Ua lenga, l’occitan - Institut Occitan - Arcuelh · Collègi Licèu Panèu n°2 L'occitan, ua lenga romanica 5 E LEMENTS COMPLEMENTARIS L AS LENGAS D’EURÒPA La situacion lingüistica

Ua lenga, l’occitan

1

MERCEJAM

Lo CAP’ÒC : mesa en pagina, Tomàs Baudoin,mapas, Lionel Dupuy.

L’Institut occitan : Christine Nougué-Debat.

e tanben Andriu Bianchi,

e Cíntia Tapie.

AVERTIMENT

La lenga emplegada dens aqueste document es,com dens los tèxtes de l’exposicion, un occitangascon de comunicacion larga que posca estarcomprés aisidament per tots.

Licèu Collègi

PANÈU 1 – L'OCCITAN, LENGA DE FRANÇA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p3 •L’occitan hòra de França . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p3

PANÈU 2 – L'OCCITAN, UA LENGA ROMANICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p5 • •Ficha 1 : las lengas d’Euròpa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p5Ficha 2 : l’espandiment de las lengas romanicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p7Ficha 3 : l’indo-europèu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p8Ficha 4 : las lengas romanicas : semblanças . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p9Ficha 5 : las lengas romanicas : diferéncias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p10Ficha 6 : las lengas romanicas, semblanças e diferénçias : los noms deus dias de la setmana . . .p11

PANÈU 3 – UA LENGA APERADA OCCITAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p13 • •Ficha 1 : las locucions comparativas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p13Ficha 2 : las locucions metaforicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p15

PANÈU 4 – L'OCCITAN, UA LENGA DIVÈRSA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p18 • •Ficha 1 : la variacion lingüistica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p18Documents complementaris : mapas de l’A.L.G. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p19-23Ficha 2 : jogar dab la varietat interdialectau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p24Ficha 3 : Quauques claus tà entrar dens la varietat interdialectau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p26

PANÈU 5 – LA LENGA, LO PAÍS E LOS ÒMIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p28 • •Tribalhs de recèrca suus noms de persona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p28

PANÈU 6 – L'AMOR CORTÉS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p31 •Document complementari : ua cansó d’Arnaut de Maruèlh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p31

PANÈU 7 – TROBADORS E TROBAIRITZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p33 •Tèxte 1 - Ua cansó de la Comtessa de Dia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p33Tèxte 2 - Un poèma de Filadèlfa de Gèrda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p34Tèxtes 3 e 4 - Dus poèmas de Loïsa Paulin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p35Tèxte 5 - Ua cançon, “l’eternitat”, de Marie Rouanet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p36

PANÈU 8 – L'ESPANDIMENT DEU TROBAR EN EURÒPA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p37 •L’espandiment deu trobar en país de lenga d’oïl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p37

PANÈU 9 – L'OCCITAN, LENGA ADMINISTRATIVA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p39 •Tèxte deu sagèth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p39L’occitan, lenga administrativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p39

PANÈU 10 – L'OCCITAN, LENGA SCIENTIFICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p42 • •Los signes deu zodiac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p42De la luna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p42

PANÈU 11 – LA CROTZADA CONTRA LOS CATARS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p44 •La cançon de la crotzada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p44

PANÈU 12 – LAS CONSEQUÉNCIAS DE LA CROTZADA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p45 • •Ua cançon : lo boièr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p45

PANÈU 14 – LA PURMÈRA RENAISHENÇA OCCITANA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p46 •Estudi comparatiu de dus tèxtes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p46

PANÈU 15 – LA FRANCIZACION D'OCCITÀNIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p47 • •Ficha 1 : la francizacion d’Occitània . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p47Ficha 2 : la situacion especifica de Bearn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p49

PANÈU 16 – GODOLIN E L'ESCÒLA TOLOSANA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p51 •Preciositat, barròc e burlesc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p51

PANÈU 17 – LA REVOLUCION E L'OCCITAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p52 •Lo questionari de l’abat Grégoire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p52Documents complementaris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p54

PANÈU 18 – LA CAÇA AUS "PATÉS" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p55 • •La practica deu senhal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p55La lenga mespresada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p56

PANÈU 19 – FREDERIC MISTRAL E LO FELIBRITGE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p57 • •Ficha 1 : lou Tresor dóu Felibrige . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p57Ficha 2 : la grafia febusiana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p60

PANÈU 22 – UA LENGA TOSTEMPS VIVA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p61 • •La lenga sauvadora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .p61

Somari

2

ELEMENTS COMPLEMENTARIS NIVÈU

3

LicèuPanèu n°1 L’occitan, lenga de França

ELEMENTS COMPLEMENTARIS : L’OCCITAN HÒRA DE FRANÇA

(Au miei deu sègle XIXau, quauques alpinistas son amassats dens ua aubèrga de Banhèras.)

– Donc […] preparam era pujada tath cap mès naut des Malahites.– Mès aquiu non i a pujat arrés encara, non i a cap de rota coneishuda - exclamèc er

òme dab suspresa.– Justament, aqueth ei eth nòste but. Arténher eth som d’aquera montanha per prumèr

còp. Er unic problèma ei que n’i a d’auti que tanben son prèsti tà partir damb era idiad’estar es prumèrs… E aqueth èra eth motiu dera mia prèssa.

Er òme ère esbrilahaudat ; jamès aurie imaginat qu’aquera hemna corresse toti aqueriperilhs entà arténher ua montanha.

– E qui son es qui competissen damb vosati en aguesta hòla corsa ? - demanèc.– Son Prussians ; ath cap deuant i a un coronèu, un tau Otto Kranz, sabi pas se n’auetz

entenut a parlar - Andrée ac diguie damb quauqua resèrva, en tant que guardaue a Michòtqu’auie es uelhs perduts enes reflèxes dera copa de vin.

– Non, ne coneishi pas ; totun que’m semble ua aventura fascinanta. Jo madeish seriadispausat a acompanhà-vos. Justament è vengut a hèr quauqui articles sus es descubèrtesenes Pirenèus.

Michòt sautèc com se l’auessen peishigat des der interior dera copa de vin.– Desencusatz, Mossur, mès que’n sabetz vos de montanhes tà pensar que vos podetz

híger ad aguesta expedicion ? - ac didie damb un ton sec e fuetejant.– Qu’auetz arrason, totun que n’ei vist de mès nautes qu’es vòstes, e qu’apreni viste…– N’auetz vist…! Ja me hè arrir aquerò. Vos dideríetz que sabetz pintar, sonque per

auer vist un quadre ?– Que compreni era vòsta ira. Totun ei pas damb jo que l’auetz de solatjar. Que sò

dispausat a pagar per acompanhà-vos…

Francés Boya Alós, Presoèrs dera mar gelada, Pagès editors, 1998.

L’occitan eslenga co-oficiauen Val d’Aran ;l’occitan de laVal d’Aran es

occitan gasconpirenenc, dab

quauques espe-cificitats de

descobrir densaqueste tèxte

tirat d’ua novèlad’un joen autor

aranés,Francés Boya

Alós.

L’occitan de lasValadas

italianas deusAups es

reconeishutoficiaument per

l’Estat italian ;pòt estar

ensenhat eemplegat dens

la vita publica elos mèdias.

Aquí un tèxteen occitan de

las Valadas,tirat deu roman

d’un autorcontemporanèu,Franc Bronzat.

(Sandre es desvelhat a sheis òras deu matin per un comissari de polícia acompanhat per mantunspolicièrs.)

– Sioc lo comissari Santoro e ’os siatz formalment incriminat per l’omocidi de SilviaBiasini, dita la Monique ; abilhatz-vos e segatz-nos sensa tinteineiar tròp.

Una massaa li auriá pas fait tant mal e puèi saupre d’aiquò e en quèla maniera.

Comà un autòme, Sandre s’es abilhat. Linde(1) aviá ariçat un pauc las dents mas Sandrel’aviá totsuèita quesat. Aüra s’èra plaçat dins un angle e al agachava los òmes de la policiaabó las aurelhas dreitas, totjorn prest a defendre son patron.

“Al era pas possible, la Monique mòrta, tuaa e aüra ilhs venon me cherchar”, al pensava.– Comissari, l’ai pas tuaa, l’aurioc jamai fait, li volioc tròp ben mesme se siem quitats ;

qui poiá li volguer tant mal ?– Aüra fasatz pas de demandas que al es mi que las fauc.

(1) Linde es lo nom deu can de Sandre

Aquestes tèxtes son balhats tà perméter de descobrir dab l’ajuda deus ensenhaires, la variaciona l’interior d’ua varietat màger : occitan gascon aranés e occitan provençau o aupenc de lasValadas italianas.

4

LicèuPanèu n°1 L’occitan, lenga de França

Eran de paraulas duras e cruas que jamai auriá pensat de entendre. Lo pensament deSandre al es anat a Linde.

– E mon chin ?–’Os avatz pas nun que puèsche zo gardar ? Per aüra, zo laissem aicí a maison, puèi

verem véer. ’Os conoissatz pròpi pas nun ?

Sandre li a pensat un pauc e puèi li es venguá a la ment la Maurilha. Beleu ilh auriápogut zo tenir per un pauc de temps, almens quel necessari perqué l’embruèlh s’esclarsi-sesse. Derant de sortir, Sandre s’es agenolhat pres dal chin, al pres son morre entre sasmans…

Franc Bronzat, Lo darrier jarraç, I.E.O., “A tots” 2002.

• Exercicis :Après quauques explics que permeten d’esclarir los elements de mau compréner, mantuaspossibilitats :

1 - pausar questions tà verificar per exemple si lo tèxte es estat comprés,

2 - adaptar oraument quauques replicas deus dialògues dens la varietat practicadapeus escolans,

3 - demandar :- un resumit orau,- ua adaptacion escriuta de quauques replicas deus dialògues dens la varietat

practicada peus escolans,

4 - autes exercicis oraus o escriuts a l’iniciativa deu professor.

CollègiLicèuPanèu n°2 L'occitan, ua lenga romanica

5

ELEMENTS COMPLEMENTARIS

LAS LENGAS D’EURÒPA

La situacion lingüistica d’Euròpa es complicada pr’amor de l’existéncia de mantuns grops lin-güistics sovent hèra diferents los uns deus autes.

1 - Las lengas romanicas Constitueishen un grop que’s restaca eth medish a un grop mei gran, lo de las len-gas indo-europèas pr’amor las lengas romanicas representan l’evolucion esponta-nèa deu latin e lo latin èra ua lenga indo-europèa que a desapareishut.

2 - Los autes grops lingüistics d’origina indo-europèa

- las lengas germanicas :

grop germanic septentrionau : islandés, norvegian, suecian

grop germanic meridionau : anglés, neerlandés (flamenc), alemand baish e haut

- las lengas balto-eslavas

grop balt : lituanian e leton

grop eslau (tres ensembles) :

- sorab, polonés, chèc, eslovac

- rus, bielorús, ucrainian

- eslovèn, serbocroat, bulgar, macedonian

- las lengas celticas

grop gaelic : irlandés, gaelic escossés

grop britonic : galés, breton

- grèc

- albanés

3 - Los grops lingüistics d’origina non indo-europèa

- grop oralian : finés, estonian, sami(1), ongrés

- grop altaïc : turc…

- euskara

- maltés (lenga deu grop camito-semitic, com l’arab, lo berbèr, l’ebrèu…)

FICHA 1

(1)lenga deus Lapons


6

PO

RT

UG

UÉ

SE

SP

AN

HÒ

U

FR

AN

CÉ

S

ISLA

ND

ÉS

AN

GLÉ

S

IRLA

ND

ÉS

NE

ER

LAN

DÉ

S ALE

MA

ND

ITA

LIA

N

MA

LTÉ

S

GR

ÈC

TU

RC

MA

CE

DO

NIA

N

BU

LGA

R

RO

MA

NÉ

S

ON

GR

ÉS

SE

RB

OC

RO

AT

CH

ÈC

ES

LOV

AC

PO

LON

ÉS

UC

RA

INIA

N

BIE

LOR

ÚS

ES

TO

NIA

N

LET

ON

LIT

UA

NIA

N

RU

S

NO

RV

EG

IAN

FIN

ÉS

DA

NÉ

S

Fer

oeia

n

Gae

lic

Bre

ton

Gal

icia

nE

uska

raO

ccita

n

Gal

és

Cat

ala

nS

ard

e

Còr

se

Sam

i

Sam

i

Sam

i

RU

S

Ong

rés

Sor

ab

SU

EC

IAN

ALB

AN

ÉS

Leng

as r

oman

icas

Leng

as g

erm

anic

as

Leng

as b

alto

-esl

avas

Leng

as c

eltic

as

Alb

anés

Grè

c

Leng

as o

ralia

nas

Eus

kara

Mal

tés

1. L

eng

as d

'ori

gin

ain

do

eu

rop

è a

2. L

eng

as d

'ori

gin

an

on

ind

o e

uro

pèa

ES

LOV

ÈN

Leng

as a

ltaïc

as

LA

S L

EN

GA

S D

’EU

RÒ

PA


7

L’ESPANDIMENT DE LAS LENGAS ROMANICAS

Quauques lengas romanicas com l’espanhòu, lo francés e lo portugués son parladas en dehò-ra deu lor territòri istoric : l’espanhòu en America centrau e en America deu sud, lo francés enAmerica deu nòrd, en Africa, en Polinesia… e lo portugués en America deu sud e en Africa.

L’espandiment d’aqueras lengas en dehòra d’Euròpa es ligada a la descobèrta e a la coloniza-cion d’aqueths territòris que comencè au sègle XVIau (America e Asia) e que s’acabè au sègleXIXau (Africa).

La colonizacion d’aqueths territòris a avut com consequéncia la marginalizacion o, mei sovent,la desapareishuda de las lengas deus pòbles colonizats e de las culturas qu’aqueras lengas por-tavan, per exemple la màger part de las lengas amerindianas en America centrau o en Americadeu sud.

FICHA 2


8

L’INDO-EUROPÈU

Aqueth nom designa non pas ua lenga unificada mès un grop de lengas parladas au centred’Euròpa, sus un territòri gran situat enter la mar Baltica, au nòrd, Danubi e la mar Negra au sude Oral a l’èst, au IIIau millenari abans J.-C.

A comptar deu IIau millenari, ua part deus pòbles que parlavan aqueras lengas an mudat, sia decap a l’èst (Iran, Índia…), sia de cap au sud (Turquia, Grècia, Itàlia…), sia de cap a l’oèst(Euròpa occidentau).

Las lengas d’aqueths pòbles se son atau trobadas isoladas e cadua a seguit la soa evolucionpròpria. Mès au sègle XIXau, en estudiar quauques uas d’aqueras lengas, lingüistas se son aper-cebuts qu’avèn mantuas semblanças ; en anar mei luenh dens l’estudi comparatiu d’aqueraslengas, son arribats a la conclusion qu’aqueras lengas representavan l’evolucion d’ua lengahèra anciana ; l’an aperada indo-europèu, pr’amor que s’estenè d’Euròpa dinc a Índia.

L’indo-europèu es donc ua lenga reconstituïda en partir de la comparason sistematica de totaslas lengas gessidas de l’evolucion d’aquera lenga o meilèu d’aqueth grop lingüistic.

Un exemple : la chifra tres

breton anglés alemand latin grèc eslau sanscrit (Índia)tri three drei tres treis tri trajah

FICHA 3


9

• Exercici :

Dab diccionaris completar los tablèus e comparar :

latin portugués espanhòu catalan occitan francés italian romanés

AQUA agua ............... aigua ............... ............... acqua apa

CAELU céu ............... cel ............... ............... cielo cer

FOCU fogo ............... foc ............... ............... fuoco foc

LEGE lei ............... llei ............... ............... legge lege

MELIORE melhor ............... millor ............... ............... migliore (mai bon)(1)

NOCTE noite ............... nit ............... ............... notte noapte

PEDE pé ............... peu ............... ............... piede (picior)

PRETIU preço ............... preu ............... ............... prezzo pret

SPISSU espesso ............... espès ............... ............... spesso (des)(2)

*VECLU velho ............... vell ............... ............... vecchio vechi

LAS LENGAS ROMANICAS : SEMBLANÇAS

Sovent lo medish mot latin es continuat dens totas las lengas romanicas màgers. Com las evo-lucions foneticas son estadas diferentas, la forma actuau deus mots es drin diferenta tanbensegon las lengas mès la parentat es quasi tostemps evidenta.

