U Kulkiinsik u Kuxtal Kastlan

7/26/2019 U Kulkiinsik u Kuxtal Kastlan...

1/161


2/161


3/161


4/161

K-ojel jumpel ti le noj meyaj unaj u beetik k jalaachilo ktsaak jejelas baaloob utiaal u maalobtal u kuxtal tulakal ukajnaliloob le luuma. Jumpel noj baal kaanaan k-beetikek-natsik ti kaaj u baaluba k-miatsil, ichiloobe, analteob,noj najmal ku taasik kaambalil beeyxan u ayikalil u tokbesaal

u kajlayil yetel eesik bix jumpel kaaj.

Ivonne Ortega PachecoU jalaachil u luumil Yucatn


5/161


6/161

SERGIOQUEZADA

U kulkiinsik u kuxtal kastlan

yokol u kuxtal maayaob tu

petenluumil Yucatn


7/161

U Jalaachil u Luumil YucatnIvonne Ortega PachecoX-noj Jalaach Constitucional

U noj najil Xook YucatnRal Humberto Godoy MontaezSecretario

U molaayil Miatsil YucatnRenn Alberto Guillermo GonzlezU Noj Joolpoopil

Biblioteca Bsica de YucatnVernica Garca RodrguezX-joolpoop

U kulkiinsik u kuxtal kastlan yokol u kuxtal maayaob tu petenluumil YucatnPrimera edicin en Biblioteca Bsica de Yucatn, 2011

D. R. de esta edicin:U Noj Najil Xook ti u Noj Jalaachil u Luumil Yucatn

yaan tu bejil 34 No. 101-A yetel 25, Col. Garca Giners, Jo, Yucatn

Joolbesaab u beetaal analte tumeenU Noj Najil Xook ti u Noj Jalaachil Yucatn

Xakaltaab tumeenFrancisco Lope vila

U yoochel u tanCurandero maya II bonaan tumeen Vctor Argez. Oleo yokol nook, junxot.Coleccin Gmez-Castilla

Chaan u yoochel tumeen:Ricardo Baeza

Paat le analte tumeenGabriela Castilla Ramos

ISBN 978-607-7824-27-5

Comentarios

Coordinacin del Programa Biblioteca Bsica de YucatnAv. Coln No. 207 por calle 30, Colonia Garca Giners, Mrida, Yucatn.Tel. (999) 9258982, 83 Ext. [email protected] www.bibliotecabasica.yucatan.gob.mx

Kalaan tulakal pajtalil tu paach. Wetaan u joksaal u yoochel tulakal wa chenjunjaats ti le analte jee bixak kaa beetaak, wa maatan u tsaabal le pajtalil tumeenu yuumil le pajtalila.


8/161

Los mayas yucatecos 7

Le nukuch baal ku naktantik kajoob yokol kaab bejlae, maatan u be-ytal u tanaltaal maalob chen yetel kaa takpajak kaaji. Lela u kat uyaale, tiaal kaa likik u molaayiloob jalaach u beet jee baalake kaanaan ubeetik jumpel moktaan ta wetel yetel u tsak a wojelte, kaabet u bee-tik yetel tumeen u yojel kaabet, ma chen wa tumeen tsaan u pajtalil tiyetel aalmajtaani. Kaabet k-naatik bix k-kuxtal yetel k-naatik baaxoobku yuchul t-bakpaach, tiaal k-jetsik baax kaanaan k-beetik tumeen k-ojelmaxoob, leti beetik xiiboon yetel kooleloon kuxaanoon x-ma palitsilil.

Jumpel analte ku chaak baax ku yaalik tantanxelile, tak leti u jach

maalobil nuukuloob tiaal k-kaj-oltik jejelas baaloob tu yoklal le kuxtali-la. Way Mxicoe, tsook u jach yaabtal u joksaal analteob; baax ku yuchu-le ma tulakal mak ku beytal u manik jumpel analte tiaal u xoki.

U Noj Jalaachil u luumil Yucatne tu beetaj Biblioteca Bsica de Yucatn,tiaal u natsiktech jejelas analteob baax kun tsaktech u pajtalil a kaj-oltikyetel a kuchkabal, baaloob uchbentak yetel le ku yuchul bejla yetel kutsak k-muuk beyoon kaaje. U tiaal lela, pat-tukultaab jumpel meyaj tiaalu joksaal lajun tu yoxkaal analteob wolaan ich joojaats u mumuchal: ukaj-oltaal yokol kaaj yetel bix u kuxtal kaaj wa Ciencias Naturales y Socia-les, Kajlayil, naysaj-olal yetel Kan iktiilil wey Yucatne wa Historia, Arte

y Literatura de Yucatn; beeyxan analte digital, beetaan tiaal xokbil tumeenmak minaan u sasil u yich wa sistema Braille, analte tiaal uuybil wa audiolibros, beetaal yetel oocheloob yetel sutaan ich maaya.

Le diez mil u pelel ku joksaalo ti yaanoob u najil analteob wa biblio-tecas pblicas del estado, tu najil xook wa escuelas, albergues, tu najil tsaakwa hospitales yetel tu kuchil kalab wa centros de readaptacin; jee xan ubeytal a manik ma kooj wa tak u siibiltech wa tumeen teech ka waalik yaana payaltantik u lak makoob xooke.

Taakal yetel u meeyjul u joksaal analteobe tan xan u tanaltaaljumpel pektsilil tiaal u beetaal u xook mak, lela jejelas bix u meyajtaal,ichile ku takpajal yaabach makoob yetel molaayoob tiaal k-sutik Yucatnjumpel kaaj jach ku xook.

Tan k-payaltantikech kaa takpajkech ichil le noj pektsila, ma talami,yetel le analte yaan ta kaba, jee tuuxak kajaanech wa jee baalak a meyaje, lepektsila u kat paklan antaj ta wetel tiaal k-mul beetik jumpel kaaj keet ukuxtal, ku chimpoltik tulakal mak yetel mixmak ka palitsiltaak u tuukul.

Ral Godoy MontaezSecretario de Educacin

Presentacin


9/161


10/161


U peetsel wa u mektantaal u kuxtal maayaob tu petenil Yucatne, u lakjumpel bix u yeesaal jumpel analte u kaaba Los pies de la repblica.

Los mayas peninsulares, 1550-1750 joksaan tu jaabil 1997 tumeen Centrode Investigaciones y Estudios Superiores en Antropologa Social y el extintoInstituto Nacional Indigenista; baale bejlae oli mixtuux tsakaan. iaal mau jach talamtal u xookole, laj luksaab tulakal mejen tsib kaabal tuux kutsoolol wa baax.

Le tumben ku tsaabal kj-oltbila ku tsikbatik u kajlayil le maayaobkajlajoob wey tu petenil Yucatn tak tu kiiniloob maayli kuchuk kastlanoobtak tu chumuk siglo XVIII, le kaaj kaj u keexel yaabach baaloob tumeendinasta borbnica baax tu kexaj xan bix petsaanil u kuxtal le luum tumeenkastlanoobo. Le baax ku yaaliko oli ti ku laj chaabal ti u tsib maayaobyetel sak winikoob tu kuxtatoob, takpajoob yetel tu moloob u tsikbalilpaatal wa tumeen man u katchiitoob wa u xakaltoob le tsiboob beetaabtu kiinil tan u yuchul wa bix uchiko. Kaabetkuunsaab xan le kiin pat-chaje, juunoob bejlae ti yaanoob Archivo General de la Nacin de Mxicoo wa Archivo General de Indias en Sevilla, Espaa. Le analtea tsibtaanyetel yaab baaloob jach kaj-oltaan, baale yetel xan u lak oli jach talamu xakaltaal bey jeex ku chaachiitaal ichile.

Yax tsib tiaal max kun xokik


11/161


12/161

Bix u luumil


13/161


14/161


15/161

14 Historia

le kaj-olaan bejlaa bey Belice, junbuj ti u nojoch luumil Guatemala,junchaan xot u tuuch lakin u noj luumil abasco, oli tulakal u noj

luumil Campeche yetel u noj luumiloob Yucatn yetel Quintana Roo.ulakal u noj luumil Yucatne, minaan mix nukuch kom wanukuch wits jach chikaani, tumeen lela jokol tu beetaj ich kaknabte junjaats kiinoob kaj-oltaan bey era terciariao. Landae ku yaalikkaache lela jumpel jach tax luum yetel minaan u witsiloob, wa matu yoklal jumpel chan tool wits ku kajal naats ti Champotne kubin tak tu luumiloob Salamanca (yaan Bacalar) ku bin u likil kulpachti Champotn. Le juntool witsa kaj-olaan bey Puuke, u kaanalileku bin ichil 100 tak 170 metros yokol u kaanalil kaknab. u jaabil

1726-1727e, tu tsib aj kiin Joseph Paredes, ku kaabatik ratadosegundo del contrato de la cera, ku chaachiitik Yucatn beya:

ulakal le luuma, oli laj tax minaan witsoob mix kaanal kaxoob,tulakale jumpel nojoch taxkab yaan u mejen muluuchiloob, chenwa tuux ku yilaal jayumjaj tuunichoobi, baax ku bin u jokoloobyokabil jeex u man kiinoobe wa tumeen u yalkab ja.

U tuunichil le petenila kokoxkil yetel oli laj taxtak yetel otsil uluumil, bey jeex tu yilaj le sak winikoob maxoob yax kuch wey ti lepetena: chen leti jach minaan u luumil ichil ti tulakal le tsook in wilikoku yaalik Landa- tumeen tulakale chen jumpel nojoch chaltun, jachtajan jumpit u luumil. u jaabil 1581e, juntul ti le maxoob kubaanle luum u kaaba Pedro Garcao, ku yaalike u yaabil le luuma Olitulakal chen chaltun, minaan mix jumpit u luumil. Baale minJosephParedesjach maalob u yaalik bixi: letie ku yaalik beya:

umeen wey (ti le luuma) ma jach luum le yaanoo, laj tuunich. Lelabeya tumeen kaache kaknab tulakal, leti le kaknab kilt tulakalu luumilo ka tu joksaj yokol kaab chen u tuunichil, oli bey jeex upeesaal juntul wakaxe, tumeen le ken tsookok u luksaal tulakal ubakele, chen ku chikpajal u baakeloob. Beeyxan le kaknabo, le kaajtsook u yokoltik ti le luumkabil tulakal u luumilo bey u bakele, tu

pataj chen u baakel, lela leti le tuunichoob k-ilik bejlao.

U jal u kaknabil le petena kaabaltak yetel oli tojtak. Chenjunchaanxot ku taal min tak yokol 15 kilmetros tu noojol u joolkaknabil Campeche, chan kaanal, chan yaan u nukuch tuunichiloob.Landae bey uchik u chaachiitik le junxot jaljaa: ichil Campecheyetel Champotone, chikaan junjaats mejen witsoob junjaats ti letiobetsaan u kaaba bey Los Diablos U jal xamane ku bisik tu jal kaknabjuntool yaan u saamil ku bin tak jal chikin.


16/161


Ichil tulakal le jalika yaan junjaats mejen okoy kaknab tsaan ukaaba cinega. u jal lakin le petena ku bin xaman tak noojol junjaats

ku kaabatik bahas de la Ascensin, del espritu Santo yetel Chetumalyetel tu jal noojollakine ti yaan baha de Amatique.

Oli jumpuli minaan ja ku yalkab yok kabil, beytuno jumpayti alkabja Champotone, le alkabjaobo ti yaanoob tu chuchluumil lepetena. alkabja ukum wa Sibne, ku sijil tu chumuk noojol u nojluumil Quintana Rooje ku yalkab chikin tak lakin, kaalikil alkabjaHondo wa Noj ukume, ku yalkab noojol tak xamane ku jatsik Beliceyetel Mxico. u kapelale ku pateechajal naats ti Bacalar, noojol, tuuxku jokol kaaxaay ti: jumpele ku kaabatik chan alkabja Chake ku

bin tak chichankaknab Bacalar yetel u lak jumpele ku bin jokoltak Baha de Chetumal.

Ichil tuux ku yalkab Noh ukum yetel u jal kaknabilBelice, tu noojole, ti yaan chichan kaknab Lamanai. i ku sijilu alkabjail Dzuluinicoob wa Nuevo, ku bin u yalkab xaman tak ubin okol ichil baha de Chetumal. ak tu noojol le chichankaknabati yaan alkabjaob Mopn yetel Macal baax ken nupukoobe kubeetikoob ip wa Balis. Lela ku bin tak kaknab Caribe, baalekaalikil u bine ku nupulti jumpel chichan alkabja ku kaabatikYaxteel Ahau, jumpit tanile ku nupul xan ti Cancanillae ku beetiktun alkabja Belice, ku bin okol ich kaknab. u tsooke, tu noojolle jeelooba ti yaan alkabja Xibn wa Sibn, ku bin xan okol ichkaknab Caribe.

u chuchluum chikin u petenil Yucatne ti yaan San Pedro, alkabjaCandelaria yetel Mamantel, baaxoob ku yalkaboob tu tojil Golfo deMxico. Le alkabjaoba jeela maatech u nijkuunsik u luumil tu jalik,bey tumeen yokol u tuunichil kaknab ku yalkabo yetel bey taam u

beelo, minaan tuuxoob ku beytal u bulul.Bey tumeen kokoxkil u tuunich luumil u petenil Yucatno leti beetik

tulakal ja ku kaxale sebaan u saapal tak u bin akun-aktal tu jobnelluum. Le jaob jeela ku chaambel bin u kaxtik tuux u yalal tak u binoobjokol ti nukuch jooloob yanal kaknab, nach ti u jal kaknab.Oli tulakal u jal kaknabe, ku yaalik Landa, yaan nukuch jooloobtuux ku tuul chujuk ja, tuux yaab u tenele jee u pajtal u chaabal... lekiin ken kaabalchajak u jail kaknab yetel ki tijil u jalike. Beeyxantu jalik u chakanil u jal kaknabe ku kaabatik cinega yaab tuux


17/161

16 Historia

ku tuul chujuk ja tsaan u kaaba ojo de agua.. u jaabil 1581e JuanCueva Santillne ku yaalike: yaan tu jal kaknan wa jaypel jool

tuux ku tuul chujuk ja u kaaba ojo de agua, baale yaan kiine kusaataloob.Jumpel baax tsook u taasik u yalal ja tu tsu luume tsook u beetik

taantam aktunoob tuux ku yakal ja tu yiit. Min u jach nojbaalil baaxtsook u yuchul tu yoklal u yalal ja tu tsu luume leti u tsankajaltulakal wa chen junxot ti u yokol le aktunoobo. Le ken tsankajake,u yiit le aktuno ku patal kaabal ti yiit jae ku chikpajal tun beynukuch cheen oli wolis yetel u nak u tuunichiloob oli chiktaamtsaan u kaaba cenotes ich kastlan wa tsonoot ich maaya.

u jaabil 1581e u much jalaachiloob u noj kaajil Joe ku chaachiitikle tsonoot beya:

Yaan wey ti le luuma yetel ti u lak mektankaajoob yaan tubakpacho, chen minaan u xookil cheenoob kaabataan cenotes, baaxu kat yaal ich maaya, ja minaan u yiit; lelo oba chen sijnaloob yokolkaab yetel yaan kex wak, waxak wa lajun u sapal u kochil u chiob wamanjaan ti, yetel kex buluk, joolajun, lajun tu kaakaal wa kaakaal utaamil baale yaane ma ojelaan beykaaj u taamiloobi.

