Udział małoletnich w postępowaniu karnym z art. 207 kkfdds.pl/wp-content/uploads/2016/05/Udział_małoletnich_w... · Zarys regulacji prawnych związanych z ... Głównym problemem

Udział małoletnich w postępowaniu karnym

z art. 207 kkRaport z badań aktowych

Fundacja Dzieci Niczyje 2013

Udział małoletnich w postępowaniu karnym z art. 207 kk. Raport z badań aktowych

2 © Fundacja Dzieci Niczyje, 2013

Autor: Olga Trocha

Przeprowadzający badania aktowe:Monika Horna, Anna Karwacka, Olga Trocha

Konsultacja ankiety badawczej i analiza statystyczna:Katarzyna Makaruk

Niniejsza publikacja wyraża wyłącznie poglądy i opinie autora, Komisja nie może zostać pociągnięta do odpowiedzialności za jakiekolwiek użycie informacji w niej zawartych.

Copyright © 2013 Fundacja Dzieci Niczyje

Fundacja Dzieci Niczyje03-926 Warszawa, ul. Walecznych 59tel. (22) 616 02 68; [email protected]; www.fdn.pl

Publikacja powstała w ramach projektu „Child witness with special needs” No JUST/2010/JPEN/AG/156130-CE-041873/00-05 programu Criminal Justice finansowanego przez Komisję Europejską.

3


© Fundacja Dzieci Niczyje, 2013

Spis treści

1. Podziękowania 4

2. Wstęp 4

3. Zarys regulacji prawnych związanych z przedmiotem badań 4

4. Cel badania 10

5. Metodologia badań 11

5.1. Procedura badawcza 11

5.2. Metoda i narzędzia badawcze 12

5.3. Opis spraw objętych badaniem 12

5.4. Ograniczenia badawcze 13

6. Wyniki badań 14

6.1. Wszczęcie postępowania karnego – inicjatywa 15

6.2. Sposób reprezentacji pokrzywdzonego małoletniego 18

6.3. Relacje dziecka ze sprawcą w toku postępowania karnego 23

6.4. Udział małoletniego pokrzywdzonego w czynności przesłuchania 25

a. Jednorazowość/wielokrotność przesłuchań 25

b. Miejsce przesłuchania 25

c. Utrwalenie przebiegu czynności przesłuchania w formie audiowizualnej 28

d. Udział biegłego psychologa w czynności przesłuchania 29

e. Pouczenie dziecka o jego prawach i obowiązkach 29

f. Inne aspekty przesłuchania dziecka 31

6.5. Inne postępowania dotyczące dziecka lub jego rodziny 34

7. Podsumowanie wyników badań i wnioski 34

8. Spis wykresów i tabel 37

9. Bibliografia 38

Akty prawne 41

Literatura 41



1. PodziękowaniaNa wstępie chciałabym podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tego raportu. Monice Sajkow-skiej – dyrektor Fundacji Dzieci Niczyje, która zawsze popierała projekty/pomysły badawcze i udzielała mi wspar-cia merytorycznego, Darii Drab – koordynatorowi programu „Dziecko-świadek szczególnej troski” za cierpliwość i wyrozumiałość, Marii Keller-Hameli – dyrektor ds. współpracy zagranicznej Fundacji za pomoc w zdobywaniu partnerów do prowadzenia niniejszych badań i wsparcie w trudnych momentach, Monice Hornie i Ani Karwackiej za uważne i rzetelne badanie akt spraw oraz zaangażowanie i dociekliwość, Katarzynie Makaruk z działu badaw-czego Fundacji za cenne uwagi i świetne tempo pracy, Justynie Podlewskiej – koordynatorowi działu prawnego za wsparcie merytoryczne i psychiczne oraz wszystkim innym, dzięki którym te badania mogły się odbyć.Na osobne miejsce zasługują oczywiście podziękowania za umożliwienie przeprowadzenia badań w konkretnych sądach oraz jednostkach prokuratury w apelacji warszawskiej – dla Prezesów tych sądów, Prokuratorów Rejono-wych oraz Prokuratora Okręgowego w Warszawie. Jednocześnie składam podziękowania dla personelu admini-stracyjnego tych instytucji za wkład pracy w wyszukanie i udostępnienie ankieterom akt do przebadania.