NB : los mots latins marcats d’ua esteleta ne son pas mots deu latin classic, mes mots deu latin tardiu parlat.

FICHA 4

(1) Formacion perifrastica

(2) L’origina d’aqueste adjectiu sembla d’estar DENSU (Cf. occitan dens, francés dense)


10

• Exercici :

Dab diccionaris completar lo tablèu :

latin portugués espanhòu latin catalan occitan francés

PASSERE pássaro ............... AVICELLU ocell ............ ............

FERVERE ferver ............... BULLIRE bullir ............ ............

CASEU queijo ............... FORMATICU formatge ............ ............

CAMA cama ............... LECTU llit ............ ............

COMEDERE comer ............... MANDUCARE menjar ............ ............

FABULARE falar ............... PARABOLARE parlar ............ ............

METU medo ............... PAVORE por ............ ............

ROGARE rogar ............... PRECARE pregar ............ ............

MENSA mesa ............... TABULA taula ............ ............

QUAERERE querer ............... VOLERE voler ............ ............

• Autes exercicis :

- En partir de l’occitan : cama/camba, cosin, espatla, estiu, malaut, matin, nebot, poma, sopar, cercar loscorresponents francés e espanhòus.

- Ensajar tanben, dab un diccionari etimologic, de trobar l’origina d’aqueths mots. (Com ne i a pas nat dic-cionari etimologic occitan, cercar sia suu Dictionnaire occitan-français d’Alibèrt, sia sus un diccionari eti-mologic francés, sia enfin sus un diccionari generalista francés com lo Petit Robert 1.)

LAS LENGAS ROMANICAS : DIFERÉNCIAS

Lo latin, com las autas lengas avè de quan en quan dus o tres mots tà designar lo medishobjècte, la medisha nocion. Totas las lengas romanicas n’an pas conservat donc los medishsmots. Aquí ua lista de mots peus quaus las lengas iberoromanicas (portugués e espanhòu) sedestrian de las autas lengas romanicas.


FICHA 5

Nota Bene

Dens la medisha lenga romanica, segon los parçans, se pòden trobar tà designar la medisha realitat mots qu’anua origina latina diferenta (los noms hicats enter parentèsis son formas deu latin classic) :

aulha / oelha < OVICULA

feda < FETA

berbitz < *BERBICE (VERVICE)

cap < *CAPU (CAPUT)

tèsta < TESTA

desmembrar / desbrembar < DISMEMORARE

oblidar < *OBLITARE (OBLIVISCI)

dia < *DIA (DIES)

jorn < DIURNU


11

LAS LENGAS ROMANICAS

SEMBLANÇAS E DIFERÉNÇIAS : LOS NOMS DEUS DIAS DE LA SETMANA

Tà compréner lo sistèma : un drin d’istòria

1) Au temps de la Republica (509 > 27 abans J.-C.) e aus prumèrs temps de l’empèri roman (Ièr

sègle abans J.-C. e Ièr sègle après), la setmana n’existiva pas ; lo mes èra organizat en trestemps màgers :

- las nonas : deu 2 au 5 (o au 7, segon los mes) ;- las idas : deu 6 au 13 (o deu 8 au 15, segon los mes) ;- las calendas : deu 14 (o deu 16, segon los mes) a la fin deu mes.

L’organizacion deu mes en periòdes de sèt dias se desvolopè a Roma au cors deu IIau sègleaprès J.-C. Aqueth periòde de sèt dias prengó lo nom latin de SEPTIMANA, derivat deu nume-rau cardinau latin SEPTEM (sèt).

Aqueth nom, per evolucion fonetica normau, a balhat en catalan e en occitan setmana, en espanhòusemana, en portugués semana, en francés semaine, en italian settimana e en romanés saptamîna.

2) En latin tardiu s’emplegavan duas faiçons diferentas de designar los dias de la setmanasegon que lo nom complement èra plaçat abans o après lo nom DIE :

SOLIS DIE DI(E) SOLIS (dia deu Sorelh)

*LUNIS DIE DI(E) *LUNIS (dia de la Lua)

MARTIS DIE DI(E) MARTIS (dia de Mars)

*MERCURIS DIE DI(E) *MERCURIS (dia de Mercuri)

JOVIS DIE DI(E) JOVIS (dia de Jupitèr)

VENERIS DIE DI(E) VENERIS (dia de Vènus)

*SATURNIS DIE DI(E) *SATURNIS (dia de Saturni)

Devath l’influéncia deu cristianisme, dus noms despareishón au sègle IVau : SOLIS DIE e*SATURNIS DIE ; estón remplaçats, lo prumèr per [DI(E)] DOMINICU (lo dia deu Senhor = lodia de Diu) e lo segond per SAMBATI (DIE)/DI(E) SAMBATI o per SABBATI (DIE)/DI(E) SAB-BATI (lo dia deu sabat).

• Exercicis : tribalhs de recèrca

– Balhar, en començar peu dimenge, los noms que designan los dias de la setmana enoccitan e en francés ; qu’es çò que remarcatz ?NB : en quauques parçans occitans, se tròba ua seria deu tipe : dimenge, luns, mars, mècres, jòus, vendres,sabte(s) que fonciona sustot dab los articles dens frasas deu tipe : Lo mècres trabalha pas. Mès per ua dataes la forma compausada que fonciona com pertot : Vendrà diluns e tornarà partir divendres.

Objectiu : descobrir lo foncionament de las diferentas lengas romanicas sus un punt precís ; lonom deus dias de la setmana.


FICHA 6


12

– Comparar en seguir dab l’italian : domenica, lunedì, martedì, mercoledì, giovedì, vener-dì, sabato, puish dab lo catalan : dimenge, dilluns, dimarts, dimecres, dijous, divendres,dissabte ; qu’es çò que remarcatz ?

– Cercar dens un diccionari los noms deus dias de la setmana en espanhòu e comparardab lo catalan, lo francés, l’italian, l’occitan ; qu’es çò que remarcatz ?

– Comparar dab lo romanés que presenta las formas seguentas : duminica, luni, marti,miercuri, joi, vineri, sambata.

– Véder quin foncionan los noms deus dias dens las lengas germanicas : anglés, alemand ;cercar las corresponéncias e las diferéncias qu’existeishen dab las lengas romanicas ;ensajar d’explicar.

Un cas especific : lo portugués

En portugués, los noms deus dias son hèra diferents deus noms que se tròban dens las autaslengas romanicas ; en partir deu dimenge, aqueths noms son :

O domingo, a segunda feira, a terça feira, a quarta feira, a quinta feira, a sexta feira, o sábado.

NB : Las formas o e a son formas de l’article definit singular masculin e femenin.

Quin s’explica aquera situacion ?Tà non pas emplegar, peus dias autes que lo dimenge e lo dissabte, los noms romans queremandavan a divinitats consideradas com paganas (Lua, Mars, Mercuri, Jupitèr, Vènus), laliturgia catolica emplegava lo nom latin FERIA dab lo sens “dia de la setmana” precisat per unadjectiu numerau ordinau.

Los noms o domingo e o sábado representan, com dens las autas lengas romanicas l’evoluciondeu latin DOMINICU (DIE) : lo dia deu Senhor e SABBATI (DIE), lo dia deu sabat.

CollègiLicèuPanèu n°3 Ua lenga aperada occitan

13

LAS LOCUCIONS COMPARATIVAS

Definicion e estructura

Las locucions comparativas, o comparèrs, son estructuras comparativas calhadas, emplegadassustot dens la lenga parlada.

Ua part grana deus comparèrs presentan l’estructura : comparat + com + comparant, deu tipe :magre com un rastèth… Lo comparat pòt estar un adjectiu (es lo cas mei corrent) : beròi com un sòu,dret com un pau… o un vèrbe : cantar com ua serena, córrer com un descabestrat…

Se pòt trobar tanben l’estructura : aver + nom + complement determinatiu introdusit per la pre-posicion de : aver ua arrea de can (estar hèra magre), aver ua lenga de laèra (estar hèra cla-cassèr)… Aquesta estructura mei complèxa n’es pas autan correnta com las duas prumèras.

Ròtle

La màger part de las locucions comparativas hargadas dab com marcan l’intensitat, sustot quanlo comparat es un adjectiu o un vèrbe ; la nocion d’intensitat se marca generaument per l’em-plec d’ua construccion especifica aperada superlatiu (grad mei haut de la qualitat) : l’adjectiu esdavantejat per un advèrbi d’intensitat : hòrt magre, hèra magre…

Las locucions comparativas, sustot quan lo comparat es un vèrbe, marcan generaument lamanièra e l’intensitat : víver com un ermita (manièra : víver sol o en un lòc estremat), cridar comun perdut (intensitat : cridar hèra hòrt)…

Dens la lenga parlada, l’intensitat d’ua qualitat es marcada non pas per ua construccion abstrèi-ta (adjectiu modificat per un advèrbi com hèra, hòrt, plan) mès per referéncia a objèctes e rea-litats materiaus que son considerats unanimament com representatius deu grad mei haut de laqualitat ; atau, la lenga parlada n’emplega pas naturaument construccions deu tipe hòrt magre,hèra magre mès locucions comparativas : magre com un rastèth, magre com ua escala…

Atau, en partir d’ua realitat concreta coneishuda de tots los usatgèrs (representada peu compa-rant), lo grad mei haut d’ua qualitat (nocion abstrèita) es percebedera suu pic.

Origina deu comparant

Lo comparant es empruntat a realitats de la vita vitanta, de l’experiéncia o de la cultura deususatgèrs, per exemple :

– las bèstias bramar com un taur, capborrut com un aso, esberit com un esquiròu, feniant com un can, har-tà’s com pòrcs, maishant com un tigre, minjar com un bueu, triste com un gahús, verd com unlusèrp…

– los vegetaus blanc com un liri, dret com ua canavèra, fresc com la ròsa, hòrt com un casso, jaune com losafran, maishant com un flòc de tojas, torcut com un pè de vit…

FICHA 1

DUS DOMENIS ESPECIFICS DE LA LENGA : LAS LOCUCIONS COMPARATIVAS E

LAS LOCUCIONS METAFORICAS

En occitan, sustot en occitan parlat, s’emplegan hèra dus tipes de locucions : las locucions com-parativas o comparèrs e las locucions metaforicas. Aqueras locucions son elements màgers deufons culturau d’ua comunautat lingüistica. Cada lenga a las soas e las corresponéncias enter lasdiferentas lengas ne son pas correntas.

Per exemple, tà díser que plau hèra, l’occitan gascon emplega l’expression Plau a herrats, lofrancés Il pleut des hallebardes, l’italian Piove a catinelle(1) e l’anglés It’s raining cats and dogs.(1)En italian, ua catinella es ua cubeta


14

– los objèctes correntsarríder com un tistèth, desestruc com ua cleda, fin com l’agulha, gormand com ua padèra, pèccom un molin de vent, sapient com un libe, shord com un topin, tonut com un ueu…

– las realitats naturaus bèth com un sorelh, clar com lo lugran, lusent com lo só, pèc com la lua, pesar com tèrra, riccom la mar, valent com l’aiga deu varat, vielh com las montanhas, vielh com un camin…

– la geografia hòrt com Navarrens, hòrt com lo pont d’Ortès, tranquille com Garona, triste com lo Pont-Long…(aquestes comparèrs son reales)

– l’istòria, la civilizacionadret (fin) com Pelòt, fièr com un Anglés, ric com lo comte de Guisha, ric com Mos de Gassion…(aquestes comparèrs son reales tanben)

– la religionestarit com un romiu, fièr com un curè de canton, gras com un monge, lèd com lo pecat, longcom la hami de quaresme, recéber com lo bon Diu, urós com Adam abans lo pecat, vielh comEròdes…

• Exercicis :

1 - Cercar autes domenis de la vita vitanta qu’an servit tà hargar locucions comparativas ;balhar quauques exemples significatius.

2 - Enquéstar : en escotar monde de la familha o deu vilatge que parlan naturaument lalenga o en questionà’us, ensajar de recuperar comparèrs utilizats tà exprimir nocions cor-rentas : beròi com… bèstia com… blanc com… cascant com… clar com… esberit com…Verificar si son dejà notats sia dens lo Dictionnaire du béarnais et du gascon modernesde S. Palay, sia dens lo Dictionnaire bilingue des expressions gasconnes d’A. Hourcade.

Comparants a pièlas

Tà exprimir la medisha nocion, se pòden trobar un hum de comparants e la màger part deutemps ne i a pas nada parentat semantica enter los comparants ; ací, per exemple, ua lista deuscomparèrs mei corrents que marcan lo grad mei haut de la magror :

magre com cent claus d’esclòp, com ua arrea de can, com ua crotz, com ua eishardina,com ua escala, com ua esplinga, com ua sernalha, com ua shishangla, com un ardit, comun can, com un clau, com un crimalh, com un grit, com un horcat, com un par d’espin-cetas, com un picaranh, com un sautarèu, com un secalh…

• Exercici :

Ensajar d’imaginar comparèrs que poirén marcar lo grad mei haut de la fòrça (hòrt com…), deumaishantèr (maishant com…), de la negror (negre com…), deu bonur (urós com…) ; comparardab çò que balhan los diccionaris e dab la lista deu Dictionnaire bilingue des expressions gas-connes d’André Hourcade.

Locucions comparativas antifrasticas

L’antifrasa es l’emplec d’un mot o d’un grop de mots dab un sens opausat au sens vertadèr ;dens la lenga parlada, l’antifrasa es emplegada per derision, per ironia o dab ua valor estilistica(insisténcia mei grana sus la nocion exprimida peu comparèr).

L’antifrasa fonciona tanben dab los comparèrs, sustot dab los adjectius que an un sens positiu o quemarcan ua qualitat, tà exprimir lo contrari absolut : aimable com un pè de toja (= maishant).

Autes exemples :

blanc coma la coda d’un merlo, doç com un punh d’ortigas, lèste com un sac de haria,urós com un pòrc quan l’escanan…


15

• Exercici :

Ensajar d’imaginar comparèrs antifrastics que poirén marcar lo contrari de las nocions seguen-tas : l’adreça, la beutat, la blancor, la clartat, l’esberider, la finessa, l’ardider, l’aspècte plasent,la valéncia…

Las locucions comparativas, testimònis d’ua civilizacion

Quauques comparèrs conservats dens la lenga hèn referéncia a objèctes o realitats desapa-reishuts uei lo dia ; son ligats estretament a un moment de l’istòria o de la civilizacion, a la dife-réncia de la màger part deus autes que remandan a realitats tostemps presentas.

Aquò n’es pas ua especificitat de l’occitan mès caracteriza totas las lengas (Cf. en francés :“avoir maille à partir avec quelqu’un”, “savoir où le bât blesse”, “redorer son blason”…).

agut com ua halabarda, bon com la bròja, cridar com un estamaire, gormand com uncalelh, hart com un pòrc de molin, lusent com un loís d’aur, mensongèr com un armanac,sec com l’esca, valent com ua dalha nava…

LAS LOCUCIONS METAFORICAS

Definicion

Las locucions metaforicas son caracterizadas per l’emplec d’ua metafòra ; la metafòra designaua realitat (sovent abstrèita) en partir d’ua auta realitat (meilèu concreta) qu’a dab la prumèra unrapòrt d’analogia, es a díser ua semblança. Per exemple, la locucion anar har topins “morir”evòca l’idea de mort en partir d’ua realitat concreta : la tèrra ; los morts tornan a la tèrra (sonenterrats) e la tèrra serveish tà har pòts, topins o topias.