Jumpel aktun ku tsankajal maatech u kuchul tak yokol jaeku kaabataal kom, baale wa jumpel tuux ku chujul xixixluummaatech u chaak u tatatsman ja le ken kaxak chake ku kaabatikakal. U lak tuux ku yakal jae ti jaltun, lela chen jooloob ku yantalti bojchaltunoob wa ti tuunichoob. eej puuko ti ku yantal u jachnuuktakili, leti jach noj baaloobe tumeen teela jach taam yaan ja.

Le luum ku kaabatik peteno ti yaan tu chuunluumil Yucatne tijumpel komluum yaan kex 100 kilmetros u chowakil yetel 30 u

kochil, bakpachtaan tumeen juntool witsoob ku bin u sinil lakin takchikin. u xaaman le jumpet luuma yaan oxlajun wa kanlajun akaloobku pateechajaloob tu kiiniloob chakil. U jach nojochile leti le kukaabatik Peten Itz yaan 30 km u chowakil yetel 5 u kochilo. u noojolle nojoch bojchaltuna jumpel nojoch chakan ma jach yaab u kaxili.

eej Petena jach ooxol, oli buljaab tan u kaxal chaki, leti beetikmanjaan u kaxal chak ti le bix u kaxal ti tulakal Mesoamricao.Chen tiaal u patal talkabil beykaaj chak ku kaxale kaabet uyaalaal lela ku chukik tak 4 metros. u yoklal le jeela, tu xuul u kaanal


18/161


luumiloob tak tu nukuch taxkabiloob ku binoob lakin tak chikine,ku yantal nukuch kaxoob tuux ku kajtal cheob ku chukik tak kaakaal

u kanaliloob tuux seen piim caoba, x-mejen ya, u cheil hule, cedro,x-kooch, ox, oom, pimiento yetel corozo che, ichil u jach yanili.eej Petena jach tajan yaan u jejelasil baalcheob yetel chichoobi.

Ichil le baalcheob chuuchnaloob yaanoobo ti yaan kejoob, balam,corzos, kitam, maax, dantas, weech, soots yetel agutiob. U chichilooble jumpet luuma jach kaj-olaanoob tu yoklal u kuukmeloob jachkiichkelemtak: x-tuut, mo, pancheel, chichilja yetel tsunuunoob.U lak chichoobe jach yaabiltaanoob tumeen janabeenoob jeel bix:noom, beech, cojolites yetel ukumoob. Yaanxan jach yaabach u jejelasil

kaanoob bey jeex: nauyaca, cuatronariz, cantil, tsab yetel kalamoob.Ichil u akaliloob yetel chakanoobe ti kajaan ayini; yetel xan u setenjejelasil sinikoob, jolomoob, u yikeloob kaab, pepen, peech, chik yetelkokayoobe leti u lak u jejelasil baaxoob yaan teej luuma.

Jeex u bin u taamtal mak tu xaaman le petena, tak u kuchul maktu sutpach Becanchene, maatech u jach chikpajal bix u bin u kaabatal ukaxil tak u chukik 25 wa 35 metros u kaanalil. U cheeyloob le kaxayaob ku likil ichil tabauillo, boob, x-katal-ox, hueso de tigre, ichilu lakoob. Leti le cheob bukmajil u xaaman Belice yetel el Peteno,u noojol yetel u chumuk u luumil Campeche, oli tulakal QuintanaRoo, yetel u noojol Yucatn. Chen tu yoklal le jeela sak winikoobetu tsajoob u kaaba le jumpet luum bey Las Montaas.

Pedro Snchez de Aguilar tu tsib tu kaabataj Informe contra idolorumcultores tu yoklal obispado ti Yucatn tu jaabil 1613e ku taan bey tuyoklal le montaaso:

Wey tu luumil Yucatne, tu tseloob ku kajal ti mejen jooluumoobkaabataan Cabo Catoche, tak tu xuule, chen jumpelili kaanakabil,

baale jach tutubkil yetel ekjocheen tu yoklal u seten kaxiloobyetel u xiwiloob, tuux uchak u taakikuba mak tak yokoljooxakabil tu jal beje, maatan u yilaal mak tumeen max ku manu ximbali.

Wey teej petluuma jach tajan yaan balamoob, j-koj yetel u lakj-moolil baalcheobi; kejoob, jaaleloob, kitamoob, maaxoob yetelu lak mejen j-chuuchnal baalcheob. Yaan kaanoob yetel ayinoob;ichil u chichiloobe yaan faisn, kuuts, mo, x-tuut yetel tucanoob.


19/161

18 Historia

Yaan chen minaan u xuul mejen ikeloobi, baale junjaats jach tajanyaab yaane leti le u jejelas yikeloob kaabo. Landae ku yaalik kaache

yaan kaajaats u chiibal... baale mejen yikel kaaboob... maatech uchiibaaloob... yetel maatech u beetikoob mixbaali.U kaxil u xaaman le petena ku bin u jach kaabatal yetel oli jach

tikin. Le nukuch kaxoobo ku bin u patik u kuchiloob ti jumpelkaabal kax yetel mejen jubcheob ku bin u likiloob ich tuunich.Landae bey u tsolik bix u kaxila:

Chen u jaajil baax ku beytal u yantal yetel yaan jach tajan yaab ichille tuunich, tumeen ti le jumpit luum ku chan beytal u yantala maatechu kuxtal cheobi yetel minaani... chen tu yamyam le tuunichoob kukuxtal le cheob, baale yaan jach tajan nuuktak yetel kiichkelemtak,minaan jeex ka u yil make; chen in tukultike lela min chen tu yoklal ukojsisal le tuunichoobo jach maalob u kuxtaloobi, ma bey teej luumo.

Chakaljaasoob, yaob, opoob, ox, mejen ya, oom, cedroob,x-yaaxcheob, pom, chakte, puut, xaanoob, pichiob, luuchoob, jachyaab u jejelasil cheob yaan ichil u kaxil. Ku tsookole ku yaalikLanda, yaanxan u seten jejelasil xiwoob yetel looloob jatsutskuunsikYucatn mantats, bey u cheeyloob bey u xiwiloob, yaab ichiloobe jach

kiichkelemtak yetel jatsuts yetel jejelas u boonlil yetel u kiibokil.Beytun le baaloob jatsutstak kiichkelemkuunsik u kaxilooba.

Sakxikin, balam, chiik, kej, kiixpach ooch, kitam, sabin, chab,topo, kuuk, pay, agut, weech yetel j-baj u seten baalcheeyloob ukaxil le junjaats u luumil le petena. U chichiloobe x-kosonoob,xooch, ulum, ukum, beechoob, picazas, pichoob, papagayos.

Ichil le baalcheob ku man u jiltikubaobo ti yaan ayinoob yeteljuujoobi, baale min u jach sajbeentsilil ichiloobe ti yaan kaani, baax

yaan u jach nuuktakil yetel kokoboobi yaan ku nakal tak junsapwa manjaan junsap u chowakiloob yetel bey junkabil u polokile.Yaan ku yaalik Landa- jach jejelasil u boonliloob yetel jach kubeetikoob loobi; chen kaajaats ma kaakas kaanoobi... baale yaan ujach kaakas kaanil yetel u jach nuuktakil bey jeex le yaan u tsab tunejoobo; yaan xan jach nuuktak jee u beytal u lukikoob juntul wakaatul tuul baale ma kaakas kaani.

Bejlaa ti le kiinooba ku tukultaale yaan kex lajun tu kaakaal ujejelasil le taanoob maaya u chiibaloobo joksaan lajunjaats tiob.


20/161

Junjaats ti lelooba leti le maayataano, tuux ku takpajal le maaya yucatecojach kaj-oltaan bey maayae, itza mopn yetel lacandn. Le maxoob kutanik le maayataano kajaanoob oli tulakal u petenluumil Yucatn tumeen

yaanoob Yucatn, Quintana Roo yetel Campeche yetel tak tu xaamanBelice. u yokol le tuuxoob ku taanal le maayataano Landae tu yaalaje:Jumpelili u taan tulakal u kajnaliloob le luuma.

u sutpach u mejen kaknabiloob u chumuk le Peten, tu noj luumilGuatemalao, ti kajaan maxoob tanik Itz, yetel tu lakin noojol leloobatu tojil u Golfoil Hondurase, ti kajaan maxoob tanik mopani. u tiitslakin noojol u petenil Yucatn, naats ti chichan kaknab Izabal wa GolfoDulce, ti yaan kaach maxoob tanik manch, yetel tu tiits chikin Lagunade trminose ti yaan chontaloobi, tu kaa jaatsile takpajaanoob ichil lejunmuch taanoob kaj-olaan bey cholanoe.

Bey jeex u tsikbatik le analteob kaabataan U analteil u analteiloobChilam Balam wa El libro de los libros de Chilam Balam, tsibtaan tiaalu taal u tsookbal siglo X, u kajnaliloob Yucatne kajaantiob u taalbal ukajnaliloob u chumuk Mxico palitsiltik le luuma. Yax taal aj Itzaboobekaa tu kulkiinsaj u jalaachjiloob Chichen Itz. Ku tsookole kaa taalxiwoob, maxoob kajlajoob Uxmal, tu tsook bine kaa bin taal Aj Cocom,maxoob tu kajkuunsoob Mayapn. Lela leti bin beet u patal maayaob

yanal u taanoob ichil i kiiniloob siglo XI.Baale Chichn Itzbe kaj bin u mektantik u lak luumoob, leti beetik

kaa yaal u chukin chumuk ti siglo XI tsook bin u seten yantal u muuke,kaa tu mektantaj oli tulakal u petenil Yucatn, chen bin junjaats kaajoobyaan ichil Yaxun tak Coba ma beychaj u chaakoobi. iaal le jaaboobjeelo. Leti jumpel ti le mektankaajoob jach tajan yaan u muukoobichil u sutpach luumil maayaobo, u mektantmajoob 25 kilmetros usutpach.

U nuuktik u kuxtaloobe joolbesaab bey junmuch kabtunoobe tumeenti kaj u yantal militaroobi. Ichil le uchben Yumtsiloobo takpaj le tumbentaasaaniloob tu chumuk luumil Mxico jeel bix ezcatlipoca, lloc,Chicomecoatl yetel lalchitonatuih, bey sijik u kiliichkuunsaal Kukulkano.i tun le jaaboob jeel kaaj beetaab u noj mulil Chichn Itz, u kuchilbaxal Poktapok yetel u le emplo de los Guerreros, ichil u lak wa jaypelo.

u chumuk siglo XIII kaaj xuul ti u noj baalil Chichn Itz, tumeenChac Xib Chan, u joolpoopile, tu leksaj jumpel noj baatelil yetel HunacCeel, u jalaachil Mayapn. Baax tu taasaj u lubul u muuk Chichn yetel ulikil Mayapn bey jumpel tumben muukaan kaaje.


21/161


22/161

Le maayaob kajnaloob kaach maayli

kuchuk sak winiko


23/161


24/161


B

Mayapne tu kajsaj jumpel tumben mul jalaachil tuux ku takpajalkaajoob layli yaan u jalaachiloob le kaaj chan xuul le seten mulbaatelilo. Kaalikil tan u beetik u noj kaajil Mayapne, tulakal lemaxoob ku takpajal ichilo, tu kaxtoob bix uchak u jel jetsikoobbix ken u joolbes u kuxtaloob. Landae ku yaalike ichil tulakal lejoolpoopoobo tu toxoob le luuma yetel tu jetsoob makalmak kaajilkun patal ichil u mektanluumoob tu yoklal max u chiibaloobyetel tu yoklal max joolbesik. Xuulul layli u kiiliichkuunsikoobKukulkne, baale maatech u jach nojbeenkuunsaal jeebix kaachChichen Itz ku beetik u noj kaajile.

Le mul jalaachila xanchaj tak tu chumuk siglo XV, kaa job tuyoklal u seten baate u chiibal Xiu yetel Cocomoob.

Le kaaj jobe tulakal le maxoob joolbesik le muljalaachjila, lajbinoob tu mektankaajaloobe kaa tu kulkiinsaj u jalaachiloobi, bey uyaniloob tak kaa kuch sak winikoob tu noj luumil Yucatno.

ulakal u yax chumuk siglo XVI, yaan kex jun tu kaal mektanjalaachiloob wey Yucatne. i jumpel u noj kaajil le mektanjalaachilooba, u jalaach winikiloobe ku mektantik jejelas kaajoobyaan yanal u taanoob, ku kaabataal kuchkabal yetel le u tumbenkaajal sak winikoobo.

uchik u luksaaj Mayapn u beet u noj mektankaajiloobe, tubeetaj u kiitpajal u kuxtal Yucatn, yetel tu beetaj u patal wa jaytulnukuch batab u beet u jalaachil chen tu taan yolaj yetel u kuxtaljumpayil ti le noj kaajoobo. Kex tumeen ma jach muukaan kaajoobbey jeex u lakoobo, baale noj baal u yaniloob, leti beetik kaanaankaa chikpajak tuux yaanoob kaach ichil tulakal u noj luumil Yucatn.Junjaatse ti yaan tu tiits xamanchikin Yucatn ti jumpel chan tuukkaabataan Chakane. U lak junjaatse, ti yaanoob tu sutpaachizimn, ti junpet luum ku kaabatik Chikinchel wa u kaxiloob lakine.


