marketinški strateški pozicioniraju, mogli veoma pozitivno uticati na nacionalnu ekonomiju.



Domaće turističke agencije uglavnom se ne odlučuju za tzv. receptivni turizam, čak suprotno, rade na odvođenju turista iz BiH. Aktuelne turističke ponude su hrvatsko primorje i destinac ije poput Tunisa, Jordana i Egipta. Kod nas je nivo smeštaja neodgovarajući za traženi iznos novca. Mi imamo relativno dobre ili dobre smeštajne kapacitete koji su mnogo skuplji od onoga što gosti mogu da nađu u inostranstvu. Tu imamo problem upoređivanja vrijednosti za novac koji se plati. Gosti postaju sve probirljiviji.

Priroda je na prostoru RS formirala takav mozaik tako da cjelokupna teritorija čini jedinstven i kompleksan turistički motiv. Prirodne ljepote i bogatstvo, istorijsko i kulturno blago, položaj na raskrsnici puteva, planine i rijeke, banje, lovišta, sve je to uz tradicionalnu gotoljubivost, kulinarske vještine, decenijama privlač ilo hiljade turista.

Postojeći uslovi kao što su geografski položaj, klima, sačuvana ekološka ravnoteža, bogatstvo flore i faune stvaraju mogućnost za razvoj raznih oblika turizma.

10.1. Planinski turizam

Planinski turizam karakteriše postojanje nekoliko vrlo vrijednih planinskih lokaliteta sa žičarama i drugom turističkom infrastrukturom. Posebno je potrebno izdvojiti:

1) Olimpijsku planinu Jahorinu na kojoj su se još 1984. godine održale 14. Zimske olimpijske igre i koja raspolaže sa hotelskim kompleks ima (Bistrica, Košuta, Rajska dolina, Kristal, Vila Zlatna žita) sa velikim smještajnim kapacitetima. Na raspolaganju stoji preko 20 km dobro urađenih staza za alpsko skijanje, povezanih sa savremenim žičarama i ski liftovima kapaciteta 7.500 skijaša na sat.

- Hotel Bistrica, smješten na nadmorskoj visini 1620 metara, raspolaže sa kapacitetom od 390 ležaja.

- Hotel Košuta, smješten na nadmorskoj visini od 1530 m, kapaciteta 170 ležaja.

- Hotel Rajska dolina svojom arhitekturom prilagođen je lokalnom ambijentu, što ga čini posebno interesantnim i privlačnim. Kapacitet hotela 200 ležaja.

- Hotel Termag & koliba za goste nudi bogat sadržaj, spremni da udovolje raznim ukusima.

- Vila Zlatna žita izrađena je u planinskom stilu u najsunčanijem dijelu Rajske doline. Kapacitet 21 ležaj.

- Hotel Kristal, projektovan je u planinskom stilu, ne narušava prirodni ambijent olimpijske ljepotice. Raspolaže sa 60 ležaja.

- Pansion Poljice



2) Vazdušna banja Kneževo nalazi se na nadmorskoj vis ini od 860 metara. Sportsko rekreacioni i turistički centar Omar raspolaže sa kapacietom od 166 ležaja. Atraktivni tereni za lov, zimski i zdravstveni turizam.

3) Na putu Banja Luka-Teslić na nadmorskoj vis ini od 810 metara nalazi se sportsko rekreacioni centar Fagus Hajdučka voda. Atraktivni tereni za lov, pripremu sportista, odmor i rekreaciju. Kapacitet 85 ležaja.

4) Planinski centar Borike u neposrednoj blizini Rogatice raspolaže sa zimskim sadržajima. Mjesto za odmor, rekreaciju, poslovne sastanke, seminare, pripreme sportskih ekipa i dr.

10.2. Banjsko-rekreativni turizam

1) Banja Vrućica Teslić, najveći i najmodernije opremljen banjsko turistički kompleks u RS, sa smještajnim kapacitetom od 1000 ležaja u 4 hotela: Kardijal, Posavina, Hercegovina i Srbija.

Na raspolaganju vam stoje:

- dijagnostika i liječenje oboljenja srca, krvotoka, zglobova, probavnih organa, nervnog sistema, malokrvnosti, šećerne bolesti i dr.

- sport, rekreacija i aktivni odmor - organizacija kongresa

2) Banja Dvorovi, kapacitet 100 ležaja. Sa termalnom vodom temparatutom 75 C uspješno uz nadzor vrhunskih stručnjaka liječi sve oblike reumatskih oboljenja i djelotvorna je u posttraumatskoj rehabilitaciji, dijabetesu, gastritisu, ginekološke bolesti.

3) Banja Guber, Srebrenica- centar za liječenje anemije. Zahvaljujući svojoj specifičnoj mineralnoj vodi Banja Guber se specijalizovala za liječenje anemije, pomanjkanja apetita, opšte slabosti, oboljenja kože i sl.

4) Rehabilitacioni centar Vilina vlas, Višegrad. Kapacitet 160 ležaja Termalne vode Višegradske banje imaju radioaktivne karakteristike. Osnovna ljekovita svojstva potiču od njene radioaktivnosti koji je terapijski optimalan. Izuzetno dobro liječi reumu, išijas i neurološke bolesti.

5) Banja Mlječanica Kozarska Dubica. Mineralna voda banje s uspjehom se koristi u liječenju: reumatskih oboljenja, neuroloških oboljenja, ginekoloških oboljenja, gastrointestinalnih oboljenja, posttraumatskih stanja.

6) Banja Laktaši. Uspješno liječi bolesti srca, krvotoka, psihoneuroza, arterioznih tromboza, smanjuje krvni pritisak.Kapacitet hotela San je 200 ležaja.



7) Banja Kulaši Prnjavor. Kapacitet 112 ležaja. Stoljetna tradicija Banje zasniva se na izvorima izrazito ljekovite termomineralne vode koja je bakteriološki potpuno sterilna i visokoalkalna.

8) Banja Slatina kod Banja Luke je banjsko mjesto sa tradicijom od preko 120 godinai termomineralnom vodom temparature 43 stepena.

9) Banja Šeher Banja Luka odlikuje se izuzetno ljekovitim svojstvima kod liječenja reumatskih bolesti.

10. 3. Eko turizam, turizam na brzim i mirnim vodama, lovni i ribolovni turizam

Kao rijetko gdje u Evropi priroda je prema vodotoku u RS bila izuzetno darežljiva. Svojom čistoćom, bistrinom i atraktivnim predjelima i netaknutom prirodom rijeke i jezera predstavljaju pravi raj za sportske i rekreativne ribolovce. Rijeke Una, Sana, Vrbas, Bosna, Sava, Drina, Neretva i druge manje rijeke i jezera Bardača, Bočac, Balkana, Bilećko, Drenova i Klinja izuzetno su bogati ribom.

Rijeke i jezera bogate r ibom , prirodna i vještačka jezera od kojih se posebno izdvajaju BARDAČA i BALKANA kao ekološki rar iteti, te rijeke Drina i Tara poznate po splavarenju, realna su šansa za razvoj turizma na mirnim i brzim vodama.

Bardača kod Srpca je okružena rijekama Savom i Vrbasom, sa 11 prirodnih jezera. U ovom ambijentu razvijen je biljni i životinjski svijet. Na Bardači se gnijezdi 180 vrsta ptica, a još toliko se privremeno naseljava Balkana, Mrkonjić Grad nudi kupanje u jezeru, šetnje, planinarenje, lov, ribolov, skijanje, sankanje.

Ekološki zdrav prostor o kome se lovci zdušno brinu, naseljava autohtona divljač ovog podneblja visoke trofejne vrijednosti što uz dugu i bogatu tradiciju lovnog turizma pruža užitak istinskom lovcu.

Nacionalni park Kozara proglašena je šumom od istorijskog značaja još 1959. godine i zovu je zelena krajiška ljepotica zbog gustih četinarskih i listopadnih šuma, proplanaka i livada, bistrih izvora, voćnjaka.Nadmorska visina 806 m.

Nacionalni park Sutjeska okružen je planinskim masivima Pivske planine, Zelengore, Maglića, Volujak i Bioča. Prašuma Perućica jedinstvena je po ljepoti i najveća sačuvana u Evropi.



10.4. Vjerski turizam

U osnovnim smjernicama razvoja turizma RS zacrtano je čvrsto opredjelenje razvoja vjerskog turizma. Zaštita i očuvanje duhovne baštine prioritetna je obaveza svih nas.U Republici Srpskoj postoji veliki broj crkava imanastira koji datiraju još iz srednjeg vijeka.Najpoznatiji su Gomionica, Moštanica, Tvrdoš, Dobrun i dr.Manastiri su zastupljeni u pet epahija i to: Banjalučka eparhija, Bihaćko-petrovačka eparhija, Zvorničko-tuzlanska eparhija,dabrobosanska eparhija Zahumsko-hercegovačka i primorska eparhija.

10.5. Seoski turizam

Seoski turizam trebao bi da doprinose očuvanju seoske sredine i kulturne baštine. Seoska naselja u planinskim predjelima, tradicionalna gostoljubivost ruralnog stanovništva, folklor i bogata gastro ponuda daju turistima ambijent opuštenosti.

10.6. Tranzitni turizam

Republika Srpska kao tranzitna stanica sa povoljnim prirodnim i antropgenim bogastvima ima sve predispozicije za ovu vrstu turizma. Sa svojim hotelsko ugostiteljskim kapacitetima i sadržajima može zadovoljiti i najizbir ljivije goste.

10.7. Kongresni turizam

Svi planinski i banjsko rekreativni centri imaju kapacitete i sadržaje za ovaj vid turizma. Svi veći gradovi u RS imaju hotelske kapacitete za organizaciju i vršenje ovog vida turizma.

Ukoliko aktiviramo postojeće prirodne i antropogene resurse i oblikujemo specifičnu i kompleksnu i atraktivnu ponudu Republika Srpska će se uvrstiti na značajno mjesto na turističkoj mapi svijeta. Brža revitalizacija postojećih i izgradnja novih kapaciteta i pratećih sadržaja bi se ostvarila kroz koncesiona ulaganja domaćih i stranih investitora, što bi stvorilo povoljnu opštu klimu i povećalo konkurentsku sposobnost na inostranom tržištu.



11. TURISTIČKI POTENCIJALI BOSNE I HERCEGOVINE

Bosna i Hercegovina je uspjela da sačuva mnoge od svojih prirodnih i kulturnih bogatstava u svojoj originalnoj formi. Neki od ovih dragulja, kao što

su rijeka Una i njeni magični vodopadi, divlji kanjon gornje Neretve, ili blistava ljepota r ijeke Sutjeske koja protiče kroz najstariji nacionalni park BiH. Sve ovo predstavlja ogromni turistički potencijal i atraktivne destinacije za sve ljubitelje prirode i avanturističkog sporta.

Mnogi turisti su zadivljeni ljepotom Bosne i Hercegovine i ističu da njena priroda predstavlja komparitivnu prednost za održivi razvoj. Kvalitet turizma ovisi, po mišljenju stručnjaka, o blizini prirode kao i njenoj raznovrsnosti. Posjetioci iz visoko razvijenih zemalja su sve više zainteres irani za boravak u netaknutoj i nezagađenoj prirodi, kakava je dostupna u BiH.

a) Olimpijski grad Sarajevo

Sarajevo, glavni grad BiH, sa više od pola miliona stanovnika i sa petstogodišnjom istorijskom i kulturnom tradicijom izraslo je u snažan administrativni, kulturni, privredni i turistički centar središnjeg dijela Balkanskog poluostrva. Grad, gdje se susreću istok i zapad, sa multikulturalnim i multinacionalnim društvom je svojim prosperitetom omogućilo uspješnu organizaciju XIV Zimskih olimpijskih igara u 1984. godini.

b) Bjelašnica – Igman skijaški centar

Na udaljenosti od samo 25 km od Sarajeva nalaze se izuzetan prirodni rezervat planina Bjelašnice i Igmana na kojima je održan veći dio takmičenja XIV Zimskih olimpijskih igara u alpskim i nordijskim disciplinama kao i skokovima. Hotelski kapaciteti područja Bjelašnice i Igmana predstavljaju jedinstveno tkivo u medjusobnom dopunjavanju hotelskih sadržaja i različitih sportskih aktivnosti, kako zimi tako i ljeti.

Rekonstrukcija obuhvata obnovu uništenih i devastiranih hotelskih kapaciteta, uz nastojanje da se izvrše poboljšanja u odnosu na prethodno stanje, obzirom da je izgradnja objekata bila prevashodno orijentirana na potrebe XIV Zimskih olimpijskih igara.



c) Skijaško područje ŠAVNICI

Šavnici predstavljaju zanimljivo skijaško područje, koje je lako dostupno iz Sarajeva. Sa minimalnim zahvatima je moguća sanacija i poboljšanje postojeće staze. Položaj padine je veoma dobar i zaštićen od vjetra, i ujedno idealan teren za slalom i veleslalom. U blizini staze se nalaze vrela sa izvrsnim kapacitetima, koji stoje na raspolaganju za uređaje za zasnježivanje.

d) Ljetne aktivnosti

Visoravan oko Bjelašnice nudi i u ljetnom periodu izvanredne aktivnosti. Od oporavka do sporta, pješačkog i alpskog planinaranje može ova regija da ponudi gostu. Zanimljiva flora i fauna, prelijepa brda za planinaranje pružaju šansu da ovo područje tokom čitave godine dobije brojne goste.

Upravo tokom zadnjih godina je u turzmu tendencija da se gostima nudi što više novih aktivnosti i prije svega različite mogućnosti za razonodu.

Bjelašnica i Igman su idealni za slijedeće sportske aktivnosti:

- Paragliding - Mountainbike (vožnja planinskim biciklom) - Inline skating - Boćanje - Golf i mini golf - Skateboard

Također treba istaći da ove planine nude idealne uslove za pripreme kako vrhunskih tako i amaterskih sportista.

Bjelašnica i Igman mogu ponuditi uz dodatna instaliranja i mogućnost tzv. ljetnog skijanja na travi.