Sens de las locucions metaforicas

Lo sens d’ua locucion metaforica n’es pas evident pr’amor aqueth sens ne pòt pas estar dedu-sit de l’addicion deu sens de cadun deus elements com dens ua sequéncia lingüistica normau :atau, vueità’s lo tistèth ne vòu pas díser “vueitar lo contiengut d’un tistèth” mès “díser tot çòqu’òm a dens lo còr o lo cap” ; un tistèth es un contienent ; per analogia dab lo tistèth qu’es uncontienent, lo còr o lo cap son considerats tanben com contienents, contienents deus sentimentso de las pensadas.

Forma de las locucions metaforicas

– los mots compausats metaforics ; son unitats simplas, compausadas generaument dedus elements :

• vèrbe + nom complement : un cresta-griths, un minja-piastras, un pisha-cordetas,un vira berret…

• nom + adjectiu o participi passat : un nas-agut, un tripa-hart…• nom + complement determinatiu : un hart-de-sopa, un mus-de-can, un vente-de-lop,

las vriuletas deu cemetèri…

– las locucions metaforicas simplas ; son compausadas d’un vèrbe e d’un aute element :• vèrbe + GN complement : aver los caishaus agusats, virar las aucas, víver de patas

d’aranha…• vèrbe + mantuns GN complements : har de tot blat haria, non pas trobar calhaus au

gave…• vèrbe + grop infinitiu complement : aver sovent entenut cantar lo cocut, aver ente-

nut petar lo lop…

FICHA 2


16

– las locucions metaforicas complèxas presentan generaument mantuns elements : • GV seguit d’ua proposicion subordinada completa : amassar las pomas quan son

maduras, hà’s lo jaç on que sia, voler que blanc sia negre…• GV seguit d’ua proposicion subordinada elliptica (dens ua estructura comparativa) :

aver mei de horats que de cavilhas, estar mei hòrt que los ausèths que vòlan…

Foncionament de las locucions metaforicas

La medisha realitat pòt estar exprimida dab locucions metaforicas diferentas (presentan meta-fòras diferentas).

L’ensemble de las metafòras qu’exprimeishen la medisha realitat constitueishen çò que poiréestar aperat un camp metaforic (Cf. las nocions de camp lexicau o de camp semantic). Perexemple, lo camp metaforic de la holia es constituït de las locucions metaforicas seguentasqu’utilizan cadua ua metafòra diferenta :

- aver lo topin malaut (lo topin designa metaforicament lo cap per analogia de forma) ;- estar tocat de la cerimana/pèrder la cerimana (la cerimana es lo som d’un teit ; per ana-

logia designa lo som d’ua persona, es a díser lo cap, considerat com lo sèti de la rason) ;- pèrder la trasmontana (la trasmontana es l’estela polara ; l’estela polara es ua amira ; per

analogia designa la rason, capacitat que permet d’aver amiras) ;- pèrder la timborla (la timborla es ua esquira gròssa ; per analogia de forma, designa lo

cap) ;

Ne i a pas generaument nada corresponéncia enter las locucions de diferentas lengas mèssonque equivalents ; tà exprimir la medisha nocion, las metafòras son diferentas. Per exemple,la locucion francesa “courir deux lièvres à la fois” a com equivalents tres locucions en occitangascon dab tres metafòras diferentas :

- dab un bonet voler aprigar dus caps ;- dab un bròc voler barrar dus passaders ;- córrer la gojata e sa mair.

A com equivalent en italian la locucion mettere troppa carne al fuoco qu’utiliza ua metafòra com-pletament diferenta.

La locucion “promettre monts et merveilles” a com equivalents :

- prométer la lua e lo sorelh ;- prométer lo plan e lo miélher.

En italian l’equivalent es : promettere mari e monti, pròcha deu francés mes diferenta per ua part.

• Exercicis :

1 - Lo camp metaforic deu briaguèrEn partir de la lista balhada dens lo Dictionnaire bilingue des expressions gascon-nes (André Hourcade), p. 44, classar las locucions metaforicas qu’exprimeishen lobriaguèr en foncion deu sens de las metafòras :

• metafòras que marcan :- l’empliment ;- la carga o la subercarga ;- la calor e/o la color (lo roi) ;- las aberracions comportamentaus ;

• metafòras ligadas a la vinha, au vin, au tribalh deu vin, au parçan de produccion…

• metafòras ligadas a autas realitats (precisar).


17

2 - Lo camp metaforic de la hartèra (minjar)

En partir de la lista balhada dens lo Dictionnaire bilingue des expressions gascon-nes (André Hourcade), p. 91-92, amuishar qu’aqueste camp metaforic, a la diferén-cia deu camp metaforic deu briaguèr, presenta variantas d’ua sola metafòra e lasvariacions ne tòcan pas sonque lo vèrbe supòrt e lo contienent.NB : Lo nom aso, en quauques parçans designa l’estomac deu pòrc.

3 - Explicar las locucions metaforicas seguentas e balhar, se ne i a un, l’equivalent francés :

- aver mei d’uelhs que de vente ;- aver mei d’un chivau a la bòrda ;- balhar tisana d’averoèr ;- començar per lo pan blanc ;- deishar trotar l’aso ;- trufà’s deu ras com deu pelut ;- jogar de las flabutas ;- maridar la hami dab la set ;- negà’s dens un escopit ;- non pas aver los pòts cosuts ;- non pas trobar calhaus au gave - préner ua henercla per un portau ;- víver de patas d’aranha…

Las metafòras fantasiosas

Son, per ua part, hargadas dab noms de sents imaginaris. S’emplegan dens la lenga parlada,per derision, trufandisa :

- aperar senta Adjutòria (formacion particulara suu latin de la Glèisa : ADJUTORIU :ajuda) ;

- har sent Belitron (belitre = peressós) ;- har sent Crebassi (hartà’s : minjar e béver dinc a se’n crebar lo vente) ;- pregar senta Repausiòla (repausiòla = moment de repaus) ;- recomandà’s a Nòsta Dauna (Nòsta Dama) de Camalès (Camalès es un nom de lòc deus

Pirenèus Hauts ; aqueth nom hè pensar au nom cama ; es un equivalent de la locucionfrancesa “prendre ses jambes à son cou”).

• Exercici :

Trobar lo sens de las locucions metaforicas seguentas e explicar en partir de quau mot correntes estat hargat lo nom deu sent imaginari :

- avodà’s a sent Trotin ;- har sent Porquin ;- har sent Pançard ;- recomandà’s a sent Agalòp ;- recomandà’s a Nòsta-Dauna d’Escapa.

CollègiLicèuPanèu n°4 L'occitan, ua lenga divèrsa

18

LA VARIACION LINGÜISTICA

Las honts màgers d’informacion tà conéisher la variacion lingüistica (dialèctes) son :

– los diccionaris locaus : la màger part deu temps son diccionaris departamentaus ;estón realizats a la fin deu sègle XIXau o au començament deu sègle XXau ; atau, enGasconha avem, per exemple,

• Cenac Moncaut, Dictionnaire gascon français, dialecte du département du Gers,1863 ;

• V. Lespy et P. Raymond, Dictionnaire béarnais ancien et moderne, 1887 ;• V. Foix, Dictionnaire gascon français, 1885-1932 (Aqueste, a maugrat deu títol, qu’ei

sustot consacrat au departament de las Lanas)…

– los atlas lingüistics : lo prumèr qu’estó l’Atlas linguistique de la France, 1902-1910, hèitper J. Gilliéron et E. Edmont. Aqueth atlas estó lo modèle deus Nouveaux atlas linguis-tiques et ethnographiques ; aquestes son en tot 24 e cobreishen las diferentas regions ;per exemple, peu Sud, existeishen los atlas lingüistics de Gasconha, Lengadoc occiden-tau, Lengadoc orientau, Provença, Massiu centrau… mès tanben Catalonha.

Çò qu’es un atlas lingüistic ?

Un atlas lingüistic es un ensemble de mapas ; cada mapa es consacrada a un nom que desi-gna un objècte o ua nocion ; los diferents noms que designan lo medish objècte o la medishanocion recuelhuts au cors d’ua enquèsta suu terrenh son notats foneticament sus ua mapa dabun sistèma especific de notacion fonetica. Tà l’Atlas linguistique de la France, un milierat depunts d’enquèsta estón determinats e autant d’informators causits.

Los Nouveaux atlas linguistiques et ethnographiques que ne cobreishen pas sonque ua regionan un hialat mei estenut de punts d’enquèsta ; per exemple l’Atlas linguistique et ethnographiquede la Gascogne (A.L.G.) n’a 170. La descripcion de la lenga es donc mei precisa.

Aqueths atlas ne prenen pas en compte sonque los elements lexicaus (los mots ) ; la morfolo-gia nominau e verbau e la morfosintaxi i tròban la lor plaça. Atau l’ALG, en mei de las mapas quitractan de questions de morfologia nominau o de morfosintaxi, consacra dus volums a la mor-fologia verbau, lo prumèr presenta 450 mapas e lo segond explics e comentaris.

Enfin aqueths atlas presentan ua part etnografica importanta que vien completar la part lingüis-tica ; son atau pres en compte los objèctes de la vita vitanta sustot rurau, las tradicions, los arre-proèrs, las comptinas… Mantuns dessenhs completan las informacions etnograficas obtienudasau cors de las enquèstas.

FICHA 1


19

DOCUMENTS COMPLEMENTARIS

1 - la mapa “rat” de l’A.L.G.(dab los punts d’enquèsta marcats per ua chifra e de quan en quan ua o duas letras)


20

2 - Ua mapa deu volum consacrat a la morfologia verbau : lo participi passat deu vèrbe har


21

EL

EM

EN

TS

CO

MP

LE

ME

NTA

RIS

La v

aria

cion

au

nivè

u de

l’o

ccita

n ga

scon

: qu

auqu

es e

xem

ples

tirat

s de

l’A

LG.

1

2

1

1 :

jorn

2 :

dia

Occ

itan

lem

osin

Occ

itan

leng

adoc

ian

Occ

itan

gasc

on

D’a

près

la m

apa

828

de l’

A.L

.G.


22

1 :

bru

mas

2 :

crum

s3

: n

ubla

s4

: nu

as

3

3

231 :

aig

a2

: ag

a3

: a

igua

D’a

près

la m

apa

1013

de

l’A.L

.G.

D’a

près

la m

apa

927

de l’

A.L

.G.


23

1

4

2

31

85

6

7

1 :

aig

uèra

2 :

banè

r3

: b

aner

èr4

: ai

guèr

5 :

tara

ssèr

6 :

orsè

r7

: a

igas

sèr

8 :

dorn

èr

5

1

4

1 :

un

chic

2 :

un d

rin3

: u

n sh

inha

u4

: un

pau

c / u

n pò

c -

ua b

rica

4

2

1

F

D’a

près

la m

apa

708

de l’

A.L

.G.

D’a

près

la m

apa

728

de l’

A.L

.G.


24

Jogar dab la varietat interdialectau

NB : los mots latins marcats d’ua esteleta ne son pas mots deu latin classic, mès mots deu latin tardiu parlat.

Lo grop latin C+A [k] + [a] se consèrva en sud-occitan mès evoluís en nord-occitan en [tSa]escriut cha- :

latin nòrd-occitan sud-occitan

CANTARE chantar cantar

• Exercici :

Trobar los continuators deus mots latins seguents :

latin nòrd-occitan sud-occitan

*CAMINU ................... ...................

CARNE ................... ...................

CARA ................... ...................

BRANCA ................... ...................

BUCCA ................... ...................

FURCA ................... ...................

SACCA ................... ...................

VACCA ................... ...................

Dens los mots que s’acaban per L, un còp cadudas las vocaus latinas finaus autas que A, aque-ra L se vocaliza en [w] en occitan gascon, lemosin, provençau… e se consèrva en occitan len-gadocian :

latin gascon lemosin provençau lengadocian

HOS(PI)TALE ostau [ustaw] ostau ostau ostal

• Exercici :



APRILE ............. ............. ............. .............

CASALE ............. ............. ............. .............

FILU ............. ............. ............. .............

MALU ............. ............. ............. .............

MEL ............. ............. ............. .............

NATALE ............. ............. ............. .............

PILU ............. ............. ............. .............

SALE ............. ............. ............. .............

FICHA 2


25

Quan los mots s’acaban per LL, un còp cadudas las vocaus latinas finaus autas que A, aquethgrop consonantic evoluís en [l] en occitan lengadocian (aquera [l] finau se vocaliza en [w] enoccitan lemosin e provençau, Cf. ací dessús) ; en gascon evoluís de cap a [t] o [t∆] escriut –th :


AGNELLU anhèth anhèu anhèu anhèl



BELLU ............. ............. ............. .............

COLLU ............. ............. ............. .............

ILLU ............. ............. ............. .............

MANTELLU ............. ............. ............. .............

MARTELLU ............. ............. ............. .............

MOLLE ............. ............. ............. .............

PELLE ............. ............. ............. .............

PULLU ............. ............. ............. .............

VALLE ............. ............. ............. .............

Avisatz-vos

Dens los mots latins que presentan lo grop LL en posicion finau o interiora, l’occitan gascon pre-senta ua evolucion especifica : lo grop LL evoluís de cap a [r] en occitan lengadocian, lemosin,provençau…, lo grop LL se simplifica en [l] :


ILLA era ela ela ela



AGNELLA ............. ............. ............. .............

BELLA ............. ............. ............. .............

GALLINA ............. ............. ............. .............

PULLA ............. ............. ............. .............

VASCELLA ............. ............. ............. .............

APELLARE ............. ............. ............. .............

BULLIRE ............. ............. ............. .............


26

FICHA 3 QUAUQUES CLAUS TÀ ENTRAR DENS LA VARIETAT INTERDIALECTAU

Tà passar de l’occitan gascon a l’occitan lengadocian e a las autas varietats.

1 – Ua h- iniciau en gascon correspon generaument a ua f- iniciau en lengadocian e dens lasautas varietats :

gascon lengadocian auta varietat (de causir)

hemna femna ...................

• Exercici : completar


hava ................... ...................

hilha ................... ...................

hont ................... ...................

hòrt ................... ...................

cauhar ................... ...................

con·hessar ................... ...................

in·hèrn ................... ...................

2 – La N intervocalica etimologica ne’s consèrva pas generaument en occitan gascon ; seconsèrva en occitan lengadocian e dens las autas varietats :


haria farina ...................



cortia ................... ...................

lua ................... ...................

prua ................... ...................

ua ................... ...................

vesia ................... ...................


27

3 – En occitan gascon, sustot meridionau, los mots que començan etimologicament per R-, rece-ben ua vocau prostetica [a] e ahorteishen l’articulacion de R- [r] > [rr] :


arriu riu ...................



arrauc ................... ...................

arren ................... ...................

arriba ................... ...................

arròda ................... ...................

arròsa ................... ...................

4 – Quauques sufixes an en occitan gascon formas especificas diferentas de las formas que setròban dens las autas varietats :

Sufixe -ÈR, -ÈRA en gascon sufixe -IÈR, -IÈRA en lengadocian

gascon lengadocian

bordèr, èra bordièr, ièra


gascon lengadocian

abelhèr ...................

flaquèra ...................

higuèr ...................

perèr ...................

teulèr ...................

Sufixe -ADER, A sufixe -ADOR, -ADOIRA-EDER, A -EDOR, -EDOIRA-IDER, A en gascon -IDOR, -IDOIRA en lengadocian

gascon lengadocian

bohader bofador

escumadera escumadoira


gascon lengadocian

lavader ...................

minjadera manj...........

passader ...................

portader ...................

CollègiLicèuPanèu n°5 La lenga, lo país e los òmis

28

TRIBALHS DE RECÈRCA SUUS NOMS DE PERSONA

Utís de tribalh :

J. Cellard, Trésors des noms de famille, Coll. “Le français retrouvé”, Ed. Belin. A maugrat que ne sia pas complet, aquethlibe hèra metodic e rigorós hè ua plaça aus noms occitans.

M. Grosclaude, Dictionnaire étymologique des noms de famille gascons, co-ed. Per Noste - Ràdio País. Libe indispen-sable tà estudiar l’origina deus noms de persona occitans-gascons.