2. WstępW 2011 r. Fundacja Dzieci Niczyje przeprowadziła ogólnopolskie badania aktowe dotyczące przesłuchań dzieci. Wyniki badań potwierdziły część dotychczasowych obserwacji Fundacji związanych z udziałem dzieci w postę-powaniu karnym1. Przyniosły też nowe, istotne informacje w tym zakresie, np. niepokojące wyniki dotyczące wykonywania praw dzieci w postępowaniu karnym. Wyniki tych badań zostały wykorzystane w wielu późniejszych postulatach legislacyjnych Fundacji2, a także w codziennej praktyce pracy z klientami. Biorąc pod uwagę to, jak ważne okazały się wyniki poprzednich badań, Fundacja postanowiła przeprowadzić kolejne. Badania te miały objąć swoim zakresem zarówno kwestię przesłuchania, jak i – bardziej szczegółowo niż dotychczas – wykonywania praw dziecka w postępowaniu karnym i relacji dziecka ze sprawcą w toku tego postę-powania3. Głównym problemem badawczym było ustalenie praktyki postępowania w sprawach z art. 207 kk4 (znęcanie się), popełnionych na szkodę małoletnich do 18 roku życia. Z uwagi na ograniczenia czasowe i finansowe zdecydowa-liśmy się na przeprowadzenie badań w jednej tylko apelacji (apelacji warszawskiej). Założeniem było uzyskanie wyników badań odzwierciedlających w pełni praktykę prowadzenia ww. spraw, dlatego postanowiliśmy zbadać wszystkie dostępne akta spełniające przyjęte kryteria badawcze.

3. Zarys regulacji prawnych związanych z przedmiotem badań5 Artykuł 207 kk, do którego odnoszą się niniejsze badania, penalizuje znęcanie się fizyczne lub psychiczne m.in. nad osobą najbliższą albo nad małoletnim. W odniesieniu do małoletnich przestępstwo to może być po-pełnione niezależnie od tego, czy istnieją między sprawcą a dzieckiem relacje zależności/pokrewieństwa. Zatem przestępstwo to może być związane zarówno z przemocą w rodzinie dziecka, jak i z czynami osób innych niż osoby najbliższe. W objętych badaniami sprawach zdecydowaną większość sprawców stanowili rodzice, jednak spraw-cami byli także: wychowawcy, konkubenci rodzica czy rodzeństwa dziecka, opiekunka dziecka (zob. wykres 3.).

1 Zob. O. Trocha, Praktyka przesłuchiwania dzieci w Polsce. Raport z badań aktowych, Warszawa 2011, www.fdn.pl. 2 W szczególności w postulacie wprowadzenia obligatoryjnego przesłuchania dziecka w miejscu do tego dostosowanym. Taki postulat Fun-dacja Dzieci Niczyje podniosła w toku prac nad poselskim projektem ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny oraz ustawy Kodeks postępowa-nia karnego (druk sejmowy nr 998), więcej informacji: www.sejm.gov.pl oraz www.lobbing.fdn.pl. W chwili oddawania niniejszego raportu ustawa, powstała na gruncie tego projektu – Ustawa z dnia z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy – Kodeks postępowania karnego, została już podpisana przez Prezydenta, lecz jeszcze nie została opublikowana.3 Dlatego też nie można porównywać wyników badań z 2011 r. oraz opisywanych w niniejszym raporcie. 4 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz.U.1997.88.553.5 Stan prawny opisywany w tym rozdziale jest obowiązujący na dzień 19.7.2013 r.