11. 1. Turistički resursi netaknute prirode

a) Šumske površine

Veliki dio Bjelašnice, Igmana i njihove okoline se nalazi pod šumskom vegetacijom, koju čine razni tipovi šuma. Najveće površine zauzimaju šume bukve (Luzlo - Fagetum), unutar kojih dolaze i manje površine šurne bukve i jele sa smrčom (Fago - Abietum silic icolum), dok na nešto toplijim položajima dolaze šurne hrasta kitnjaka (Quercetum petraeae montanum). Veliki značaj ovih šumskih površina se prije svega ogleda kroz njihove opštekorisne funkcije kao što su: zaštitna, hidrološka, klimatska, higijensko - zdravstvena, turističko - rekreaciona, nastavna, naučno obrazovna i odbrambena funkcija šuma. Sve ove



šumske površine predstavljaju idealan prirodni ambijent za odmor i rekreaciju u svako godišnje doba. Također, ove velike šumske površine su garant čistoće zraka na ovim prostorima, koji se odlikuje velikim procentualnim učešćem elementarnog kisika, što je rijetkost u ovom dijelu Evrope pa i šire.

b) Vodotoci

Područje Bjelašnice, Igmana i njihove okoline ispresijecano je mnogobrojnim manjim ili većim vodotocima, gdje se naročito ističe pet živopisnih vodotoka, a to su rijeke Željeznica, Crna Rijeka, Rijeka Bijela, Rakitnica i Tušilački potok. Svih pet nabrojanih vodotoka specifično je po vrlo kvalitetnoj planinskoj vodi. Također svi ovi vodotoci obiluju autohtonom vrstom potočne pastrmke, što predstavlja značajan prirodni resurs. Svi ovi vodotoci, sa svojim specifičnostima, predstavljaju pogodnu osnovu za rekreaciju i odmor kroz sportski ribolov. Osnovni cilj u budućnosti, kada je u pitanju vodni potencijal opštine, je da se očuva izvornost ovog prirodnog resursa što je više moguće.

c) Kanjon Rakitnice

Malo je takvih gorostasnih dolina u Evropi koje svojom impozantnošću uzbuđuju najveće poznavaoce planinsko-dolinskih predjela kao što je to dolina Rakitnice, ili bolje rečeno kanjon rijeke Rakitnice, jedne od najvećih pritoka rijeke Neretve. Ova velika r ijeka spada u red najzanimljivijih hidrografskih fenomena u slivu Mediterana. Gotovo na samom početku kanjona, tačnije nizvodno od tjesnaca zvanog Buturov prolaz, sa vis ine od oko 400 metara survava se u obliku vodopada Studeni Potok praveći nekoliko kaskada, što predstavlja jednu od najvećih atrakcija kanjona Rakitnice.

e) Ljekovito bilje i gljive

Na cijelom području ove regije, a naročito na masivima planine Treskavice, Bjelašnice, lgmana, Jahorine i Visočice, mogu se susrest mnogobrojne vrste ljekovitog bilja i šumskih plodova. Još jedna od bitnih činjenica, jeste bogatstvo ovog područja sa mnogobrojnim vrstama gljiva, od kojih se neke mogu naći u znatno velikim količinama, naravno zavisno od uslova u ono vrijeme kad određena gljiva fruktif icira. Neke od vrsta gljiva, kao što je npr. Morchella rotunda (smrnak), zauzimaju značajno mjesto u farmaceutskoj proizvodnji, a znatno su zastupljene na ovim područjima.

f) Divljač

Ovo područje predstavlja idealno stanište za mnogobrojne vrste sitne i krupne divljači. Prije svega treba istaći da je ovaj prostor poznat po zastupljenosti divokozje divljači, uglavnom na masivima planine Treskavice, tako da pripadajuća opština Trnovo u ovom pogledu, spada među r ijetke u BI H



pa i šire. Pored toga, gotovo cijelo područje predstavlja lovište za srneću divljač, medvjeda, zeca, vuka, lisicu, kao i neke druge vrste divljači. Ni pernata divljač nije tako nezastupljena na ovim prostorima, od čega je možda najinteresantnije spomenuti znatnu zastupljenost divlje patke.

g) Kulturno-istorijsko nasljeđe

Dobro očuvane nekropole stećci se mogu naći na ovom području, koja se prostiru uz srednjovjekovna naselja i kamenolom, a redovno su postavljana pokraj ondašnjih a i današnjih puteva, na humkama i zarovima. U odnosu na tehniku obrade kamena i nač in ukrašavanja stećci imaju veoma različite kvalitete umjetničko - estetske vrijednosti. To govori o dugom vremenskom trajanju kulture stećaka i o djelovanju majstora iz raznih sredina. Mnoga su znamenita mjesta i spomen obilježja Stare i novije istorije.

Turističke mogućnosti Banje Luke i njene uže i šire okoline zaista su velike i relativno dobro su iskorištene. Turistički savez Banje Luke ima digogodišnju tradiciju u razvoju turizma, unapređenju i proširenju turističke ponude. Pored informativno-propagandnih djelatnosti, pruža usluge privatnog smještaja, vodičke usluge, organizuje turistička putovanja, učestvuje u organizaciji kulturno-zabavnih i turističko-sportskih manifestacija ("Ljeto na Vrbasu" na primjer), izdavanju publikacija namijenjenih zadovoljavanju potreba

i zahtjeva gostiju.

Banja Luka, poznata kao "krajiška ljepotica", privredni, obrazovni, kulturni i sportski centar, najveći grad u Republici Srpskoj, bogata je spomenicima kulture iz svih perioda proslošti ovog grada i ovog kraja. Najstariji spomenik je tvrđava Kastel, koji datira još iz r imskog doba. U centralnom gradskom parku smješten je spomenik književniku i narodnom tribunu Petru Kočiću. Iz novijeg perioda impozantan je spomenik palim Krajišnicima, koji se nalazi iznad grada, na Banj-brdu.

Na oko 50 km od Banje Luke prostire se legenradna planina Kozara (800 m nadmorske vis ine) sa Nacionalnim parkom i memorijalnom zonom na Mrakovici. Na Kočićevom Zmijanju svake godine, posljednje subote i nedjelje u avgustu mjesecu, održava se tradicionalni Kočićev zbor. Kneževo je vazdušna banja i sportsko-rekreativni centar sa idealnom nadmorskom visinom od 860 metara, 50 km udaljen od Banje Luke. Turisti ne propuštaju pos jetiti ni područje Bardače, udaljene od Srpca 15 km, sa jezerom i rezervatom rijetkih i različitih ptica. Rijeka Vrbas je bogata plemenitom ribom, a okolne šume niskom i visokom divljači, što privlači mnoge r ibolovce i lovce.



U okolini Banje Luke nalazi se niz ljekovitih banja sa mineralnom vodom. Tu su Srpske Toplice (3 km), banja Laktaši (18 km), Slatina (12 km), Kulaši kod Prnjavora (60 km) i Mlječanica smještena na putu Kozarska Dubica - Prijedor. Od manastira - svetilišta srpskog naroda, treba spomenuti manastir Gomionicu, udaljenu nesto više od 40 km od Banje Luke, Moštanicu, 12 km udaljenu od Kozarske Dubice, manastir u obnovi u Krupi na Vrbasu (25 km od Banje Luke), manastir Liplje smjesten izmedju Kotor Varoši i Teslića i temelje manastira Stuplje u prnjavorskoj opštini.

Turistička karta Bosne i Hercegovine (Banja Vrućica – Teslić)



11. 2. Banjski turizam

Tradicija upotrebe i korištenja ljekovitih svojstava termalnih i mineralnih voda seže još od doba Rimljana, Grka i Turaka. Naši krajevi, tradicionalno bogati ljekovitim izvorima, poznati su i daleko van granica naše zemlje. Netaknuta priroda, nezagađen zrak, tradicionalno gostoprimstvo i ugostiteljska tradicija, uz već spomenuta svojstva ljekovitih voda, našim banjama pribavili su epitet vrlo uglednih, kako zdravstvenih, tako i rekreativnih centara, pogodnih i za rehabilitaciju, a i za rekreaciju i odmor.

Banje su zdravstveno-rekreativne ustanove koje koriste mineralne i termomineralne vode, peloid i gas u balneološko-terapeutske svrhe, s određenim indikacijama, utvrđenim seansama i odgovarajućim kadrovima. Posmatrajući broj i raznovrsnost termalnih izvora koji se u terapeutske svrhe koriste i njihovu kadrovsku i tehničku opremljenost, možemo kazati, da banje u BIH zadovoljavaju potrebe svojih pos jetilaca za prevencijom, liječenjem, rehabilitacijom kardiovaskularnih i reumatskih oboljenja i rekreac ijom. Banje Bosne i Hercegovine nalaze se u različitim geografskim prostorima, što je doprinjelo da se uklope u pejzaž i formiranju specijalne ambijentalne cjeline,po kojima postaju prepoznatljive. Od otkrića ljekovitih svojstava voda termalnih izvora, banje su imale veliki značaj za rekreac iju i liječenje ljudi. Bosna i Hercegovina ima više banjskih centara različitog stepena razvijenosti i turističke afirmacije. Bosna i Hercegovina je bogata termalnim izvorima od kojih su mnogi iskorišteni za formiranje banjskih lječilista, među kojima su najpoznatija:

“Vručica”-Teslić “Vilina vlas”-Višegrad "Reumal" Fojnica Laktaši “Ilidža”- Gradačac “Guber”-Srebrenica, Kiseljak, “Slatina”-Banja Luka, “Gata”- Bihać, “Kulaši”-Prnjavor, “Ilidža”-Sanski Most, “Slana banja”-Tuzla i mnoge druge.

11. 3. Mineralni izvori postali su značajni privredni potencijali. Među najznačajnijima su Tešanjska mineralna, proglašena za najbolju u 1998. i 1999. godini, “Sarajevski kiseljak”, “Ilidžanski dijamant” i mnogi drugi. Mineralne vode ovih, kao i ostalih mineralnih izvora, flaširaju se i distribuiraju na tržište.



Banja Kulaši

Prve analize ljekovite vode Banje Kulaši uradili su austrijski stručnjaci Kacer i Ludvig i ona je uvrštena u banje u BiH. Kasnije, banju su koristili lokalni stanovnici i za tu priliku su imali drvene kade i male bazene koji su se punili iz prirodnog izvora. Banja je radila isključivo tokom ljetnog perioda. Njene ljekovite osobine empirijski su prenošene pa se ona počela koristiti pijenjem i za stomačna oboljenja, kao i za kožne bolesti i tokom cijele godine po privatnim kućama. Nakon I Svjetskog rata, u novoformiranoj državi Srba, Hrvata i Slovenaca, izvršen je popis svih banja, a među njima je uvrštena i Banja Kulaši.

Tako je ona opisana kao termalna ljekovita voda u knjizi prof. Leka "Banje i klimatska mjesta u Kraljevini Jugoslaviji". Sve do II Svjetskog rata Banja je radila isključivo u ljetnom periodu i oslanjala se isključ ivo na analize još iz austrougarskog perioda i na taj način se koristila prvenstveno na osnovu empirijskih zapažanja i iskustava, koja su se nastavila i nakon II Svjetskog rata. Banja je uvijek, u tom periodu, imala lokalni značaj, i nije predstavljena stručnoj i široj javnosti. Krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godina započela su geološka i hidrogeološka istraživanja ovog područja, i početkom sedamdesetih godina, na ovom lokalitetu izvršene su 4 bušotine, među njima i današnja, koja predstavlja glavni izvor ove vode. Godine 1974. hidrogeolozi su izvršili f izičko-hemijske analize i utvrdili, po prvi put, da ova voda spada u svjetske raritete i kao takva zaslužuje posebnu pažnju, jer u njenom podzemlju su pronašli naši geolozi i rijetke minerale, koji prate ovaj tip voda i to su objavili u stručnoj literaturi. Banja Kiseljak

Kiseljačka mineralna voda višekratno je ispitana u različ itim znanstveno-istraživačkim institucijama. Pijenjem mineralne vode, dijetalnom ishranom, kupkama u toj vodi ili ugljičnim i blatnim kupkama, masažama, parafinskim oblozima postižu se zavidni rezultati u liječenju niza kroničnih oboljenja (šećerna bolest, oboljenja želudca i crijeva, oboljenja jetra, poremećaji u metabolizmu, bolesti krvotoka i reumatska oboljenja).

Osim kaptiranih izvora same mineralne vode, poznato je i ljekovito blato u Klokotima, čija radioaktivnost, mjerena mahovim jedinicama u C/1, iznos i 3,74, a sadrži i CO2.

U Zabrđu se nalazi izvor termo-mineralne vode "Toplica", kapaciteta 30 dm3/s. Izlazna temperatura vode je između 25 i 300 C.



Banja Vrućica

U jugoistočnom dijelu Evrope, a centralnom Bosne i Hercegovine, nadomak grada Teslića, na 230m nadmorske visine, nalazi se Banja Vrućica. Povezana je modernim putnim saobraćajnicama sa Banjom Lukom i Sarajevom a time i širim okruženjem.

Pred Banjom se živopisno šir i zelena dolina, oivičena širokim spletom brežuljaka i planinskih vijenaca Borja i ogranaka Vlašića. Dolinu presijeca krivudava rijeka Usora u koju se ulijeva potok Grabovac koji protiče pored Banje.

a) Analiza ljekovitosti kroz istoriju Banje Vrućice

Prvi posjetioci banje poslije kupanja, pijenja mineralne vode, korištenjem blata za obloge prenosili su utiske o tome kako im je boravak u banji koristio i smanjio bolove. U banju su najviše dolazili bolesnici koje su mučili bolovi stomaka, reuma, išijasa, raznih preloma. Hemijske analize vode su pokazivale ljekovita svojstva vode i blata, ali je trebalo i naučno dokazati što čine prvi banjski ljekari dr Gavrilo Božić i dr Geza Alković. Oni su radeći u banji mogli, ne samo na osnovu hemijekih analiza vode, nego i na osnovu praktične primjene vode, različitim metodama primjene, utvrditi njene ljekovite karakteristike.

Još, 1919. godine dr F. Kacer je upozorio: “Moguće je da ovo ili ono mineralno vrelo uistinu ima osobinu ljekovitosti, ali za većinu njih fale bez pogovora od liječničke strane provedene indikature liječenja”. Prof. dr M. Leko sa saradnicima je prvi već 1922. godine na osnovu hemijskih analiza E. Ludviga i F. Kacera tvrdio da voda Banje Vrućice: “Leči: reumatizam zglobova i mišića, neuralgije, stomačne bolesti.”

Poslije II svjetskog rata značajna iskustva na primjeni mineralne vode u liječenju i rehabilitac iji, ali i očuvanju zdravlja pripada dr Branku Čubriloviću, koji je više godina bio ljekar u banji i bavio se praktično i teoretski proučavanjem uticaja ugljično kisele radioaktivne mineralne vode "Banje Vrućice" na čovječiji organizam. Sa strogim indikacijama banja liječi, uglavnom: oboljenja srca i krvnih sudova (kardiovaskularni sistem), tireotoksinoze, Bazedove poremećaje metabolizma (gicht), klimakterična stanja, insufijenciju muških i ženskih hormona, osvježava zamorene, rekonvalescente, lakše neurostenike i distonije neurovegativnog tipa. Banja naročito djeluje na funkcionalne kao i organske poremećaje srca bez izrazito oštećenosta miokarda, a olakšava tahikardije, ekstrasistole, labilna stanja mladih i neuravnoteženih osoba. Naročito uslijed toga što banja izaziva širenje kožnih krvnih sudova, vazodilataciju, kao i dubinsko, proporcionalno i paralelno širenje velikih krvnih sudova, pozitivno djeluje i na povišenje krvnog pritiska, odnosno hipertenziju, a naročito onu neurogenog porijekla.



To se sve odražava na srcu i krvnim sudovima: usporavanjem pulsa, umirujućim i toničnim dejstvom na radne mišiće i na sprovodno nadražajne dijelove srca, na pojačanoj diurezi i izmjeni opšte materije. Stoga ti uticaji djeluju i na metabolizam jetre i gušterače. Banja djeluje takođe na subhronično i hronično reumatično oboljele organe, pa i neuralgije, išijalgije, cefalgije čak i teže slučajeve hormonsko organskih oštećenja kao Cushingova bolest, u banji olakšavaju i usporavaju naglo širenje."

Analiza vode

Stručnjaci Interne klinike iz Sarajeva na čelu sa dr B. Zimonjićem i uz saradnju sa dr B. Čubrilovićem definisali su uslove, pod kojim Banja Vrućica može uspješno liječiti bolesnike sa karakterističnim oboljenjima.

Indikacije Stručne komisije Interne klinike iz Sarajeva proširila je analiza Univerziteta u Trstu koja navodi da bi mineralna voda Banje Vrućice koja "...posjeduje neuobičajena svojstva: povišenu temperaturu od momenta uzimanja, prisutnost plina organoleptpčki dragocjenog itd ... može se upotrijebiti kao djelotvorna za zaštitu i liječenje jetre (hepato-profektivno), stimulativno na intermedijalni metabolizam, proticanje žuči (holeretski), stvaranje žuči (holagogški), protektivno na sluznicu crijeva, za čišćenje crijeva ( laksativno), pojačano mokrenje (diuretski) i na kraju stimulator enzima".