• Exercicis :

1 - En partir de l’annuari telefonic : duas o tres miejas paginas presas a l’escadut dens ua vilagrana o mejana, har destriar los noms d’origina occitana, los noms d’origina francesa, los nomsd’autas originas (precisar, si’s pòt).

Aqueth tribalh de recèrca pòt estar lo parat de har religar la preséncia de noms d’originas fran-cesa o d’autas originas a eveniments istorics o situacions economicas particularas :

- movements de populacion a l’interior deu territòri nacionau (mobilitat deus tribalhadors apartir de la revolucion industriau de la dusau mieitat deu sègle XIXau e tanben exòdi rurauau cors deu sègle XXau) ; preséncia donc, drin pertot en Occitània, de noms d’originabasca, bretona, alsaciana…

- immigracion italiana en Gasconha, País tolosan, Lengadòc e Provença au cors de la pru-mèra mieitat deu sègle XXau (rasons economicas sustot…) ;

- immigracion espanhòu en Gasconha, País tolosan, Lengadòc, après 1936 (rasons politi-cas) ;

- immigracion portuguesa en Gasconha au cors de la dusau mieitat deu sègle XXau (rasonseconomicas) ;

- immigracion arab au cors de la dusau mieitat deu sègle XXau (rasons politicas e econo-micas).

2 - En partir d’ua pagina de l’annuari telefonic, estudiar l’origina deus noms de persona dens unvilatge e comparar dab los d’ua vila mei grana (Cf. lo tribalh de recèrca ací-dessús). Qu’ei çòque pòt estar remarcat ?

3 - Destriar los noms d’ua pagina de l’annuari telefonic (vilatge o vilòta) en foncion de la lor cate-goria en utilizar, si cau los diccionaris de J. Cellard o de M. Grosclaude (las formas balhadascom exemples son las formas francizadas oficiaus, las formas de l’Estat Civiu) :

- noms de baptisme (origina ebrèa, grèga, latina, germanica…) :

ebrèuJouan, Jouanne, Jouanet… – Mariotte, Mariette… – Miqueu, Micoulau… –Jammes(s), Jaque(s), Jacoulet…

grècAndreu, Andrieu…

latinDomenge(s), Domenjot, Menjot, Menjon… – Pée(s), (sustot en composicion :Pébernard, Pémoulié, Pédegaye, Pédelaborde, Pécassou) ; noms hargats suuradicau Peyr- : Peyrou, Peyret, Peyrot, Peyroutet…

lengas germanicasArnaut (Arnaudin, Arnautou, Naudin, Nautou…) – Bernat (Bernadet, Bernadot,Bernadotte…) – Ramon(d) (Arramon(d), Mounicot, Mounicou…)…


- noms de mestièrs o de foncions :Barraqué (lo qui construseish barracas), Bayle (oficièr de justícia senhoriau), Bégué(foncionari feudau), Crabé (lo qui guarda crabas), Grangé (lo qui gavida ua bòrda),Larroudé (lo qui hè arròdas), Tisné (lo qui teish)…

- chafres o subernoms :Arrous/Rous, Rousset < arrós/ros (color deu peu)Arrouy, Arrouye, Larrouy, Darrouy < arroi (color deu peu)Caubet < cauvet, dim. de cauv (cap pelat)…

- noms ligats a la religion :Bidau, Bidot (derivats de vita : lo qu’a la vita = qu’es estat batiat)Nadau < nadau (dia de la vaduda deu Crist)Saubat < sauvat (lo qu’es sauvat = lo qu’es estat batiat)…

- noms ligats a l’origina geografica :Beyrie (lo qui vien de Beyrie)Darros (lo qui vien d’Arros)Catalaa (lo qui vien de Catalonha)Thoulouse, Toulsaa, Tolsan (lo qui vien de Tolosa)…

- noms ligats a la proprietat, a l’ostau… :Angla, Dangla, Langla < anglarBorde(s), Bourdette(s), Laborde, Labourdette, Bordenave… < bordaCrampe(s), Lacrampe… < cramba/crampa…Loustau, Loustalet, Loustalot, Loustaunau… < ostauLamaison, Lamazou, Lamaysouette, Maysonabe… < maison…

- noms ligats a la geografia :

• caracterizacion geografica :Arribe(s), Arribère, Darribère… < arribaArrieu, Durrieu, Larrieu, Rieussec, Rieutort, Darrieussec, Darrieutort, Darrigrand… < arriuCoume(s), Comet, Coumet, Lacoume, Lascoumes… < comaCoste(s), Coustet, Coustette, Coustille, Lacoustette, Lacoustille… < còstaLabat, Labaigt < vathHitte, Fitte, Lahitte, Lafitte, Lahitette, Lahitète, Lahitau, Laffittau… < hitaPouy, Pouey, Puyou, Puyo, Puyau, Dupouy, Poeydebat… < puei

• vegetacion :Brana, Branaa, Dubrana… < branarHourcq, Hourquet, Fourquet, Hourcade, Fourcade… < horcLanne(s), Lanot, Lanussa, Lalanne, Lannegrand, Lannelongue… < lanaTouya(a), Touja, Toujas, Touyarot, Touyarou, Dutouya, Dutoya… < tojar…

• arbes :Cassou, Casse, Ducasse,… < casse/cassoFréchou, Frèche, Fréchou, Rèche, Réchou, Dufrèche, Dufréchou… < hraisho/hrèishoNougué(s), Nogué, Nouqué… < noguèr…

• lòcs on praven los arbes :Cassagne/Cassaigne, Cassiau, Cassaignau, Cassanet, Cassiet, Cassagnère,Lacassie… < derivats de casse/cassoCastagnède, Castagnet/Castaignet, Castandet, Castagna… < derivats de castanhFrechède, Rechède < hraisho/hrèishoNoguère, Lanouguère, Nougarède… < derivats de noguèr…

• Situacion :Begbeder, Betbédé, Betbéder, Bèthbéder < bèthvéderCapdebosc, Capdeboscq < cap de bòscMiègebielle, Médevielle, Minvielle… < mieja vièlaSubervielle, Suberbielle, Supervielle, Souberbielle… < suber vièla

29


30

4 - En partir d’ua pagina de l’annuari telefonic, estudiar la formacion deus noms de persona d’unpunt de vista gramaticau :

• los noms hargats per composicion :

nom + adjectiu :Bordelongue < bòrda longaCasemayou < casa majorMaysonave < maison nava…

adjectiu + nom :Bonnemason < bona mason (var. de maison)Bonnecarrère < bona carrèraMaugouber < mau govèrn…

nom + preposicion + nom :Soumdeboscq < soum de bòscCamidebat/Camidebach < camin de vath…

vèrbe + nom :Birabent < vira + ventMiramont < mira + montPélaprat < pèla + prat…

• los noms hargats per derivacion :

sustot la sufixacion e dens la sufixacion l’us hèra corrent deus sufixes diminutius devalor ipocoristica o afectica :

Arnaudin/Arnautou < ArnautCasteret < castèthLabourdette < bòrdaLoustalòt < ostau…

Remarcas

1 - Un sarròt de noms presentan l’aglutinacion de :- l’article simple : Laborde, Labat, Lacrampe, Lacrouts, Lagrave, Lahon,

Lahourcade, Lamotte, Lapeyre…

- l’article elidit : Labatut, Lescure, Lestrade, Lort, Loustau…

- l’article contractat : Ducazaux/Descazaux, Dubrana, Ducasse/Ducassou,Durrieu, Dutauzia, Duvignau…

2 - Quauques noms presentan l’aferèsi (la pèrda de la sillaba iniciau) :Mounet, Mounetou, Mounicq, Mounicou < Ramounet, Ramounetou, Ramounicq, RamounicouNaudet, Naudin < ArnaudinMenjot, Menjon < Domenjot, Domenjon…

3 - Pr’amor que son estats francizats dens la prononciacion e la grafia, la màger part deusnoms de persona ne son pas tostemps de bon reconéisher sia a l’orau, sia a l’ecriut :

Castaing [kast”)] = castanh [kasta≠]

Haurie [oRi] = hauria [hawriE]

Laulhé [lole] = l’aulhèr [law¥”]

Maugouber [mogube] = maugovèrn [mawguB”r]

Sensebé [sa)sEbe] = Sent Sever [se)nseBe]…

31

LicèuPanèu n°6 L'amor cortés

DOCUMENT COMPLEMENTARI

UA CANSÓ D’ARNAUT DE MARUÈLH, SEGONDA MIEITAT DEU SÈGLE XIIAU

En occitan ancian non i avè pas nat accent ; ací son estats hicats tà que lo tèxte estosse de bon léger.

Tèxte en occitan ancian

Bèlh m’es quan lo vens m’alenaen abril, ans qu’entre mais,e, tota la nuèg serena,chanta·l rossinhòls e·l jais ;quecs auzèls en son lengatge,per la frescor del matíva menan jòi d’agradatge,com quecs ab sa par s’aizí.

E pòis tota res terrenas’alègra, quan fuèlha nais,non puèsc mudar no·m sovenad’un amor per qu’ièu sui jais ;per natur’e per usatgeme ven qu’ièu vas jòi m’aclí,lai, quan fai lo dous auratgeque’m reven lo còr aissí.

Plus blanca es que Elena,belhazors que flors que nais,e de cortesia plena ;blancas dens ab motz verais,ab còr franc sens vilanatge,color fresc’ab saura crí.Dièus, que·l dèt lo senhoratge,la sal, qu’anc gensor non vi !

Mercé farà si no’m menad’aissí enan per loncs plais e don m’en un bais d’estrenae segon servici mais ;e pòis farem brèu viatge,sovendet e brèu camí,que·l sièus bèlhs còrs d’alegratge me a mes en est trahí.

Adaptacion en lenga modèrna

M’agrada hèra de sentir l’alet deu vent,en abriu, abans qu’arribe mai,quan dens la nueit serenacantan lo rossinhòu e lo gai ;cada ausèth en lo son lengatge,dens la frescor deu matinse regaudeish dab gran plaser,quan s’està dab la soa companha.

E puishque tota creatura sus tèrrase regaudeish quan naishen las huelhasne poish pas està’m de’m brembard’un amor que’m hè gaujós ;per natura e per costumam’arriba de pensar au plaser d’amor,acerà, quan boha la doça auretaque’m reviscola atau lo còr.

Es mei blanca qu’Elena,mei beròja que la flor que naishe es plea tanben de cortesia ;dents blancas, paraulas sincèras,còr franc shens nat maishantèr,cara clara e peu saure ;Diu que lo dèt la senhoria l’aparepr’amor, jamei, ne vedoi ua mei beròja.

Que’m reconeisherà com aimadorsi d’ara enlà ne’m cèrca pas mei bregas.e si m’acòrda un pòt en estrena,lhèu mei, segon los mens servicis ;puish haram un petit viatge,mantuns còps sus un camin bracpr’amor lo son còs beròi e plasentm’a amiat sus aquera via.

32

LicèuPanèu n°6 L'amor cortés

• Exercicis : tribalh de recèrca suu tèxte

Estudi literari

- Estudiar la relacion enter la tematica de la renavida primaverenca de la natura e la hamid’amor deu trobador-aimador.

- Estudiar la relacion enter la domna e l’aimador ; quaus mots permeten de precisar lanatura d’aquera relacion ?

- La celebracion de la domna e de las soas qualitats : beutat fisica, qualitats moraus ; aumiei de las qualitats moraus, quaus son mei importantas dens la tradicion de la fin’amor ?

- Qui es Elena (v.17) ? Perqué es evocada ací ?

- La fin’amor n’es pas sonque quauquarren de sentimentau o de platonic ; quin es evoca-da d’ua faiçon dirècta o allusiva la plaça deu còs dens la fin’amor ?

Estudi lingüistic

- Lo tèxte es escrivut en occitan ancian literari que globaument n’es pas dialectalizat ; totundens aqueste tèxte apareishen quauques trèits d’occitan lemosin ; aquera lenga escomuna a la màger part deus escrivans occitans de l’Edat mejana.

- L’occitan ancian representa un moment de l’evolucion de la lenga ; aquera evolucion s’esperseguida de l’Edat mejana dinc a uei lo dia mès los cambiaments ne son pas estatshèra importants.

- L’occitan ancian presenta ua declinason a dus cas : • lo cas subjècte (CS) peu subjècte e l’atribut ; atau : lo vens (v.1), mais (v.2), rossin-

hòls (v.4), jais (v.4), auzèls (v.5)… son cas subjèctes ; • lo cas regime (CR) peus complements dirèctes, indirèctes o preposicionaus ; atau :

abril (v.2), nuèg (v.3), frescor (v.6), matí (v.6)… son cas regimes.

- Dens aqueste tèxte la declinason fonciona ; cercar quauques exemples dens la prumèraestròfa. La declinason desapareish au cors deu sègle XIVau. La lenga modèrna ne’nconsèrva sonque quauques sobras : cantaire (CS) ; cantador (CR) – màger (CS) ; major(CR) – mélher (CS) ; melhor (CR)…

- Cercar, dens lo tèxte, exemples de mots que son conservats dens la lenga modèrna (dabeventuaument modificacions ortograficas), exemples tanben de mots que an desapareishut.

- L’enclisi existeish en occitan ancian dab los pronoms personaus mès tanben dab l’articledefinit ; cercar exemples dens lo tèxte.

LicèuPanèu n°7 Trobadors e trobairitz


Causida de cinc tèxtes complementaris sus ua tematica : l’Amor : jòia e patiment (De l’Edat mejana ausègle XXau) - Tèxtes de trobairitz, poëtessas o cantairas.

TÈXTE 1 - UA CANSÓ DE LA COMTESSA DE DIA, TROBAIRITZ DE LA SEGONDA MIEITAT DEU SÈGLE XIIAU

En occitan ancian non i avè pas nat accent ; ací son estats hicats tà que lo tèxte estosse de bon léger.


Estat ai en grèu cossirièrper un cavalièr qu’ai agut,e vuèlh sia tostemps saubutcom èu l’ai aimat a sobrièr ;ara vei qu’èu sui traïdacar èu non li donèi m’amor,don ai estat en gran error,en lièch e quan sui vestida.

Ben volria mon cavalièrtener un ser en mos bratz nutqu’el se·n tengra per ereubutsol qu’a lui fezès cosselhièr,car plus me·n sui abelidano fetz Florís de Blanchaflor(1) :èu l’autrei mon còr e m’amor,mon sen, mos uèlhs e ma vida.

Bèls amics, avinenz e bos,Quora·us tenrai en mon podere que jaguès ab vos un sere que·us dès un bais amorós ?Sapchatz, gran talan n’auriaque·us tenguès en luòc del marit,ab çò que m’aguessetz plevitde far tot çò qu’èu volria.

Adaptacion en lenga modèrna

Soi estada en grana penapr’amor d’un cavalèr qu’èi avute vòli que sia tostemps sabutquin jo l’èi aimat mei que tot ;Adara vedi que soi tradidapr’amor ne li dèi pas lo men amor,n’èi avut un torment granau lieit e quan soi vestida.(2)

Be’m volerí téner un serlo men cavalèr nut en los braç !Be volerí qu’estosse urósper tant que’u servesqui de coishinpr’amor me soi amorejada d’ethmei que Florís de Blancaflor :jo lo dèi mon còr e mon amor,ma rason, mos uelhs e ma vita.

Beròi amic, plasent e bon,quan vos aurèi en lo men poder ?E podossi jàser dab vos un sere vos dar un pòt amorós !Sapiatz que m’agradaré hèra de vos aver au lòc deu maritper tant que m’avossetz prometutde har tot çò que jo volerí

(1) Florís e Blanchaflor son dus aimadors, eròis d’un roman francés anonimescriut au sègle XIIau : Floire et Blancheflor.

(2) Sembla que lo sens sia : la nueit autant com lo dia.

33

34

LicèuPanèu n°7 Trobadors e trobairitz

TÈXTE 2 - UN POÈMA DE FILADÈLFA DE GÈRDA, POËTESSA BIGORDANA, 1871-1952

O tu qui m’as dat ton còr,ton large còr plen d’eshlama,o tu qui m’as dat ton còren escambi de mon amna !