25/161

24 Historia

Baale le kaaj jobMayapne, yaab ti le bataboob wa jalaachoobobinoob tu noojol u petenluumil Yucatne. Junjaatse tu kulkiintaj

u jalaachiloob ti jumpel chan mektanluum u kaaba Cehache,jumpel maaya taan u kat yaal jach yaan kejoobi. Le aj koonoloobj-mexicoiloob ku lukloob Xicalango, max yetel jach yaab u mul koonolwa man le maaya kaajoobo u tsaamoob kaach u kaaba le kuchila beymazatecas, jumpel taan nahuatl u kat yaal u luumil kejoob.

u tsib kaabataan Historia verdadera de la conquista de la NuevaEspaa, Bernal Daz del Castilloe bey u chaachiitika:

U Y

(T XVI)

Calkin Ekbalam Calotmul HocabCan Pech Man Chancenote MotulChauac-h Popol Chetumal SacChichn Itz Sotuta Cozumel ihosucoDzidzantn Belma


26/161


saan u kaaba le kaaja yetel u lak wa jaypel nukuch kaaj tuuxmanoon taalaankiinaka los mazatecas, u kat yaal u kaajal wa u luumilkejoob... ookoon ti jumpel maalob yetel tax bej ichil jumpelchakan tuux minaan cheob... tan k-bin ti le tax luumooba, t-ilajjach tajan kejoobi, ku tsookole jach ma chich u yalkaboobi, takyetel tsimin ku beytal u chukpachtaaloob, kex ma yaab alkab t-beetajyetel le tsimin tu paachoobo, t-kiinsaj min kex junkaal u tululoobi.Le tun kaa t-kataj ti le maxoob biskoon baaxten le kejoob jachmaatan u yalkaboob yetel mixtan u sajaktaloob ti le tsiminoob mixti u lak baaloobo tu yalajoob toone, ti le kaajoob jeel... kaabataanlas mazatecaso, le kejoobo ku chimpoltaaloob bey yumtsiloobe,tumeen bey bin u yilaal tu yoklal bix u winklal yetel tumeen bin u

yumtsiloobe tu yaalaj ti le winikoob ma u kinsik le kejoobo mix usajbesikoob, bey tun bin u beetikoobo ma sajak le kejoobo.

U mektan luumil Cehache ku kajal tu xaaman u akaliloobMoc yetel Civiltuk, tu chumuk u noj mektanluumil Campeche,tak tu kaajiloob Chuntuqui yetel Yaxuncabil, tak tu xaaman peten, tunoj luumil Guatemala. u tsooke, u lak junjaats bataboob patoobtu juunaloobe bin u kulkiins u jalaachiloob tu jalik u alkabjaildzuluininoob, wa Nuevo, yetel Macal, tu noojol u mektan masewal

kaajil Chetumal, yetel tu laakin u kuchil Iztaboob, tu xaaman yetel tuchumuk le luumil kaj-olaan bejlaa bey Belice.

oxjaats bix u muchikuba maayaob tiaal u joolbesik u kuxtaloob.Yax junjaatse chen u mumuch kuchkabal winikoob wa laktsiloobku muchkajtaloob. i jumpel naje uchak u beytal u mulkajtaltak waxak taatatsiloob yetel tulakal u paalaloobi. Jumpel bix uchaachiitaaloob tan u taal u tsookbal siglo XVI ku yaalik beya:Wey ti le luuma, oli minaan mix jumpel naj tuux ku kajtal chen

juntul maki, tumeen ti jumpel naje kajaan kex kaajaats, oxjaats,kanjaats, waxakjaats wa manjaan ti, baale ichiloobe yaan juntul tile taatatsiloob joolbesik tulakaloobo. u yoklal u mul kajtaaloobbeya, mantats yaan u muukil u meyajoob yetel tiaal u jalaachiloobku tsookole leti xan ku beetik u kabtuuniloob wa ku taal yaaltambal.

U kaajaats bix u muchikuba kajtale ku kaabatik batab, lela tiyaan yanal u taan juntul mak kaabataan batab, max tsaab ukaaba tumeen sak winikoob bey seor wa cacique. Leti mektantiku kuxtal yetel u ayikalil junjaats kuchkabaloob kajaanoob ti jejelas


27/161

26 Historia

muchkajtaloob; u jalaachile ku kuchul tak yiknal makoob maxku kaj-oltikoob bey u bataboobe, lela u kat u yaale le jalaachil

beya ku beetik u jalaachil ti junjaats winikoob ma chen tu yoklaljumpel luumi. Le sak winikoobo tu tsajoob u kaaba le much kaajtuux kajakbal le batabo bey cabecera. U meyaj le batab bey u nojochille jumpel bix u muchikuba maaya kaaj kajtal beya, u kalaantik umektantik tulakal le kaajoob yaan tu bakpaach u noj kaajilo.

U yox jaatse joolbesaanoob tumeen Halach uinic, leti joolbesik ukuxtal yetel u ayikalil tulakal le batabiloobo. Ichil jumpel kuxtal beyajuntul joolpoope ku bin u mansik tu kab u xibil paalal le jalaachilo.Ku tsaatantik tulakal baax yaan u yil yetel kiliichkunaj, kabtuunil,

kuuxlantambail wa bix u bisik u kuxtal kaaj. Le jalaach winiko ti kukajtal tu noj kaajil le muchkajtalooba. u chumuk u jaabiloob sigloXVIe wey Yucatne yaan kaach kex junkaal jalaach winikoobi.

Maaya kaaje u jatsmajubaob bey clases sociales. Le almehenoobou tsolmaj tuux u taal u chiibaloob yetel chen letiob mektantik ubeetikoob u batabiloob yetel u jalaach winikiloob. Le maxoob kubeetik u jalaach winikiloobo ku kaabetkuunsikoob zuyu taan tiaalu kalaantikoob bix u yeyaal max ken u beet u jalaachil, baale lela

ku meyaj tiaal u kaalantikoob ma u chaak u yokol jee maxak u beet ujalaachile. Ichil le taan beya ti yaan junjaats sujuytaanoob wa naatoobku meyaj tiaal u kataal u chi le maxoob unaj u patal u beet u jalaachwinikil wa u batabilo. Le katchio ku beetaal tiaal u kajbal jumpelkatn (ciclo de 7 200 das), yetel jumpel baal jach tajan suuk u beetaal.Le pektsilil beya taatatsiloob kaansik ti u paalal le kuchkabaloobyeyaan tiaal u beet u jalaach winikilo. Chen u tukultaale ichil tulakalle jejelas taanoob takpajaan ichil le pektsilila yaan taanoobpolticosyetel socialesi.

u analteilChilam Balam de Chumayelku tsoolol bey bix u meyaj lezuyu taano:

Le aj kat naato, le j-kat chio, ku taal ichil le katun ku tsookolbejlaa. Yetel ku taal le ken kuchuk tu kiin u katal u naat tulakal upaalal jalaach winikiloob le kaajoobo; wa tumeen u yojeloob bix taaliku chiibaloob yetel u yuumoob; yetel wa tumeen letiobe u paaliloobajaw yetel xan wa tumeen ajaw u chiibaloob; yetel bix taalik u tsololu yuumoob yetel u batabiloob; yetel wa tumeen u kiikel batab yaantiob. Yetel ka u yeesoob wa jaaj baax ku yaalikoob.


28/161


U jalaach winikiloob maaya kaaje letiob joolbesik kabtuunoob yetelletiob xan ku kaa koonoloob yetel u jach ayikalil le j-kolnaloobo. U

tiaal max ku beetik u jalaach winikile jach noj baal u yuubik wa tumeenu chiibaloobe ti u taaloob ti wa makalmak ti le chiilamkaabiloobkuchoob wey Yucatn tu taal u tsookbal siglo X. u jaabil 1618e, yumJuan Kauil tiaal u yeesik tuux u taal u chiibale tu yaalaj beya:

...Cuhuikakcamalcacalpuc ti bin u taal u chiibal u yuumoob YumJuan Kahuilo, yetel bin Ixnahaucupul u paalil Kukumcupule u yatanbin kaach u nool le Yum Juan Kahuilo, tulakal bin letiobe ti u taaloobtu noj luumil Mxico u kajkuuntoob el luum weya, tulakal makoobajawoob wa bataboob u chiibaloob tumeen tu kajkuunsoob yetel tu

jalaachtoob, tu kajkuuntoob le luumkabila.

Le nojbaal makoob Yucatno ku yaalikoob xan ti u taaloob ti wamakalmak ti chiibal j-Mayapaniloobe, tumeen jach ku kalaantikoobu kaajsikoob tuux u taal u chiibaloob, a waalten wa ti u taaloob tiwa makalmak ti u chiibaloobMayapn; le jeelo ku jach kalantik uyojeltik ti aj kiinoob wa jach jaaj beyo, lela leti u noj miatsiloob yeteljach noj baal u yilikoob le xiiboob ku sijil ichil u kuchkabaloobo

U noj baalil baax ku najaltik juntul Batab wa juntul jalaachwinike, u meyajtaal tumeen le makoob ku kaabataalyalba uinicenwamasewalo bey jeex kaabataaboob tumeen sak winikoobo. Beytunou jalaach winikil u mektan luumil Hocabe jach tajan chimpoltaanyetel chaan saajkilil ti tumeen kajnaloob, leti beetik mixmak beetik upuujul, baale tu seblakil ku bin u takmuktoob wa tumeen yaaltambalkex minaan u boolil, kaalikil max joolbesik u mektan kaajil Sotutaejach tajan u palitsiltmajoobe kex maatech u boole ku meyajtaal chenbeyo i u jalaach winikil u mektanluumil u kaajil Ekbalame ku

chimpoltaal yetel ku bootaal patan ti leti beetik ku paakal tu kool iik,buul yetel piits yetel u lak baaloob ku kaabetkuunsik tiaal u kuxtal,yetel jee jayten ka kaabetchajake ku beetaal wa ku yutskiinsaal u yotoch.

Le jalaach winik yetel le batabo yaan u pajtalil ti u kamik patanti yalba winicen. Kex ma yaab baax ku kuubul tiobe, lela ku kuubulbey jumpel chimpolal tu yoklal u jalaachiloobe. U kajnaliloob ukaajil Dzane, ku kubikoob ti u jalaachoob ixiim, kaax, kaab yetel wajaypel nook beetaan yetel piits, baale ti tulakale, chen jumpit wa lebeykaaj ku sijil tu puksiikal mak chen tiaal u chimpoltik u jalaachile


29/161

28 Historia

Le yalab uinicen wa masewaloobo, u lak junjaats ti le kajnaloobobaale leti u jach tajan yaabil. Ichiloobe ti yaan j-kolkaaboobi,

meyajkaboob, j-chuk kayoob yetel u lakoob. Ku pakikoob kool, kubeetikoob u yotoch le jalaachoobo yetel letiob u yaabil kabtuunoobtu kiinil yaaltambal. Letiob xan maxoob ku bool patan. Minaan mixtuux ku chikpajal wa ku takpajaloob u beet u batabil wa u jalaachiloob,u aj kiiniloob wa jee baalak yaan u yil yetel kuje.

U yaabil palitsiloobe, chen leti le ku chuukuloob ich yaaltambalo.Juntul jalaach winik wa batab ku chuukule ku kiinsaal. Ku yaalikLandae, jee maxak kaa ookolnake ku palitsiltaal tiaal u beetaal ubootik u siipil, kex chen jumpit baal ka u yokoltej, leti bin beetik

jach yaab mak ku palitsiltaal, baale u yaabile ku palitsiltaal tiaal tukiiniloob wiijil. Beeyxan ku palitsiltaal juntul mak ku tsookol u beelyetel juntul koolel paltsiltaan wa jee maxak ka u yoomkuuns juntulkoolel palitsiltaane. Letiob bin ku tsaabal u beet talam meyajoob ichilkool, chuk kayil, ku meyajoob tuux ku joksaal taab wa letiob kuchiku kuuch le aj koonoloobo.

U nook u xiibiloobe ku beetaal yetel jumpel nook beetaan yetelu jaajay mantail piits, tsaan u kaaba eex wa paete. Ku kaaxal tu teetmak yetel ku tsaabal kex ox wa kan baak ti, tiaal ka patak chojtal

u xuuloob tanil yetel paachil. Le u yeex le bataboob wa jalaachwinikoobo yaan u chuuyil u kaabaliloob julbil beetaan yetel kuukumjach jejelas u boonliloob, yetel ku takik lechkaltikoob jumpel xiculkiichkelemkuunsaan yetel jejelas boonlil. U paachoobe ku pixikoobyetel jumpel chowak zuyem jatsutskuunsaan yetel chuyaan yetelkiichkelem kuukum, ku mansik yanal u xiike ku bin lechel yokolu lak u kelembale ku mokkaxtaali. iaal u yookoobe ku takikoobjumpel xanab beetaan yetel u tikin kewlel kej baale maatech uboonol, yetel ku kaaxal yetel u suumil soskil. Junjaats ti baax ku

takik bataboob wa jalaach winikoob tiaal u kiichkelenkuunsikbaobeleti le ku lechik tu kaaloobo, ajorcas, u kaxabil u pixoob beetaan yetelkuukum wa yaax tooktuun, u sol jub wa u koj chakmool. Ku tsakoobbaaloob tu ni, tu tikin wa tu bxer u chiob tiaal u jatsutskuunsikubaobbeetaan yetel kantuun, jade wa obsidiana. Xiiboobe suuk u chaak uchowaktal u tsootsel u poloob yetel ku bonik u winklaloob.