Primarijus dr R. Kalamanda na osnovu svog dugogodišnjeg iskustva i prakse rada u banji utvrdio je da mineralna voda Banje Vrućice zbog svog bogatog sadržaja vezanog ugljendioks ida (CO2) koji se oslobađa u kontaktu s vazduhom najizrazitije dejstvo ima na krvne sudove u smislu širenja (vezodilatacije) krvnih sudova. Na osnovu tih saznanja utvrdio je slijedeće:

"Indikacije:

1. Bolesti srca i krvnih sudova:

a) Visok krvni pritisak, nizak krvni pritisak b) Vazoknstriktivne bolesti krvnih sudova c) Opstruktivne bolesti krvnih sudova. d) Proširenje venskog sitema krvnih sudova.

2. Reumatske bolesti:

a) Hronični degenerativni reumatazam svih lokacija b) Upalni reumatizam u fazama remisije a po preporuci nadležnog ljekara. c) Vanzglobni reumatizam, Lumbago, Ishialgiae.

3. Bolesti štitne žljezde.



4. Nervna oboljenja:

a) Psihoneuroze blažeg stepena b) Pseudoneurastenije c) Neurastenije,

5. Stanja poslije povreda lokomotornog aparata:

a) Kontrakture b) Povrede (kontuzije mišića) c) Povrede perifernih nerava - stanja prije i poslije operativnih zahvata na povređenim nervima.

6. Hronične upale žučne kesice i žučnih kanala.

Kontraindikacije:

1. Maligna oboljenja 2. Akutni upalni procesi 3. Aktivna tuberkuloza pluća i drugah lokacija. 4. Otvorene rane".

Prema navedenim indikacijama može se tvrditi da voda Banje Vrućice uspješno liječi bolesti srca i krvotoka, reumatizam, stomačne bolesti, šećernu bolest, pospješuje i ubrzava procese rehabilitiacije, pomaže zdravim da održavaju i pospješuju kondic iju, neuroze i neuralgnje... Najnovija ispitivanja kvaliteta vode daće sigurno i nove mogućnosti njenog korištenja.

Indikacije i kontraindikacije banjske vode

Stručnjaci Interne klinike iz Sarajeva na čelu sa dr B. Zimonjićem i uz saradnju sa dr B. Čubrilovićem definisali su uslove, pod kojim Banja Vrućica može uspješno liječiti bolesnike sa karakterističnim oboljenjima.

Ispunjavanjem postavljenih zahtjeva stručnjaci navedene klinike, uz pomoć dr B. Čubrilovića, preporučili su Banju Vrućica bolesnic ima sa sledećim indikacijama:

Indikacije (oboljenje koronarnog krvotoka):

• Blaga pektoralna angina sa hroničnim tokom, te rijetkim napadima pri težem zamaranju,

• Slučajevi obolenja mikarda sa stacionarnim promjenama u EKG-u bez stručne dekompenzacije i težih poremećaja ritma.



• Preboljeli infarkt miokarda i rekonvalenscenciji najmanje osam mjeseci poslije krize,

• Oboljenje perifernog krvotoka, organska i funkcionalna i u hroničnom stadijumu, bez velikih trofičnih smetnji,

• Reumatski viciumi u kompenzaciji bez znakova evolucije, • Opšta arterioskleroza starijih osoba, sa ili bez znakova povećanja krvnog

pritiska, • Preventivna liječenja kod kojih postoje znakovi početnih ili prijeteć ih

insufijencija miokarda u rekonvalescenciji poslije raznih obolenja, hirurških intervencija ili akutnih infekcija (angina, difterija, infulenca itd.),

• Preopterećenja u sportu, hronična oboljenja miokarda osoba koje stalno sjede, ugojenih abususa, alkohola, nikotina, preteran ventativnih akcija (uslijed preopterećenja nervnog sistema i psihe), te dijabeta i klimakteričnih poremećaja.

Kontraindikacije:

• Teške dekonpenzacije bez obzira na oblik oboljenja, • Teži oblici arterioskleroze, • Fiksirana hipertonija sa težim nalazom na miokardu i oštećenjima bubrega

i centralnog nervnog sistema, • Tromboze, embolije i temboflebiti u akutnom stanju ili nepotpuno

smireni, • Oboljenja perifernih krvnih sudova sa trofičnim promjenama (gangrena

itd). • Infarkt miokarda, svjež ili manje od 4 mjeseca rekonvalescencije, • Svi ostali oblici akutnih koronarnih napada u svježem stadiumu (svježe

nastale pektoralne angine, preinfarktni stadium, hronična dugotrajna pektoralna angina sa čestim napadima),

• Svježa i hronična oboljenja miokarda poslije akutnih infektivnih oboljenja,

• Tireotoksična stanja težeg stepena.

Banja Laktaši

Ljekovita svojstva tople vode u Laktašima otkrili su Rimljani, koji su je koristili za oporavak i rehabilitaciju. U doba Austro-Ugarske ova banja je postala pravo prirodno i narodno lječilište. Austrijske novine pisale su da je u Laktašima otkriven izvor zdravlja, a u Njemačkoj su laktaške izvore nazivali »heilige Waser« (sveta vodica).

Iz kasnijih perioda postoji svjedočenja mnogih putopisaca o korištenju ovih voda.

Današnji banjski izvor kaptiran je 1930. godine, a 1931. izgrađen je prvi bazen, a 1937. još jedan sa nekoliko kada između. Poslije drugog svjetskog rata



grade se objekti za prihvat gostiju i bolesnika, kada su izgrađeni pavaljoni a kasnije i barake.

Banja je raspolagala sa 38 soba i 80 kreveta. Zatim je u najljepšem dijelu izgrađen auto-kamp 1962., te dva bazena, veliki olimpijski i dječiji bazen na otvorenom 1973. koji su se punili banjskom vodom.

Početkom 1982. godine izgrađen je hotel »San« B kategorije, sa zatvorenim bazenom i medicinskim blokom, čime su stvoreni uslovi da turisti u Laktaše dolaze na odmor, liječenje i rekreaciju tokom cijele godine. Te iste godine Laktaši dobijaju nagradu »Zlatna srna« za kvalitet usluga, kao najviše rangirano kontinentalno turističko mjesto u konkurenciji 12 gradova bivše socijalističke Jugoslavije. Posljednjih godina banja Laktaši je privatizovana i renovirana, u blizini banje izgrađen je još jedan hotel »Milka« vrhunskog nivoa opremljenosti. Nedavno je renoviran i hotel »San« a trenutno u fazi renoviranja je i olimpijski bazen koji se nalazi na 50 m udaljenosti od banje.

12. TURIZAM I UGOSTITELJSTVO

12. 1. Povećana stopa rasta

Turizam je, poput ostalih grana privrede, pretrpio značajne štete tokom rata u BiH, koje još uvijek narušavaju nesmetano odvijanje ove djelatnosti, jer on, u mnogome, zavisi od stabilnosti i imidža zemlje u cjelini. Uzimajući u obzir koristi koje turizam donosi na makroekonomskom nivou i u lokalnoj zajednici, treba mu prići osmišljeno i programirano, što podrazumijeva izradu regionalnih planova razvoja, prostornih, te zaštite okoline i prirodnih resursa. Prema podacima World Tourism Organisation (WTO), stopa rasta turizma u BiH u proteklih sedam godina je pratila stopu rasta u Republic i Hrvatskoj, ali i značajno prevazišla stopu rasta u Republici Sloveniji. Svjetska turistička organizacija (WTO) smjestila je BiH u skupinu zemalja sa najvećim anticiparnim rastom, procjenjujući godišnju stopu rasta na nivou od 10,5 odsto.

Ovakav trend se donekle može objasniti povećanom stabilnošću zemlje i regiona u cijelosti. Razloge za kontinuiranim porastom turističkih aktivnosti u posljednjem periodu treba tražiti i u značajnim potencijalima turizma BiH.

12. 2. Turistički potencijali

S obzirom na prirodne ljepote, kulturno-istorijske vrijednosti, pogodne klimatske uslove i geografski položaj, BiH bi mogla predstavljati zanimljivu turističku destinaciju:



Prirodni resursi koji uključuju dva nacionalna parka, pet parkova prirode, planine koje su u porodici 16 olimpijskih planina u svijetu, rijeke, pećine, vodopade, jezera, banje, uski pojas jadranske obale i slično pogodni su za razvijanje eko-turizma, primorskog i planinskog, avanturističkog i rekreativnog, te seoskog, banjskog i zdravstvenog;

Antropogeni resursi koji uključuju gradove (Sarajevo, Banju Luku, Mostar, Trebinje, Bihać i Jajce) su osnov kulturnog, gradskog, kongresnog, festivalskog i tranzitnog turizma, religijsko nasljeđe, te samim tim osnov za razvoj vjerskog turizma;

Nalazeći se na jednom od tri glavna putnička pravca u evropi, BiH može da računa na značajan broj tranzitnih turista iz istočne i centralne evrope koji idu ka jadranskoj obali, a kroz mogući budući razvoj saobraćajne infrastrukture i obogać ivanjem turističke ponude, trebalo bi se fokusirati na produžavanje boravka tranzitnih turista;

kulturno-istorijski spomenic i iz različitih perioda, lokalno stanovništvo i njegova gostoljubivost su važan segment u razvoju turizma BiH.

Navedeni resursi su samo djelimično iskorišteni u turističke svrhe, pa BiH

ostvaruje snažniji godišnji rast nego većina drugih privrednih grana. Turizam, osim direktnih prihoda, ima i pozitivan sekundarni efekat na druge oblasti privrede. (Prehrana čini 15 % turističke potrošnje, maloprodaja 13 % itd). Turizam, kao radno intenzivna industrija, može značajno doprinijeti smanjenju nezaposlenosti, pomoći u umanjenju spoljnotrgovinskog deficita, te budući da je "čista" industrija, doprinijeti očuvanju životne sredine. Ulaganje u turistički sektor bi kao pokazatelj sigurnosti zemlje potaklo ulaganje u druge sektore.

BiH raspolaže sa oko 17.000 kreveta u hotelima, motelima i pansionima, te određenim brojem kreveta u privatnom smještaju koji se većinom nalaze u popularnim turističkim destinacijama kao što su Sarajevo, Banja Vrućica, Jahorina, Neum i Međugorje. Većina hotela je srednje velič ine (do 80 ležaja), a veliki hoteli građeni prije 1980-tih nalaze se u glavnim centrima. U porastu je broj motela i manjih hotela, te malih pansiona, ali i nepostojanje omladinskog smještaja, s obzirom na to da je BiH interesantna za mlađu populaciju.

Formirano je preko 120 turističkih agencija koje su u najvećoj mjeri svoje aktivnosti usmjerile na prodaju inozemnih kapaciteta, a jedan broj agencija prodaje domaće aranžmane klasičnog tipa, dok brojna potencijalna turistička mjesta još uvijek nisu uključena u ponudu.

Turistička razmjena sa zemljama iz okruženja je prikazana statističkim pokazateljima:



Pregled odlaska turista iz BiH od I do IX 2003. godine

Zemlja Broj turista Broj noćenja Hrvatska 164.338 813.908 DZ Srbija i CG 54.241 247.488 Slovenija 21.584 81.700 Ukupno 240.163 1.143.096

Pregled dolaska turista u BiH od I do IX 2003. godine

Zemlja Broj turista Broj noćenja Hrvatska 16.423 41.226 DZ Srbija i CG 31.848 86.432 Slovenija 12.456 37.232 Ukupno 60.727 164.890

Turistička kretanja u BiH u 2003. godini

Budući da u statističkom prikupljanju i analiziranju podataka, te mjerenju efekta turizma u BiH, postoje nedostaci gdje analitičari smatraju da je taj broj gotovo tri puta veći, iznosimo podatke prikupljene od statističkih institucija iz BiH. Dolasci I - IX 2002. I - IX 2003. Indeks 2002/2003. Domaći 155.599 183.933 118 Strani 123.388 126.863 103 Ukupno 278.987 310.796 111 Noćenja turista I - IX 2002. I - IX 2003. Indeks 2002/2003. Domaći 406.039 436.217 107 Strani 314.766 342.312 108 Ukupno 720.805 768.529 107 Turistički promet u KM I - IX 2002. I - IX 2003. Indeks 2002/2003. 95.756.984 102.520.450 107

Bilateralna saradnja sa zemljama iz okruženja, u cilju zajedničke promo-cije turističkih potencijala, dala bi značajne rezultate, s obzirom na turističke rezultate koji se ostvaruju u tim zemljama.



Dolazak i noćenje turista u zemljama okruženja od I do IX 2003.

Zemlja Broj turista Broj noćenja Ukupno Domaći Strani Ukupno Domaći Strani Hrvatska 8.244.053 1.207.155 7.036.898 44.783.677 .720.683 40.062.994DZ SCG 2.090.591 1.707.581 383.010 9.138.404 7.662.719 1.475.685Slovenija 1.829.681 698.006 1.131.675 6.266.208 2.747.480 3.518.728

Većina dolazaka i noćenja turista ostvarena je u centrima primorskog,

planinskog, vjerskog i banjskog turizma, te u velikim gradovima BiH, kao i u objektima koji su u državnoj i mješovitoj vlasničkoj svojini. Prihod od turizma nije baziran na postojanju određene turističke ponude i karakterističnog bh. proizvoda, jer je u najvećoj mjeri ostvaren od noćenja, što govori o činjenici da vanpansionske potrošnje gotovo i nema. Prosječna iskorištenost smještajnih kapaciteta iznos i 16,7 dana, a prosječno zadržavanje turista 2,47 dana. 13. EKO - BIZNIS

Turizam, danas, u svijetu predstavlja djelatnost koja ostavlja značajne rezultate na ekonomski i društveni život u receptivnim i inic ijativnim turističkim zemljama. Masovnost koja dominira u kretanju ljudi iz turističkih pobuda otvorila je raznovrsne procese, ekonomske i društvene, koji zbog svog kvanti-teta, ali i svojih specifičnosti moraju biti planirani i organizovano usmjeravani.

Moderni su masovni turizam rodile ljepote i bogatstva prirode, te one ostaju i glavna privlačnost za turizam. Uvijek je i trajno povezan s određenim prirodnim karakteristikama prostora koje su neprenosive i nepotrošive ako se ispravno čuvaju. To određenoj regiji daje osobine turističke regije, a isko-rištavanjem tih prirodnih karakteristika u turizmu pokreću se određene privredne djelatnosti i time se prirodno regija pretvara i u specifičnu ekonomsku regiju.

U prošlosti su se gotovo sve turističke regije razvijale bez plana, prolazeć i proces spontane prostorne ekspanzije. Da bi se očuvala ta osnovna vrijednost prostora toliko značajna s aspekta razvoja turizma, javlja se i obavezno pitanje planiranja zaštite tih vrijednosti, tj. očuvanje osnovnih prirodnih i istorijskih karakteristika.

Kvantitet turističkog prometa i ostale privredne aktivnosti nekontrolisano i neprostudirano smještene u prostoru i neadekvatno organizovan boravak turista i stanovništva velika su opasnost za uništenje čovjekove okoline, a i za korištenje osnovnih resursa razvoja turističkih regija. Stoga se, uz važnost postavljanja regionalnih društvenih i prostornih planova, javlja i potreba za izradu planova i planiranja zaštite čovjekove okoline s aspekta razvoja turizma.



To je i cilj ovog materijala koji je, prije svega, namijenjen organima

Privredne komore BiH, a i svim članicama Udruženja turizma PKBiH, da bi nakon toga, s prijedlogom konkretnih mjera i aktivnosti, bio proslijeđen nadležnim državnim i društvenim organima i institucijama.

Odnos između životne sredine i ekonomskog razvoja dugo je bio ravnopravan. Ekonomski razvoj i stvaranje što veće količine dobara, a i propisa bilo je glavno opredjeljenje.