O tu qui m’as ensenhata cantar de traça franca,o tu qui m’as ensenhat ua estela tota blanca !

O tu qu’aimarèi tostempscoma t’aimi en aquesta òra,o tu qu’aimarèi tostemps,o, respon : m’aimas encòra ?

O tu qui tan simplamentm’as hèit eth cèu entrevéger,o tu qui tan simplament m’as sabut apréner a créger.

O tu qui’m hès saunejarde causas inconegudaso tu qui’m hès saunejarde potons e d’estrenhudas.

O tu qui m’as prometutua immortala tendressa,o tu qui m’as prometut,o ! tengueràs ta promessa ?

O tu qui hantas mas neitsde manièra tan galauba, o tu qui hantas mas neitsdespuish eth ser entiò er’auba !

O tu qui hès mas gaujorse en madeish temps mas transas,o tu qui hès mas gaujorse totas mas desolanças !

O tu qu’esperi, tant a,eth còr plen de ton sobénguer,o tu qu’esperi, tant a,o, ditz-me, tornaràs vénguer ?

CollègiLicèuPanèu n°7 Trobadors e trobairitz

35

Per una ròsaRòsa, roja ròsa,lo que t’a respiradae qu’a ieu t’a donada,es qu’a clucat los uèlhsa ta nolença apassionada ?Es qu’a soscat un sosc inatengible,ausit un cant d’amor que digús a cantat ?Es qu’a sentit dins son còr esquinçatlo regrèt d’un bonur triste e malenconic,d’un bonur planhivòl,d’un paure e cort bonur coma los de la tèrra,mas dont lo còr es a jamai cremat ?Prima freula de l’anma ont sufís d’una ròsaper que totas las ròsasespeligan sulcòp dins lo còr emplenat ?

Ed. Vent Terral

TÈXTES 3 E 4 - DUS POÈMAS DE LOÏSA PAULIN, POËTESSA ALBIGESA, 1888-1944

Benlèu, benlèu, un ser l’ausirem totis dosla sorga d’amor que la musica a desliurada ;un ser espelirà, benlèu, per totis dos,la simfonia que dins mon anma t’ai donada.Benlèu veiràs los mens plors risolents,quand morirà lo radiós andante- o cant, sempre escantit e sempre renaissent,coma lo giscle ardent d’un grífol jos lo vent -Benlèu beuràs a la sorga embriagantae benlèu, alavetz, sauràs, ò mon amor,coma t’aimi - benlèu.

Ed. Vent Terral

CollègiLicèuPanèu n°7 Trobadors e trobairitz

36

L’eternitat, s’èra per ara,Se ja per ara de temps n’i aviá pas plus,De qué poiriái voler de tuDe plus novèl, d’inconegut,Autre que çò qu’avèm agut ?Cossí voler quicòm mai que çò qu’ai ?

I auriá lo lèit dobèrt sus l’auba blua,E lo crapaud que canta en si bemòl,Lo cant d’amor d’un rossinhòl,D’un grelh lo tot pichon flajòl,Un mèrlhe que beu a la fontE totes dos sarrats jos lo plumon.

I auriá lo temps de las grandas geladas,Per aquel temps, pro de lenha al lenhièr.Ponhadas de nèu, flors d’aubièr,Las damas blancas al granièrDormirián de son sòm leugièr.Cossí voler quicòm mai que çò qu’ai ?

Coma l’annada ont nos faguèrem fèsta,I auriá del monde lo present reial,L’èrba del prat per lèit novial,Lo plaser pres coma rainals,La promessa tenguda al caudD’un fruch dins ieu, darrèr dètz-e-nau claus.

I auriá al pus secrèt de la memòriaTot çò viscut que fa batre lo còr.Seriam fragiles, seriam fòrts,I auriá d’auratges e de pòrts,E de naissenças, e mai la mòrt Cossí voler quicòm mai que çò qu’ai ?

I auriá l’ostal quilhat dessús los sèrres,Nòstre païs a l’auçada de l’uòlh,Sa pèl rossèla d’esquiròl,Totas sas combas, sos planhòlsOnte te ven, tocant lo cèl,L’enveja de volar coma un aucèl.

I auriá lo buf e l’anar de la vidaQue pauc a pauc te fa pesuc lo sang,E los enfants que venon grandsE las segondas e los ans,La mòrt tant doça entre tas mans.Cossí voler quicòm mai que çò qu’ai ?

Cossí voler quicòm mai que çò qu’aurai ?

Chansons en langue d’òc, ed. de l’abbaye de Sylvanès, 2000.

TÈXTE 5 - UA CANÇON, “L’ETERNITAT”, DE MARIE ROUANET, CANTAIRA CONTEMPORANÈA

37

LicèuPanèu n°8 L'espandiment deu trobar en Euròpa

L’ESPANDIMENT DEU TROBAR EN PAÍS DE LENGA D’OÏL

L’influéncia de la poesia trobadorenca començè d’aparéisher en país d’oïl de cap a 1160.Un deus larèrs mei grans d’espandiment estó la cort de Marie de Champagne, la hilha deurei Loís VII e d’Alienòr d’Aquitània ; los prumèrs “trouvères” estón Guiot de Provins, Huond’Oisy, Chrétien de Troyes…

Lo mot francés “trouvère” es la fòrma modèrna deu francés ancian “trovere” ; los “trouvè-res” son poètas ; son los equivalents francés deus trobadors occitans.

Domna doça, totas las autas pensadas,quan pensi a vos, las desbrombi.Despuish que’v vedoi peu prumèr còp,Amor n’ei pas mei herotge dab jo ;mes que m’a hèit sofrir mei qu’abans.Lavetz, ac vedi plan : arren ne’m pòt

aconortarsonque de v’arremirar en pensadadab los uelhs deu còr.

Si ne poish pas estar sovent dab vos,ne m’arcastetz pas, beròja, cortesa e sàvia,pr’amor qu’èi paur hèra de las malas gentsque’m poirén har tòrt, si ac sabèn ;e si hèi semblant d’aimar aulhorssapiatz qu’ac hèi shens nat sentiment ni hami,

siatz-ne convençuda ;e si aquò e’v devè desagradar,i pòdi renonciar.

Shens vos, domna, n’èi pas nat poder, ni enveja ;Diu ne’m de pas mei nada jòia de la part d’ua auta !M’estimi mei de sofrir devath lo vòste poderque non pas de recéber quauque ben d’ua auta.L’arcuelh deus vòstes uelhs arridentsa tant cambiat los mens sentiments

que jo que aví acostumatde blasmar e de mespresar l’amor,adara ne senteishi ua dolor mortau.

Quin se hè qu’ua beutat tan grana e’s posca trobardab las manièras cortesas de la soa persona ?Diu la creè tà qu’estosse arremiradade tots los que vòu comolar de jòia.Domna, ne vos demandi pas arren de blasmadervos demandi sonque d’aver la bontat de créder

que soi tot a vos ;Aquò seré tà jo un solaç grane l’assegurança d’estar aimat.

Ací l’arrevira-da en occitan

d’ua cançond’amor deu

“trouvère”Thibaut de

Champagneescrivuda en

francés ancian(Cf. ací

devath lotèxte originaude la prumèra

estròfa).

38

LicèuPanèu n°8 L'espandiment deu trobar en Euròpa

• Exercici :

Estudi literari

- Analisar los tèmas màgers de la cançon de Th. de Champagne.- Establir la parentat dab los tèmas tradicionaus de la poesia trobadorenca (Cf. la ficha deu

panèu n°6).

Document

Ací, escriut en francés ancian, lo tèxte originau de la prumèra estròfa de la cançon :

Douce dame, tout autre pensement,quant pens a vous, oubli en mon corage.Des que vous vi des euz premierement,ainz puis Amors ne fu de moi sauvage ;ançois m’a plus traveillie que devant.Pour ce voi bien que garison n’atent,

qui m’assoage,fors seul de vous remirerdes euz du cuer en penser.

[…] Cançon, vè de cap tà la que coneishi plane diga-lo qu’èi escriut la canta dens la paur

e dens lo dobte ;mès es normau qu’un aimador vertadèrsia cossirós quan pensa a la soa domna.

Thibaut de Champagne (1201-1253) èra l’arrèr-hilh de Marie de Champagne e l’arrèr-arrèr-hilhd’Alienòr d’Aquitània. Èra comte de Champagne ; quan se morí lo son oncle Sanche lo Hòrt,Thibaut de Champagne vadó rei de Navarra, en 1235.

A escriut un seishantenat de cançons d’amor que tornan préner los tèmas màgers de la poesiatrobadorenca.

39

LicèuPanèu n°9 L'occitan, lenga administrativa


1 - TÈXTE DEU SAGÈTH

Tèxte desvolopat en partir deu som, a dreta de la crotz ; los mots ne son pas desseparats per espacis ; lo tèxte es enlatin miejancèr.

SIGILLUM RAIMUNDI DEI GRACIA COMITIS THOLOSE

(Sagèth de Raimon per la gràcia de Diu comte de Tolosa)

Lo sagèth es l’element que valida un acte administratiu ; es ua sòrta de còca de cira ; es sia placatsuu document, sia penut au document per un riban. L’us deu sagèth es corrent a l’edat mejana.

I a diferents tipes de sagèths :

- lo sagèth de majestat (peus reis sonque) ; lo rei es assedut suu son tròne ;- lo sagèth equèstre (peus senhors) ; lo titulari es representat sus un chivau que cor ; la

màger part deu temps que tien en la man dreta ua espada quilhada, la punta virada decap au cèu ;

- lo sagèth episcopau o abadiau (peus avesques o abats) ; l’avesque o l’abat es representaten pè ; dab la man dreta hè un signe de benediccion e ten ua cròça en la man esquèrra ;

- lo sagèth de vila : lo sagèth representa un element caracteristic de la vila, sovent unmonument estilizat.

• Exercici : tribalh orau

Presentar los elements deu sagèth : chivau, posicion e armadura deu chivalièr mès tanben loselements simbolics presents.

2 - L’OCCITAN, LENGA ADMINISTRATIVA

NB : en occitan ancian non i avè pas nat accent ; ací son estats hicats tà que lo tèxte estosse de bon léger.

1 - L’occitan en Euskadi

Document privat : recebut o quitança, hèit a Sent Johan deu pè deu pòrt, 1355.

Sàpien totz que jo, Johan de Mauleon, seynor d’Arrade, ey agut e recebut, per mandamentde l’ondrat mossen en Guillem Auvre, thessaurer de Navarra, de’n Gassernaut d’Ivarrolle,peatger de Sent Johan, per far mons despeyns en bisitan los castèls e bièlles deu seynor reye far sarrar aquetz, trente libres de carlís negres. En testimoniatge de çò, pausi lo sàget demossen n’Arnaut Guillem, comendador d’Irisarri, en abséncie deu mey, en queste letreescriute a Sent Johan, dilús .XI. jornz de gener, anno quinquagesimo quinto.

R. Cierbide - J. Santano, Colleccion diplomatica de documentos gascones de la Baja Navarra,ed. Eusko Ikaskuntza, San Sebastian 1990.

Nòtas

• Sàpien = sàpian (subj. pres. PL3 de saber) — • agut = avut — • mandament : comandament — • ondrat : auno-rat, aunorable — • en : particula de cortesia per un òmi — • mossen = mossenh/monsenh — • thesaurer : mèstedeu tesaur — • de’n = de + en — • peatger : recebedor deu peatge — • despeyns : despensas — • sarrar : hicaren defensa, fortificar — • libres = liuras (moneda) — • carlís (= carlins) : pèça de moneda dab l’efigia de Carles— • comendador = comandador (capdau d’ua comanderia d’espitalèrs o de templèrs) — • mey = men.

40


2 - Lo Fòr de Morlaas

Aqueth fòr estó autrejat en 1220 peu vescomte de Bearn, Guilhèm Ramon de Moncada ; presenta 42 articles. Ací sonbalhats com exemple tres articles.

3 - La costuma de Sent-Sever

Article 20 – La pene de qui trey armes en la carrère afforadeTot homi qui trey armes en la carrère afforade deu senhor per mau far pague au senhor

.LXVI. ss de ley.

Article 21 – De layron atent dab lo layroíciSi augun layron ère atent dab lo layroíci en la man, aqueg qui-u prenerà lo deu tòre tot sò

que ha ni lo trobarà. Et quant aye redut lo layroíci, que lo liure au senhor qui lo deu farjudyar. Et deu far enmendar et crubar lo tòrt au clamant.

Article 22 – La pene de qui es prees en adultèriSi augun es prees en adultèri ab l’autruy molhèr, o augune femne ab l’autruy marit, deven

córrer entramps despulhatz per tota la bièle.

Les fors anciens de Béarn, édition et traduction par P. Ourliac et M. Gilles, CNRS, 1990.

Nòtas

• Trey (ind. pres. SG3 de tréger) : brandir — • afforat, -ada : public, -a — • ley : esmenda — • ss = abracat desòls/sòus (moneda)

• Layron : panador, raubador — • atent (part. passat de aténher) : gahat suu hurt — • layroíci : çò de panat —• tòre (=tòrer/tòler) : tirar, tornar préner — • ha (grafia etimologica) = a — • ni (n’a pas nat sens negatiu) = e —• redut = rendut — • enmendar : pagar ua esmenda — • crubar = recuperar — • tòrt : prejudici — • clamant :planhent.

• Augun = quauqu’un — • prees (part. passat de préner) = pres — • l’autruy molhèr/l’autruy marit (constr. anciana)= la molher d’un aute, lo marit d’ua auta — • entramps : tots dus amassa — • bièle (forma anciana) = vila.

Item deu auer a Sent-Seuer cascun an juratz dus homis de ladite vièle, leyaus e de bonefame et deuen los eslegir cascun an lo cosselh comun de ladite vièle en lo jorn de sent Jacme[…]. Et fèyte aquere elexion, lo senhor la deu confermar seyns tote contradiction.Losquoaus juratz deuen jurar en las mans deu senhor o a d’aquet qui presenterà sa personaque edz seràn bons e leyaus e fideus en lors officis au senhor et a la vièle […].

Et los juratz qui estatz seràn, deuen liurar au senhor et aus diitz prebòstz e bayle las clause lo sagèt de ladite vièle e lo senhor aquí medís seins tot contrast et perlongament deu lasliurar aus noètz juratz qui presens seràn et jurat auràn…

La coutume de Saint-Sever (1340-1380), texte édité par M. Maréchal et J. Poumarède.

Nòtas

• Item = de mei — • auer = aver — • deu aver = i deu aver — • cascun an = cada an/tot an — • juratz = comjurats — • fame : reputacion — • deuen = deven — • cosselh = conselh (aqueste nom es subjècte inversat deuvèrbe deuen) — • fèyte (part. passat de far/har) = hèita — • confermar = confirmar — • seyns = shens (seyns totecontradiction = shens nada oposicion) — • presenterà = representerà — • edz = eths — • offici : carga — • quiestatz seràn = qui auràn acabat d’assumir la lor carga — • prebòst : “prévôt“ — • bayle : oficièr de justícia sen-horiau — • aquí medís = aquí medish : suu pic — • seins tot contrast = shens nada oposicion — • noètz =navèths — • jurar : prononciar un serment.

41


4 - Lo Libre de vita de Brageirac (Peiregòrd)

Lo Libre de vita de Brageirac es ua cronica deus eveniments grèus viscuts per la populacion de Brageirac (“Bergerac”)pendent ua part de la guèrra de Cent ans.

5 - Deliberacion deu Conselh de la vila de Tarascon (Provença)

Aquesta deliberacion deu 27 de noveme de 1422, conservada dens los arquius de la vila de Tarascon, estableish lascondicions de la venta deu vin dens la vila ; a l’Edat mejana, la venta deu vin èra pertot reglementada.