Pedro Snchez de Aguilar, max tu paalil tu kaj-oltaj le maayaobu bonmajubaobo, tu tsibtaj tu Informe contra idolorum cultores,baaloob beya:


30/161


u yoklal u jalaachiloob, wa chen tiaal u kiichkelemkuunsikubaobeku xotikubaob yetel kuupoob ku beetikoob yetel tuuniche ku xotiku tseemoob, u muuk u kaboob wa u muuk u yookoob tak u joksiku kiikeloob, tee tuux ku xotooloobo ku tsakoob jumpel boxluum, wa juchbil chuk; le ken utsake ku patal u buybak yetel uyoochel le kaanoob wa chuy ku xotik tu yooteloob yetel le kuupo;lela jach suuk u beetaal tumeen aj Cupuloob tu kaajil Zac wa Valladolid,in kaajal, tuux tin wilaj le jalaach winikoob tin paalila.

Le max ku palitsiltaalo ku takikoob xan eex wa tak u boch nookoob;chen baale lelooba minaan u chuuyil wa u booniloob. Chen tiaal ubinoob ti bej ku takik u xaanaboob yetel komtak u tsootsel u pooloob.

U nook le kooleloobo jumpel piik. Ku pixik koolel tu teet takchumuk u muuk yook wa tak tu pix. Lela ku boonol wa ku chuuyulyetel u yoocheloob u sol ak. Yaankiine le kooleloobo ku takikoobjumpel jukbukbil jaay nook minaan u kabil, beetaan yetel piits,maatech u chaktik u chalaatel u chowakil. Bey jeex u beetik lexiiboobo ku takikoob jumpel lechkalnook. Suukaantiob ku yaalikLanda- u xotik wa u joksik u yej u kojoob, lela ku beetikoob tiaal ujatsutstaloob. Landae ku yaalik xane suukaan u jolik u yalal yaan

chumuk ti tu kaapelal u joolil u niobe, tiaal u lapikoob tu jooliljumpel ambartuunich chen tiaal u jatsutskuusikubaob.Ku potik u le u xikinoob tiaal u tsakoob jumpel tuup bey jeex

u yichamoobo; ku bonik xan u winklaloob tu teet tak kaanal chenmaatech u bonik u yiimoob tumeen ku kaalantikoob tiaal u tsak uchuuch u paalal-, yetel oocheloob asab jatsutsil ti le u tiaal le xiiboobo.

U tsootsel u pooloobe chowak yetel ku xachebtikoob yetel kujitikoob kaa jaats tiaal u tuchikoob.

Kex tumeen maaya kaaj kajlajoob ti jumpel luum ma jach maalob

tiaal u yuchul paakale, jach tu kanajoob u kaj-oltoob maalob bixle luum tuux kajaanoobo, ka tu tsajoob u kaaba tu yoklal bix umeyaj tiaal koolil: wa u yuchul paakal. Apatun kax: jumpel luumjach chocholtuun tuux yaan taantam yetel maalob luum, kakabluum: Luum jach tajan maalob tiaal u yuchul paakal, kul ekluum: boxluum jach maalob tiaal u beetaal kool kuxaan luum: luummaalob yetel muukaan tiaal paakal tsu luum: maalob luum yetelmuukaan tiaal u paakal ixiim, ek luum: luum maalob tiaal upaakal ixiim, kankab che: tankab luum yaan u kaxil, maalob tiaal


31/161

30 Historia

u beetaal kool, uts luum: maalob luum, sisluum: luum mantatskojsis wa chuul maalob tiaal u yuchul paakal.

Beeyxan maaya kaaje tu kaj-oltaj u jach jejelasil ixiimoob. Jumpelku kaabatik Peewe, jumpel nal kaankan yetel mejentak u yixiimaljach sebaan u yantal tumeen chen ku xantal kaakaal kiinoob tan ukantal, kaankan nal yetel mejen chakchoob jumpel nal ku kantalichil 90 kiinoob; sak ixiim sak yetel nuuktak u yixiimal ku xantalwak winaloob tan u kantal.

uchik u nupik maaya kaaj tulakal baax tu kaj-oltaj tu yoklalbix u jejelasil luum, u kaxil yetel u jejelasil ixiim yetel u lakpaakaloob ikil u nuupule, leti u jach nojbaalil baax nuukt u noj

kaambalil u meyajtaal kool. iaal u meyajtaal koole chen ku yeyaal, kukoolol yetel ku tokaal, wa bix ka aalaake, chen ku yeyaal u kaxil,ku lubsaal u cheeyloobe ku tokaale ku tsookole ku paakal.

iaal u kolikoob le kaaxo, maaya kaaje ku kaabetkuunsikoob kaachjumpel bat beetaan yetel took tuunich. Ku tsookole ku tokikoobu taacheil. Le meyajoob beya tumeen leti u jach kaanaantsile, letibeetik ku paklan antikubaob, ku tsookol u meyajtikoob u kool juntulmake ku manoob u meyajtoob u kool u lak. Landae ku yaalikele maayaobo jach suuk u paklan antikubaob tiaal u beetikoob jee

baalak meyajile. iaal u kiinil u beetaal koole, le max minaan maktiaal antike, ku muchikubaob jujunkaal u tululoob tiaal u mulmeyajtikoob le u piis tiaal tulakale, ku tsookole maatech u patikoobwa ma tsooksoob u kool tulakali.

Le ken tsookok u kolikoob yetel u tokikoobe, ku joksikoobkaajaats ti le koolo. i junjaatse ku pakikoob ixiim, iik, buul yetelkum, ti u lak junbuje ku pakikoob piitsi. Maayli kuchuk tukin u yuchul paakale ku yeyikoob u jach nuuktakil le ixiim ken upakoobo, kaalikil u neek le taman tiaal piitso chen ku tsaabal ich ja, le

kun bulule leti kun meyaj tiaal pakbil. u winalil mayo ku pakikoobixiim ku tsookole ku pakikoob le piitso.

iaal u yuchul le paakalo ku jenkaltikoob jumpel chan jomatuux ku tsakoob u iinajil, yetel jumpel xul bitsbekech u nitsopaan ti junxot chee, ku beetikoob jumpeel jool teej luum tiaal utsakoob u iinajilo. Ichil junjaabe ku pakikoob tak oxpel kool. Kupaakaaloob yaab tuuxoob, ku yaalik Landa, tumeen wa maatan u bin utsilti jumpele, yaan u jeel tanxelil u jaabil 1579e, Juan Farfn, taatatsil,max ti kuub u kaajil Kanpocolche ku taan tu yoklal kool beya:


32/161


iaal u paakaloobe chen ku lomikoob le luum yetel jumpel chebekechkuunsaan u ni tiaal u beetikoob jumpel chan joolo, tuux kutsakoob joopel wa wakpel ixiim yetel oxpel wa kampel buul

yetel u sikilil kum.

Maayaobe ku chukbesik baax ku pakikoob tu kool yetel baaxku pakikoob tankab. i le kuchila ku paakal u jejelasil cheob kuyichaankili, kuxub, kij, baax ti ku joksikoob jumpel baal beykuuch jach yaabach baal ku beetikoob yetel, beeyxan balche kumeyaj u sol tiaal u beetikoob jumpel ukbeen baal le che jeela jachyaabiltaan tumeen maayaob, leti beetik ku pakikoob ich pet koot yeteltu tankabil u yotochoob. Ku tsookole tu tankabil u yotochoobe

ku tsentikoob teeloob yetel u kaaxiloob le luuma, kuuts ja baaxku kaabetkuunsikoob u kuukmel tiaal u jitik u nookoob, baale kujaantikoob xan, tumeen maalob janal. Ku tsentikoob xan ukumoobyetel mukuyoob.

Le ken u jochoob nal, buul yetel kume ku liksikoob, tiaal ujaantoob jujumpitil bul jaab. Piitse jelaan bin u meyajtaal. Yax baaxku beetikoobe ku jaykintikoob le piits tiaal u luksikoob u neek yetel usojolilo, ku tsookole ku pakachtikoob bey jumpel waaje. Ku tsookoleku jayikoob le piits yokol jumpel popo ku pecheljatstikoob yetelkaapel che tax tiaal ma u tsiitsikpajal wa ma u sookpajal. Ku tsookoleku xooxotaal chowaktak ku woolol, beyo jee u beytal u jaaxale.

U jaaxal tak u beetaal jumpel nook yetele chen kooleloob joolbesik.U tiaal u beetikoob le nooko, ku kaabetkuunsikoob jumpel bekechjaajay che yaan kaabal ti jumpel wolis pakachtbil kat (malacate).Lela leti ku meyaj tiaal ma u chebel yetel ma u bin chen jee bixak lechan che kaalikil u piilinsuutul yetel u yaal u x-noojkabilo. U chancheeyle ti ku suut ichil jumpel luuch, tumeen kontaame leti beetik

jach maalob u sutulsuut u kab le max jaxik ichilo, kaalikil yetel ux-tsik kabile wa tu kelembale ti yaan le piits ma u jaxoo.

Kaalikil u jaaxoobe jach kiimak yol le kooleloobo. Fray Diego deLandae ku yaalike kaalikil tan u meyaje, le kooleloobo mantatstan u baxal taanoob, tan u cheejoob yetel u tsikbatikoob tumbenbaaloob, yaan sutuke chen tan u x-mukultaanoob. Jach suukaanu keekexik u meyajoob tiaal ma u nakal yoloob. jach suukaan uyantikubaob yetel u majan meyajoob ku bootikoob xan yetel meyajbey jeex u beetik u yichamoob yetel u meyajil koole.


33/161

32 Historia

Le ken tsookok u jaxikoob le piitso ku chulikoob yetel chen jaeku xachetikoob yetel jumpel chan mis. Ku patkoob tiaal tijile ku

tsookole ku bonikoob, u tiaal lelo ku kaabetkuunsikoob jejelas ubaaliloob che, jach tajan yaan tu luumil Yucatn. u jaabil 1581eJuande Aguilar, max ti kubaan u kaajil Mama, ku yaalik beya ichil le kaxilcheobo... yaan... junkul kaabataan ek tumeen u kajnalil le luuma, lelau kat u yaale jumpel box che. Le che jeela ku kaabetkuusaal tumeenmaayaob tiaal u bonikoob boox le nooko. Yaan xan jumpel che wajunkul che tiaal u beetikoob chooj jach ku meyaj kaach ti le maayaob...tiaal u bonikoob baaloob chooj... yaan u lak cheob ku boon yaax, beyxan u kaaba ich maayataano, yetel chooj, bey xan u kaaba u cheeylo,

yetel chak baale tsaan u kaaba ich maaya bey yaaxalche.i wa baax jiitiloobe ku meyaj u sakil le piitso, baale oli mantats

suukaan u bonikoob u kuuchil. Ku bonikoob xan le sak nooko.Ku ken tsookok u bonikoob le kuucho, le kooleloobo ku kajal tun

u beetikoob jumpel nook tiaal bukintbil yetel junpel u nuukullilsakal ku lechikoob tu teet, jumpel nuukul ku kaabetkuunsaal ichiltulakal Mesoamrica. Yax baax ku beetaale ku kaaxal u nuukulil lejiito, u tiaal le jeelo ku koltintaal u kuuchil ti kaapel che tiaal mau jochol. Jumpel le cheo ku chuykaxtaal ti junkul wa jumpelpakbil che, kaalikil u kaabalile ku lechik tu paach yetel jumpel kochtantab tiaal u sinik le jiit le beykaaj kaabet kaalikil u puxtal wa ujawtaal paachil. Kaalikil u bin u nojochtal le jiito, bey xan u bin u bakikle nook tu paach jumpel bekech cheo.

U leepelil u yol maaya kooleloobe tu tsaj tu tuukul bix uchaku beetikoob jatsuts jiitiloob yaan u tiitsoob yetel jach jejelas uboonliloob wa wolisoob oli bey u paach ake, yetel meyajoob jachmaalobtak, kalaantaan yetel jatsutstak y meeyjul. Ku meyaj xan tiaal

u jatsutskuunsikoob le nook ku beetikoobo, u tsootsel tuul yetel ukuukmeloob kuuts ja, mo yetel u lak u kiichkelem kuukmel jejelaschichoob tiaal u beetikoob xan kiichkelem nookoob. Min ma nachku man wa kaa aalaak le kiichkelem nook tu beetaj le maayaobo, minjajalkuj tsak u naatiltiob bix unaj u beetikoob.

U sakaltikoob nook jach yaabach bix uchik u kaabetkuunsikoob.U yaabile kaabetkuunsaab tiaal u buk winik baale meyajnaj xan tiaalkiliichkuunaj wa kujil tumeen junjaats ti le nookoob ku beetikoobomeyajnajtiob tiaal u epic u Yumtsiloob. Beeyxane le nook ku beetikoob


34/161


yetel piitso ku bisik u konoob yetel kaajoob jeex Ula yetel abasco,baale ku meyaj tiaal u tsakoob patan ti u jalaachoob.

Ku yalkabtikoob yetel u cheemil jaob oxtsel ti tu kantselil u luumiloob,leti beetik u baaluba kaknabe jach tajan yaab u kaabetkuunsaal tumeenu kajnaliloob u petenil Yucatn. Landae ku yaalik yaan bin kaach lisas, tru-chas, robalos, sardinas, lenguados, sierras, pulpos, mojarras,baale, ichil Campecheyetel jumpel kuchil u kaaba La Escondidae, jach bin yaan manats...baax ti ku joksikoob bin u yibil tsaatsel, jach maalob tiaal u tsaajal janal.Le kay maatech u jaantikoob chen pel u chuukulo, ku tsakoob taab ti,ku kaktikoobe ku tikinkuunsikoob kiin. U baakel wa jaypel u jejelasilkaye ku meyaj tiaal u tokikubaob, baale u koje ku meyaj tiaal kubbil ti

Yumtsiloob wa tiaal tsaabil tu ni julubpuun.iaal u chukikoob le kayo ku kaabetkuunsik jookob ku beetikoob

yetel xotbil jub wa yetel maskab, baale beeyxan lech, julubte yetelu julubteil puun. Chen ti bataboob wa jalaachoob yaan cheemilja baale u palitsiloob ku chuk kay u tiaaloob. Oli bey jeex Ah KinCanule, yaan ti kaach kampel cheemil ja ku meyaj tiaal u yuchulchuk kay. Lelooba beetaanoob yetel u cheil kujche yetel x-yaaxche.

aabe jach tajan yaab yaani tumeen u kuchil tuux ku joksaale

ku kajal Campecheku bin tak Islas Mujeres, beyo ku bakpachtik tulakalu chiikin yetel u xaaman u petenil Yucatn. Ku joksikoob taab tukiiniloob yaxkin. Landae ku yaalik bey tu yoklala: ku tsookol u manchakiloobe, kex ichil kampel wa joopel winaloobe,... maayaobe kujoksikoob taab, ku yokoloob u lakoob u xexetal ichil kaaknabe kutsookole ku pookoob le kun tsookok u muchkuunsikoob tu jalikkaaknabe ku tabikoob tu paach tiaal u chichtal ma u yokol ja ichil.