Svi oni koji su se zalagali za zaštitu prirode, jednostavno nisu imali pravo glasa.

U posljednje dvije decenije došlo je do značajnijih promjena. Visokorazvijene zemlje su prve shvatile opasnost od negiranja problema zaštite čovjekove okoline. U skladu s vlastitim iskustvima i tačnim prognozama o evidentnoj ekološkoj katastrofi, zemlje razvijenog svijeta su se odlučile na "frontalni ekološki odgovor", koji, pored političkih, nacionalnih, socijalnih, prostornih i kulturnih, ima poseban ekonomski aspekt.

Eko-biznis je obuhvatio široki krug učesnika – od samih zagađivača do državnih institucija. Razvijeni su shvatili da se problemi ekologije moraju rješavati na svim nivoima. U tim zemljama su zagađivači, u najširem smis lu riječi, finansijski jako opterećeni. Pored toga što plaćaju dozvole za rad, dužni su platiti i tzv. ekološke poreze.

Zakonska je obaveza izrada programa i postojanje službi za djelovanje u slučaju nesreće, posjedovanje opreme za mjerenje vlastitog zagađivanja, upoznavanje javnosti s rezultatima mjerenja i sl. Naravno, i cijeli proces proizvodnje i rada se mora odvijati po strogo propisanim standardima i kriterijima. Da bi se spriječilo nepoštivanje ovakvih zakona i normi, propisane su i oštre kazne.

Uzimajući u obzir f iksne troškove koje iskazuje zaštita čovjekove okoline i visoke kazne za nepoštivanje zakona, u razvijenim kapitalističkim zemljama su počeli procesi tehnoloških promjena, štednje energije, tehničkih inovacija.I države svojim mjerama programe zagađivanja kao sto su poreske olakšice, povoljni krediti, državne subvencije, tehnička pomoć.

Osim toga ,na tržištu se stvaraju nove kompanije specijalizovane za prevoz otpada, formiraju se stručne i naučne organizacije koji se bave izradom sanacionih programa, ekoloških studija, programa, projekata i sl.

Očito je da se pod uticajem ekoloških propisa i provođenja strategije zaštite životne sredine ulaže značajan kapital. Formiraju se nove, prestrukturiraju se stare firme, otvaraju se nova radna mjesta, ubrzavaju se tehničke i tehnološke inovacije, a ekološki kriter iji postaju ravnopravni prilikom ocjene isplativosti i opravdanosti novih investicija.



Zaštiti i unapređenju životnog okruženja kod nas se ne posvećuje

dovoljna pažnja. Dosadašnje akcije na zaštiti životne sredine nisu u dovoljnoj srazmjeri sa tempom ugrožavanja i opasnostima koje u nekim krajevima i prelaze kritičnu granicu .

Uzroci ovakvog stanja su pogrešna shvatanja da je zagađivanje i ugrožavanje životne sredine nužna propratna pojava razvoja i da se ovi problemi mogu rješavati tek na višem stepenu ekonomskog razvoja.

U naglom je porastu količina svih vrsta otpada. Još nije na pravi način obezbijeđen prihvat otpada, kao ni selektivno odvajanje sekundarnih sirovina od pravog otpada. Komunalna buka je u naglom porastu prije svega kao rezultat povećanog intenziteta saobraćaja. Poseban problem je pitanje čistoće. To je glavni preduslov za bilo kakvo razmišljanje o razvoju turizma.

Riječna korita na svim magistralnim putnim pravcima su primjer turistič-ke antipropagande. Otpad uz puteve, korišteni automobili, improvizovani ugosti-teljski objekti i pijace stvaraju lošu sliku.

Drumska i turistička signalizacija je neadekvatna, nejasna i nedovoljna. Rječ it je primjer ulaska u Sarajevo iz pravca Aerodroma ili sjevernom zaobilaznicom. Slična ili ista situacija je i u drugim gradovima. Ne smije se zaboraviti ni problem mina. Ne deminirana područja su uveliko ograničila turističko kretanje i ponudu. Po procjenama, trebaće oko deset godina da se BiH očisti od mina. 13. 1. Zakonska regulativa

Prema informaciji Federalnog ministarstva prostornog uređenja i okoliša još nemamo zakona o zaštiti čovjekove okoline. Trenutno se radi na ovim propisima u saradnji sa Evropskom komisijom kako bi se u zakonskom okviru postavili standardi koji odgovaraju onima u Evropskoj uniji. Očekuje se da ovi zakoni budu završeni do kraja godine.

Govoreći o legis lativi moramo naglasiti da je Bijela knjiga Evropske unije – priprema pridruženih zemalja centralne i istočne Evrope za integraciju u unutrašnje tržište Unije – jedno čitavo poglavlje posvetila pitanju legislative u ovoj oblasti.

Sadržano je oko 200 zakonskih akata koji pokrivaju slijedeće oblasti:

radioaktivno zagađenje prehrambenih proizvoda; zaštita od zračenja; hemijske supstance;



kontrola rizika od postojećih supstanci; uvoz i izvoz opasnih hemikalija; posljedice namjernog ispuštanja genetički modifikovanih

organizama na okolinu; politika upravljanja otpadom; emisija buke iz građevinskih pogona i opreme; zagađenje zraka - sadržaj olova u benzinu i sadržaj sumpora u

nekim tečnim gorivima; zagađenje zraka opasnim organskim materijama; kontrola supstanci koje smanjuju količinu ozona.

13. 2. Čovjekova okolina s aspekta razvoja turizma

Turizam po svojim ekonomskim i društvenim karakteristikama može uspješno i brzo uticati, ako je dobro usmjeren, na kvalitetan regionalni razvoj, ali samo u onim regijama koje posjeduju osnovne faktore privlačnosti, tj. prirodne atraktivnosti i kulturnu baštinu. Turizmom se može prirodna regija aktivirati u ekonomski, pod us lovom odredjenog investicionog ulaganja. Pošto je turizam više nego bilo koja druga privredna dijelatnost usko vezana za prostor i prirodnu okolinu pa se po pitanju njegove zaštite mora posvetiti pažnja. U dosadašnjim informacijama i analizam uglavom se posvećivala pažnja zagađenosti vazduha, vode i zemljišta.

Glavni uzročnici ovog zagađivanja su industrijski kompleksi. Međutim, o ekološkim implikacijama turizma, posebno onima što u stopu prate ekspanziju turizma urbanog tipa počelo se voditi računa u najnovije vrijeme, ali još nedovoljno, s obzirom na veliki broj njegovih negativnih uticaja na prirodnu okolinu i č injenicu da je turizam poseban slučaj ljudske ekologije. To uostalom najbolje pokazuje činjenica da se na kraju svake sezone prave bilanse o prostornoj distribuciji turističkog prometa i ekonomskim efektima turizma, a da se, koliko je poznato, nigdje nikad nije napravila godišnja ekološka bilansa turizma.

Još se govori o turizmu kao ekonomskom multiplikatoru, a nikad o

turizmu kao multiplikatoru ekološke degradacije prirodne okoline. Upravo zbog te međuzavisne veze, turizam je taj koji zbog svog razvoja mora čuvati prirodni ambijent i okolinu od sopstvenog negativnog uticaja.



13. 3. Prijedlozi mjera

Za skladan i racionalan regionalni razvoj uticajem turizma koji će istovremeno biti u funkciji zaštite i unapređenja čovjekove okoline ističemo neophodnost:

a) prostornog definisanja regije koja posjeduje osnovne turističke privlačnosti;

b) istraživanja i utvrđivanja kvantiteta i kvaliteta osnovnih faktora privlačnosti regije kako bi se moglo utvrditi za koje vrste turizma mjesto (regija) ima uslove;

c) istraživanja i utvrđivanja količine pitke vode i uslova za trajniju vodoopskrbu;

d) utvrđivanja geografskog položaja u kojem treba sagledati saobraćajni položaj, tj. saobraćajnu pristupačnost i prostornu udaljenost od glavnih privrednih centara, odnosno turističkih tržišta.

Pravilan razvoj turizma i njegovih sadržaja zahtijeva i kvalitetno planiranje, odnosno:

izradu regionalnih planova razvoja (dugoročnih, srednjoročnih, godišnjih) i konkretnih programa razvoja s detaljno definisanim sadržajem i nosiocem razvoja;

izradu prostornih regionalnih planova s definisanim odnosom u prostoru između turističke i ostale privrede, s definisanim parametrom turističke gustoće (inventarizacija prirodnih mogućnosti) kojom se utvrđuje optimum mogućeg prihvata turista, sa stanovišta prostornih mogućnosti a da se ne naruši intimnost turističkog boravka koji toliko traže današnji turisti;

izradu planova zaštite čovjekove okoline i zaštite prirodnih rijetkosti koji treba da osiguravaju trajnost prirodnih osobina područja i njihovu zaštitu od turističke i druge privredne aktivnosti i od autohtonog stanovništva. Planove zaštite treba razraditi prema karakteristikama određenog područja.

Ljudski faktor u razvoju turizma ima značajnu ulogu. Tu ne dolaze do izražaja samo profesionalni kadrovi nego značajnu ulogu ima cijelo stanovništvo. Svaki stanovnik treba da postane, u pravom smislu riječi, domaćin u prihvatu turista. Stoga se kod cijelog stanovništva mora razvijati turistička receptivna kultura. S obzirom na poznati problem opšte higijene, to treba da je permanentan zadatak u turističkim mjestima.



Pri tome treba koristiti razne oblike osposobljavanja u najširem smis lu riječi: od predavanja, seminara, kurseva do drugih oblika obrazovanja.

Praćenjem tokova turističkog prometa i pravaca kretanja turista može se zaključiti da se javlja sve veća disperzija turizma na sve šir i prostor, pa po zakonitosti turizam sve više prodire u nova, netaknuta, pa i nerazvijena područja, dakle u prirodne regije.

Ako se ostavi da turizam stihijski prodire u prirodne regije, to može ostaviti iza sebe nepopravljive štete i dugotrajne neželjene posljedice i na stanovništvo i na prostor u kojem se razvija. Pažnju treba posvetiti i režimu izgradnje s gledišta lociranja građevinskih objekata kako bi se os igurao sto veći zeleni pojas za rekreaciju i odmor.

Medu svim organizacionim oblicima djelovanja na zaštiti čovjekove okoline s aspekta razvoja turizma posebno mjesto treba dati turističkoj inspekciji.Ono ne bi trebalo biti samo ispružena ruka vlasti već se javiti kao inicijator i organizator niz akcija i zadataka.

ZAKON O TURIZMU (izvod) (Sl. Glasnik Republike Srpske br.55 od 08. jula 2003. godine)

IV - TURISTIČKE USLUGE U SEOSKOM DOMAĆINSTVU

Član 27.

U seoskom domaćinstvu mogu se pružati usluge boravka turista radi odmora i rekreacije s mogućnošću učestvovanja u aktivnostima seoskog gazdinstva.

Član 28.

Turističke usluge u seoskom domaćinstvu su: iznajmljivanje konja za jahanje, lova i ribolova na seoskom gazdinstvu, organizovanje branja plodova i gljiva, berbe voća i povrća, ubiranje ljetine i dr.

Turističke usluge iz stava 1. ovog člana može pružiti vlasnik seoskog gazdinstva sa članovima porodice ukoliko su ispunjeni uslovi propisani ovim zakonom i drugim propisima.

Ministar će propisati način i us love za pružanje usluga iz stava 1. ovog člana kao i postupak i uslove za pribavljanje odobrenja za obavljanje istih.



14. SEOSKI TURIZAM U turističkoj tražnji sve više će dolaziti do izražaja individualizacija zahteva sa orijentacijom na ““ppoossee bbnnaa iinnttee rreessoovvaannjjaa””, u čemu naročitu šansu dobija turizam na selu. Nedovoljno razvijena seoska područja, koja počivaju na tradic ionalnoj poljoprivrednoj proizvodnji malog obima, atrak-tivnija su za turiste. Motivi turista za dolazak na selo: želja za boravkom u očuvanoj prirodnoj sredini osećaj slobode, autentičnosti i tradicije, rekreacija

Blagu klimu

Očuvanu prirodu

Čist vazduh

Nezagađene rijeke

Bogatu floru i faunu

Bogato kulturno naslijeđe

Dobre domaćine

Saobraćajnu povezanost



Niska ekološka i turistička svijest

Nedostaje odgovarajuća administrativna i stručna organizovanost i osposob-ljenost kadrova

Institucionalni okvir i za provođenje politike životne sredine i održivog razvoja slabašni tj. manjkavi

Nedostaju najvažniji instrumenti za efikasno djelovanje: informacioni s istem, finansijski mehanizmi, integracija problema životne sredine i održivog razvoja u sektorske politike, obrazovanje, istraživačke i stručne institucije, zakonodavstvo…

Prevelika očekivanja u r ješavanju problema životne sredine su postavljena samo pred Državu, i da nisu promovisana/shvaćena načela održivog razvoja, partnerstva i podjeljene odgovornosti, a posebno nije shvaćena snaga koju ima lokalna zajednica odnosno njeni stanovnic i.



Obrazovanje seoskih domaćina za bavljenjem ovom djelatnošču (standardi prihvata i smještaja gostiju; neophodnim higijenskim zahtjevima; nač inom, količinom i kvalitetom pružanja us luga ishrane; ponašanjem prema gostu i drugim neophodnim uslovima za prijatan boravak turista u seoskom domaćinstvu.

Primjena odgovarajuće standardizacije i kategorizacije usluga (posebno adekvatnih uslova smještaja)

Ulaganja u infrastrukturu (putna mreža, ptt...)

Obezbjeđenje zdravstvene zaštite i očuvanje i zaštita životne sredine u cilju sprečavanja nekontrolisane urbanizacije.

Marketing i plasman turističkog proizvoda

Bavljenje turizmom u okviru poljoprivrednih domaćinstava (farm tourism)

Obezbjeđenje smještaja Opremanje kamping terena, Otvaranje restorana i prodaja poljoprivrednih proizvoda. Posjeta mjestima radnih aktivnosti u selu (farme, narodna radinost i dr.)

Učešće u svakodnevnim aktivnostima u slobodnom vremenu Degustiranje lokalne hrane i upoznavanje sa pripremanjem tradicionalnih narodnih jela

Izleti i upoznavanje sela i okoline Rekreativne aktivnosti (planinarenje, jahanje, biciklizam...) Posjeta manifestacijama (slave, zborovi, folklor...) Razgovor sa starijim članovima seoske zajednice o životu na selu u prošlosti.



Uz ugodan ambijent, dobru hranu, opuštenu atmosferu i prekrasnu prirodu našim posjetiteljima nudimo mnoštvo sadržaja i aktivnosti

Domaća kuhinja domaća jela pripremljena na domaći način

Domaće vino, rakija i likeri priprodni proizvodi iz naše proizvodnje

Rekreacija i zabava razne sportske igre i igre za djecu organizirano hodanje, vožnja biciklom,

vožnja fijakerom, škola jahanja, rekreativno jahanje, let balonom i zabava uz etnogrupe

Kulturne zanimljivosti

razgledavanje obiteljske etnozbirke i povijesnih zanimljivosti našeg kraja Porodični ručkovi subotom i nedjeljom

Organizacija izleta za učenike, studente, penzionere, poslovne i druge grupe

uz razne programe boravka u našem kraju. Organizacija poslovnih susreta, ručkova, sastanaka, seminara i prezentacija



Organizacija proslava rođendani, krštenja, vjenčanja, mature, godišnjice i

dr.