5



Aby kompleksowo ukazać problem udziału dziecka w postępowaniu z art. 207 kk, należy najpierw odnieść się do regulacji prawnych dotyczących:1. wykonywania praw dziecka w postępowaniu karnym,2. możliwości zastosowania wobec podejrzanego/oskarżonego środków zapobiegawczych,3. przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego,4. fakultatywności/obligatoryjności wszczęcia innych postępowań w sprawie dziecka/jego rodziny.

Ad. 1. Zgodnie z art. 51 § 2 kpk6, jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni, jego prawa wykonuje przedstawiciel usta-wowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje. Dziecko zachowuje zatem status pokrzywdzo-nego w postępowaniu karnym7. Jednak - z uwagi na brak pełnej zdolności do czynności prawnych - prawa jego wykonuje zawsze osoba pełnoletnia. Zwykle osobą tą jest rodzic, jednak w przypadku, gdy żadnemu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska albo jeżeli rodzice są nieznani - przedstawicielem takim jest opiekun prawny8. Rodzic jednak nie powinien reprezentować dziecka w sytuacji, gdy istnieje ryzyko konfliktu interesów. W uchwale SN (7) z 2010 r.9 wskazano, iż rodzic małoletniego nie może wykonywać w postępowaniu karnym praw małolet-niego pokrzywdzonego, jeżeli oskarżonym jest drugi z rodziców. W takiej sytuacji do reprezentowania dziecka w postępowaniu powinien zostać wyznaczony kurator procesowy. W czasie prowadzenia postępowań objętych badaniami brak było jednoznacznych wskazówek orzecznictwa co do rozwiązania tej kwestii. Należy jednak wskazać, że już wówczas obowiązywał art. 99 k.r.o.10, który umożliwiał wyznaczenie – w przypadku wystąpienia konfliktu interesów w postępowaniu – kuratora dla małoletniego. Dlate-go w ankiecie badawczej znalazły się także pytania dotyczące kuratora procesowego.Należy wskazać, iż w postępowaniu przygotowawczym status strony przysługuje pokrzywdzonemu bez konieczno-ści dopełniania jakichkolwiek formalności. Wynika on z faktu pokrzywdzenia czynem zabronionym. W postępowa-niu sądowym jednak uzyskanie statusu strony wymaga pewnej aktywności ze strony pokrzywdzonego – złożenia oświadczenia, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego11. Dopiero takie oświadczenie otwiera drogę do wykonywania przez pokrzywdzonego praw strony w tym postępowaniu, w szczególności do składania wnio-sków dowodowych i składania środków zaskarżenia.

Ad. 2. Problemem objętym niniejszymi badaniami były także relacje między sprawcą a pokrzywdzonym, m.in. ich wspólne zamieszkiwanie w trakcie trwania postępowania. Ochronie dziecka przed wspólnym zamiesz-kiwaniem mogą służyć stosowane wobec podejrzanego/oskarżonego środki zapobiegawcze. Co prawda, celem stosowania ww. środków jest głównie zapewnienie prawidłowego przebiegu postępowania karnego12, ale mogą się one przyczyniać się także do ochrony pokrzywdzonego.Szczególne znaczenie w tym kontekście mają:

6 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego, Dz.U.1997.89.555.7 Zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 15 kwietnia 2004 r., II AKa 74/2004, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2004/10 poz. 28, w którym sąd ten wskazuje, iż małoletniość osoby bezpośrednio pokrzywdzonej przestępstwem wpływa jedynie na to, że jego prawa wykonuje przed-stawiciel ustawowy, natomiast nie ma to wpływu na status osoby pokrzywdzonej.8 Artykuł 94 § 3 k.r.o.9 Uchwała SN (7) z dnia 30 września 2010 r., I KZP 10/2010, Biuletyn Prawa Karnego 2010/4.10 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r., Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U.1964.9.59 ze zm.11 Artykuł 53 kpk. W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony może działać jako strona w charakterze oskar-życiela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego. Artykuł 54 kpk:§ 1. Jeżeli akt oskarżenia wniósł oskarżyciel publiczny, pokrzywdzony może aż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złożyć oświadczenie, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego. § 2. Odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie pozbawia uprawnień oskarżyciela posiłkowego. 12 Taka jest zresztą główna podstawa do stosowania środków zapobiegawczych. Zgodnie z art. 249 § 1 kpk, środki zapobiegawcze można stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa; można je stosować tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo.