Le jalaach winikoob wa bataboob, mektantik u jaloobkaknabo, ku chaakoob ka okok u aalmejenoob u joksoob taab tu

yoklal u kubikoob junjaats bey patane. Ichil le siglomaayli kuchuksak winikoob u palitsiltoob le k-luumila, seten yanchaj baate ichilbatyaboob tu yoklal maxoob uchak u beytal u joksoob u baalubakaknab. Jach ojeltaan u kuuxil Nach Cocm yetel Naxom Chel, ubatabil Dzidzantn, tumeen maatan u chaabal u yokol u jokes taabyetel kay yetel tumeen ku yantal u manik ti nanach luum.

U meyajtaal u yikel kaabe jumpel ti le meyajoob jachNojbaal tiaal maayaobo. Letiobe u kaj-oloob kaajaats yikel kaab

mejentak. Junjaatse ku yalaktikoob ti jobon che. Ku kalikoob u jool


35/161

34 Historia

yetel luuk, chen ku patikoob jumpel chan jool. iaal u jokol uyikeloob. Ku beetikoob mejen chuj ku chupikoob yetel kaab, chen

ku potlomtaal yetel jumpel chen beken che tiaal u tuul u kaabil. utsooke ku joksikoob u lokokil.Gonzalo Fernndez de Oviedo y Valds, ti u tsib Historia general y

natural de las Indias, islas y tierra firme del Mar Ocano, bey u taan tuyoklal u jobonil kaab tu kaajil Chetumala:

teelo, le kabtuun sak winikoobo tu yilajoob yaan jach yaab yetelmaalob kaab, yetel jach yaab u joboniloob ku chukik tak mil tak dosmil, beetaan yetel u jobonil che, jach maalob beetaanil, yaan tuux ujoksaak u kaabil yetel tuux u yokol u yikel; le kaabo jumpel jach

nojoch meyaj yetel yaab u ayikalil,... u kibile jach tajan boox. Jachmaatan u man-ichtaal u joboniloob le kaab beya, tumeen nuuktakbey jeex u sap juntul make yetel polok bey jeex u teete, yaabjaylik teej luumo, yetel makaan u yiitoob yetel luuk. u jalik letuunichooba ti ku yokol yetel ku jokol u yikeloob ti jumpel chanjool yaan tu chumuk le jobono, tu xuul u kaanalil. Ichil le jobon tutojil le tuunicho ti ku meyajtik u lokokili, yetel ku beetik u mejenchujiloob ku chupikoob yetel kaab yetel tuux u tsak u yaaloob jachmaalob u tsolmajiloobi, ti ku jokol u chujiloob u beetmajoob yetellokoki, u lak junbuj le jobono chuup yetel lokok yetel u mejniloob.

Le ken kaabetchajak u pustikoob u kaabil le jobono, ku jeekoob lejool yaan tu x-nooj le jobon chaltaan, tuux tselik yaan u chujilooble kaabo, ku potikoob nojoch wa bekech, le bix u katoob ka tuulnaku kaabile.

U lak junjaats yikel kaaboobo j-kaxiloob. Jach tajan yaan ichil leu yaabach kaxil puuk, tumeen ti ku kajtaloob tu jobonil le cheobo.Le maayaobo jach tajan u yojeloob bix u kaxtikoob. Baale le kaab jeelayaan jumpit ja ichil, leti beetik ku chan lookansikoob tiaal u tsiitspajal.

U lokokile jach tajan ku beetik buuts ken tokaak, baale ti wa tuuxoobichil u petenil Yucatne tu yoklal le looloobo lela kaankan.

u kiiniloob kchik kastlanoobe, tsookili u xuulul u kaabetkuunsaalle sak bejoob tiaal u bin mak ti jumpel kaaj tak tu lak tumeen lemaayaobo, yetel tsook u piixil tumeen kax. u jeele, el maayaobo,bey jeex u yaalik fray Diego Lpez de Cogolludo tu jaabil 1688e, chenku ximbaltikoob, mejen tuul nuunut bejoob,... yaab tuux jach tajanyaan kiixoob, baax beetik... u kaabetchajal u jekchaktaal, wa u manu puxlaankiloob tiaal ma u luutaaloob tumeen kiix... jumpay ti u


36/161


seten kolemakil le bejoobo. Chen in waalike min yaan ti le bejooba,ti ku yalkaboob yokol le uchben sak bejoobo.

U yich le luuma saawtaan tumeen bejoobo beetaaboob tiaal kabeyak u bisik u kuxtal maaya kaaj ichil u jalaachil yetel u tanaltiku ayikalil, leti beet bey jach yaab yetel ku kuchul jach ti tulakalkaajoobo. Beyo yaan bejoob tiaal u bin mak ti mejen kaajoob takteej batab kaajoobo yetel tak teej noj mektankaajoob tuux yaan lenoj jalaachoobo. Junjaats ti le peenkech bejooba, ma chen ku binoobtak teej kaaj tuux yaan le jalaachoobo, ku kuchuloob xan tak tuuxyaan kujil najoob. i ku kakatman makoob ku binoob Chichn Itz,u katoob ka yanak u yich u paakaloob ti Yum Chakoobi; wa ku

binoob Izamal u katoob ti Kinichkakmo ka utsak u kojaaniloob.Wa tak Cozumel tuux yaan Ixchel, u kujil aalankil.

U lak junjaats bejoob taal u sinil yokol tulakal le yaanoobo, leti leku ximbaltik le makoob ku binoob tak teej noj kaajoob tuux ku yuchulkoonolo yetel tuux ku seten bisaal baaloob kombil: Chetumal, tu tojilnoojol lakin; Chauac-h yetel Cachi, xaman lakin, yetel Champotntu noojol chikin u petenil Yucatn. ak teej kuchiloob ku kuchul le Ajkoonoloob tsaypachtaanoob tumeen junjilib maxoob bisik u nookilpiits, pom, taab, kaab, palitsiloob, kakaw, yetel u seten lak baaloob.Fernndez de Oviedo y Valds, tu tsib Historia general y natural de lasIndias, islas y tierra firme del Mar Ocano,ku taan bey tu yoklal koonolilku beetaal tuux ku kaabetchajal u bin mak ich ja beya:

umeen tu luumiloob u jal ja jach tajan yaab kakaw yaane, le jeelaleti ku meyaj bey taakin ti le maayaobo, yetel jach ku meyajtiob yeteljatsuts u yilikoob, beeyxan jach u chimpoltmajoob yetel u yaamajoobtiaal maan yetel koonol, leti beetik u seten yaabil u cheemil ja ku jokoltu jal u jailoob Yucatn chuup yetel nook yetel u lak seten yaabach

baaloob tiaal bisbil Ula, tuux ku suutoob chuup yetel kakaw.

Le koonol maanilo jumpel baal jach ku beetik tulakal le maayaobYucatno. Yaan kaa jaats aj koonoloob. Aj Polom wa juntul aj koonoljach chimpoltaan yetel aj Polom yook le max jetsik u maanal wa ukoonol wa baaxo. Lela ku bin kajalkaaj u man baal yaan tiaal kombil.U kaj-olmajoob maalob le bejoobo yetel tuux ku koonol wa tuux kumaanal wa baax, beytuno ku nuuktikubaob yetel xaman eek, tiaal ubinoob tak nanach luum jeex Honduras, el Petn yetel abasco. Yaan


37/161

36 Historia

juntul u yumtsiloob kaabataan Eek Chuah, baax ku kiimbesikoob tuwinalil Muan. u tsib Relacin de las Cosas de Yucatne, Landae ku taan

tu yoklal baax ku konik wa ku kexik la aj Polom maayaob beya:

Le meyaj jach uts tu taan u beetikoobo u beetik u polomiloob tiaalu bisikoob taab, yetel nook yetel palatsiloob tak Ula yetel abasco,baax ku kexikoob yetel kakaw yetel kantuunoob baax ku meyajtiobbey taakine, yetel le baalooba ku manikoob palitsiloob wa u lakjatsuts tuunichoob asab maalobil; ku kaabetkuunsikoob xan u lakbaaloob bey jeex chak juboob bey taakine, lelooba ku mansikoobti mejen jitbil pawo, kaalikil u koonoloobe ku kaabetkuunsikoob ujejelasil pajtalil. Ku tsakoob paax, majan kex maatech u beetikoob u

yaabtal u bool max ku paax, yetel ku booloob ich kiimak olal.

u kaajil Champotn ku jach koonol le nukuch aj Polom yetelchontaloobo, yetel tu kaajil Bacalar yetel Chetumal, tiaal u konikbaaloob ti Honduras, ti itzaob, manchs yetel mopanoob. u yoklalu seten kaj-olmiloob le bejoob yetel tuux kaabet u manoob ich ja,yetel u yojeltikoob tuux unaj u booybesikubaob ti kiin wa chako,leti beet u seten bin utsil tiob tiaal le koonolilo.

U muukaantal u ayikalil yetel u miatsil u noj kaajil Chauac hmaayli kuchuk sak winikoobe, leti eesik beykaaj uchik u yantajle koonolil ichil u kuxtal maayaobo. Chimpoltaan tumeen kastlanoobbey noj kaaje, teela ti ku bin aj Polom tiaal u konoob baaloob tiaaljalaachoob yetel bataboob ku tanikoob mopn, chol, chontal, Itz mintak nhuatl. Baale ma chen u noj kaajil koonoli. Pitman tak ti le jeelo.Sut bey jumpel kuchil tuux le makooba, jumpay ti u manikoobtulakal baax kaabet tiobe, jumpel kuchil tiaal u tsikbaltikoob baaxku tukultikoob, u takbesik ichil u tsikbaloob le tumben taanoob ku

kanikoobo, ku paklan kaansiktubaob baaloob, baax uts tu taanoob,bix u tuukuloob yetel bix u miatsiloob.

u yoklal bey mantats tan u mul bisik u kuxtal ah polomoobyetel u kajnaliloob Chauac-hao tu beetaj u kexpajal u kuxtaloob.U pektsilil u kuxtaloobe tatsman ichil u yax jaabiloob u peetselk-luumil tumeen sak winikoob. u jaabil 158e, u molaay jalaachilu noj kaajil Zace ku chimpoltik oli chan kaanal u naatoob ti ukajnaliloob u lak mektankaajoob, yetel... kex tumeen jumpelilitaan ku tanikoobe, oli asab jatsuts u taanoob ti u lakoobo.


38/161

Le noj aj polomoobo jumpay tuux ku yantaloob koonol, lela kubeetikoob ti jumpel kaaj u kaaba Cachi, yaan tu mektan kaajil Chauac-

h. ak ti ku bin le aj Polom ookoob tsaypachtaanoob tumeen le ajkuuchoob ku bisikoob tulakal baax ku meyajtik le mejen kaajoob baalemaatan u kaabetkuunsikoobo. Kaab, pom, palitsiloob yetel le kiichkelemnookoob beetaan yetel piitso, min leti le baaloob jach tokmambil ubeetaal tumeen le maayaob ku maanoobo.

U jejelasil le aj Polom ookoob ku binoob u jetsoob u tojol maan wakoonolil tu kaajil Cachi, tu beetaj u kex oltal bix u jeetsel. Beytunosuukchaj sansamal tan u tutukchiitikoob tee tu kuchil le koonolo,

bajux u tojol jumpel baal tu yoklal beykaaj maalobil wa ma beetaanil,baale jach sebaan yetel xan ku jetsikoob ich jets olal. U tiaal le jeelo,ku yaalik Fernndez de Oviedo, tu tsib Historia general y natural, yaan wajuntul Aj Xotkiinoob ti jumpel naj yaan jal kiwik wa chen tu jalik,u muchmajubaob tiaal u yantoob jetsbil bajux u tojol wa baax, le ken ujetsoobe maatan u beytal u koojtal min u yaalaal wa maatan u koonolbeyo, baale jumpuli ku jeetsel, maatech u man yaabach sutukil ma utsookbesaal el koonolilo, baale mixmak ku nuumsaal mix u chaabal baalu tiaal, ken tsookoke tulakal mak ku bin yetel baal u tiaal.

iaal le jaaboob jeela, tsookili u kuchul wa jaytul j-chak xiichoobtu jal lakin u kaknabiloob Yucatne, u kuchbaloobe tu manabchiitaj ukajbal 11 Ahau Katn, u katunil sak nikte.


39/161


40/161

U yojeltaal yaan le luuma yetel u

mektantaal tumeen kastlanoob


41/161


42/161


U

Yucatne yax peechaktaab tu jaabil 1517 tumeen Francisco Hernndezde Crdoba, baale tak tu jaabil 1526, tsookili u peechaktaalenochtitlne, ku tsookol u jochtsibtik Capitulaciones de Granada

Francisco de Montejo, kaaj tsaabti u pajtalil u jetsik bix ken u pechaatilu yol maayaob Yucatne. Le peksil jeela jach xanchajil yetel yaabchaju mukyajil, tak kaaj beychaj u peetsel u yaaltamba maayaob tu jaabil1546, tuux min uchak u yaalaal peets maayaob tumeen kastlanoob.