Ayssò es lo libre de vita, lo qual es remembranssa dels grans mals e damnatges que sonestatz fachs e donatz als habitans de la vila de Bragayrac e de la Castelania per las personase malfaytors dejús escriutz, e los jorns e los ans que los ditz dampnatges son estatz fachs,donatz e perpetratz, e li quals son estatz los dampnatges. E son estatz ayssí escriutz perremembranssa, affí que per temps a venir, quan lòc e temps serà, los ditz malfaytors puscanèsser punitz per bona justícia, e per sò que no pòrten aquels pecatz en infèrn, e que, a totzautres que dampnatges nos volrian far, sia en eyshample.

Le Livre de Vie (1379-1382),édité par Y. Laborie, J. Roux et B. Lesfargues, Fédérop, 2003.

Nòtas

• Ayssò = açò — • damnatge : damn, domau — • remembranssa : rebrembe — • fachs = hèits — • donatz :ocasionats — • malfaytor = malaheitor — • dejús = ací devath — • affí que = tà que — • puscan = poscan —• per sò que = tà que — • volrian (cond. Pres. PL3 de voler) : volerén — • eyshample = exemple.

Permierament fonc ordenat per tot lo dich conselh que tota persona, de qualqu’estat ocondicion que sie, que venda vin a menut o revenda en lo present luòc de Tharascon o en soterrador publicamen a tavèrna, de tal vin que vendrà pague per lo drech del soquet(1) lo tèrsdenier del dich vin vendut als culhidors del soquet o als depputatz per aquels, et acò sus lapena de confiscacion de la valor de l’argent del vin que aurie vendut et de hun march d’ar-gent, la mitat aplicadora al senhor, l’autra a la vila e a l’acusador […].

Tèxte tirat de : Karl Bartsch, Chrestomathie provençale, 2ème ed. 1868.

(1) Lo soquet èra ua taxa percebuda suu vin venut.

Nòtas

• Fonc (preterit SG3 de èsser = estar) = fo — • venda (subj. pres. SG3 de vendre = véner) — • a menut : au detalh— • so = son (lo son) — • terrador = lo país a l’entorn de la vila, lo parçan — • a tavèrna = en tavèrna, en estan-quet — • denier = dinèr, argent — • culhidor : collector — • als culhidors o als depputatz… (aquestes dus GNson complement deu vèrbe pague) — • als depputatz per aquels = aus que an recebut ua delegacion deusculhidors — • hun = un — • march = marc (moneda) — • aplicadora : pagadera.

CollègiLicèuPanèu n°10 L'occitan, lenga scientifica

42


1 - LOS SIGNES DEU ZODIAC

I a dotze signes deu Zodiac ; cadun pòrta lo nom d’ua constellacion. L’annada es despartida endotze tempsadas d’un mes que corresponen a la preséncia deu sorelh dens los diferents signes.

L’oroscòpi es l’observacion de la situacion deus astres au moment de la vaduda d’ua persona ;permet de predíser los eveniments màgers de la soa vita.

• Exercicis :

- Trobar los noms occitans deus signes deu zodiac (en començar a nau òras ; aqueth puntcorrespon au 20/21 de març).

- Cercar lo nom latin e francés deus signes deu zodiac.- Sus l’estil e sus l’esquèma deus oroscòpis que pareishen en los jornaus quotidians o

setmanèrs, imaginar un oroscòpi.

2 - DE LA LUNA


Tèxte originau

Luna pren aquest nom quar es una entre·ls còrses principals luminozes. […] E es beutatde la nuèch, maire de ros, ministra d’humor, dona de mar, mezura del temps, mudayritz del’aire. Lum no ha per si mas ne pren del solelh al qual, segon que es may prens o mens,pren divèrsas figuras.

Tostemps sa meytat es illuminada mas, on plus près es del solelh, en la partida de vestèrra es mens luminoza et en l’autra de tot, per que, quan es en conjonction, no la vezem.Et pel contrari, quan es en oppozicion, de ves tèrra es illuminada per que nos la vezem.[…]

Item luna es de humors en son creyshement multiplicativa et en son decreyshementminorativa ; quar, ela montant, les mezolhs e·ls òsses, le cervèl e·l cap, las humors e·lscòrs creysho e quan descen amermo.

Item es de l’ayga de la mar atractiva a semlant que la pèira adàmas atira·l fèrr, per que,ela nayshent, la mar monta de ves orient ; et, quan es en occident, creysh ves aquela parti-da e amerma ves orient. […]

Nòtas

• Còrses = còs — • ros = arrós — • ministra d’humor : productora d’umor — • humor = umor, umiditat — •dona = dauna — • mudayritz = mudaira — • ha = a (aver) — • per si = per si medish — • mas = mès — •prens : gròssa — • de ves terre = de cap a la tèrra — • en son creyshement : quan es creishenta — • en sondecreyshement : quan es descreishenta — • ela montant (prop. participiau) : quan creish — • mezolhs =medoths — • òsses (plurau sillabic) : òs — • cèrvel = cervèth — • amermo = amerman/merman : s’amen-dreishen — • es de l’aiga de la mar atractiva = es atractiva de l’aiga de la mar : atira, apèra l’aiga de la mar— • a semlant (=semblant) que : com, atau com — • ela nayshent (prop. participiau) : quan naish, quan creish.

Aquí un tèxtetirat de

l’Elucidari, de lapart consacradaaus còrs celès-

tes. Aquestetèxte mescla lasconsideracions

scientificas(corresponen alas coneishen-ças scientificas

de l’Edat mejanaqu’èran eretadas

de l’antiquitatgrèga e romanamès tanben de

la civilizacionaraba) e

las credençaspopularas

(quauques uasse son conser-

vadas dinc a uèilo dia).

CollègiLicèuPanèu n°10 L'occitan, lenga scientifica

43

• Exercicis :

- Cercar dens un diccionari etimologic l’origina deu nom luna/lua ; comparar dab la qu’esbalhada a la linha 1 deu tèxte : luna = l’una.

- Enquèstar : demandar aus pairans si espian las fasis de la lua abans de semiar, de tal-har los arbes… si pensan que la lua a ua influéncia sus las bèstias e suus òmis ; quauinfluéncia ?

Adaptacion en occitan modèrne

La lua es aperada atau pr’amor qu’es ua au miei deus còs luminós màgers. […] Es labeutat de la nueit, la mair de l’arrós, la que gavida las umors ; es la dauna de la mar, lamesura deu temps, la que desplaça l’aire. Per se medish n’a pas nada lutz mès la receb deusorelh ; pr’amor d’aquò, segon qu’es mei o mens gròssa, pren diferentas formas.

La soa mieitat es tostemps illuminada mès, quan es mei pròcha deu sorelh, en la partidavirada de cap a la tèrra es mens luminosa e en l’autra n’es completament ; pr’amor d’a-quò, quan es en conjoncion, ne la vedem pas. […]

De mei la lua multiplica las umors quan es creishenta e las reduseish quan es descreis-henta ; quan creish, los medoths e los òs, lo cervèth e lo cap, las umors e los còs creishentanben e quan descreish se reduseishen.

De mei apèra l’aiga de la mar atau com la pèira asimant apèra lo hèrre ; pr’amor d’aquò,quan creish, la mar puja de cap a l’orient ; e, quan es a l’occident, creish de cap ad aquerapart e descreish de cap a l’orient. […]


LA CANÇON DE LA CROTZADA


Ez anèron recebre lo comte e·l cavaliere·ls barós de la vila e·ls borzés e·l viguere donas e borguezas, que n’an gran desirier ;e no i remàs piuzèla en cambra ni en soler.E·l pòbles de la vila, li gran e·l menuzer,tuit remiran lo comte coma flor de rozer :de lagremas joiozas, de jòy e d’alegrierson complidas las plassas e·ls palais e·lh verger.E lo coms, ab gran jòya, dechendèc al mostier del baró sent Cerní(1), vertudós, mercenerque anc no vòlc paria de Francés ni la quier.Las trompas e li graile e·l còr e·l senharere·ls senhs e las esquilas, que brandicho·l cloquier,fan retendir la vila e l’aiga e·l graver…

La Chanson de la croisade albigeoise,éditée et traduite par E. Martin-Chabot, “Les Belles Lettres” Paris, 1972.

(1) sent Cerní (sent Sernin) : abadia a l’entorn de la quau s’èra bastit un barri de Tolosa ; en aquera abadia se tro-

bava lo tombèu de sent Sernin, protector de la vila.

Nòtas

• Ez : e + mot que comença per ua vocau — • anèron (preterit PL3) = anèn — • recebre = recéber — • e·l cava-lier… e donas e borguesas : aquestes grops nominaus son los subjèctes inversats deu vèrbe anèron recebre —• borzés = borgés — • desirier : enveja — • remàs (preterit SG3 de remandre) no i remàs = non i demorè cam-bra = cramba — • li gran = los gentius e los borgés — • li menuzer = lo petit pòble — • tuit = tots — • rozer =rosèr/arrosèr — • alegrier : alegria — • de lagremas… e·lh verger = i a lagremas joiosas, jòi e alegria en las pla-ças, en los palais… — • lo coms = lo comte — • deshendèc (var. : descendèc) : s’alotgè — • del baró sent Cerní= de monsenhor sent Cerní — • vertudós : poderós — • mercener : pietadós — • vòlc (preterit SG3 de voler) =voló — • paria : companhia — • quier (ind. present SG3 de quèrre/querir) : desira — • graile : claron — • còr =còrn — • senharer : pòrtabanèra — • senh : campana — • esquila = esquira — • brandisho (ind. pres. PL3 debrandir) = brandisson : abranleishen — • cloquier = campanar — • retendir = retrenir.

Adaptacion en occitan modèrne

E (tots) anèn arcuélher lo comte : los cavalèrslos capulats de la vila, los borgés e lo viguèr,las daunas e las borgesas pr’amor que’u volèn véder ;nada gojata ne demorè dens las crambas o los solèrs.Lavetz lo monde de la vila, los gentius e lo petit pòble,tots contemplan lo comte com flor de rosèr :pertot, sus las plaças, los palais e los verdurèrs,i a lagremas de jòia, de bonur e d’alegria.E lo comte, hèra urós, s’anè alotjar au monastèride monsenhor sent Sernin, poderós e pietadósque jamèi n’avè volut ni desirat la preséncia deus Francés.Las trompas, los clarons, los còrns, los crits deus pòrtabanèras,las trangadas de las campanas que hèn tremolar los campanars,hèn retrenir la vila, lo fluvi e la grava…

44

LicèuPanèu n°11 La crotzada contra los catars

Tolosa, 1218 ;la vila es

assietjada perSimon de

Montfort, cap-dau de la crot-

zada. Aprèsaver tornat

conquistar lastèrras de

Provença, locomte joen (lo

futur Raimon VII)es arcuelhut aTolosa dab un

gran estram-bòrd ; qu’i

torna trobar loson pair, lo

comte RaimonVI, organizator

de laresisténcia.

CollègiLicèuPanèu n°12 Las consequéncias de la Crotzada

45


LO BOIÈR


- Los tèmas entermesclats e opausats o antitetics : la tèrra (la tèrra laurada : lo minjar, lavita – la tèrra cavada : lo clòt, la mort)

- Los ròtles sociaus : l’òmi aus camps e la hemna a casa (per l’òmi un espaci ubèrt : locampèstre e per la hemna un espaci barrat : l’ostau) ; totun que cau considerar que i a,dens la canta, sus un punt au mensh, ua inversion dens los ròtles tradicionaus : l’òmi quehè la sopa.

- Los simbèus : La canèla (lo canèr) de la barrica > lo vin - L’aiga senhada : l’aiga sauva-dora (la que lhèva lo pecat, cf. l’evocacion deu Paradís) - los romius, òmes que caminantà assegurar lo salut de la lor amna simbolizan la quèsta religiosa ; lo camin representatanben simbolicament lo cors de la vita : ací-baish, los òmis ne hèn que passar.

Nota Bene

Existeish ua varianta peu coblet 8 :

Diràn’n(1) Pater amb un AvePer la paura Bernarda.

(1) Diràn un…

La preséncia de l’Ave, qu’es ua pregària a la Verge, amuisha que n’es pas un tèxte catar ni tan-pòc protestant, pr’amor ni los catars ni los protestants ne reconeishen a la Verge nat ròtlemàger.

Aquela varianta pòt amuishar tanben que la canta es estada adobada après (pr’amor del’Inquisicion) tà que correspónia a l’ortodoxia catolica.

Cançon mis-teriosa pre-

sentadasovent comua canta de

reconeishençacodificada

que vienerédeu temps de

l’Inquisicion(dusau mieitat

deu sègleXIIIau) o de las

guèrras dereligion

(dusau mieitatdeu sègle

XVIau).

Nòtas

• Rebondre : sepelir — • al pus priond = au mei pregon.

1 Quand lo boièr ven de laurar (bis)planta son agulhada,A E I O Uplanta son agulhada.

2 Tròba sa femna al pè del fuòc,tota desconsolada.

3 Se n’ès malauta, digas-o,te farem un potatge.

4 Amb una raba, un caulet,una alauseta magra.

5 Quan serai mòrta, rebon-meal pus priond de la cava.

6 Metràs mos pès a la paret,lo cap jos la canèla.

7 E los romius que passaràn,prendràn d’aiga senhada.

8 E diràn : “Qual es mòrt aicí ?Es la paura Bernarda !

9 Se n’es anada al Paradís,al cèl, ambe sas cabras.”

46

LicèuPanèu n°14 La purmèra renaishença occitana


ESTUDI COMPARATIU DE DUS TÈXTES QUI TRACTAN DEU MEDISH TÈMA

Quan lo printemps, en rauba pingorlada,a hèit passar l’escosor deus grans hreds,lo cabiròu, per bonds e garimbets,sauteriqueja au mieitan de la prada.

Au bèth esguit de l’auba ensafranada,prenent la fresca au long deus arrivets,miralhà’s va dehens l’aiga argentada,puish au tucòu hè cent arricoquets.

Deus cans corrents cranh chic la clapitejae se tien sauv ; mès, entant qui holeja,l’arquebusèr lo da lo còp mortau.

Atau viví shens tristessa ni mieja,quan un bèth uelh m’anà har, per enveja,au miei deu còr, bèra plaga leiau(1).

Jacob de Gassion, Sonets.

(Jacob de Gassion, 1578-1639)

(1) plaga leiau : mot deu vocabulari juridic (fòrs) ; designa ua plaga qu’èra punida d’ua esmenda màger.

Comme un chevreuil, quand le printemps détruitdu froid hiver la poignante gelée,pour mieux brouter la feuille emmiellée,hors de son bois avec l’aube s’enfuit,

et seul, et sûr, loin de chiens et de bruit,or’ sur un mont, or’ dans une vallée,or’ près d’une onde à l’écart recélée,libre, folâtre où son pied le conduit,

de rets ne d’arc sa liberté n’a crainte,sinon alors que sa vie est atteinted’un trait meurtrier empourpré de son sang,

Ainsi j’allais, sans espoir de dommage,le jour qu’un oeil, sur l’avril de mon âge,tira d’un coup mille traits en mon flanc.

P. de Ronsard, Amours de Cassandre, 1552.

(P. de Ronsard, 1524-1585)

CollègiLicèuPanèu n°15 La francizacion d'Occitània

LA FRANCIZACION D’OCCITÀNIA

Mots passats de l’occitan au francés estandard

Per la màger part, son emprunts ancians (Edat mejana, sègles XVIau e XVIIau…) e son donc hèraplan integrats ; sovent cau consultar un diccionari etimologic tà saber que son mots d’originaoccitana ; a còps n’es pas de bon saber si son d’origina occitana o italiana pr’amor quauquesevolucions foneticas pòden estar parièras o quasi parièras dens las duas lengas : es lo cas d’unnom com “cavalcade” (occitan cavalcada ; italian cavalcata).

Quauques exemples :

• Exercici :

En préner a l’escadut paginas dens un diccionari etimologic deu francés o en espiar a la letra -c-los mots que començan per ca-, cercar autes exemples de mots occitans empruntats peu francés.