a) Tymczasowe aresztowanie. Jest ono stosowane tylko, jeśli nie jest wystarczający inny środek zapobiegawczy oraz gdy spełnione są przesłanki: uzasadnionej obawy ucieczki lub ukrywania się oskarżonego lub uzasadnionej obawy, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny spo-sób utrudniał postępowanie karne13.b) Oddanie podejrzanego/oskarżonego pod dozór Policji wraz z orzeczeniem wobec niego obowiązków. Nale-ży wskazać, że od 8 czerwca 2010 r. obowiązuje znowelizowany przepis art. 275 § 2 kpk, zgodnie z którym na oddanego pod dozór można nałożyć zakaz kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami14. Wcze-śniej w przepisie tym brakowało wyraźnego wskazania, że dopuszczalny jest w ramach dozoru ww. zakaz. Zmiana ta niewątpliwie przyczyniła się do możliwości większej ochrony pokrzywdzonego w toku postępowania15. c) Nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym.Możliwość orzekania tego nakazu wprowadziła dopiero Ustawa z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o prze-ciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw16. Przesłankami do jego orzeczenia jest: zarzut po-pełnienia przestępstwa z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej oraz uzasadniona obawa, że oskarżony ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził17.

13 Artykuł 257 kpk:§ 1. Tymczasowego aresztowania nie stosuje się, jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy.§ 2. Stosując tymczasowe aresztowanie, sąd może zastrzec, że środek ten ulegnie zmianie z chwilą złożenia, nie później niż w wyznaczonym terminie, określonego poręczenia majątkowego.Art. 258 kpk: § 1. Tymczasowe aresztowanie może nastąpić, jeżeli:1) zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu, 2) zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne.§ 2. Jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata, potrzeba zasto-sowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą.§ 3. Tymczasowe aresztowanie może wyjątkowo nastąpić także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono po-pełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.§ 4. Przepisy § 1-3 stosuje się odpowiednio do pozostałych środków zapobiegawczych. 14 Obowiązujące brzmienie tego przepisu: art. 275 § 1. Tytułem środka zapobiegawczego można oddać oskarżonego pod dozór Policji, a oskar-żonego żołnierza – pod dozór przełożonego wojskowego. § 2. Oddany pod dozór ma obowiązek stosowania się do wymagań zawartych w postanowieniu sądu lub prokuratora. Obowiązek ten może polegać na zakazie opuszczania określonego miejsca pobytu, zgłaszaniu się do organu dozorującego w określonych odstępach czasu, zawia-damianiu go o zamierzonym wyjeździe oraz o terminie powrotu, zakazie kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami, zakazie przebywania w określonych miejscach, a także na innych ograniczeniach swobody oskarżonego, niezbędnych do wykonywania dozoru. § 3. Jeżeli zachodzą przesłanki zastosowania tymczasowego aresztowania wobec oskarżonego o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej na szkodę osoby najbliższej albo innej osoby zamieszkującej wspólnie ze sprawcą, zamiast tymczasowego aresztowania można zastosować dozór, pod warunkiem że oskarżony w wyznaczonym terminie opuści lokal zajmowany wspólnie z pokrzywdzonym oraz określi miejsce swojego pobytu. § 4. Oddany pod dozór Policji ma obowiązek stawiania się we wskazanej jednostce organizacyjnej Policji z dokumentem stwierdzającym toż-samość, wykonywania poleceń mających na celu dokumentowanie przebiegu dozoru oraz udzielania informacji koniecznych dla ustalenia, czy stosuje się on do wymagań nałożonych w postanowieniu sądu lub prokuratora. W celu uzyskania takich informacji można wzywać oskarżone-go do stawiennictwa w wyznaczonym terminie. § 5. W wypadku niestosowania się przez oddanego pod dozór do wymagań określonych w postanowieniu organ dozorujący niezwłocznie zawiadamia o tym sąd lub prokuratora, który wydał postanowienie. 15 Ustawą z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny wyko-nawczy, ustawy – Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw, Dz.U.2009.206.1589.16 Dz.U.2010.125.842.17 Artykuł 275a § 1. Tytułem środka zapobiegawczego można nakazać oskarżonemu o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej opuszczenie lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, jeżeli zachodzi uzasadniona oba-wa, że oskarżony ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.