Kaaten tu tsajuba u kastlan kabtuunoob u pets maayaob. Yaxe,tu jaabil 1527. Ookoob tu xamanlakin u petenil Yucatn, ku man chenwa jaypel kiin kuchkoobe kaa tu beetoob Salamanca deXel-h. upaach kiine tu mansoob le kaaja tak Xamanh, bejlae Playa del Carmen,tumeen Francisco de Montejo, el Adelantado, tu tukultaje wa ku kajtaloob

teela, asab yaan u pajtalil tiob u xantal u mektantikoob le luuma.Kaalikil ti yanoob teela, tu yalkabtoob tulakal u jal lakin u

petenil Yucatn. Baale tu yoklal le yaaltambaloobo, le kojaaniloobtu mukayjtoob tu yoklal u ooxolil yetel tumeen ma jach yaan baaltiaal jaantbile, oli jach sebaan uchik u pit-tal u molaayil kastlankabtunoob, x-maa janalil, ku tsookole oli xan minaantiob u yol utsoonoob. u yokala le baaloob jeela, tu jaabil 1528e, el Adelantado,yanchaj u xumpajtik le pektsilila. Ma tu tuchoob mix junjaab u

mektantmajoob le luuma.iaal u tsookbal 1530 wa tu kajbal 1531e, elAdelantadoe kaa liku pets maayaob tu jalik chikin u kaknabil le petena. U tiaal le jaabjeela u paalil, Francisco deMontejoe, tsookili u beetik u kaajil Salamancati Xicalangotu jaabil 1529e. i jok u biimbal u yuum yetel AlonsoDvilatak tu kaajil Acalni, baale kaalikil u binoobe, el Adelantadoekojaanchaje kaaj suunaji, tu jaabil 1530e Dvilae tu kulkiinsaj u kaajilSalamanca de Acalnichil u luum maaya chontaloob, tak tuux lik u taalu peetsel Yucatn.


43/161

42 Historia

Baale Salamnca de Acalne, ma nuukaan yanik tiaal kaa beyak umektantikoob u luumil Yucatni. Minaan kan taakini, ku tsookole

ma jach yaab u kajnaliloob Acaln bey jeex tu tukultaj kaachMontejoe.u yoklal le baaloob jeela, Dvilae tu jetsaj u taanil u xumpajtik, tuchaktaj u kuumil Cehache kaaj bin tak Champotn, tuux kuch jach tan utaal u tsookbal u jaabil 1530. Le kaa tu yojeltajAdelantadotak tuux peknajDvilae, bin xan tak tee jaljaa, ku tsookole kaaj chukpachtaab tumeen upaalil. i le jeetsak jeela, le kastlanoobo olak xanchajkoob joojaaboob.

Ichil le jaaboob jeela, le kastlanoobo tu beetoob kampel kaajoob.u jaabil 1531e tu beetoob Salamanca de Campeche yetel Villa Real deChetumal; tu jaabil 1533e, tu beetoob Cuidad real de Chichn Itz, yetel ku

man junjaabe tu beetoob Ciudad Real deDzilam; tuuxoob tu tsajubaobu kaa kajes u petsikoob maayaob. Baale le baateelila jach yaj tu yilajoob,ku tsookole bin u lubul u yol le sak winikoobo tumeen tak Yucatnkuch u taanil Francisco Pizarroe tu yilaj jach minaan ayikalil tu luumil Per,lela jach naaknaj tu yoloobe, kaaj yanchaj u xumpjtikoob u petenilYucatn tu taal u tsookbal u jaabil 1534 wa tu kajbal 1535.

Yaabach jejlas baaloob uch tiaal kaa patak ma xan u chaak bejle peksila. Yaxe, min u jach noj baalile, tumeen u yaabil le makoobtakpajaan ichil u molaayil kabtuunoobo chen biniit makoob chen tanu kaxantik u seb ayikaltaloob x-maa talamil. Baale mixbaal jok jeex kutukultikoobo tumeen tu petenil Yucatne, minaan kantuunoobi, tumeenchen jumpel nuxi jojoskil chaltun. Beytuno le kaaj ojeltaab u ayikalilPer tu jaabil 1534e, tu seblakil kaa joop u bin u putsul le kabtuunoob.i jumpel pikiljuun tu tuxtaj u jalaachiloob Jo ti Yum ajawil tu jaabil1534e, bey u tsolik baaxten ma beychaj u petsikoob u mektantikoob leluuma:

...jach jumpit u yol le kastlanoob tilil wey ti le luuma tumeen minaanmix kantuun bix plata, mix u lak mixbaal tiaal u ayikalkuunsikuba mak, majeex tu lak u luumiloob le Noj kaknaba tuux tulakal tuux yaan kantuunyetelplata, beytuno u poochiloob ayikaltale ku beetik u bin la kastlanoob kukuchloob wey ti le luuma.

U lak baale, tumeen le kabtuunoobo chen ku nakaloob 300 utulul. Ku tsookole, Montejoe, tu beetaj jumpel baal ma paatali,tu kaajil Campeche tu joksaj kaa jatas ti u kabtuunoob. Junjaatsjoolbesaan tumeenAlvaro Davilae, tu chaaj bej tiaal Chetumal, tuux


44/161


tu beetaj u kaajil Vila Real. u jaabil 1532e, tojolchiktaab jumpakili tupetenluumil Yucatn tumeen maayaob. U tiaal le jeelo jach noj baal

uchik u yantaj Gonzalo Guerrero, max joolbesik kabtuun maayob.Gonzalo Guerrero, bey jeex Jernimo de Aguilare, kaatul makkaaput kuxlaoob ichil junjaats kastlanoob bul u cheemiljaob tu jaabil1511, tiaal u taalbal u kuchuloob tu laakin u jal kaknabil Yucatn.Jumpit jaaboobe, 1519e tokbesaab Agular tumeen Hernn Corts, tubejil u biimbal tiaal u petsik enochtitln, baale Guerrero, max tsooku tsookol u beele yetel tsook xan u kamik u batabile, ma chenma tu yotaj suut ich sak winikoobi, baatenaj xan yeteloob tu tselmaayaob. u chumuk siglo XVIe, Francisco de errazas, u paalil juntul

ti la aj ikal sak winikoob ichil ti le taaloob u pechaatoob le luuma,tu tsibtaj bey bix Gonzalo:

Chetumal kajaan bejlaaGuerrero bey u kaabatikU lak juntul pat;U laktsik noj Nachamcan,Yetel u kiik tsook u beel:Jach ayikal aj cheemul kaachi,Bejlae kabtuun chimpoltaan,Alkuuch yetel paalal,Yetel ku buk jeex weyiloobeYetel ku kuxtal jeex weyiloobe.

Xiikil u kab yetel u tan u yichU jolmaj u ni yetel u xikin;sook u taal kaach wa u kate

umeen tak ti leti kuub pikiljuun.Ma in wojel wa sublak taali,Wa tumeen tsook u tabik u mootsoob;Beytuuno pati, chen teen taalen,umeen letie tsook u maayatal.

Le u lak junjaats kabtuunoob, joolbesaanoob tumeen Montejo elMozo, tu chaajoob tiaal xaman, beyo Chichn Itze tu beetaj u kaajilCuidad real. Chen jan aalbile, tak ti le kuchila bey jach nuukaan


45/161

44 Historia

kaach u bin u peksilil u peetsel u luumkabil le petena, tumeen elAdelantadoe, tu toxaj yax wa jayxot luum ti encmederos. Baale, maaj

xanchaj kaaj kaj u x-chuklaal kastlanoob tumeen maayaobi, xuul ubootikoob patan, tak kaa tojolchintaaboob tu jal xaman kaknab.Kex tumeen tu jaabil 1534 le kastlanoob tu jel beetoob Ciudad Realtu kuchil u kaajil Dzilam tiaal u kaa chaajooltikoob u peksilil upetsikoob le luuma, tu yoklal tumeen oli tulakal kulpach u jokoltiobe, ma xanchaj ka tu kaa xumpjtoobi.

Beeytunxane, le uchik u jatsik Montejo u kabtuunoobo, tu beetajxan ma u jach tsookbesaal tulakal moktaan ku beetik yetel u batable maayaobo, ku tsookol xane, le moktaanoob yetel le jalaachoobo,

chen chitaan maatech u tsookbesaal. Baale beeyxan u kiinil, uchocholil yetel tumeen ma jach yaan ja teej luuma, leti beet u sutiku paach yaab kastlanoob ti le peksila.

U jaajile, el Adelantadoe, kaambanaj ti le kaaten tu yax tsajuba upets la luuma, leti beetik tu jaabil 1537e, lik tu kaaten u tsauba umektant jumnpuli le luuma. iaal le peksila, kaalikil el Adelantadotan u beeti u aj beelankile, u paal, max tan u beeti u jalaachilabascoe, tu tuxtaj junjaats kabtuunoob maxoob peknaj Usumacintakaaj binoob Champotn, tux tu kulkiinsaj u jalaachil yetel tu sutajXicalango bey u kuchil tiaal u yantikuba beeyxan tiaal u kaxtik baal utsentikubaob.

iaal le kiinoob jeela,Montejo el Adelantadoe, maaj antaab tumeenAlonso Dvilai tumeen letie kin tu noj kaajil Mxico tu jaabil 1538.Baale u achak ku kaabatik xan Francisco de Montejoe, tu takmuktaju peksilil u mektantaal le luuma kaa tu beetaj u batabil San PedroChampotn, baax tu kexaj u kaaba bey Salamancae. u tsooke, tujaabil 1540e, el Adelantadoe, tu beetaj u aalmajtaanil u leksaal u

pektsilil u mektantikoob Yucatn.Ku man wa jaypel kiine, Montejo, paale, kuch Champotn,tan u taal u tsookbal u jaabil 1540e, tu mansaj u kuben otochCampeche. Ku man wa jaypel jaabe, teej kuchilo tu betoob u kaajilSan Francisco, yetel xeel u kaakaal kabtuunoobe, tu toxaj kaajoobtu kab encomenderos. Le sak winikoobo xuulul tan u binoob xaman,beytuno uchicn yaan ichil Calkini yetel Maxcane, tu kaa majanbeetaj u yotochoobi. eelo ti tu yojeltoobe Ah Kin Chuy, u ajKiinil u kaajil Pebae, tan u kaaytik u yaaltambalil u xuuldaal ti sak


46/161


winikoob, yetel tan u nupik u muuk yetel Nach Cocom, u jalaachwinikil Sotuta. Montejo, aj achake ku tsookol u yaalaalal ti tumeen le

maayaob takpachtiko, yax peknaje ka tu lapj le aj kiino.uchik u peetsel le wa jaypel kaajoob tumeen sak winikooba,tu liksaj u yol le maayaob takpachtik kastlano, tiaal ma u xuululyantoob sak winikoob yetel baaloob janabeenoob, lela le kaaj nupyetel le kabtuunoob yetel aj yaaltambal ku tuxtik el Adelantadoti upaalilo, tu tsaj u yolil yetel u muukil tiaal kaa likik u pets u Kaajiltu chumuk 1541, chen yetel 300 u tulul kabtuunoob. u yokol leuchila ti tu beetaj u Kaajil Mrida tu kiinil 6 ti enero ti u jaabil 1542i,tu kulkinsik maxoob ken u beet u batabiloobe kaa tu toxaj kaajoob

bey encomiendae. Ah Nacuc Peech, ti u Kaylajil Chak-Xulub-Chene,bey u kaajsik le baax ucho:

1542 jaaboobe leti u jaabil leti u jaabil ku tu kulkiinsaj u jalaachilsak winikoob Ichcanzihoo,... ih,... Le tun ti u jaabil kaaj kuchyetel kaaj ook ichiloon bool patanil, tiaal kaa ojeltaake, lela leti uyoxten taalikoob wey t-luumil tak kaa tu kulkiinsaj u jalaachiloobe,koox aalike, tu kaajkuunsoob..., kaalikil 13 Kan u jool jaabil, bey jeexk-xook ich maaye.

Le kaa tu yilaj maayaob tan u bin tanil kastlanoobe, tu muchubaobtiaal u tojolchintikoob, yaabach maaya kabtuunoob joolbesaan tumeenChachi Cocome tu bakoob u paach Jo. Kastlanoobe tu yaktantooble baatela kaa tu yalkabaansaj maayaobe kaaj kiitpajoob, baale yaabti le bataboob kajaanoob tu bakpach Jo yetel u jalaach winikiloobHocab, Motul yetel Dzidzantne, peetsoob tumeen kastlanoob.Montejo, paliltsile, tu laj toxaj baataboob ti encomenderoobe, kaa kaju liksikuba tiaal u mektantik xan u chumuk yetel u laakin le peten

layli tu juunal ku joolbesik u kuxtaloobo.ulakal le nukuch baataboob kajaanoob tu chumuk yetel tu

laakin u tumben noj Kaajil Mridae, leepel yoloob ma u chaak upalitsiltaaloob. Montejo, el Mozoe, like kaa bin yokol Sotuta, tumeenjach tu mistaje, Nachi Cocome tu chimpoltaj u patal yanal u taansak winik. Ku tsookole kaaj bin yokol Sotuta, jumpel u noj kaajilmaayaob, kaalikil Montejo, el Sobrinoe, tak u baate yetel u kajnaliloobxaman lakin, beyo tu winalil mayo tu jaabil 1543e beeychaj u kulkiinsikyokol u uchben Kaajil Chauac-h, u tumben Kaajil Valladolid. u


47/161

46 Historia

toxaj u batabiloob t encomenderoob, baale kaalikil tan u beetik lejeela u batabiloob Sac, ihosuco, Popol, Ekbalam yetel Chancenote,

tan u pek-oltik u likiloob u baatetoob. Yum joolpoop FranciscoLpez de Cieza, tu baalamtaj maayaobe ka tu chukaj u joolpoopiloobekaa tu tupaj le baatelila.

Ma jach nojbaal uchik u yantaj beetaabik u noj Kaajil Valladolidyokol u kaajil Chauac-h, kex tumeen naats yanil ti u jol kaknabConili, tumeen loolob kojaanil le kuchilo. Beyo tu jaabil 1544e lesak winikoobo tu jetsaj u manoob kajtal tu Kaajil Sac. iaal le jaabjeelo, jach chen u mektanluumiloob Chetumal yetel Dzuluinicoob,le mayej jeela kubeentaab ti Gaspar Pacheco yetel Melchor Pacheco, u

paalil. Baax tu beetaj le kaatul makooba u petsik le kaajoob yetel yayajx-ma tsayajtsil, seten yayaj loobil yetel u yolil chejsajil, tak kaaj xuup uyol kaaje kaa tu kamaj sak winikoob ichiloob. Sukuuntsil Pachecoobekuchoob tak Golfo Dulce, Verapaz, baale tumeen tu liksaj u taan yumaj kiin dominicoobe, yanchaj u kaaj jokoloob. Layli ti le jaab jee1544o, Melchor Pachecoe tu beetaj naats ti u kaknabil Bacalar, u kaajilSalamanca, ku tsookole tu laj toxaj u kaajiloob ti sak winik. Ku tsookolu man yayaj jaaboobe, bey tsk kssj kuch tu kiinil u peetsel maayaobe.