A comptar deussègles XVIau e

XVIIau, quasipertot en

Occitània lofrancés e l’occi-

tan se tròban encontacte ; pr’a-

mor d’aquethcontacte qui vaestar de mei en

mei hòrt,escambis sehèn au nivèu

deu vocabulari ede la sintaxi ;

atau mots econtruccions

son passats deufrançés a l’occi-

tan e inversa-ment de l’occi-tan au francés.

francés

abeille

airelle

aubade

badaud

barque

barrique

cadenas

cadet

cigale

daurade

esquinter

goujat

tortue

troubadour

truffe

occitan

abelha

airela (diminutiu de aira)

aubada (derivat de auba)

badau (“pèc”, derivat de badar)

barca

barrica

cadenat (mot ligat au nom cadena)

capdet

cigala

daurada (fem. deu part. passat daurat)

esquintar (=esquiçar, hicar en cinc tròç)

gojat (Cf. goja)

tortuga

trobador

trufa

FICHA 1

47


48

Mots passats de l’occitan au francés regionau

Com l’occitan es estat dinc au sègle XXau la lenga parlada tot dia peu pòble, mots occitans econstruccions sintaxicas son passats dens lo francés parlat locaument aperat francés regionau ;com l’occitan es ua lenga divèrsa, los emprunts locaus deu francés a l’occitan pòden estar dife-rents segon los parçans.

Atau lo vèrbe harter (occitan hartar) “lasser, fatiguer, ennuyer, emmerder” ne’s pòt pas trobarsonqu’en Gasconha pr’amor de la preséncia de la h- iniciau aspirada ; un nom com canisse(occ. canissa : “claie de roseaux”) es meilèu lengadocian o provençau.

Ací quauques mots deu francés regionau d’Aquitània e d’aulhors que son d’origina occitana :

bader / borde / bourret / bramer / cagne / caguère / couper (=“casser”) / cussou / drôle / esca-ner (s’) / fritons / hartère / magret / nore / pèc / pigaillé / piperade / rouméguer / ventrêche…

• Exercicis :

- Precisar los mots occitans que son a l’origina d’aquestes mots emplegats en francésregionau ; explicar se cau.

- Ensajar de balhar quauques exemples mei, mots per exemple entenuts dens las discu-tidas de la vita vitanta, au collègi, au licèu, suus marcats o a casa.

Construccions sintaxicas passadas de l’occitan au francés regionau

Je l’ai appris à nager.

Si tu l’as besoin, je te le prêterai.

N’insiste pas ! Avec lui tu ne peux pas y faire.

Ça me fait deuil de le voir partir si loin.

Tu sais, on te trouvera de manque !…

Je m’en reviens chez moi.

Serre-le dans l’armoire.

• Exercicis :

- Balhar los equivalents occitans d’aquestas construccions sintaxicas.

- Escríver aquestas frasas en francés estandard non regionau.

- Cercar quauques exemples mei de construccions caracteristicas empruntadas peu fran-cés a l’occitan gascon o a ua auta varietat.


49

LA SITUACION ESPECIFICA DE BEARN

1 - Extrèit deu Fòr generau (fin deu sègle XIIIau)


Despuishque los fòrsèran estats

autrejats, losvescomtesde Bearn,

puish los reisde Navarra

devèn, quanarribavan au

poder, harpublicament

lo sermentde’us

respectar ;mès, quan

Loís XIIIvadó rei de

França,annexèBearn e

considerèque los fòrsn’avèn pas

mei nadavalor.

La forme deu segrament que lo senhor deu far

“Prumeramentz es estat establit que, quant lo senhor entrarà en pocession de la senhorie deBearn, que jure aus baroos et a tota la cort de Bearn que eg los serà fideu senhor et quejudyara dreytureramentz ab lor et que no los farà prejudici. E après, egs deven jurar a luyque lo seràn fideus et que’u thieràn en senhor per judyament de la cort.”

Les Fors Anciens de Béarn, ed. par P. Ourliac et M. Gilles, éditions du CNRS, 1990.

Nòtas

• Eg = eth — • dreytureramentz : segon los principis deu dret (advèrbi derivat de l’adjectiu dreyturèr, a) — • ab =dab — • lor = eths — • egs = eths — • thieràn (ind. futur PL3 de thier) = tieneràn : consideraràn (com).

Lo serment prumèr èra en latin :

“Ego talis, vicecomes Bearnii, juro ad sancta Dei evangelia omnibus baronibus meis etsubditis et toti curie Bearnensi quod ero bonus dominus et fidelis et servabo eis foros etconsuetudines et secundum eos faciam eis judicium, ita magno sicut parvo et pauperi sicutdiviti, nec prejudicium eis faciam.”

Les Fors Anciens de Béarn, ed. par P. Ourliac et M. Gilles, éditions du CNRS, 1990.

Arrevirada en occitan modèrne

Jo, vescomte de Bearn, juri suus sents evangèlis de Diu a tots los mens barons e subjèctese a tota la cort de Bearn que serèi un mèste bon e fidèu e que conservarèi los lors fòrs e laslors costumas ; e, en los seguir, que ministrarèi la justícia peu gran e peu petit, peu praube epeu ric e non los harèi pas nat prejudici.

FICHA 2

2 - L’article I deu Fòr de 1551, dit “Fòr d’Enric II d’Albret”

(Los accents son los deu tèxte originau)

“Lo Senhor de Bearn à son nouuèt adveniment es tengut jurâ à la Cort, Barons, Gentius,& à toutz autres habitantz de Bearn, que lôs será fidel Senhor ; et judgerá dreiturerament aupraube, com au riche, sens acceptacion de persona ; et nô lôs fará tort, ni perjudici en corpsni en beês; et lôs guoardará, & entertierá en lôrs Fors, Costumas, Privilegis, & libertatz, tanten commun, que en particulâ ; et tierá per ferm ço que par sa Justici será ordonnat.”

Le For de Béarn d’Henri II d’Albret (1551), ed. par Ch. Desplat, Librairie Marrimpouey, Pau, 1986.

Nòtas

• Nouuèt = navèth — • jurâ = jurar — • acceptacion = excepcion : diferenciacion — • entertierá : mantienerà —• tierá : tienerà — • ferm : fèrme e definitiu.


50

3 - Deliberacion deus Estats de Bearn contra l’annexion au reiaume de Françadecidida per Loís XIII (1617)

[…] attendut aussy per lodit Fòr resulte que lodit pays es ue segnorie souvirane distincteet separade de toute autre souveranitat et royaume et que losdits habitans qui au commence-ment se regiben per Fòrs et coustumes an eslegit lors segnors per s’entretenir en aqueres,seinhs los poder alterar, corregir, ny refformar que ab los Estats deudit pays et que per tantsadite Majestat no posque, jus sa correction unir lodit pays souviran audit royaume deFrance, senhs lo consentiment deusdits Estatz que en rompan la principalle mèrque et fon-dement de lorsdits Fòrs et libertatz qui los son plus cares que lors pròpris bites, losditsEstatz no pòden transmeter a lor posteritat ladite union reprobade per lo deffunt rey Henriclo Grand d’huruse memòrie…

M. Grosclaude, Le Béarn : témoignages sur mille ans d’histoire, ed. Per Noste.

Nòtas

• Resulte = resulta — • se regiben = se regivan — • seinhs = shens — • alterar : cambiar — • que : sonque —• correction : autoritat — • mèrque = mèrca/marca — • reprobade = reprovada.

• Exercicis :

Estudiar la contaminacion de l’occitan peu francés au nivèu de la grafia e tanben deu vocabu-lari dens los tèxtes 2 e 3.

51

LicèuPanèu n°16 Godolin e l'escòla tolosana


PRECIOSITAT, BARRÒC E BURLESC

Estudi comparatiu de dus tèxtes

(Occitan lengadocian, tèxte hicat en grafia classica)

Morosa, tu te’n vas per tot aquest estiue quitas lo que tot es tieu ;plan serè còs tanlèu que de ton uèlhperdrè l’esclaire tan bèl.

Grifol de mos plasers, n’anes pas sense miprene la pena del camin ;pren per lacai qui mòr, se de ton uèlhnon vei l’esclaire tan bèl.

Se passi luènh de tu doas oras solament,mòri de mal esfregimente som rosent tanlèu que de ton uèlhvesi l’esclaire tan bèl.

La balestièra mòrt per non me pecar pasdejà m’afusta son matràs.Al còr m’atenh, Liris, se de ton uèlhpèrdi l’esclaire tan bèl.

E tu, Drollet Amor, qu’as pres ma libertata l’esperenc de sa beutat,fai que totjorn ieu pòsca de son uèlhvéser l’esclaire tan bèl.

Godolin, Le Ramelet mondin,Prumièra floreta, 1617.

Nòtas

• Morosa : amorosa, amiga — • serè = serèi (ind. futur SG1de èsser) ; serè còs : serèi cadavre, morirèi — • perdrè = per-drèi — • grífol : hont — • lacai : servidor — • qui mòr = lo quimòr — • esfregiment : en·hrediment — • rosent : brutlant —• balestièra : balestrèra (la mort es sovent representada dabua balèstra) — • pecar : mancar — • m’afusta : ajusta de capa jo — • matràs : sageta gròssa — • esperenc : escripet.

Cloris, dont la présence à mes yeux est si chèreet dont l’éloignement est si rude à mon coeur,mon sort est si cruel qu’il n’est point de rigueurdont la mer contre moi n’ait montré sa colère.

Mes yeux pour quelque temps perdirent la lumière,la faiblesse me prit, je devins en langueuret mon corps tout glacé n’ayant plus de vigueur,de la barque où j’étais pensa faire sa bière.

Aujourd’hui que je sens le funeste tourmentque de votre beauté le triste éloignementavec tant de raison me devait faire craindre,

ces maux que j’ai soufferts ne me semblent que douxet je n’ai point d’amour, ou je ne me dois plaindreque d’avoir eu le coeur de m’éloigner de vous.

Claude Maleville, Poésies, 1649.


- lo tèma de l’uelh e de l’espiar

- Lo tèma de l’aluenhament dablas soas consequéncias

- Lo tèma de la mort d’amor

- Las antitèsis e lo lor ròtleexpressiu, (lo hred - la calor…)


LO QUESTIONARI DE L’ABAT GRÉGOIRE (1790) :

“ENQUÊTE RELATIVE AUX PATOIS ET AUX MOEURS DE LA CAMPAGNE”

1 - L’usage de la langue française est-il universel dans votre contrée ? Y parle-t-on unou plusieurs patois ?

2 - Ce patois a-t-il une origine ancienne et connue ?

3 - A-t-il beaucoup de termes radicaux, beaucoup de termes composés ?

4 - Y trouve-t-on des mots dérivés du celtique, du grec, du latin et, en général, des lan-gues anciennes et modernes ?

5 - A-t-il une affinité marquée avec le français, avec le dialecte des contrées voisines,avec celui de certains lieux éloignés où des émigrants, des colons de votre contréesont allés anciennement s’établir?

6 - En quoi s’éloigne-t-il le plus de l’idiome national ? N’est-ce pas spécialement pour lesnoms des plantes, des maladies, les termes des arts et métiers, des instruments aratoi-res, du commerce et du droit coutumier ? On désirerait avoir cette nomenclature.

7 - Y trouve-t-on fréquemment plusieurs noms pour désigner la même chose ?

8 - Pour quels genres de choses, d’occupations, de passions, ce patois est-il plusabondant ?

9 - A-t-il beaucoup de mots pour exprimer les nuances des idées et les objets intellectuels ?

10 - A-t-il beaucoup de termes contraires à la pudeur ? Ce que l’on doit en inférer rela-tivement à la pureté ou à la corruption des moeurs ?

11 - A-t-il beaucoup de jurements et d’expressions particulières aux grands mouvementsde colère ?

12 - Trouve-t-on dans ce patois des termes, des locutions très énergiques et même quimanquent à l’idiome français ?

13 - Les finales sont-elles plus communément voyelles que consonnes ?

14 - Quel est le caractère de la prononciation ? Est-elle gutturale, sifflante, douce, peuou fortement accentuée ?

15 - L’écriture de ce patois a-t-elle des traits, des caractères autres que le français ?

16 - Ce patois varie-t-il beaucoup de village à village ?

17 - Le parle-t-on dans les villes ?

18 - Quelle est l’étendue territoriale où il est usité ?

19 - Les campagnards savent-ils également s’énoncer en français ?

20 - Prêchait-on jadis en patois ? Cet usage a-t-il cessé ?

21 - A-t-on des grammaires et des dictionnaires de ce dialecte ?

22 - Trouve-t-on des inscriptions patoises dans les églises, les cimetières, les placespubliques, etc ?

23 - Avez-vous des ouvrages en patois imprimés ou manuscrits, anciens ou modernes,comme droit coutumier, actes publics, chroniques, prières, sermons, livres ascé-tiques, cantiques, chansons, almanachs, poésie, traductions, etc ?

52

LicèuPanèu n°17 La Revolucion e l'occitan

Aqueste ques-tionari qu’estó

mandat susl’ensemble deu

territòri nacio-nau a persona-

litats locaus(responsables

de las“Sociétés des

amis de laConstitution”,

deputats,membres deuclergat, intel-

lectuaus…)


24 - Quel est le mérite de ces divers ouvrages ?

25 - Serait-il possible de se les procurer facilement ?

26 - Avez-vous beaucoup de proverbes patois particuliers à votre dialecte et à votrecontrée ?

27 - Quelle est l’influence respective du patois sur les moeurs, et de celles-ci sur votredialecte ?

28 - Remarque-t-on qu’il se rapproche insensiblement de l’idiome français, que certainsmots disparaissent et depuis quand ?

29 - Quelle serait l’importance religieuse et politique de détruire entièrement ce patois ?

30 - Quels en seraient les moyens ?

31 - Dans les écoles de campagne, l’enseignement se fait-il en français ? Les livres sont-ils uniformes?

32 - Chaque village est-il pourvu de maîtres et de maîtresses d’école ?

33 - Outre l’art d’écrire, de lire et de chiffrer et le catéchisme, enseigne-t-on autre chosedans ces écoles ?

34 - Sont-elles assidûment surveillées par MM. les Curés et Vicaires ?

35 - Ont-ils un assortiment de livres pour prêter à leurs paroissiens ?

36 - Les gens de la campagne ont-ils le goût de la lecture ?

37 - Quelles espèces de livres trouve-t-on plus communément chez eux ?

38 - Ont-ils beaucoup de préjugés et dans quel genre ?

39 - Depuis une vingtaine d’années sont-ils plus éclairés ? Leurs moeurs sont-elles plusdépravées ? Leurs principes religieux ne sont-ils pas affaiblis ?

40 - Quelles sont les causes et quels seraient les remèdes à ces maux ?

41 - Quels effets moraux produit chez eux la révolution actuelle ?

42 - Trouve-t-on chez eux du patriotisme, ou seulement les affections qu’inspire l’inté-rêt personnel ?

43 - Les ecclésiastiques et les ci-devant nobles ne sont-ils pas en butte aux injures gros-sières, aux outrages des paysans et au despotisme des maires et des municipalités ?

• Exercici : analisi deu questionari

– Quaus son los objectius vertadèrs de l’abat Grégoire ? (Considerar que totas las ques-tions ne son pas sonque lingüisticas mes tanben sociaus e politicas).

– Aquesta enquèsta es orientada ; amuishar de quina faiçon, en préner quauques exem-ples. A quaus conclusions vòu arribar l’abat Grégoire, tant suu plan lingüistic que sociaue politic ?

– En saber que l’objectiu finau de l’abat Grégoire es de har desaparéisher los “patoès” (Cf.question 29), perqué s’interèssa a las òbras escriutas en los diferents “patoès”, literàriaso non, a la lor qualitat e a la lor disponibilitat (questions 21, 23, 24 e 25) ?

53

54



Responsa d’un borgés de Montalban

“Oh ! Qu’on ne croie pas que ces divers idiomes méridionaux ne sont que de purs jar-gons : ce sont de vraies langues, tout aussi anciennes que la plupart de nos langues moder-nes, tout aussi riches, tout aussi abondantes en expressions nobles et hardies, en tropes, enmétaphores qu’aucune des langues d’Europe ; les poésies immortelles de Goudelin en sontune preuve sans réplique…”

En seguir, au lòc de prepausar mejans qui permeterén de har desaparéisher aqueths idiòmas, aqueth montalba-nés prepausa de hicar en plaça un ensenhament d’aqueths idiòmas tà que tots poscan aver coneishença de laConstitucion e deus decrets, un còp arrevirats en la lenga.