7



Podobnie jak w przypadku znowelizowanych przepisów dotyczących dozoru, środek ten – z uwagi na czas wpro-wadzenia – nie występował w sprawach objętych badaniem.d) Zawieszenie podejrzanego/oskarżonego w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu. Środek ten ma duże znaczenie w odniesieniu do osób, które wykorzystały wykonywany zawód do popełnienia przestępstwa na szkodę dziecka. Zawieszenie takie jest fakultatywne18.

Ad. 3. Przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego przestępstwem znęcania się może w postępowaniu karnym odbywać się zasadniczo w dwóch trybach, w zależności od wieku pokrzywdzonego w chwili przesłuchania.Tryb określony w art. 185a kpk (który na potrzeby niniejszego raportu nazywany będzie „trybem ochronnym”) obejmuje m.in. małoletnich pokrzywdzonych czynami z rozdziału XXVI kk (tj. przestępstwami przeciwko rodzinie i opiece), którzy w chwili przesłuchania nie ukończyli 15 lat19. Dzieci starsze w chwili przesłuchania podlegają try-bowi przesłuchania „zwykłego”, tj. określonego w art. 177 i nast. kpk.Tryb ochronny20 zapewnia przede wszystkim:a) Co do zasady – jednorazowość przesłuchania małoletniego. Ustawodawca przewidział dwa wyjątki od tej za-sady. Są nimi sytuacje, gdy wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłu-chania, lub kiedy zażąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzo-nego21. b) Przesłuchanie na posiedzeniu sądu. Oznacza to, iż niezależnie od etapu postępowania karnego (postępowanie przygotowawcze lub sądowe), przesłuchanie prowadzi się na posiedzeniu sądu.c) Przeprowadzenie przesłuchania przez sąd.d) Obligatoryjny udział biegłego psychologa w przesłuchaniu.e) Obligatoryjne utrwalenie przesłuchania za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk (art. 147 § 2 pkt 2 kpk), jeżeli względy techniczne nie stoją temu na przeszkodzie22.f) Zamknięty katalog podmiotów uprawnionych do wzięcia udziału w przesłuchaniu. Do osób uprawnionych nale-