Baale, tu kiinil 5 cimi 19 xul, min uchak u naataal bey u kiinilu kimil kastlan winik yetel u xuulul u peetsel maaya kaaje yetelku ketel yetel 9 ti noviembre ti u jaabil 1546e lik maayaob yeteljumpel noj baatelil tu mektantaj tulakal u laakin yetel u noojolu petenil Yucatn. U tiaal le jeela takpaj u batabiloob Sac, Popol,ihosuco, Sotuta, Chancenote, Chetumal yetel Chauac-h.

Yaabach baaloob beet u likil maayaob u baatetoob sak winik, baalemuy u jach noj baalile, tumeen mixbikin tu oksaj-oltaj u palitsiltaaltumeen kastlan. U bool patan yetel u meyaj x-maa boolile nuumsaj jach

maatan u lubul utsil tiob yetel tsook u kaanaloob ti u loobiltaaloobtumeen encomenderos. Baale yanchaj xan baal u yilaa u yuubikubamuukaanil maayaob tiaal baate, ma seten uch u kuxtatikoob kaajbaatenaj yetel kastlanoob kaalikil tan u tsakubaob u petsoob leluuma. U muchmajilubaob tu paach u yumtsiloobe leti tochtik uyoloob tiaal ma u chimpoltikoob kastlan. Le yaaltambala joolbesaabtumeen aj kiinoob maxoob ku yilikoob bix u bin u tseelel u ajawiloobwa u taanoob yokol u kaajaloob tumeen le sak winikoobo. ChilamBalame tu yaalajuba u paalil Jajal kuj kaaj lik baate.


48/161


Ichil u kajlayil Chak-Xulub-Chen, Ah Nakuk Peche, tu tsiibtajbaaxoob beet u likiloob baate, bix u kaaba maxoob joolbesej yetel

tuux u taaloob.

iaal kaa ojeltaake, 1546 jaaboob u jaabil kaaj uch le pulyaajo.Chuypaj le luumo. Ku man kampel winal tsookok u bolon kiinilnoviembre kuch jets-olal. u bolon kiiniloob noviembre ti u jaabil1546. iaal kaa ojeltaake, kampel winal man tan yaaltambal. Lekaaj sije, tiaal kaa ojeltaake, tsookili u man junjaab xiik u yalkabwinikoob ku tsookol u muchkubaob kaatene yetel kaaj luboobti bool patanil, leti beet u sijil yaantambail. Le aj pulyaajoobochikin u taalbaloob kaaj taal u tusik winikoob yetel u yaalikoob

kaa likik mak baate, tiaal ka ojeltaak. Aj puyaaj Canul yetel AhCaamal, taaloob chikine kaa tu kiinsoob juntul mak ma weyileeyetel kaatyul u paalal mak ma weyile, Mena u kaa kaabaob, baalekiinsaaboob emax. Xumpajtaanoob. u jeel kiine, taaloob tooj yoltulakal le baataboob maaj weyiloob tak Zaco. Le kaaj likoob baateyeteloobe, tiaal kaa ojeltaake, tu kiinsoob tun le aj pulyaaj Caamaltu Kaajil epakano. Ah Pakame, tu kiinsaj Surujano paachjil ti Nict. uyoklal u yet kaajaloobe, jumpel akabe kiinsaab juntul mak maweyilee, u kaboob yetel u yookoobe nuumtakoob. Jumpel akabtune koj u kiinil yaaltambal tu yokol tulakal le mektanluuma.

Le yaaltambalo lik tu noj kaajil Valladolid, u nojn luumil kaach Zac,baale jach ich yayajloobil uchik. Le sak winikoob laapoobo, beeyxankooleloob yetel mejen paalal, tatakkaxtaaboob ti katabcheobe tiaalchimbiloob yetel julubte wa kaktaaboob tuux ku tokaal pom, wajoksaab u puksiikaloobe kaa kimoob. Ku tsookole tiaal u yilaaltsook u petskoob le kastlanoobo, maayaobe ku tuxtik u kab wa uxoxotal u winklal sak winikoob taxtanxel Kaajil tiaal u payabtikooblikil baate. U jalaachiloob u noj kaajil Valladolide bey u kaajsikoob le

maxoob kim tu jaabil 1579o:

u jaabil 1546e, tu winalil noviembre, leti kaaj lik u kajnalilooble luum baate tu tan Corona Realo yetel tu kiinsajoob waxaklajunkastlanoob kiitpajaanoob ichil u kaajaloobo, tu xul le kaaja, tu tsajoobyetel copal kaatul u paalal Magdalena de Cabrera tu Kaajil Chemax,(...) juntul ti letiobe kuxaan kaa tu tsajoob, ti u lak kastlanoobotu beey seten yayaj loobil, kuxaanoob tan u joksikoob u puksiikal,ku tsookole tu kiinsoob xan manjaan ti seiscientos palitsil maayaob.


49/161

48 Historia

U chaakuuxil maayoob tu yoklal petsaaniloob tumeen kastlanoobetu beetaj ma chen u kiinsaaloobi. u loobitaj yetel tu chejsaj tulakal

baalche yetel paakaloob taasaab kaach tumeen sak winikoob tak tuluumil Europa. Mix tak le maayaob palitsiltaanopb wa ku meyajoobkaach tu yotoch sak winikoob tu jechoob le loobila, tumeen tukultabeletiobe tu sutaj u paachoob ti u kaajaloob, u miatsiloob yetel ti uYumtsiloob. ak u muchjaalachil Valladolid ku kaajsik tu jaabil 1579tulakaloob likoob baate, minaan jumpel kaaj tu bakpach u nojKaajil Zac kaa patak ich jets-olal, tuux tu beetajoob jach tajan yayajloobil ti kastlanoob, ti u encomenderos, yetel xan ti tulakal max taktu beeloob, wa chen tan u man kaach ichil u kaajaloob; beey xan ti u yet

maayailoob, wa tu yojeltoob tsook u bin tu yotoch juntul kastlane, chentu yoklal lelo maatan u chaakoob u kuxtal ich jets-olal, kex tumeen wau paalaloob; beeyxan tu beetaj yetel wakaxoob yetel jee baalak yaan ubook kastlan winik tie.

U yaaltambalil u tokbesikuba maayaob yanal u peechak sakwinike kampel winal xanchaji, ichil le kiinoob jeelo, sak winikoobetu x-chukaljubaob tiaal u yilikoob u seb xuulul. ak tu winalil marzoti u jaabil 1547 kaaj beychaj u jetskuunsikoob u tsook jumpel ti lekaajoob likaanoob baatelo. Le bataboob yetel aj kiinoob joolbesiko,kiinsaaboob wa tokaboob, ichuloobe ti yaan Chilam Balamoobi. Lekaaj toonsaaboobe, yaabach maayaobe kiitpajoob wa putsoob taktu luumiloob noojol, kaaj patoob kajtal yetel Itz tu luumil Petn waichil u kaajiloob u luumil Dzuluinikoob.

Ichil u tsook chumuk siglo XVI yetel tu yax jaabiloob u lakjootubaak jaaboobo, tu mektanluumil Dzuluinikoob joolbesaantumeen u kaajil ip, tu muchuba maayaob tiaal ma u chakoob upeetseloob tumeen kastlan. Kex tumeen u taanile tu jaabil 1544 kaaj

tonkuunsaab tumeen j-Pachecoob, baale u jaajile mixbikin beychaj upetsikoob le mektanluuma. Le kaajoobo jach nach yanikoob ti unoj kaajil Salamanca de Bacalar. Chen jumpel u chikule, u kaajil ipet yaan ti jumpel chan chakan yaan tu chin u maaya witsiloob Belice,nach kex 200 killmetrosti Bacalar. iaal kaa beyak u kuchul makeku bisik yaabach kiin tuux kaabet u yalkabtik mak yetel cheemil jaichil kaknab, akaan ja, alkab ja wa u ximbal ichil nukuch kaaxoob.

Yanal u kiinam uuchik u likil maayaob baate tu kiinil 5 cimi 9xuul, tu kajbal u jaabil 1547, le xan le kajaanoob Chanlacano likoob


50/161


tu tanMartnRodrigueze, u encomederoe kaa tu kiinsoob. Le kastlanoobyaanoob Salamancao ma tsayoob u machoob le aj kiinsaj winikoobo.

Montejo, el Sobrinokaa tu yojeltaj baax tsook u yuchule tu tuxtajJuan de Aguilar tiaal petsik le baatelila. Jok yetel cheemil ja tu kaajilBacalare kaa tu hcaktaj noj akaan ja yetel tu jalaktaj Chetumal takkuchik akaan ja Progreso, tu yaan Chanlacan. Baale ma baatenaj kaajkuchi, baax tu beetaje u tsak siibaloob ti maayaob yettel tu sutaju yatan u batabiloob, max okoltaab tumeen kastlanoob ti kiiniloobtaalik Pachecoob tu jaabil 1544, yetel lelo tu jetsaj u yol mayaobekaaj kaj u kubik u paatanoob x-ma kuuxilil.

Ku man wa jaypel jaaboob, tak 1567-1568e, u maayailoob

Chetumale, le yanoob tu mektnluumil Dzuluinicoob yetel le putsoobtu bakpaach Salamanca Bacalaro, likoob baate tiaal u kaa chaakoob uchumuk luumil u petenil Yucatn. Lela wojchaj jumpel kiin kaaj kuchwa jayjaats maayaob tu kaajiloob u bakpaach yetel tak Salamancae kaatu bisoob le maayaob ku meyajtikoob kastlanoobo, tu kiinsoob maxru naktantoob, tu yoklajoib yetel tu tokoob le najoobo. Le jeelatu beetaj u pek yol kastlanoob tumeen tu tukultajoob yaan u xuululu bootaal patan tiob, yaan u patal minaan maayaob meyajtikoob,yetel min bey kun xotol u taasaal baaloob tak Puerto Caballos yetelGuatemala kombilo.

Yetel le baaloob beya, tu jaabil 1568e, Juan de Garzn, teniente tiu jalaachil Salamancae, jok u biimbal Jo tiaal u molik taakin, u kaxtikbaaloob janabeen yetel u taasik kastlanoob yetel maayaob tsook ukubik u yoloob, tiaal ka u petsoob le maayaob likaanoob baatelo.Chen pelak u suute, tu liksuba tiaal u bin kaaten tu yokoloob.Yaxe, jok tu kaajil Bacalar yetel junchan much kabtuunoob ukajnaliloob le kaaja, lakintaanoob tumeen juntul franciscano beeyxan

tumeen wa jaytul maayaob uts u biskubaob. Binoob min tak 80 wa 90leguas chikine, min tak tu luumil Cehache, tuux tu naktantubaobyetel maayaobe kaa tu tokoob yaabach u analteiloob uchbenbaaloob yetel tu jutaj u Yumtsiloob. u lapoob ma ojeltaan jaytulmaayaobi, ku tsookol u beetikoob u yokjae kaa tu bisoob kajtal naatsti Bacalar. u chukoob xan juntul Chilame kaa tu tuxtoob tu tan uobispoil Jo.

u kaaten kaaj ookoobe, Garzn yetel u kabtuunoobe jok ubiimbaloob tak tu luumiloob Dzuluinicoob, ka kulchajoob tu kaajil


51/161

50 Historia

ip tiaal u pekoob. eej kaaj jeela tu kaxtajoob yetel tu juujutoobyaabach yumtsiloob, tu tokoob uchben analteob yetel tu lapoob

yaabach maayaob. Jup u biimbaloob noojol tak kuchikoob tu luumilmanche-chol. i le pektsila suunajoob tu winalil diciembreti u jaabil1568, le maayaob laapoobo, ku tsookol u beetaal u yokjaobe,bisaaboob kajtal yetel le tsook u kubik yoloob ti kastlanoobo.

Le kajik u joolbesik Juan de Garzn u bin u pets maayaobo,tu beetaj u bin yaabach encomenderoob u binoob kajtal tu noj kaajilValladolid. Lela tu beetaj u likil u kaajil ip yetel u sutpachkaajiloobbaate tu jaabil 1608. Kastlanoobe tu bakoob u paach maayaob tupetluumil Dzuluinicoobe kaa tu beetaj u xuulul u likiloob baate.

Baale, tu jaabil 1906, ku man junjaabe, kuch u taanil tu kaajilSalamancae, u kajnaliloob Campeche, maa uch peetsekoobe,tan bin u pek-oltikoob u kaa likiloob baate tiaal jueves Santo tile jaabo. Kex ku tsookol tu yojeltaj kastlanoob ma jaaje, u muljalaachiloobe tu tuxtoob jumpel tsib ti Carlos de Luna y Arellano, unoj jalaachil Yucatn, tiaal u katkoob tsoonoob yetel xan ku katikti le encoenderoob kajaanoob Valladolido, ka suunakoob antaj tiaal uketoob le baatelo.

iaal u yax lajun jaaboob sigloXVII, tsook u jach yaabtal u beetikmaayaob u taanil bix u meyaj u jalaachiloob Bacalar, tu yoklal le jeelale encomenderoob bijaanoob tanxelilo, joop u yilikoob baax ken ubeetoob. u jaabil 1615, Juan Snchez de Aguilar, bin tukaaten u tsubau pets maayaob tak tu jalik u alkab jail Belice, baax xanchaj tak tujaabil 1622 leti beetik yanchaj u beetaal u kaajiloob Petentzub yetelZaczuz, yettel xan tu beetaj u kaa peetsel u maayailoob ip, tumeenle kaa tu tsajubaob likil baate tu jaabil 1608e, laj kiitpajoob.

u jaabil 1636e le maayaob kajaanoob tu bakpach Salamancao kaj

u putsuloob tiaal u binoon noojol, kaa yaal u man oxpel jaabetsook u jach tajan yaabtal makoob ku putsuloob. U kajnaliloobDzuluinicoob kaalikil u putsuloobe, ku bin u jutikoob tulakal leimgenes religiosas cristianaobo yetel ku tokikoob najoob yetelkujnajoob. Beytun kajik u likil maayaob u tokbesubaob yanal ukab kastlanoob, joolbesaanoob tumeen u kaajil ip. Le pektsiloobatsookili u kuchl Joe, baale kuch tak u jaabil 1641 kaaj tu chaajtu kab marqus de Santo Floro, u noj jalaachil Yucatn u xuulsik ti leyaaltambail x-ma baatelilo.