Sezonske proslave Nova godina, slave, zborovi

Škola jahanja i rekreativno jahanje

Poklon paketi

usporava migraciju ka gradu i utiče na ostajanje mladih na selu, podmlađivanje seoske populacije, a time i na poboljšanje strukture radno-aktivnog stanovništva

povećava se proizvodnja i omogućava bolji plasman poljoprivrednih proizvoda, predmeta domaće radinosti i proizvoda starih zanata, kroz pansionsku i vanpansionsku potrošnju.

razvoj turizma na selu sprečava narušavanje prirodnog ambijenta i utiče na

očuvanje tradicionalne narodne arhitekture, etnografskih elemenata, osobenog načina života i rada, običaja, folklora i dr.

obezbjeđivanja dopunskih prihoda i zaposlenosti

obezbjeđivanju prihoda od turizma seoskim područjima uz minimalno

investiranje od strane samih poljoprivrednika



Ruralna područja sa značajnim resursima, ali bez dovoljno tradicije u razvoju turizma

Koncept održivog/usklađenog razvoja turizma, treba postati osnova svrsishodnog razvoja turizma u turističkim destinacijama na svim nivoima

Jedan od osnovnih preduslova za uspešno planiranje i upravljanje održivim razvojem seoskog turizma jeste i aktivno uključivanje seoske zajednice

Postojanje ravnoteže, odnosno partnerskog odnosa između brojnih učesnika u razvoju ruralnog turizma

Razvoj seoskog turizma podrazumeva da i posjetioci/turisti aktivno učestvuju u ukupnom procesu (usmjeravanju ponašanja posjetilaca/turista)

Turbulentne promjene na turističkom tržištu zahtjevaju stalna adaptiranja svih učesnika u tom procesu.

Situaciona analiza, istraživanje (prirodne i socio-kulturne karakteristike

područja, privredni razvoj, zaposlenost, nivo razvoja infrastrukture, stav lokalnog stanovništva prema razvoju turizma, karakteristike konkurentskih područja za razvoj turizma, organizacije (državne i privredne) koje su direktno ili indirektno uključene u turističko poslovanje, globalni, regionalni i lokalni trendovi u razvoju turizma i kretanje turističkog prometa i potrošnje).

Definisanje ciljeva razvoja

Faza analize i sinteze (kapacitet prostora, potrebni objekti, usluge…)

Oblikovanje prijedloga i preporuka

Primjena i upravljanje - kontinuiran process (zadovoljstva turista, ekonomskih efekata, uticaj na prirodno i socio-kulturno okruženje…)



15. RAZVOJ SEOSKOG TURIZMA Bosna i Hercegovina raspolaže brojnim resursima za razvoj turizma. Uz

uključivanje privrednih i vanprivrednih delatnosti, koje imaju interes za razvoj turizma, turizam bi trebalo da postane jedan od generatora razvoja BiH i rasta ukupnih ekonomskih aktivnosti.

Polazeći od osnovnih pravaca u svjetskim turističkim kretanjima, ciljeva dugoročnog razvoja turizma u Bosni i Hercegovini, dostignutog stepena razvoja i resursne podloge, u BiH se izdvajaju sledeći najvažniji vidovi turizma: turizam velikih gradova, tranzitni turizam, banjski turizam, riječni turizam i turizam vezan za posebna interesovanja.

Turizam vezan za posebna interesovanja obuhvata više vidova turizma za kojima postoji odgovarajuća tražnja i koji pokazuju stalni rast, sa očekivanom tendencijom još bržeg rasta u budućnosti. Ovim su obuhvaćena interesovanja za kulturu, arheologiju, umetnost, arhitekturu, sport, muziku, hobije, lov i ribolov, boravak na selu i druga. Ova grupa različitih interesovanja posebno je u Bosni i Hercegovini značajna kod onih vidova turizma u kojima je u određenoj meri već formiran turistički proizvod. Jedan od tih vidova jeste upravo turizam na selu. U razvoju za sada malog, ali kvalitetnog nukleusa u ruralnom turizmu trebalo bi maksimalno izgrađivati ekološke elemente (razvoj eko-sela sa različitim formama zdravog života, kao što su zdrava hrana, šetnje i druge). Bosna i Hercegovina ima izuzetno povoljne uslove za razvoj turizma na selu.

Prije svega, to su posebno povoljni us lovi očuvane prirode, uz blagu klimu, čist vazduh, nezagađene rijeke i jezera, bogatu floru i faunu.

Ove pogodnosti su naročito izražene u brdsko-planinskim predjelima na obroncima Jahorine, Romanije, Kozare, Kupresa, Ozrena,.. .

Boravak u prirodi pruža turistima mogućnost za šetnje, rekreaciju, bavljenje sportom, organizovane izlete do obližnjih peć ina, izvora i vodopada, mogućnost lova i ribolova, jahanja, planinarenja, branje šumskih plodova i ljekovitog bilja i druge rekreativno-zabavne aktivnosti u prirodi. Turisti koji za to pokažu interesovanje mogu se uključiti u obavljanje poljoprivrednih radova. Veliki broj sela nalazi se u blizini vrijednih kulturno-istorijskih spomenika, koje turisti mogu organizovano posjetiti.

Izuzetnu kulturnu vrijednost imaju i građevine tradicionalne arhitekture, sa karakteristikama određenog područja, kao i proizvodi starih zanata i ručne radinosti, kroz koje se upoznaje bogato nasleđe našeg naroda. Takođe je moguće organizovano posjetiti razne izložbe koje se organizuju u okruženju, posebno slikara naive, kao i turističke manifestacije i tradicionalne priredbe preko kojih se upoznaju narodni običaji i obilježja seoskog života.



Ova raznovrsnost turističkih resursa i bogatstvo kulturnog nasleđa osebno

su obogaćeni i izraženom gostoljubljivošću i srdačnošću lokalnog stanovništva, koje bi u skladu sa tradicijom, svakog turistu primalo kao prijatelja i iznos ilo pred njega bogatu trpezu zdrave, prirodne hrane.

Time bi našim ljudima na selu osigurali ljepši i lakši život.

Razvoj turizma u selima BiH, kao organizovana aktivnost trebao bi da bude iniciran od strane turističkih agencija koje bi zajedno sa banjskim turizmom nudili i boravak u našim selima.

Koliko imamo turista, koji bi želeli da, makar na kratko pobjegnu iz gradske, ekološki narušene sredine, i određeno vrijeme provedu u prirodi. U početku bi se ovim vidom turizma bavila samo pojedina domaćinstva. Vreme-nom, podstaknut od strane turističkih društava, turizam na selu bi dobio masovniji karakter.

15. 1. Osnovni preduslovi razvoja turizma na selu u BiH Za razvoj turizma na selu potrebno je primeniti odgovarajuću

standardizaciju i kategorizaciju usluga, posebno adekvatnih uslova za smještaj. Zakonom o turizmu posebno je uređeno pružanje usluga smještaja i ishrane u domaćin-stvima, kao specifičan oblik pružanja ugostiteljskih us luga. Sobe, kuće i stanovi za odmor koji se izdaju turistima, moraju ispunjavati propisane sanitarno-tehničke uslove i biti razvrstani u odgovarajuću kategoriju, određenu aktom nadležnog opštinskog organa, što je propisano.

Pravilnikom o razvrstavanju, minimalnim us lovima i kategorizaciji turističkih objekata u Bosni i Hercegovini.

Od posebnog značaja su i ulaganja u infrastrukturu (putna mreža, PTT), obezbeđivanje zdravstvene zaštite i očuvanje i zaštita životne sredine u cilju sprečavanja nekontrolisane urbanizacije.

Jedan od najvažnijih zadataka u razvoju seoskog turizma je edukacija seoskih domaćina za bavljenje ovom aktivnošću. U ovom bi veliku ulogu trebalo da imaju nevladine organizacije, turističke organizacije opština, ali i svi zainteresovani subjekti.

Prvo je potrebno, kroz stručnu obradu domaćih i stranih pozitivnih iskustava u bavljenju turizmom na selu, ukazati seoskim domaćinima na ekonomsku opravdanost bavljenja ovom djelatnošću. Na posebno organizo-vanim predavanjima i uz odgovarajuću literaturu, trebalo bi domaćine upoznati sa svim standardima prihvata i smještaja gostiju, odgovarajućim higijenskim zahtjevima, načinom, količ inom i kvalitetom pružanja usluga ishrane, ponašanjem prema gostu i drugim neophodnim us lovima za prijatan boravak turista u seoskom domaćinstvu.



Na dostignutom nivou razvijenosti turizma na selu ulogu animiranja

gostiju, odnosno organizovanja izleta, sportskih aktivnosti i drugih kulturnih, zabavnih i rekreativnih aktivnosti preuzimaju turističke organizac ije opština, preko kojih se vrši i rezervacija smeštaja kod domaćina u selima, koja se organizovano bave turizmom. U perspektivi razvoja, a u skladu sa tržišnim osnovama razvoja svih, pa i ovog vida turizma, ulogu organizatora pratećih aktivnosti i rezervacije smještaja preuzeće turističke agencije, koje pronađu svoj interes za bavljenje ovom vrstom turizma.

Turistički proizvod seoskog turizma mora imati i adekvatne kanale prodaje. Potrebno je prevazići neorganizovanost u popunjavanju kapaciteta turističkih objekata u selima i vršiti prodaju preko turističkih agencija.

Organizovan način prodaje u mnogome će doprineti boljem susretanju po-nude i tražnje za odmorom na selu i svakako pomoći seoskim domaćinima da do kraja valorizuju učinjena ulaganja.

Na strani tražnje, saglasno svjetskim iskustvima, uočavaju se tendencije koje govore o većoj sofisticiranosti turističke tražnje i njenoj probirljivosti u od-nosu na kvalitet, sadržaj, cijenu i druge elemente konkretnih destinacija. Generalni je stav da će u turističkoj tražnji sve više dolaziti do izražaja individualizacija zahteva sa orijentacijom na posebna interesovanja, u čemu naročitu šansu dobija turizam na selu.

U pristupu planiranju razvoja turizma u selima Bosne i Hercegovine, od posebnog je značaja istraživanje tržišta, odnosno korišćenje svih instrumenata marketinga. Turističke vrijednosti Bosne i Hercegovine su u visokoj korelaciji sa pomenutim rastućim trendovima na strani inostrane, ali i domaće turističke tražnje.

Zbog svega toga neophodno je najpre odrediti ciljna tržišta, odnosno njihove segmente, na kojima bi se izvršilo pozicioniranje turističkog proizvoda sela Bosne i Hercegovine.

To je na domaćem tržištu pre svega gradska populacija, kao i veliki broj potencijalnih turista iz ravničarskih dijelova, određene starosne i obrazovne strukture i platežne moći. Što se tiče inostranog tržišta, prodaja kapaciteta za odmor na selu moraće biti znatno direktnija i izaći u susret zahtevima za individualizacijom.

Pozicioniranje turističkog proizvoda sela Bosne i Hercegovine zasnivaće se na očuvanosti prirodne sredine, raznolikosti samog turističkog proizvoda, bo-gatstvu kulturnog nasleđa sela (arhitekture, tradicije, proizvoda starih zanata), kao i na gostoljubivosti i srdačnosti stanovništva.



15. 2. Turizam kao faktor revitalizacije sela u B i H

Važećim prostornim planom Bosne i Hercegovine utvrđeni su dugoročni

ciljevi razvoja i uređenja seoskih područja:

1. Stvaranje društveno-ekonomskih i tržišnih us lova za ubrzani ekonomski i socijalni razvoj sela.

2. Zaustavljanje depopulacije i pogoršanja demografske i socijalne strukture seoskih područja.

3. Aktiviranje lokalnih potencijala i podizanje motivacije seoskog stanovništva da razvija i uređuje seosko područje kao dugoročnu perspektivu i izbor za život i privređivanje.

4. Poboljšanje komunalnog i socijalnog standarda i kvaliteta življenja na selu.

5. Obezbeđivanje ekonomske i socijalne sigurnosti seoskih domaćinstava.

6. Očuvanje i unapređenje ekoloških, kulturoloških i drugih vrednosti u seoskim naseljima.

Saglasno tome, jasno je da turizam na različite načine doprinos i revitalizaciji sela, i to:

usporava migraciju ka gradu i utiče na ostajanje mladih na selu, pod-mlađivanje seoske populacije, a time i na poboljšanje strukture radno-aktivnog stanovništva

povećava se proizvodnja i omogućava bolji plasman poljoprivrednih proizvoda, predmeta domaće radinosti i proizvoda starih zanata, kroz pansionsku i vanpansionsku potrošnju.

razvoj turizma na selu sprečava narušavanje prirodnog ambijenta i utiču na očuvanje tradicionalne narodne arhitekture, etnografskih elemenata, osobenog načina života i rada, običaja, folklora i dr.

U prostornom planu pominju se područja sa uslovima za razvoj turizma na selu, a to su planinska, prigranična i druga periferna područja, sa s labim prirodnim potencijalima za poljoprivredu i druge delatnosti i ujedno povoljnim geografskim položajem i potencijalima za razvoj turizma i integraciju komplementarnih aktivnosti u turističku ponudu. Zajedno sa razvojem turizma na selu, predviđene su i mere populacione i socio-ekonomske politike, modernizacija i izgradnja odgovarajuće infrastrukture.

U skladu sa osnovnim dugoročnim ciljevima, konceptom i kriterijumima razvoja i organizacije turističke ponude, razvoj turizma na selu, kao komple-mentarnog u ukupnoj turističkoj ponudi Bosne i Hercegovine posebno se vezuje za sledeće turističke regije - Jahorine, Javora, Igmana, Maglića, Vranjica, Bjelašnica, Zelengora.



16. Zaključak

Trebalo bi u mjestima u blizini banjsko-rekreacionih centara razviti seoski turizam tako da bi korisnic i tih usluga imali mogućnost upoznati se sa cijelokupnom ponudom. Posjetnicima svih sajmova turizma prezentirati našu ponudu.

Da bi poboljšali razvoj seoskog turizma morali bi primjeniti odgovarajuću standardizaciju i kategorizaciju u uslugu i adekvatnih uslova za smiještaj. Edukacija seoskih domaćina za bavljanje ovom aktivnošću. Prodaja preko turističkih agencija instrumenata marketinga. Aktiviranje seoskog stanovnistva da razvija i uredjuje seosko područje kao dugoročnu perspektivu i izbor za život. Obezbeđivanjem ekonomske i socijalne sigurnosti seoskog domaćina poboljšao bi se kvalitet življenja na selu, a samim tim bi se usporavala migracija mladih ka gradu.

Naše mane su: nepostojanje dugoročne strategije, neadekvatno zakonsko i institucionalno uređenje turizma, nedovoljni i neadekvatni smještajni kapaciteti, nekompletnost turističkog proizvoda, nefunkcionalno usmjereno i ekonomski neopravdano korištenje postojećih resursa, nedostatak domaćeg kapitala, strogi vizni režim, nedovršen proces privatizacije i nizak nivo kvaliteta smještajnih kapaciteta, visoke cijene za loš kvalitet, nelikvidnost i prezaduženost brojnih turističkih preduzeća, nedostatak profesionalnog menadžmenta, sezonsko poslovanje, samo su neki od problema koji koče razvoj turističke industrije.

Razvoju ove grane treba pristupiti na osmišljen i organizovan način. Osjetljivost turističke potražnje, prilagodljivost ponude, visoki fiksni troškovi zbog sezonskog poslovanja, sporost otplate sredstava uloženih u turističke kapacitete, poreske obaveze i s lično, traže stalno angažovanje i koordinaciju aktivnosti na državnom nivou. Bez jake podrške državnih institucija teško je očekivati rezultate koji mogu biti realizovani shodno komparativnim prednostima turizma u BiH.

Željela bi da u ovoj haotičnoj situaciji osiromašene Republike Srpske stvore se uslovi za normalan razvoj tako da život ne bude sveden na puko preživljavanje, a lijep i osmišljen “samo nekima”.