§ 2. W postępowaniu przygotowawczym środek przewidziany w § 1 stosuje się na wniosek Policji albo z urzędu. § 3. Jeżeli wobec oskarżonego, zatrzymanego na podstawie art. 244 § 1a lub 1b, zachodzą podstawy do zastosowania środka zapobiegawczego przewidzianego w § 1, Policja niezwłocznie, nie później niż przed upływem 24 godzin od chwili zatrzymania, występuje z wnioskiem do pro-kuratora o zastosowanie tego środka zapobiegawczego; wniosek powinien być rozpoznany przed upływem 48 godzin od chwili zatrzymania oskarżonego. § 4. Środek przewidziany w § 1 stosuje się na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Jeżeli nie ustały przesłanki jego stosowania, sąd pierwszej instan-cji właściwy do rozpoznania sprawy, na wniosek prokuratora, może przedłużyć jego stosowanie na dalsze okresy, nie dłuższe niż 3 miesiące. § 5. Wydając postanowienie o nakazie opuszczenia przez oskarżonego lokalu mieszkalnego można, na wniosek oskarżonego, wskazać mu miej-sce pobytu w placówkach zapewniających miejsca noclegowe. Placówkami wskazanymi do umieszczenia oskarżonego nie mogą być placówki pobytu ofiar przemocy w rodzinie.18 Artykuł 276 kpk. Tytułem środka zapobiegawczego można zawiesić oskarżonego w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu albo nakazać powstrzymanie się od określonej działalności lub od prowadzenia określonego rodzaju pojazdów.19Zmiany tego przepisu przewiduje Ustawa z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy – Kodeks postępowania karnego, w chwili oddawania raportu jeszcze nie podpisana przez Prezydenta.20 Art. 185a kpk:(160)KPKk§ 1. (161)W sprawach o przestępstwa określone w rozdziałach XXV i XXVI Kodeksu karnego pokrzywdzonego, który w chwili przesłu-chania nie ukończył 15 lat, przesłuchuje się w charakterze świadka tylko raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania, lub zażąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego. § 2. Przesłuchanie przeprowadza sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa. Prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego mają prawo wziąć udział w przesłuchaniu. Osoba wymieniona w art. 51 § 2 ma prawo również być obecna przy przesłuchaniu, jeżeli nie ogra-nicza to swobody wypowiedzi przesłuchiwanego. § 3. (162)Protokół przesłuchania odczytuje się na rozprawie głównej; jeżeli został sporządzony zapis obrazu i dźwięku przesłuchania, należy go odtworzyć. 21 Pierwsza przesłanka podlega – jak każdy wniosek dowodowy – ocenie organu prowadzącego postępowanie (zob. postanowienie SN z 6 lipca 2006 r., IV KK 226/06), natomiast złożenie wniosku przez oskarżonego w przypadku drugiej przesłanki takiej ocenie nie podlega – drugie przesłuchanie zarządzane jest wówczas niejako automatycznie (zob. postanowienie SN z 24.11.2010 r., I KZP 21/10).22 Tak jest w obowiązującym stanie prawnym, wspomniana wyżej ustawa z 13 czerwca 2013 r. wprowadza bezwyjątkowe obligatoryjne reje-strowanie przebiegu przesłuchania. Zob. ustawa z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy – Kodeks postępo-wania karnego, druk sejmowy 998.



żą: prokurator, obrońca, pełnomocnik pokrzywdzonego, osoba wymieniona w art. 51 § 2 kpk. Ta ostatnia osoba – osoba wykonująca prawa dziecka w postępowaniu – może uczestniczyć w przesłuchaniu, o ile nie ogranicza to swobody wypowiedzi dziecka.g) Brak wskazania, gdzie przesłuchanie powinno się odbyć23. Co do zasady posiedzenia sądu odbywają się na sa-lach sądowych. Jednakże, wobec braku wyraźnej regulacji w tym zakresie, w praktyce przesłuchania te odbywają się czasem w tzw. przyjaznych pokojach przesłuchań. Pokoje te są miejscami przystosowanymi do przesłuchania małoletniego świadka (mogą znajdować się w budynku organu prowadzącego sprawę, np. w sądzie, prokuraturze, komisariacie Policji, jak i poza jego siedzibą – np. w organizacji pozarządowej, samorządowej itp.).

Drugi omawiany tryb przesłuchania (art. 177 i nast. kpk), któremu podlegają pozostali pokrzywdzeni, nie prze-widuje ww. gwarancji. W dużej mierze przebieg tej czynności dowodowej (w tym organ prowadzący, uczestnicy) zależy od etapu postępowania, na którym odbywa się przesłuchanie.Najistotniejszym „brakiem”, z punktu widzenia ochrony dziecka, jest dopuszczalność wielokrotnego przesłuchania dziecka w toku postępowania. Na etapie postępowania przygotowawczego przesłuchanie to regulowane jest następująco:a) Liczba przesłuchań w tym trybie nie jest limitowana i zależy od potrzeby udowodnienia określonych okolicz-ności. b) Przesłuchanie prowadzi co do zasady organ prowadzący postępowanie – tj. Policja lub prokurator. c) Powołanie biegłego jest pozostawione do decyzji organu procesowego. Jeśli prowadzący uzna, iż istnieje wąt-pliwość co do stanu psychicznego świadka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarza-nia przez niego postrzeżeń, może zarządzić – na podstawie art. 192 § 2 kpk przesłuchanie małoletniego z udziałem biegłego psychologa24. Powołanie biegłego jest co prawda zalecane w orzecznictwie dotyczącym przesłuchania małoletniego25, jednak nie jest obligatoryjne. d) Rejestracja przebiegu przesłuchania jest fakultatywna. Kwestia ta regulowana jest w art. 147 § 1 kpk, zgodnie z którym można utrwalać przebieg każdej czynności protokołowanej, o ile uprzedzi się o tym osoby uczestniczące w czynności. Szczególnym wskazaniem do rejestracji przesłuchania jest sytuacja, gdy zachodzi niebezpieczeństwo, że przesłuchanie tej osoby nie będzie możliwe w dalszym postępowaniu.26.