52/161


Marqus de Santo Floroe antaab tumeenoob fray Bartolom deFuensalida, fray Juan de Estrada, fray Bartolom de Becerril yetel fray

Martn ejero, tiaal u jetsik u yol maayaob. u chi yum j-kiinoobemarqus de Santo Floroe tu beetaj u kuchul u taanil ti maayaobe wabin ku yaalikoob maalobil u kaa suutoob kajtal tuux yax bisaaboobeku laj saatsaal bin tulakal kaas tsook u beetikoob. u yaalaj xaneyaan u tselik tulakal paax yaantiob yetel kastlanoob, yaan u tseliktulakal patan ku bootik maayaob ti u encomenderoyetel maatan u kaabootikoob ichil joopel jaab.

Yetel le kubentaanoob jeela, jokoob Jo tu kiinil 24 ti abrilti u jaabil 1641 tiaal u biimbaloob tak Salamanca de Bacalar. Le

kaaj kuchoobe, le aj kiinoobo tu tiitubaob tiaal u bin u jets uyol maayaob. ejeroe pat Salamanca, Becerrile bin tu kajiloobjal ja. Fuesalida yetel Estradae jok u biimbaloob ip tuux kujoolbesaal le likbalo, baale ma beychaj u kuchloobi. Maayaobetu tuxtoob taan tiobe ma u katoob u yuulabtoob yetel kiimakolali. Ku tsookole xumpjtaaboob chen bej tumeen le maxoobbisikoob kaacho, laapoob tu kaajil Hubeln, ku tsookole kaatojolchintaaboobe kaaj suunajoob tu kaajil Salamanca. Maaj beychaju jetsik u yol maayaobi. Letiobe layli likaanoob baatele. u tsibHistoria de Yucatn, Diego Lpez de Cogolludoe tu tsibtaj: kaa tuntaal junjaats maayaob likaanoob baate, letiobe... u jalaachil u kaajilHolpatn, u paalal yetel u lak waktuul maayaob pujaanoob, chowako tsootsel u pooloob, bey jeex u manoob weye, u kuchmaj u puumyetel u juluboob, (...) U kaaba le bataba Pedro Noh, tu taasaj jumpitjanal, ichile ti ku taasik juntul teel wa u kaaxil le luuma u beetmaj ux-chanchamil. Baale u tiaal in paalale, le kaaxa min maa yetel uts kutaasikoobi, beytun tan le baatelil yetel letiobe ku yeesikoob ma u

katoob jetseli.Ku kuchul Salamancae,fray Juan de Estradae suunaj Jo yetel jumpilu pikiljuun Fuensalida ku tuxtik ti marqus de Santo Floro. Yetele kukatik kaa peetsek maayaob yetel yaaltambail, yetel tsoon, tumeenma tu yeesikoob wa uchak u jstesloob chen taanil, mix chen tu taanyolajoob. Santo Floroe ma tu tuxtaj kabtuunoob petsik maayaobi,baax tu beete u kaa tuxtik Fuensalida Bacalar u pat u jeel taan. Maxanchaje kaaj kim Estrada, beyo Fuensalidae yanchaj u suyut Jotumeen jach kojaanchaji.


53/161

52 Historia

Kaalikile, Becerrile bin teej kaajoob yaan tu sutpach Bacalar u yokestu pool maayaob ka bisaak tak tu luumil u lakoob likaanoob baatelo,

baale letiobe ma tu kiboobi tumeen aalaantiob yaan u kinsaaloobwa ku binoob baale beeyxan wa ku bisikoob jee maxak aj kiinile.Jee bixake, le aj kiin franciscanoa tu ximbaltaj tulakal u jal lakinkaknab tu tojl noojol, tak kuchik oli tu xul u petenil Yucatn. eelo,yetel wa jaytul maayaobe tu beetoob u kaajil Zoit yetel Cehak.Baale tu naktantuba xan yetel wa jaytul masewaloob maatan ubaaleloob, bey jeex u yaalik Lpez de Cogolludoe, u taanoobe... jelaanti maayataan, max tu tseektoob yetel tu kaansaj u taan jajalyuumtiob. Letiobe ku tanikoob manche-chol.

Fray Martn ejero max pat tu kaajil Salamancae, tu beetaj u jetstalmaayaob likaanoob baate tu kaajil Manne kaa tu bisoob kajtal tijumpel chan petenluum u kaaba Zul. eelo tu tsaj u yokja wajaytul paalal yetel tu kamteestaj wa jaytul mak. Ku man wa jaypelwinale, tulakal le meyaja laj jobi, tumeen taal jumpel chak ikalekaa tu kaa kiitbesaj maayaob. Ku yilikoob beya,fray ejeroyetel Lucasde San Miguele, bin u beet u suutoob kaachi, baale laapoob tumeencorsarios holandeses, maxoob tu yokoltoob u kaajil Zoit yetel Cehak.

Ku tsookol u jaabil 1641e, chen jumpit baax beychaj u beetikfranciscanoob, tumeen ku man junjaabe, kuch tak teej mektanluumoobajuntulpirata Diego Lucifer de los Reyes, pataan u kaaba bey el Mulatoe, kaatu tsok jobaj baax ku beetik kastlanoob Salamanca, tumeen yetel biniitmakoob le maka tu lapaj yaabach maayaob Bacalar tak Golfo Dulceekaa tu bisoob ti jumpel u chan petenluumil Honduras. eelo tu paaj usujuyil kooleloob wa tu loobitaj yoloob, kaalikil le j-xiiboobo ku tsakoobu yutskiinsoob wa u poob u cheemil jaob. u tsooke, tu winalil noviembretu jaabil 1642e, le pirataobo ookoob ookol tak tu kaajil Salamanca,

ookolnajoob ti chen naj yetel kujnaj. u jaabil 1648e, kaa okoltaabSalamanca tumeen pirata Abraham, baax beet u xumpajtaale kaaj binkastlanoob kajtal Pach, tu bejil Valladolid. Bey tsookik ti u mektantaalu luumil maayaob Chetumal tumeen sak winikoobi, yetel xan u kaajilDzuluinicoob, yetel le jeela kaa jeepaj u bejil tiaal u taal britanicoob umektantoob Belice.


54/161


U maayayloob kaanal kax


55/161

54 Historia


56/161


U

iaal u jaabil 1544, kastlanoobe ku tukultikoobe tsook u petsikoobtulakal maayaob. sook u beetikoob kampel kaajoob, tu kulkiinsaj ujalaachiloob yetel tu tooxoob kaajoob ti encomenderoob. Junjaatsejaaj u taanoob. Baale, ku man yaabach jaaboobe tsook u jetsik u

kuxtaloob weye kaa tun kanlaj mektantikoob le luuma. Baale, olichen tu kaajiloob xaman lakin yanoob. Baale tu luumiloob el Petn,Puuk yetel Laguna de rminos yetel u jal lakin u petenil Yucatnchen u kaaba u mektanmajoob, u jaajile ma. ee junjaats nojochluum jeela yaan nukuch kax tsaab u kaaba tumeen kastlanoon beyLas Montaas.

Fray Diego de Landae bey tu yaalaj bix tu yilajik u yanil kastlanoob teejunxot luuma: Le tool wits ku kaabatik Puuko u bujmaj u luumilYucatn kaajaats, beytuno, le junxot ku patal tu tojil u chumuk

kiin tak Lacandn yetel aizo, ma kajkuuntaani tumeen minaanjai, minaan wa maatan u kaxal chak. U lak junxot yaan xamanokajkuunsaan. Baale Landae ma maalob baax ku yaalaiki, tumeenLas Montaase, kajkuunsaan tumeen u maayailoob Yucatn. Junjaatsekajaanoob Cehache, tuux binob kajtal tak tu kiinil kaaj lub Mayapntu jaabil 1450.

Yaanal xan le maayaob kajaanoob tu xaman lakin u petenil Yucatn,maxoob binoob tee tu jaabiloob 1569 tu yoklal u muchkuunsaaloob

kajtal yetel tu yoklal kojaaniloob seten chaob tuux kajaanoobkaach ku kaabatik la Pimienta, tumeen chen leti le che bey yaan kaachteej kuchilo. Le maayaob jeela tu meyajtaj u kuxtaloob tu bakpachjumpel kaaj u kaaba Pimienta, leti beetik tu kajbal sigloXVII, upaalaloob yetel le putsoobe tu beetoob le machkabala.

U kajnaliloob Pimientae jach u kubmaj u yoloob ti Kujilaankil,leti beetik u Aj Kiinoobe u muchmajoob u kajnaliloob. iaal u kajbalsiglo XVIIPimientae jach kaj-olaaan ichil maayaob, tumeen yaabachu maayayloob xaman lakine mantats ku binoob kujilaankili yetel


57/161

56 Historia

xan ku konikoob yetel manikoob baaloob ypeetel u kajnaliloobo.Ku kexikoob taab jachbil piits yetel maskaboob tu yoklalpimienta

yetel lokok. Lopez de Cogolludoe bey tu taan tu yoklal, le baalooba:

Ma najmal u jaakal u yol mak, le ken a wilaa bix u yuchule,tumeen la maayaob weye ku taanoob yetel u kajnaliloob u lakkaajo, suukaan u bisiko maskab, bat, taab yetel u lak baaloobminaan tiob waye, yetel ku bisikoob lokok, chen ku molikoob ichkax. Jach maalob u yilikoob tumeen jach ma nachi, yetel tumeen lemaayasob waye jach uts tu taan u binoob tak chen tsu kax.

Le maayaob kajaan teej Montaao suukaan chowak u pooloob

ku kuchul tak tu tonoob yetel mantats u kuchmaj u puun yetelu julubil ku manoob. Ku tokikoob yaax pukiim (pimienta), pomyetel u lokokil kaxil kaab, baax jach tajan yaan ichil u kaaxoob.Lajal semana santaeku binoob tu mejen kajtaliloob xaman lakine kukexikoob yetel bat, maskab, kuup yetel taab. u tsok chumuksigloXVIe, le kuchil kaj-oltaan bey Las Montaaso, ti ku laj bin utaakuba maayaob ku putsuloob ti u bool patanoobi, ti u meyajtiktsuuloob x-maa boolil yetel ti u tooxoloob bey baal manbeene.Yaan wa jaytul ku putsulee ku bin tu juunal, yaane yetel tulakal ukuchkabal yetel yaab u tenele junlib biniit makoob ku binoob kuputsuloob ti u loobitasall u kuxtaloob tumeen sak winik.

Francisco de Crdenas Valenciatu tsib ku kaabatik Relacin historialeclesistica de la provincia de Yucatn de la Nueva Espaa, tu beetaj tu jaabil1639, bey u taan tu yoklala:

sook u jach ilaal le kiin u kat putsul juntul maaya cih kaaxeleti yetel y yatane, chen ku kuchik baax nojbaal u tiaal yetel unuukulil u yutoche, yetel lelo ku tsakoob naatbil jach junkiliboobyetel jumpuli maatan u tililoob wa ku chan beetaal u puujuloob,beytun jach tajan otsiloobo, jach chen tu yoklal jumpit baale kalubsik yoloob wa ka u mukyajtoobe, jumpakili ku sutik u paachu binoob kax. U jaajil le jeela tsookili u yeesikoob le kaaj joop uputsuloob uch tu paach jaabil 1639 kaa joop u beetaal u bootikoobtostn yetel patane, tuux t-ilaj maayaob jach tajan lubaan u yoloob,jach tu jaajil kin waalike min wa kaa chan xanak u lak u beetaal ubootikoob, yaan kaach u sutik u paach u binoob kax.


58/161


Chen jumpel u chikule, tu jaabil 1630e, tee Las Montaaso yaanoli 20,000 mayaobi, tu jaabiloob 1642-1643e oli 10,000. Ma yanal u

taan kastlanoob yaanoobi, yetel tu kaa chaajjootob u kiliichkuuntiku Yumtsiloob. u tan u paakat europeose, letiob ah pat diosoob kutsookole tan u yeesik kaakas bej ti le maayaob yanoob teej xamanlakin luumilo.

Le maayaob yanoob teej xaman lakino, ku binoob teej LasMontaaso tiaal u tsoonoobo yetel tiaal taasoob kaxil lokok tiaal ubootikoob patan ti le ah xot taan max tsaan moliko; baale ku yaalikaj kiinoob, jalaachoob yetel encomenderoobe, le ken xiikoobe jachtsaaj yaan u jupuloob u taakaan kiliichkuuns u yumtsiloob. u tsibInforme contra idolorum cultores, Snchez de Agyuilare ku yaalik beya:

umeen tu beelil u bin u tsonoob kitam, chiik yetel kej, yetel tubeelil u binoob u kaxtoob lokok yetel kaxil kaab tu tsu kaaxe, jachsuukaan u seen xantaloobi ku tsookole maatech u taaloob tseekil,yetele ku kaajsik u uchben Yumtsiloob, beytun jach yaab bak kutaasikoobo, ku sikoob ti u jalaachuloob tiaal u beetikoob bey maatanu yilikoob baax ku yuchule.

Wa bey jeex u yaalik uobispo

ilYucatn Juan Alonso Ocn

ti jumpelliljuun tu tuxtaj ti Ajaw tu jaabil 1643e:

Beytun le lokok chen j-kaxil yetel jach kaabet u binoob u kaxtooboyetel jach kaabet u taasikoobo, yaabach winaloob maatech u taal lemaayaob tu kiimbesajil misa yetel tseekilo, lela jach ku beetik u kaabinoob u kiliichkuuns u yumtsiloob; yaaxe tumeen jach noj kaabet ubinoob u kaxtoob tak yokol kaakaal leguas ta

Documents

U Kulkiinsik u Kuxtal Kastlan