PRILOG RADU:

U prilogu rada želim da opširnije razradim uzgoj vinove loze za one koji bi željeli da se bave vinogradarstvom u okviru seoskog turizma

VINOGRADARSTVO



VINOGRADARSTVO Prije odluke o uzgoju vinove loze potrebno je izvršiti ispitivanje zemljišta,

radi dobijanja što kvalitetnijeg proizvoda u optimalnoj količini.

Sorte za crna kvalitetna vina

Teran crni

Vjerovatno je porijeklom iz Italije, a kod nas je zastupljen u Istri. Trs je snažan, bujne vegetacije, visoke ali neredovne rodnosti. Sklon je

osipanju. Kvalitet varira zavisno o položaju i godini. Dobre rezultate postiže na flišu. Dozrijeva početkom četvrtog razdoblja, pa se zbog toga preporučuje uzgoj na dobrim položajima.

Vino je sa izraženim ukusom i mirisom svojstvenim sorti, sa naglašenom kiselošću, svježe i pitko, intenzivne rubinski crvene boje.

Cabernet sauvignon (Kabernet sovinjon)

Sorta je francuskog porijekla, a kod nas je proširen u Istri, Dalmaciji i sporadično u rejonu kontinentalne Hrvatske.

Dozrijeva u trećem razdoblju. Male je do srednje, ali redovne rodnosti, visokog kvaliteta. Potreban mu je dugačak rez.

Vino ove sorte ubraja se u najpoznatija crna vina na svijetu, iako često dolazi u mješavini. Specifičnog je i prepoznatljivog ukusa i mirisa, s naglašenom rubinsko crvenom bojom.

PODIZANJE VINOGRADA

Vinova loza je dugogodišnja kultura, koja se njeguje pojedinačno ili u zasadima vinograda. Trajnost jednog savremenog vinograda u uslovima intenzivne proizvodnje može biti 25-30 godina. Budući da su finansijska sredstva za podizanje jednog ha vinograda prilično visoka, pri podizanju novih zasada vinove loze potrebno je osigurati sve najpovoljnije uslove za rast i razvoj podzemnog i nadzemnog dijela trsa, jar samo dobro razvijeni trsovi mogu osigurati trajnost vinograda u pogledu njegove otpornosti u svim nepovoljnim ekološkim uslovima i sa stajališta naših zahtijeva za redovnim i visokim prihodima odgovarajućeg kvaliteta.



Polazeći od tih osnovnih odrednica prije podizanja vinograda, treba

temeljno obaviti pripremne radove, u koje se ubrajaju:

1. uređenje proizvodnog prostora: krčenje (vinograd, voćnjak, šikara, šuma), sistematizacija18 terena (ravnih i nagnutih);

2. popravak fizičkih, hemijskih i bioloških osobina tla: meliorativno gnojenje, rigolanje – duboka obrada;

3. priprema površine za podizanje vinograda: obilježavanje parcela, tabli i puteva, obilježavanje sadnih mjesta;

4. ostali pripremni radovi prije sadnje: izbor sadnog materijala, priprema kalemova za sadnju;

5. sadnja: vrijeme sadnje, dubina sadnje, tehnika sadnje.

Sistemsko uređenje terena

Pripremnim radovima obavlja se takvo sistemsko uređenje ravnih ili nagnutih terena za vinograd, kojim se osiguravaju povoljni uslovi za rast i razvoj vinove loze, nesmetan rad mašina pri izvođenju svih pripremnih radova prije sadnje, radova u vrijeme sadnje i kasnije pri redovnom održavanju rodnih vinograda. Time se postiže i unosnija proizvodnja.

Sistemsko uređenje ravnih terena – Osnovna svrha sistemskog uređenja ravnih terena sastoji se u ravnanju (planiranju) terena te njegovoj zaštiti od padavina i podzemnih voda. Ravnanjem i planiranjem nas ipaju se udubine , mikrodepresije, vododerine te nivelišu razna ispupčenja, stogovi i humci. Ovaj se zahvat izvodi poslije krčenja i prije rigolanja.

Nakon obavljenog ravnanja površine izvodi se mreža otvorenih i odvodnih kanala i polaganje drenaže ako je potrebno da ne bi došlo do zamočvarivanja pojedinih dijelova površine, posebno tokom obilnih padavina većeg intenziteta. Zamočvarivanje bi moglo onemogućiti izvođenje radova u vinogradu bilo ručno, sprežno ili mašinom, možda upravo u trenutku kada je te radove potrebno izvesti.

18 Sistematizacija terena – sistemsko uređenje, organizovana postupnost pri uređenju terena



Treba naglas iti da vinova loza teško podnos i visoke podzemne vode koje su po pravilu slabo obskrbljene kiseonikom. Zbog toga dolazi do fizioloških poremećaja i na kraju do uginuća trsa – asfiksije (zagušenja) korijena. Zbog toga je dobro izvedeno sistemsko uređenje ravnih terena, garancija uspjeha. U protivnom, ako se ti poslovi ne mogu izvesti na visokom tehničkom nivou, bolje je takve terene izbjegavati za podizanje vinograda.

Na manjim se površinama planiranje – ravnanje izvodi ručno, manjim mašinama ili sprežno, a na velikim se to obavlja mašinama, uključujući i rovokopače i drenopolagače za kopanje kanala i polaganje drenažnih cijevi.

Popravak fizičkih, hemijskih i bioloških osobina zemljišta

Nakon završenih poslova sistemskog uređivanja terena, pristupa se poslovima popravka fizičkih, hemijskih i bioloških osobina zemljišta, odnosno poslovima pripreme zemljišta za sadnju vinograda. Ovdje se ubrajaju dva osnovna zahvata, i to: meliorativno gnojenje i rigolanje – duboko oranje. Jedan i drugi zahvat zajedno djeluju na popravljanje plodnosti zemljišta.

Meliorativno gnojenje

Meliorativnim gnojenjem podmiruju se količine potrebnih organskih i mineralnih materija u zemljištu, tako da ono može osiguravati normalan rast, razvoj i plodonošenje vinove loze. Prema nedostatku pojedinih materija zemljišta razlikujemo:

humizaciju – obogaćivanje zemljišta humusom, kalcif ikaciju – uklanjanje kiselosti zemljišta, fosfatizaciju – dodatak fosfora, kalizac iju – dodatak kalija, gipsanje – desalinizaciju i dealkalizaciju zemljišta.

Ovdje će se razmotriti problematika povećavanja količ ine organskih materija u zemljištu i mineralnih materija zemljišta.

Smatra se da bi vinogradarska zemljišta morala sadržavati oko 3% humusa19 kako bi vegetativni i rodni potencijal u vinogradu bili stalni.

Budući da je većina vinogradskih zemljišta siromašna humusom, neopho-dno je takvim vrstama zemljišta povećati njegov sadržaj unošenjem u zemljište organskih gnojiva (stajsko gnojivo, kompost, treset, zelene mase trava za „zelenu gnojidbu“). Time se popravljaju f izičke, hemijske i biološke osobine zemljišta, (stabilnost strukture, vodo-vazdušne i toplotne prilike u zemljištu, energetski izvori za niz organizama zemljišta, mineralizacijom se povećavaju biljna hraniva).

19 Humus je kompleksna organska tvar nastala mikrobiološkom razgradnjom i sintezom u procesu humifikacije, a u širem smislu je naziv za svu mrtvu organsku tvar.



U nedostatku stajnjaka, komposta ili treseta na predmetnoj se površini jednu ili dvije godine uzgajaju kulture za zelenu gnojidbu. U toku jedne godine može se po hektaru proizvesti 3 – 6 vagona zelene mase.

Sadržaj mineralnih materija zemljišta povećava se unošenjem mineralnih gnojiva u zemljište tokom rigolanja. Prije podizanja vinograda važno je analizom utvrditi sadržaj fosfora i kalija, kojih u vinogradskom zemljištu često nedostaje.

U praks i se melioratvnim gnojenjem u zemljište unose fosforna i kalijeva gnojiva. Dodaje se od 2000-3000 kg fosfornih gnojiva (16%-tni super fosfat) i 1000-2000 kg kalijevih gnojiva (40%-tna kalijeva so ili 50%-tni kalijev-sulfat). Danas su pristupačnija kompleksna gnojiva. Za ovu svrhu dobre su formulacije NPK 0:20:30; 5:20:30; 5:14:35 i sl. a dodaju se u količinama 1000-3000 kg po hektaru.

Potrebne količine mineralnih gnojiva možemo dodati u tlo na više načina:

neposredno prije r igolanja mineralno se gnojivo jednolično razbaca po cijeloj površini. Razbacani se gnoj rigol plugom unosi u dublje slojeve tla, u zonu razvoja glavne mase korijenovog sistema;

mineralno gnojivo se razbacuje tokom rigolanja jednakomjerno po cijeloj brazdi;

na plugovima mogu biti montirani sanduci za automatsko ulaganje gnoja u brazdu tokom rigolanja;

na terasama se mineralno gnojivo može dodati u dva navrata i to: prije početka izrade terasa - po cijeloj površini i drugi dio pri oranju ili nasipavanju terasa po širini planuma terase.

Najjeftinije je razbacivanje prije rigolanja po cijeloj površini, a uspješnije

je – bolji raspored u profilu – direktno ulaganje u brazdu. Izbor smjera radova Konfiguracija terena, položaj objekta na jednom staništu i ekološki us lovi

područja osnovni su faktori o kojima će ovisiti smjer radova u nasadu. Uopšteno se može reći da je u sjevernim vinogradarskim krajevima najpovoljniji smjer radova sjever-jug, a u južnim krajevima gdje je veći zbir sati s ijanja sunca, manje važan.



Izbor razmaka sadnje Pojam razmaka sadnje u jednom nasadu podrazumjeva međusobni razmak

trsova unutar reda i razmak između redova. Ovi razmaci u nasadima kod nas i u svijetu variraju u vrlo širokim granicama, od onih najmanjih koji su od 0,9 x 0,7 m sa 15 873 trsa po ha, do onih najvećih gdje je razmak sadnje 4,0 x 1,5-2,0 m sa 1 250 do 1 666 trsova po ha. Navedeni razmaci odnose se na vinograde u monokulturi a razmaci u nasadima konsocijacija još su veći (npr. Istra, Dalmatinska zagora, Italija i dr.). Unutar ovog velikog raspona koji je već naveden postoji široka lepeza raznovrsnih kombinacija. To upućuje na zaključak da razmaci sadnje nisu jednom za svagda poznati obrazac kojega se treba pridržavati.

Tablica 6. Broj cjepova po jednom ha uz različite razmake sadnje

Razmak između trsova u redu u cm Razmak između redova 80 90 100 110 120 130 140 150 160

100 12.500 11.111 10.000 9.991 8.333 7.692 7.144 6.668 6.252

110 11.353 10.101 9.091 8.264 7.576 6.992 6.492 6.060 5.680 120 10.427 9.259 8.333 7.576 6.944 6.412 5.952 5.550 5.208 130 9.615 8.547 7.692 6.992 6.412 5.896 5.490 5.128 4.808 140 8.929 7.936 7.144 6.492 5.942 5.490 5.104 4.760 4.464 150 8.333 7.407 6.668 6.060 5556 5.128 4.760 4.444 4.168 200 6.25 5.556 5.000 4.544 4.168 3.848 3.572 3.333 3.124 220 5.682 5.050 4.556 4.132 3.788 3.496 3.279 3.030 2.841 240 5.208 4.162 4.068 3.788 3.472 3.205 2.979 2.778 2.605 300 4.173 3.703 3.333 3.030 2.778 2.568 2.381 2.222 2.084

350 3.571 3.26 2.857 2.597 2.381 2.197 2.040 1.905 1.785 400 3.125 2.777 2.500 2.272 2.083 1.923 1.788 1.666 1.563

Pojedini sistemi uzgoja zahtijevaju sadnju po dva, tri ili četiri trsa na

jednom mjestu sa međusobnim razmakom na samom sadnom mjestu od 20 – 30 cm.



Priprema cjepova za sadnju

Prije sadnje treba obaviti niz postupaka sa cjepovima, kao što su klasiranje, prekraćivanje korijenovog sistema, prekraćivanje rozgve i razni tretmani.

Klasiranje cjepova - sastoji se u kontroli spojnog mjesta, rozgve, korijenovog struka i korijenovog sistema. Prije toga prijeko je potrebno da se cjepovi moče u čistoj vodi 12 -24 sata. Zatim se orežu i sa spojnog mjesta i korijenovog struka skine se stara kora. Istovremeno se pregledaju svi vitalni dijelovi.

Korijenov sistem – mora zadovoljavati zakonom propisane norme za cjepove prve klase. Osim toga, obrati se pažnja na njegovo zdravstveno stanje, najprije na osnovi korjenovog struka, gdje je moguća pojava truleži, plijesni ili raka. Sumnjivi se cjepovi odbacuju.

Korijenov struk – mora biti potpuno zdrav i bez pojave plijesni ispod kore, koju pri pregledu skidamo.

Spojno mjesto – mora se dobro pregledati. Tehnika je sledeća: Cijep se lijevom rukom prihvati na gornjoj trećini korijenovog struka, a

palcem i kažiprstom desne ruke za plemku. Istovremeno se i podloga i plemka lagano saviju na jednu i drugu stranu. Ako se pri tome ne pojavi nikakva napuklina (ako cijep ne „zijeva“), spojno mjesto je potpuno sraslo. (slika 31.)

Cjepovi sa nedovoljno sraslim spojnim mjestom se odbacuju. Sadnja bez prethodne provjere može uticati na niz neugodnih posledica, koje se poslije odražavaju u vinogradu. To je prije svega slab primitak cjepova, njihov slab razvoj do vremena oblikovanja sistema uzgoja, mogućnost sušenja us led niskog kapaciteta provodljivosti na spojnom mjestu, mala i neredovita rodnost, pojava truljenja na nezaraslom dijelu spojnog mjesta i dr.

Provjera rozgve – obraća se pažnja na boju kore, karakterističnu kultivaru, zdravstveno stanje, razvijenost osnovnih pupova u skladu sa zakonskim odredbama, dozrelost rozgve na presjeku, što se može vidjeti u odnosu srži i drva. Na srž bi trebalo otpasti ¼ površine presjeka a ¾ na drvo, ali to će zavisiti i o kultivaru.

Slika 31.



Slika 33. Slika 34.

Sadnja cjepova Vrijeme sadnje zavis i o klimatskim uslovima, tipu tla i načinu proizvodnje

sadnog materijala. Jednogodišnji cjepovi mogu se zapravo saditi od vremena njihovog vađenja iz prporišta pa sve do kasnog proljeća. U lakim i propusnim tlima toplijeg klimata, sadnja se može obaviti u toku jeseni i zime ukoliko to vremenske prilike dopuštaju, dakle u onim područjima gdje nema opasnosti od jakih zimskih mrazeva. To se preporučuje zbog toga što korijen cijepa pri nastupu toplijeg vremena započinje sa rastom i drugom aktivnošću.

U sjevernim vinogradarskim područjima sadnja praktično započinje sa oko 15. marta i može trajati sve do kraja aprila.

Tehnika sadnje cjepova u jame je sledeća: Na dnu jame napravi se humak od sipkije i plodnije zemlje. Na njega se

stavlja pripremljeni cijep a korijenje cijepa rasporedi se ravnomjerno po humku. (slika 40.).

Vrh cijepa smjesti se uz sam kolac. Cijepljeno mjesto treba biti u pravilu najmanje 5 cm iznad nivoa tla, odnosno prema uslovima terena. To se određuje visinom humka u jami. Na korijen se nasipa sipka i vlažna zemlja. Pri nasipavanju zemlje na korijen cijepa potrebno je cijep lagano protresati tako da zemlja upadne između korijena. Debljina sloja zemlje iznos i 10-15 cm. Potom se zemlja oko cijepa dobro ugazi, pridržavajući pr i tome c ijep na određenoj dubini i u ukošenom položaju prema kolcu. (slika 41).