Responsa de l’abat Grégoire a quauques objeccions hèitas au parat de l’enquèsta

“Penserez-vous, m’a-t-on dit, que les Français méridionaux se résoudront facilement àquitter un langage qu’ils chérissent par habitude et par sentiment ? Leurs dialectes, appro-priés au génie d’un peuple qui pense vivement et s’exprime de même, ont une syntaxe oùl’on rencontre moins d’anomalies que dans notre langue. Par leurs richesses et leurs proso-dies éclatantes, ils rivalisent avec la douceur de l’italien et la gravité de l’espagnol…

Ceux qui nous font cette objection ne prétendent pas sans doute que d’Astros et Goudoulisoutiendront le parallèle avec Pascal, Fénelon et Jean-Jacques.

Ne faisons point à nos frères du Midi l’injure de penser qu’ils repousseront une idée utileà la patrie. Ils ont abjuré et combattu le fédéralisme politique ; ils combattront avec lamême énergie celui des idiomes. Notre langue et notre cœur doivent être à l’unisson.”

Sus quarantatres responsas

mandadas aParís, dètz-e-

uèit arribènd’Occitània ;

totas n’èran pasfavorablas a la

politica lingüisti-ca de l’abat

Grégoire ;quauques uas

amuishavan uaconsciéncia lin-

güistica hòrta.

CollègiLicèuPanèu n°18 La caça aus "patés"

55


1 - LA PRACTICA DEU SENHAL

1- Lo discors pedagogic oficiau

2 - La realitat deu senhal viscuda per un escolan occitan

• Exercici : tribalh d’enquèsta

- Demandar aus pairans si an coneishut la practica deu senhal e çò qu’èra lo senhal densla lor escòla. Si an coneishut aquera practica, quin l’an viscuda ?

- Los demandar tanben si an coneishut de la part de l’escòla autas practicas qui avèn perobjectiu de’us empachar de parlar lo “patoès”.

(Tròç causits de la “Correspondance générale de l’Instruction primaire”, 1893.)

“Le matin, en entrant dans la classe, le maître remet au premier élève de la division supé-rieure un sou marqué d’une croix faite au couteau. […]. Ce sou s’appelle le signe. Il s’agitpour le possesseur du signe de se débarrasser du sou en le donnant à un autre élève qu’ilaura surpris prononçant un mot de patois…”

(La hèita se passa dens ua escòla deu parçan d’Uzès (Gard), de cap a 1930 ; lo tèxte es en occitan provençau.)

Ere dins mei nòu ans quora lo mèstre apliquèt lo “signe”, aquel mejan repressiu ja vièlh.Balhèt un matin una bobina de fiu voida a un escolan ; i aviá marcat dessús : “bon pourcent lignes”. E la caça èra dubèrta. Una caça ont lo gibièr èra deu costat deu caçaire pèr lobiais de la delacion forçada. Quora aviatz la bobina, vos entanchaviatz de trobar un cam-barada que parlèsse occitan. Aviatz pas tròp de lagui per aquò faire e i balhaviatz lo“signe”.

Cada matin, a uech oras, lo trabalh primièr de Joan Baranhòl (lo regent) èra de demandarlo titulari de la bobina. Sabiá ja aquel d’aquí que n’èra per sei cènt linhas…

Sortiam un vèspre a quatre oras ; aviái la bobina dins ma blòda ; siam rengats dins la cort ;lo Fernand faguèt petar un “bregand de Dieu” en tirabassant son vesin. Dins lo silènci daurèng s’entendeguèt clarament. Tanlèu i balhère la bobina. Ges de contèsta èra possibla. Uncòp dins la carrièra, coma totjorn, parlaviam occitan. S’èra establit una mena de contractecostumièr de tau biais que lo “signe” marchèsse qu’a l’escòla. Aguère pas dobrit lo bèc quelo Fernand me lo vouguèt balhar. Lo refusère. L’escampèt a mei pès. Lo fotre me prenguèt,partiguère a l’ostau. L’endeman matin, tre qu’arribe dins la cort, Joan Baranhòl èra ja au cor-rènt de l’afaire. Teniá a la man un margue d’escoba e m’espoussèt lei pus maduras en medisent se quitar l’escòla tant qu’aduiriái pas la bobina. Tornère a l’ostau. La maire se fasiá demarrit sang de me veire tan confle. Me trobèt una bobina ; i escriguère : “bon pour centlignes”, e d’aquel biais foguère tornar integrat dins la fauda de la santa escòla francesa pèrcontunhar amb mei companhs ma cura longassa de purificacion…

Tèxtes tirats de Aimat Serre, Bogres d’ases, IEO Gard, 1988.

CollègiLicèu

2 - LA LENGA MESPRESADA - LA LENGA REIVENDICADA

Panèu n°18 La caça aus "patés"

56

Mossur lo regent…

Mossur lo regent,dens ma lenga vòli parlar.Mossur lo regent,dens ma lenga vòli cantar.Vòli parlar de la tèrra e deu cèu,vòli cantar la montanha e la nèu.

ArrepicPren la vergonha, (1)

ès pas ací entà cantar.Pren la vergonha,ès pas ací tà saunejar.Pren la vergonha,ès ací entà’t carar ;ès ací’ ntà tribalhar.

Mossur lo curat,dens ma lenga vòli pregar.Mossur lo curat,dens ma lenga vòli cantar.Perqué lo bon Diu non sap parlar que francés ?S’èra lo bon Diu, parlaré en bearnés.

Mossur lo regent,perqué donc la television,Mossur lo Regent,non parla pas com parli jo ?Vòli pas audir lo patoès de París ;vòli audir ua votz deu país.

Lo bonet d’aso,regent, te’u hicarèi suu cap.L’arròda vira.Que’t tornarèi peras au sac.N’èi pas vergonha.Lhèu qu’anarèi en transicionmès parlarèi tostemps gascon.

Paraulas : Gilabèrt NariooMusica : Los de Nadau

(1) La vergonha èra lo bastonet o l’esclopet o un aute objèc-te petitòt qu’un mainat recebè a l’escòla quan disè un motd’occitan.

Perqué m’an pas dit …?

Coma totis los mainatges,som anat a l’escòla ;coma a totis los mainatges,m’an aprés a legir,m’an cantat plan de cançons,m’aprenguèron tant d’istòrias :Lutèce… París… París…

Mas perqué, perquém’an pas dit a l’escòla,perqué m’an pas dit,mas perqué, perquém’an pas dit a l’escòla lo nom de mon país ?…

E quand foguèrem mai grands,nos calguèt cargar tres lengas ;per far un bon tecniciannos caliá cargar tres lengas :e l’anglés e l’alemande çò que s’escriu a Roma,per far un bon tecnician

Mas perqué, perquém’an pas dit a l’escòla,perqué m’an pas ditmas perqué, perquém’an pas dit a l’escòlala lenga de mon país ?…

Paraulas e musica de Glaudi Marti

CollègiLicèuPanèu n°19 Frederic Mistral e lo Felibritge

57

LOU TRESOR DÓU FELIBRIGE DE FREDERIC MISTRAL

Quauques entradas deu Tresor dóu Felibrige de Frederic Mistral.Lo Tresor dóu Felibrige, pareishut en 1878, es un diccionari bilingüe occitan-francés.

FICHA 1


58


59

• Exercici : tribalh de recèrca

En partir de las entradas : CASAU, CASTÈU, CLAVÈU (lo mot d’entrada es tostemps la fòrmaprovençau), analisar lo metòde seguit per F. Mistral ; estudiar la presentacion e lo contiengut decada article.

Amuishar que F. Mistral a volut har un diccionari de lenga en préner en compte :

- las varietats geograficas de la lenga ;- la realitat istorica de la lenga (recèrca de l’etimologia, parentat dab las autas lengas

romanicas) ;- los ligams semantics enter los mots, en remandar a autas entradas.

Amuishar que Mistral a volut har mei qu’un diccionari de lenga ; estudiar, per exemple, la plaçabalhada a l’antroponimia, la toponimia, la fraseologia (expressions, locucions comparativas emetaforicas), la paremiologia (los arreproèrs), la literatura, l’istòria, la geografia, las tradicions…

LA GRAFIA FELIBRENCA

Los poètas provençaus vaduts enter 1820 e 1830 (J. Roumanille, A. Mathieu, T. Aubanel, Fr.Mistral…) se tròban confrontats a un problèma de grafia ; dispausan d’ua grafia fonetica (grafiaqu’utiliza globaument los principis de la grafia francesa) ; aquera grafia que s’èra hicada enplaça a la fin deu sègle XVIau èra ua grafia localizanta (notava totas las particularitats locaus deprononciacion).

Dispausan tanben d’ua grafia etimologica, inspirada de la grafia miejancèra e codificada per J.Honnorat dens lo son Dictionnaire provençal-français ou Dictionnaire de la langue d’òc ancien-ne et moderne, pareishut en 1848-1849.

Devath l’influéncia de J. Roumanille, los poètas provençaus causeishen ua grafia fonetica drinadobada : la grafia felibrenca (la grafia deus felibres) o grafia mistralenca (la grafia utilizada perFr. Mistral dens la soa òbra e lo son diccionari, lou Tresor dóu Felibrige).

Tèxte comparatiu

Grafia mistralenca Grafia classica

Ah ! se moun cor avié d’alo, A ! se mon còr aviá d’alas,Sus toun còu, sus toun espalo sus ton còu, sus ton espatlaVolarié tout en combour volariá tot en comborO mignoto, à toun auriho O minhòta, a ton aurilhaTe dirié de meraviho te diriá de meravilhasDe meraviho d’amour. de meravilhas d’amor

Ah ! se moun cor avié d’alo A ! se mon còr aviá d’alasSubre ti bouqueto palo subre tei boquetas pallasVoularié coume un perdu volariá come un perdutMoun cor te farié, chatouno, mon còr te fariá, chatona,Cènt poutoun e cènt poutouno cent potons e cent potonasParlarié, parlarié plus… parlariá, parlariá plus…

T. Aubanel, La miugrana entredubèrta, ed. Aubanel, Avignon, 1860.


60

LA GRAFIA FEBUSIANA

La grafia febusiana estó la grafia de “l’Escole Gastoû Febus” e de la revista “Reclams de Biarn eGascougne”, haut o baish dinc a 1975. Es l’adaptacion de la grafia felibrenca a l’occitan gascon.

Es en grafia febusiana que son escrivudas las òbras de quasi tots los escrivans gascons de laprumèra mieitat deu sègle XXau : Camelat, Palay…

Tèxte comparatiu

• Exercici :

Passar en grafia classica lo tèxte que segueish escrivut en grafia febusiana :

Grafia febusiana Grafia classica

Lous courbas hens la nèu Los corbàs hens la nèu

Capbat dou paysàdye, courtie Capvath deu paisatge, cortiade seubes blues, planes : nèu ; de seuvas bluas, planas : nèu ;ûs courbas (bèt centenat, lhèu) uns corbàs (bèth centenat, lhèu)coèquen, aganits ; l’û qu’espie, cuècan, aganits ; l’un qu’espia,

dou soum d’û arbe, lou parsâ ; deu som d’un arbe, lo parçan ;que goayte curious e que oélhe que guaita curiós e que uelhaencroucat, tourrat. Merabelhe, encrocat, torrat. Meravelha,brigue de la hami nou-s da ; briga de la hami no’s da ;

Que masede lou hret qui péle Que maseda lo hred qui pelaE las misères en endoums… e las misèras en endoms…Atau, co mé, pousques aus soums Atau, còr men, poscas aus somsTiene-t, patsiu, oelh sus l’Estéle. tiene’t patziu, uelh sus l’estela.

A. Pic, Proses et pouesies (Tèxte escrivut a las armadas, heurèr de 1940).

La noeyt qu’a bachatA plasé, leuyère,Dessus la hèuguèreE capbat lou prat.

Arrés dens lou cam,Arrés sus la bie ;La lue qu’espieAu miey dou baram

E tout lou hamèuQue sauneye adare ;La pats que debareDoucete dou cèu.

Droum ! Droum, lo maynad !La bite qu’ey douceE l’aygue qu’ey blousseE brum noû y’a nad.

Per las mars de DiuDebat las estelesQue’n ànen las belesDe toun bèt nabiu !

Joseph Joantauzy, À la clarou dou rèbe, Pau, 1973.

FICHA 2

CollègiLicèuPanèu n°22 Ua lenga tostemps viva


“LA LENGA SAUVADORA”

1 - “ La lenga del mieu brèç”

2 - “La lenga sauvadora”

(Un presonèr de guèrra trepanat torna trobar la memòria perduda en enténer parlar occitan.)

— Òc, èri presonièr en Alemanha per l’ivèrn de 1917, nafrat de la clòsca, desmemoriat, lofalord de l’espital.E aquí qu’ausiguèri dos mots :— Paure bolgre !…Tremolèri. Me levèri sol. Mos uelhs cigalegèron. E veguèri tot, la cort, la nèu, las parets.Davant ieu un òme se teniá : un autre presonièr, braç en eissarpa. Èra el que m’aviá parlaten patoès de Roèrgue.Paure bolgre !… Aqueles dos mots ausits dins la lenga del meu país m’avián tornat mon èime.E dire que ieu, lo sabent, qu’aviái tant estudiat, la mespresavi aquela lenga nòstra, la lengadel mieu brèç pr’aquò, e que n’aviái vergonha…Paure bolgre !… Aquela lenga dempuèi que la renegavi, que la cresiái oblidada, rebocadade mas pensadas claras, demorava pr’aquò lo nogalh e la centena de çò que èri : ieu.— Ont soi ? demandèri a l’òme susprés.— E qual siás tu ?Tornavi viure. D’aquel jorn, amb tu m’afrairèri, Julon de Bauguil, de Crespin. Tot lotemps que passèrem ensemble, entre nosautres dos foguèt pas jamai un mot de francés.

Joan Bodon, La Santa Estèla del Centenari, I.E.O., “A tots”, 1973.

(Lo narrator, presonèr de guèrra en Alemanha pendent la guèrra de 1939-1945, es embarrat, dab autes presonèrsdens un “stalag”.)

Cada ser los Gascons que s’amassavan hens la barraca mei estremada. Aquiu que hasèmlas presentacions […]. Lo gascon que broniva. Que parlàvam de casa, de la guèrra qui s’a-nava lèu acabar, de las hemnas alemandas, deus purmèrs presonèrs russes e sustot deusbombardaments. Que forçavi cada navèth viengut a’ns descríver la soa maison, la bòrda,las poralhèras, los prats, tot, e l’òmi, com qui sauneja, que hasè lo portrèit de la hemna, dela mamà, deus drollòts ! E lèu que sabí los noms, lo color deu peu, las nòtas a l’escòla :— Òc, n’ei pas nat pèc, non ! N’a pas, perdiu, paur a la prova, e que s’ac virarà !…E atau, los sauneis que’s juntavan en ua garba amistosa, e, ua pausa, las misèrias presentasque s’esvanivan com lo hum de las cigarretas aus travatèths de la barraca. Los mots denoste que volavan com ausèths escapats d’ua cauja, e que’s mesclavan dens un horvari oncadun e’s sentiva reviscolat. Un còp las batalèras acabadas, tà perlongar lo plaser de lalenga sauvadora, que’ns hicàvan a cantar.Los arraucs eths medishs e los qui bohavan brac e qui lhèu non tornarén jamei a l’ostaubearnés, e los qui se l’avèn desbrombat lo san parlar de l’arribèra deu Gave, tots d’uaamna sancèra que bastivan sus la dura tèrra de l’Alemanha la lor vertadèra patria. Aquerasmontanhas que s’audiva per tot lo stalag, e de tan religiosament qui la cantàvam, la can-çon de Febus, los Alemands que’n demoravan muts quan passavan dens lo corredor.

R. Lapassada, Sonque un arríder amistós, I.E.O., “A tots”, 1975.

61