Iznad ovog sloja zemlje dodaje se 5-7 kg zrelog stajskog gnojiva koji se rasporedi po cijeloj površini jame i dobro ugazi. (slika 42).

Zrelo stajsko đubrivo može se u jami rasporediti u dva nivoa:

prvi sloj, polovica od ukupne količine gnojiva koje se dodaje po jednom sadnom mjestu, stavlja se na dno jame, na taj s loj gnojiva dolazi sipka zemlja, napravi se humak i posadi cijep;

drugi sloj stajnjaka dolazi iznad sipke zemlje, kako je već opisano (slika 43).

Slika 40. Slika 43. Umjesto humčenja, cjepovi se mogu parafinirati. Parafinira se 1/3 gornjeg

dijela cijepa. Tada se cijep ne humči već se tlo poravnava sa nivoom površine. Ponegdje se primjenjuje i polivinilski prsten promjera 5 cm i visine 15 cm

u kombinaciji sa parafiniranjem. Prsten se postavi na cijep odmah poslije sadnje, prije ravnanja okolne površine. U tlo se ispod spojnog mjesta dolazi 5-6 cm, a ostatak zaštićuje pup i buduću mladicu u samom početku rasta. Lako se skida jer je od elastičnog materijala i na jednu stranu presječen. (slika 46)

Zaštita kolja

paljenjem (do 1 cm pougljenjem);

namakanjem u naftu, pregorjelo ulje, vreli bitumen.



REZIDBA VINOVE LOZE

Loza u svom životnom ciklusu zahtijeva rezidbu svake godine, počev od

sadnje pa sve do uvenuća. Rezoidbom oblikujemo i održavamo uzgojni oblik, regulišemo vegetativni i rodni potencijal, posredno utičemo na veličinu i kvalitet uroda i dr.

Na taj način utičemo na obuzdavanje neprirodnog rasta i razvoja loze koja je po svojoj prirodi penjačica. Budući da se čovjek koristi njenim plodovima i drugim prerađevinama od grožđa rezidbom na „zrelo“ i „zeleno“ prilagodio je lozu svojim zahtjevima kako bi racionalnije obavljao radove njege i berbu grožđa.

Rezidba vinove loze izvodi se tokom mirovanja i tokom vegetacije. Rezidba koji provodimo tokom vegetacije zovemo „rez u zeleno“, a rez koji se izvodi tokom mirovanja zovemo „rez u zrelo“ ili „rez u zrelo drvo“. Treba naglas iti da je rez u zrelo jedan od najvažnijih zahvata u tehnologiji vinogradarske proizvodnje.

Rez u zrelo

Rez u zrelo je prikraćivanje jednogodišnjeg drva rozgve na dužinu koja je u pravilu određena brojem rodnih pupova.

Za pravilno izvođenje reza dobar rezač mora uskladiti korist koju očekuje iz vinograda sa zahtjevima loze. Stoga mora dobro poznavati njen život i svoj uticaj na njega kako bi tokom godina uspješno uzdržavao izabrani oblik i sastav uzgoja.

U svijetu postoji mnogo različ itih oblika i načina uzgoja, nastalih stoljetnim iskustvom, ali svi oni imaju zajednička osnovna pravila pri rezu i uzdržavanju. Zbog toga je prijeko potrebno na to se podsjetiti.

Temeljna pravila reza

U toku zimskog mirovanja na trsu se nalaze zimski pupovi i spavajuć i pupovi.

Iz zimskih pupova i to uglavnom iz glavnog oka, razviti će se u sledećoj vegetaciji mladice koje nose rod. Rijetko, pri oštećenju glavnog oka, mladice se razviju iz suočica sa znatno manjim prirodom.

Rodnost svih pupova po dužini rozgve nije ista. Pupovi su pri njenoj osnovi slabije rodni, zatim se rodnost pupova povećava prema sredini a onda ponovo smanjuje prema vrhu pruta rozgve.

Spavajući ili pričuvni pupovi nalaze se ispod kore i razviju se u posebnim uslovima (oštećenjem trsa, obilnom ishranom, vlažnošću, oštrim rezom i sl.). iz njih se razviju uglavnom nerodne (jalove) mladice koje posluže za obnovu trsa ili pojedinog dijela trsa.



Za razumijevanje trsa uz izneseno napomenimo i ovo:

broj rezom ostavljenih pupova na jednom trsu nazivamo opterećenje trsa. Uz manje opterećenje porast mladica je veći i obrnuto;

bujni kultivari opterete se više a slabo bujni manje;

slabo opterećenje bujnih kultivara izaziva raznovrsne negativne učinke pri cvjetanju i oplodnji – osipanje cvjetova;

oslabljeni i različitim nepogodama oštećeni trsovi režu se oštr ije (kraći rez);

kultivari malih grozdova režu se na dugo rodno drvo, a oni sa krupnim grozdovima režu se kratko do srednje dugo drvo;

na plodnom, propusnim i dubokim tlima opterećenja po trsu su veća a na mršavim i suvim tlima manja;

za uspješno izvođenje reza potrebno je dobro poznavati i razlikovati pojedine vrste drva na trsu.

Prije toga o priboru za izvođenje reza i tehnici rezanja

Tehnika rezanja

Makazama režite samo jednogodišnje i dvogodišnje drvo, a višegodišnje samo ako je tanko (ili pneumatskim makazama).

Staro višegodišnje drvo uklanjajte – skidajte pilom.

Prislon oštrice pri izvođenju reza držite sa donje strane drva koje se reže.

Pri rezu izdanka iz starog drva oštricu makaza prislonite uz staro drvo da na njemu ne ostaju suvišni „čepovi“.

Rozgva koja će poslužiti za reznik, rodni reznik ili lucanj oč istite od vitica i eventualnih zaperaka.

Vrste drva i postupci pri rezu

Na trsu vinove loze razlikujemo višegodišnje staro drvo (stablo-deblo, krakovi i ogranci), dvogodišnje drvo (reznici i lucnjevi) i jednogodišnje drvo (slika 72).

Dvogodišnje drvo je nastavak trogodišnjeg ili višegodišnjeg drva a na njemu raste jednogodišnje rodno drvo.



Jednogodišnje drvo može biti rodno i nerodno,a zovemo ga prut ili

rozgva. Ona je razvijena iz starog drva i u pravilu je nerodna. Pri rezu je potrebno znati i osnovno načelo rodnosti drva: rodno je

jednogodišnje drvo koje se razvilo iz dvogodišnjeg drva. Pri rezu jednogodišnjeg rodnog drva razlikujemo (slika 73):

uzgojni reznik sa jednim pupom – slika 73a; uzgojni reznik sa dva pupa – slika 73b; rodni reznik sa 3 -5 pupova – slika 73c; kratki lucanj sa 6 – 8 pupova – slika 73d; dugi lucanj – dugo rodno drvo sa više od osam pupova – slika 73e.

Slika 72.

Slika 74 .

Slika 73.

Pri rezu jednogodišnjeg nerodnog drva imamo (slika 74):

pričuvni reznik sa jednim pupom (čep) – slika 74a;

pričuvni reznik sa dva pupa - slika 74b.

Rezom reznika i lucnjeva odstranjujemo dio rozgve. Rez izvodimo tako da iznad gornjeg pupa ostavimo 1,5 do 2,0 cm drva. Smjer reza je uvijek ukošen od pupa prema vani (slika 75).

Prošlogodišnje – stare reznike i lucnjeve, a po potrebi i višegodišnje drvo, rezom odstranjujemo po prilici na dužinu od 0,5 cm od njihove osnove okomito na njihov smjer rasta. Time je rana manja i zacjeljivanje lakše.



Pri mješovitom rezu, gdje se rezom ostavlja prigojni reznik i rodno drvo

(rodni reznik ili lucanj), mora se voditi računa o tome da reznik uvijek dođe ispod rodnog drva. Time osiguravamo ispravnost reza i u idućoj godini i onemogućavamo brzi produžetak sarog drva u visinu.

Rez u zeleno

Radovi koji se izvode tokom vegetacije na zelenim dijelovima trsa, zovemo rez u zeleno ili zeleni rez. To su ampelotehnički zahvati: plijevljenje suvišnih mladica, pinciranje rodnih mladica, skidanje i zalamanje zaperaka, prstenovanje, prorjeđivanje grozdova, prorjeđivanje bobica , skidanje lišća i vršikanje.

Teško je odgovoriti koji je od zahvata zelenog reza najvažniji. Analizirajući biološka, fiziološka i praktična gledišta tog pitanja nedvosmisleno možemo reći da svi zahvati pravovremeno izvedeni imaju svoju agrotehničku i vlastitu opravdanost. Neke od zahvata opravdano je izvesti samo na stolnim kultivarima, jer time postižemo bolji i ujednačeniji kvalitet priroda, a i bolji plasman stolnog grožđa na tržištu.

Plijevljenje

Plijevljenje je odstranjivanje mladica koje su se razvile iz starog drva ili iz rodnih i prigojnih dijelova trsa, a otežavaju razvoj rodnih mladica, nepovoljno utiču na prinos i kvalitet grožđa. Plijevljenjem, dakle odstranjujemo sve mladice koje istjeraju na starom drvu i nerodne mladice razvijene na rodnim elementima trsa. To ne isključuje mogućnost da ponekad odstranimo i poneku rodnu mladicu u slučajevima pretjerane rodnosti, ponajprije od stolnih kultivara (slika 86).

Slika 86.

Pinciranje

Pinciranje znači pr ikraćivanje vrhova mladica da se privremeno prekine njihov bujan rast, da time ojačaju i da se stvore povoljni uslovi za cvjetanje i oplodnju, odnosno za bolje dozrijevanje grožđa. Naime pinciranje se može obaviti u dva navrata:

desetak dana prije cvjetanja, dvadesetak dana poslije cvjetanja.



Pinciranjem prije cvjetanja skidaju se parazitarni vrhovi mladica, rast se prekine za 8-10 dana, a as imilati se iz produktivne lisne površine usmjeravaju prema cvatovima. Tim se poboljšavaju uslovi oplodnje, prije svega kod kultivara sklonih osipanju. Pinciranjem se prikraćuju samo mladice na rodnom drvu, a tamo gdje se provodi kratki rez (u suvo) rodnog drva mogu se pincirati i mladice na reznicima. Pinciranjem prije cvatnje može se povećati prirod 10-30%, bez značajnijeg uticaja na kvalitet (Škrlet, Moslavac, Ranfol, Dišeća ranina bijela, Bratkovina, Malvazija i dr.).

Učinak pinciranja pos lije cvatnje znatno je slabiji. Opravdano je piniranje izvesti u tom roku kod vrlo ranih stolnih kultivara sa malim bobicama (Čabski biser) čime će se potaknuti da se one povećavaju i postaju izglednije.

Prema intenzitetu pinciranja ono može biti:

oštro ili kratko pri čemu se ostavi 1 do 2 lista iznad gornjeg grozda na mladici;

umjereno ili srednje sa ostavljena 3 do 4 lista;

blago ili dugo pinciranje sa ostavljanjem više od 5 listova iznad gornjeg grozda na mladici (slika 87).

Zalamanje zaperaka To je radnja zelenog reza koja se obavlja istovremeno sa plijevljenjem ili

pinciranjem. Najvažnije je na vrijeme ukloniti zaperke (zaprutnice) u zoni cvatova, dakle sa donjih koljenaca na mladici, tako da su uslovi cvjetanja i oplodnje povoljniji.

Skidanje ili prikraćivanje zaperaka u kasnijim fazama razvoja nije potrebno. Ako su se zaperci rano razvili, mogu donijeti i naknadni rod, koji u povoljnim uslovima dozrije. Takvo se grožđe naziva martinjsko, greš ili agrišta.



SISTEMI UZGOJA TRSA VINOVE LOZE

Loza je biljka penjačica, koja u nekontrolisanim uslovima rasta i razvoja traži naslon, uz njega se penje i povija. Razvija se takav oblik koji za čovjekove potrebe nije prihvatljiv. Međutim, loza ima sposobnost prilagođavanja na razne ampelotehničke zahvate, pa se redovnim i usmjerenim rezom pojedinih dijelova trsa može svrhovito podvrgnuti različitim uzgojnim oblicima i načinima uzgoja.

Koji ćemo oblik i način uzgoja odabrati pri podizanju novog vinograda zavis it će o nizu faktora. Moramo istaći da oblik i način uzgoja predstavlja razvijenost trsa, razmještaj njegovog osnovnog kostura u prostoru, način postavljanja naslona, rez i raspored pojedinih dijelova trsa na naslonu (armaturi) i dr. Dakle, sve su te radnje koje obavlja čovjek isključivo zbog svog vlastitog interesa neprirodne za lozu. Zbog toga je potrebno pri biranju oblika i načina uzgoja voditi računa ponajprije o tome da uzgoj odgovara:

prirodnim uslovima, gdje klima ili tlo može biti ograničavajuć i faktor biranja načina uzgoja;

temeljnim vlastitostima podloge i kultivara s obzirom na prirodne uslove i njihovu međusobnu zavisnost, u pogledu bujnosti i srodnosti;

postizanje gospodarski opravdanih priroda grožđa i njegovog kvaliteta radi zadovoljavanja smjera proizvodnje;

nesmetanoj primjeni strojeva u vinogradu za uzdržavanje tla, zaštitu od bolesti i štetnika, gnojenje, rez, berbu u dr. a što je u vezi sa produktivnošću rada i troškovima proizvodnje i dr.

Osim navedenog svrstavanja uzgoja po visini stabla ima i drugih.

Činjenica je da ti kriteriji ne opravdavaju uvijek svoje postojanje, jer se mngi sistemi uzgoja od niskih, vis inom prilagođavaju potrebama savremene agrotehničke i ampelotehničke primjene u vinogradima.

Razvijenost uzgoja prihvatljivije je mjerilo svrstavanja različ itih sistema, s obzirom na činjenicu da se ono temelji isključivo na broju rodnih pupova koji se rezom ostavljaju. Prema tom mjerilu postoje:

1. mali sistemi uzgoja, gdje opterećenje iznosi 25 pupova po trsu;

2. veliki sistemi uzgoja sa opterećenjem od 25 do 60, a ponekad i do 200 pupoa po trsu.



SVRSTAVANJE SISTEMA UZGOJA

Poznata su dva osnovna mjerila po kojima se svrstavaju sistemi uzgoja:

1. visina stabla (debla), 2. razvijenost uzgoja i opterećenje trsa.

Prema mjerilu visine stabla razlikujemo:

niski uzgoj, s visinom stabla do 40 cm; srednji uzgoj, s visinom stabla od 40 do 120 cm; povišeni uzgoj, s visinom stabla od 120 do 160 cm; visoki uzgoj, kada je vis ina stala veća od 160 cm.

OBLIKOVANJE UZGOJA I TEMELJNE OSOBINE

Gotovo ze sve oblike uzgoja prva i druga godina poslije sadnje u

postupku su iste, a tek u trećoj godini jedna se osnovna rozgva reže na vis inu uzgoja. Taj se postupak ponekad može skratiti na uštrb rasta i razvoja u navedenim godinama. Napominjemo da se kod svih oblika uzgoja nas lon u nasadu postavlja u drugoj godini, osim, dakako pri s istemu uzgoja bez naslona i prije sadnje kod sistema zavjesa i «Cazarsa».

Postupak njege u prve dvije godine je sledeći:

U prvoj se godini iz posađenog cijepa razvije jedna ili dvije mladice koje vežemo uz kolac i redovno ih njegujemo.

Druge ćemo godine razvijeniju rozgvu rezati na dva pupa, a ostale ukloniti. Tokom vegetacije iz ostavljenih pupova izrast će dvije mladice koje zrijenjem prelaze u jednogodišnje drvo – rozgvu. Od dvije razvijene rozgve, ona koja je u povoljnijem položaju u trećoj se godini reže na visinu uzgoja a druga se može rezati na pričuvni reznik (slika 91).

Slika 91.



Preinačeni račvasti uzgoj – «Lepeza»

Za razliku od račvastog uzgoja,

krakovi su kod «lepeze» smješteni plošno u smjeru reda radi lakše primjene mašina u međuredu. Opterećenje iznos i 8 – 12 pupova po trsu. Zahtijeva lagani nas lon (armaturu) sa jednom do tri žice.

Slika 92.

Guyot (Gijo) uzgoj

To je jedan od najjedostavnijih s istema uzgoja s mješovitim rezom. Oblikuje se vrlo jednostavno. U trećoj se godini rozgva reže na visinu uzgoja (60-100 cm), tokom vegetacije dvije vršne mladice se njeguju i vežu uz žicu, a ostale prema osnovi mladog stabla uklone ili oštro prikraćuju. U četvrtoj godini rozgva na nižoj poziciji reže se na prigojni reznik sa dva pupa, a gornji na lucanj sa 8-10 pupova. Takav je rez i u sledećim godinama (slika 96).

Smatramo da se u savremenijim nasadima ne može zadovoljiti s obzirom na malo opterećenje.

Slika 96.

Istarski uzgoj

To je najjednostavniji sistem uzgoja sa vis inom stabla od 60 do 80 cm, koje se oblikuje u drugoj ili trećoj godini. Osim stabla i na stablu kraćeg lucnja sa 7-8 pupova drugih elemenata uzgoja nema. Za ovaj uzgoj je značajno istaknuti da se tokom vegetacije odnjeguje jedna mladica na osnovi lucnja, koja će sledeće godine pri rezu pos lužiti za novi lucanj. Ostale se mladice pinciraju. Razmaci sadnje u klasičnim vinogradima Istre iznosili su 200-220 x 90-100 cm. Zbog malog opterećenja praktično je napušten (slika 97).



Dvokraki oblik uzgoja Kod nas taj oblik uzgoja ima dugu tradiciju a raširen je i drugim

vinogradarskim zemljama svijeta (Sovenija, Njemačka, Švicarska, Francuska, Austrija i dr.) u različitim inač icama. Nije slučajno što zaslužuje toliku pažnju jer je vrlo jednostavan za oblikovanje, nema mnogo elemenata starog drva već se redovno obnavlja mladim drvom, velike je mogućnosti opterećenja i rasporeda rodnog drva i omogućava dobijanje redovnog visokog priroda dobrog kvaliteta. Grožđe je na tom obliku jednolično raspoređeno, zaštita od bolesti i štetnika je učinkovitija, berba je jednostavnija i brža i dr. Prihvatljiv je za manje i veće vinogradarske objekte.

Razmaci sadnje variraju od 160 do 280 x 70 do 120 cm. Uz pravilan izbor strojeva najpovoljniji razmaci su 180x110 cm. U mnogim se nasadima činila greška sa izborom razmaka unutar reda od 70 cm, jer se nije mogla jednolično rasporediti zelena masa, pa je došlo do velikog broja nerazvijenih, nedozrelih i nerodnih mladica. Smatramo da unutar reda ne smije biti razmak manji od 100 cm a kod kultivara sa dugim međukoljencima i do 140 cm.

Visina uzgoja varira od 60 do 120 cm.

Postupak oblikovanja je sledeći (slika 98).

Slika 98.

U proljeće treće godine najjaču rozgvu režemo do osnovne žice, dakle na

visinu uzgoja. Tokom vegetacije pustimo da se razvije 4-5 mladica a sve ostale isplijevimo.

Četvrte godine možemo postupiti na dva načina:

dvije nasuprot razvijene rozgve režemo na dva reznika, koja možemo privezati uz osnovnu žicu (slika 98 –A),

vršnu rozgvu režemo na lucanj, a dvije niže, nasuprot raspoređene na reznike sa dva pupa (slika 99 –B).

U petoj ćemo godini rezati tako da na svakom kraku ostavimo reznik i lucanj, primjenimo li inač icu B, izrođeni lucanj uklonimo.



Na povoljnim položajima bujnost mladog nasada u trećoj godini može biti

tolika da se može ostaviti produženo «stablo» pri vrhu vezano na osnovnu žicu u obliku luka (slika 100). U vegetaciji se isplijeve sve mladice na stablu osim 3-4 ispod glavne žice, a one na luku su ostavljene za rod.

Slika 99.

Slika 100. Četvrte godine u proljeće uklonimo izrođeni lucanj a dvije donje rozgve

na stablu režemo na uzgojne reznike, a jednu ili dvije rozgve iznad reznika na lucanj. U petoj i sledeć im godinama postupak reza je uobičajen.

Inačice dvokrakog uzgoja Guyot-Poussardov način uzgoja, koji se sastoji u

neizmjeničnom rezu lucnjeva. Jedne godine na jednom kraku ostavimo lucanj i reznik a na drugom samo reznik. Sledeće godine se rez na krakovima zamijeni (slika 101).

Slika 101.

Uzgoj «Visoka glava» U trećoj se godini rozgva reže na visinu uzgoja – do glavne žice. U

vegetaciji se isplijeve sve mladice osim dvije vršne.



Četvrte godine u proljeće vršnu rozgvu režemo samo na jedan pravi pup, a

onaj ispod njega odstranimo ili ostavimo takođe jedan «čep». S obzirom na to da je načinjen vrlo oštar rez, potjerat će mladice iz crnog oka i poneka iz slijepih pupova na kruni – osnovi kratkog reznika. Mladice po visini stabla oplijevimo, a one vršne samo prorijedimo tako da ostane ona iz pravog pupa i 2-3 iz spavajućih pupova. Ostavimo i onu iz nižeg «čepa» na stablu.

U petoj godini na proljeće sve se razvijene rozgve ponovo oštro režu, a ona iz nižeg «čepa» na stablu oreže se na lucanj, kako bi poslužila kao regulator. Tokom vegetacije na vrhu stabla ponovo će se razviti više mladica, koje oplijevimo, a ostavljamo 3-5 najjačih.

Tako oštrim rezom na vrhu stabla oblikovala se glava trsa sa mnogo spavajućih pupova.

U šestoj godini dvije najjače rozgve režemo na lucnjeve, a ostale oštro sa najviše jednim pravim pupom. Takav se rez provodi i sledećih godina (slika 103).

Slika 103.

Smatramo da je ovo i za nas u sjevernim krajevima vrlo perspektivan

sistem uzgoja. Velike su njegove prednosti što osim stabla nema drugih elemenata starog drva, nema krakova koji na jedan način ipak oduzimaju prostor između trsova, svaki početnik praktično može rezati itd.

Po glavi koja se oblikuje na visini od 100-110 cm (slika 104) dobio je naziv uzgoj «visoka glava» za razliku od nekih niskih uzgoja u glavu koji se njeguju u krajevima gdje su jaki zimski mrazevi, pa ih je lako zagrtati (Chablis).

Slika 104.

Oblikovanje jednostranoga kordonca Treće godine u proljeće dobro razvijena rozgva, odnjegovana u drugoj

godini, reže se toliko dugačko da se može oblikovati vis ina stabla i prvi dio kraka. Dio rozgve koji će se razviti u deblo povežemo uz kolac a drugi dio povijemo i vežemo uz glavnu žicu, vodeći pri tome računa o tome da zadnji pup bude okrenut prema dole. U vegetaciji plijevljenjem uklonimo sva mladice na stablu.



U proljeće četvrte godine rezom oblikujemo prve ogranke sa dva pupa iz

onih rozgvi koji su se razvili na gornjoj strani kraka. Prvi ogranak ostavimo gotovo u produžetku stabla, a drugi na razmaku od oko 25 cm. Krak se u toj godini produži rozgvom koja je razvijena na kraju sa donje strane kraka. Produženi krak vežemo uz žicu. Tokom vegetacije sve nepotrebne izboje oplijevimo.

Pete godine iz ostavljenih ogranaka razvile su se po dvije rozgve. Donju režemo na prigojni reznik, a gornju, ukoliko to po načinu uzgoja kordonca postupak zahtijeva, na lucanj. Na produženom dijelu kraka oblikujemo još dva nova ogranka, pridržavajući se međusobnog razmaka. U vegetaciji obavljamo plijevljenje i ostale zahvate u zeleno. Krajem pete godine oblik uzgoja je zapravo završen.

Šeste i sledećih godina provodi se redoviti rez zavisno od načina kordonskog uzgoja (slika 106).

Slika 106.

Postupak oblikovanja jednostranoga kordonca možemo skratiti za jednu

godinu tako da u trećoj godini rozgvu orežemo na ukupnu dužinu budućeg kraka.

U četvrtoj godini rezom oblikujemo ogranke a u petoj provodimo rez sličan načinu kordonskog uzgoja (slika 107).

Slika 107.



Oblikovanje dvostranog kordonca Treće je godine postupak isti kao i pri oblikovanju jednostranog kordonca,

s tim što pri vrhu stabla uzgojimo jednu rozgvu koja će nam poslužiti za drugi krak.

Četvrte godine rezom oblikujemo ogranke na starijem kraku, a iz razvijene rozgve pri vrhu stabla rezom ostavimo drugi krak, koji vežemo uz žicu.

Pete, pak, godi-ne i na drugom kraku oblikujemo ogranke, čime je postupak za-vršen (slika 108).

Slika 108.

Dvostrani kordonac može imati i dva stabla. Tada oblikovanje započinje u

trećoj godini, ostavljajući dvije rozgve za buduća stabla trsa i u produžetku za krakove.



BERBA GROŽĐA

BERBA VINSKIH SORTI

Jedna od najznačajnijih radnji u vinogradu je berba grožđa. Ona obuhvata niz važnih zahvata, počevši od pripreme za berbu pa sve do prijevoza ubranog grožđa do mjesta prerade. Berba započinje onda kada grožđe dostigne punu zrelost, jer tada dolaze do izražaja njegova sortna svojstva. Obavljanje berbe prije pune zrelosti može imati za svrhu dobivanje svježijih i laganijih vina.

Kasna, pak berba uslovljava porast kvaliteta konačnog proizvoda. Rok berbe grožđa, s obzirom na njegovu namjenu, na praktičan je način i «tehnološka zrelost».

Za određivanje vremena berbe, odnosno zrelosti grožđa, najznačajniji je sadržaj šećera i ukupnih kiselina u moštu i njihov međusobni odnos.

Tokom faze dozrijevanja u bobici dolazi do promjene međusobnog odnosa šećera i ukupnih kiselina, tako da se smanjuje količina kiselina a povećava sadržaj šećera. Te promjene ovise o mnogim faktorima koji uslovljavaju dozrijevanje i idu do granice koja odgovara vlastitostima kultivara.

Zrelost grožđa najčešće određujemo po izgledu i organoleptički, te fizikalnim metodama i hemijskom analizom. Organoleptička metoda temelji se na subjektivnoj ocjeni, a njena stvarnost zavisi o iskustvu ocjenjivača i njegovog poznavanje sortnih osobina. Pri organoleptičkom ocjenjivanju treba voditi računa i o pojavama koje se događaju na trsu, kao npr. promjena boje lišća (kod bijelih sorti list polako žuti a kod crnih list dobija manje ili više crvenu boju), zatim peteljka grozda odrveni, bobice dobijaju boju svojstvenu pojedinim kultivarima, gube čvrstoću, postaju mekane i lako se odvajaju od peteljčice, ukus i miris su izražajniji itd.

Za određivanje količine šećera služimo se moštnim vagama i refraktometrom. Najviše se upotrebljavaju dva tipa moštnih vaga: Klosterneuburška ili Baboova i Oechsleova (čitaj Ekslova). U praksi se najčešće upotrebljava Klosterneuburška moštna vaga, koja daje podatke o težinskim postocima šećera u moštu. Npr. ako je očitanje 20, znači da u 100 kg mošta ima 20 kg šećera. Na temelju očitavanja postotka šećera na moštnoj vazi može se izračunati i približni volumni postotak alkohola u našem budućem vinu tako da očitani broj na moštnoj vagi pomnožimo sa faktorom 0,6.



Kontrolu sadržaja ukupnih kiselina u grožđu teže je odrediti.

Preporučljivo je stoga potražiti pomoć u najbližoj poljoprivrednoj ustanovi koja se bavi tim poslovima.

Pri određivanju pune zrelosti grožđa potrebno je uzimati prosječne –

reprezentativne uzorke sa jedne parcele ili jednog područja. Veličina uzorka zavis it će o veličini parcele i ujednačenosti uslova dozrijevanja (bujnost, ekspozicija, agrotehnika i dr.). U sklopu poljoprivredne službe na nekom području prije berbe obično radi i posebna komis ija, koja daje uputstva o vremenu berbe pojedinih kultivara, pa je dobro poslušati i njezin savjet.

Pripremu za berbu treba obaviti deset dana ranije. Osigurava se potreban broj ljudi, alat i posude za berbu te sredstva prevoza.

Preporučuje se berbu obaviti po lijepom i suhom vremenu (ako je to moguće). Najbolje je brati u sanduke u koje stane 15-20 kg grožđa i u njima ga prevoziti do mjesta prerade. Nije preporučljivo brati i prevoziti grožđe i plastičnim vrećama jer se znatno naruši kvalitet mošta i pos lije se to očituje u kvaliteti vina.

Danas se u svijetu a i kod nas upotrebljavaju strojevi za berbu grožđa. Za vrhunska vina dolazi u obzir isključivo ručna berba.



L I T E R A T U R A

1. Baroš, Ž. – Osnovi menadžmenta, Vizija, Banjaluka, 1995. 2. Stavrič, Baroš, Ž. – Menadžment – Beograd, 2005. 3. Stavrič, Baroš, Ž. – Teorija troškova – Beograd, 2005. 4. Dinić, J. – Turistička geografija, Ekonomski fakultet, Beograd, 1993. 5. Marković, S. – Turizam kao faktor privrednog razvoja Jugoslavije,

Simpozijum o turizmu, Beograd, 1968. – Problem optimalne organizacije preduzeća u turističkoj privredi, Zagreb, Ekonomski pregled, 3 – 5 /1969. – Uloga turizma u platežnim bilancama nekih zemalja, Zagreb, Ekonomski pregled, 5 /1965.

6. Marković, S. i Z.– Osnove turizma, „Školska knjiga“, Zagreb, 1970.

– Ekonomika turizma, „Školska knjiga“, Zagreb, 1972.

7. Marković, S. i Unković, S.– Teoretski aspekti istraživawa destinacije u turizmu i njihova primjena na konkretnom projektu istraživanja u Jugoslaviji, „Turizam“, Zagreb, 4/1972.

8. Internet sajtovi o turizmu,

9. Galogaža, P. Milan – Reinženjering i repozicioniranje Republike

Srpske i Bosne i Hercegovine, - Novi Sad, Marketing Management College, 2005.

10.Galogaža, P. Milan – Strategija društveno ekonomskog razvoja

Republike Srpske, Novi Sad, MM College,1999.

11.Čulić, D. „Turistička propaganda“, Zagreb, 1965.

12.Bazala, A. – „Istraživanja tržišta u funkciji udrženog rada“, Progres, Zagreb, 1978.

13.Vizintin, Silvio – „Vinogradarstvo“, Istra, 2004.

Documents

TURIZAM I RAZVOJ SEOSKOG TURIZMA - …apeironsrbija.edu.rs/Centar_za_izdavacku_djelatnost/Radovi/Specij... · fakultet poslovne ekonomije banja luka d i p l o m s k i r a d turizam