23 Wcześniej wspomniana nowelizacja kpk gwarantuje przesłuchanie dzieci w trybie art. 185a kpk w miejscu do tego dostosowanym, zob. j.w.24 Artykuł 192 kpk § 1. Jeżeli karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego, nie może on sprzeciwić się oględzinom i badaniom nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym. § 2. Jeżeli istnieje wątpliwość co do stanu psychicznego świadka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania przez niego postrzeżeń, sąd lub prokurator może zarządzić przesłuchanie świadka z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa, a świa-dek nie może się temu sprzeciwić. § 3. Przepisów § 1 i 2 nie stosuje się do osób, które odmówiły zeznań lub zostały od nich zwolnione na podstawie art. 182 § 1 i 2 lub art. 185.§ 4. Dla celów dowodowych można również świadka, za jego zgodą, poddać oględzinom ciała i badaniu lekarskiemu lub psychologicznemu. 25 Zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 2 grudnia 2010 r., II AKa 183/2010: „Chociaż przepis art. 192 § 2 kpk przewiduje je-dynie możliwość zastosowania określonego w nim trybu, niewątpliwie specyfika dowodu z zeznań małoletniego z uwagi na uwarunkowania rozwojowe, powinna z reguły prowadzić do takiej formy przesłuchania, a jako konieczność należy traktować tę formę w sytuacji, gdy zeznania małoletniego świadka mają szczególne znaczenie dla wyniku postępowania” oraz wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 31 maja 2006 r., II AKa 134/2006: „Nie może ulegać wątpliwości, że zarówno z punktu widzenia taktyki postępowania karnego, jak zwłaszcza krymi-nalistycznych reguł przesłuchania dziecka (małoletniego świadka) opisane postępowanie zdecydowanie odbiega od wzorca optymalnego, w którym każdorazowo zakłada się udział w takich wypadkach psychologa. Nie po to, a raczej nie tylko dlatego, że wątpliwości budzić może jego dojrzałość i poziom jego rozwoju umysłowego, ale po to głównie, aby chronić delikatną i nieukształtowaną jeszcze osobowość dziecka i jego psychikę przed negatywnymi skutkami kontaktu z organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości karnej”.26 Artykuł 147 kpk: § 1. Przebieg czynności protokołowanych może być utrwalony ponadto za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk, o czym należy przed uruchomieniem urządzenia uprzedzić osoby uczestniczące w czynności. § 2. Jeżeli względy techniczne nie stoją na przeszkodzie:1) przesłuchanie świadka lub biegłego utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk, gdy:

9



Decyzję podejmuje w tej kwestii organ prowadzący. e) Miejsce przesłuchania zależy od decyzji organu. Obowiązujące przepisy prawa wskazują raczej na zasadę pro-wadzenia czynności w jego siedzibie27. Nie oznacza to bynajmniej, że przesłuchanie pokrzywdzonego nie może się odbyć w przyjaznym pokoju przesłuchań, jak w trybie art. 185a kpk. Brak jest w tym zakresie wyraźnych wska-zań prawa.

Na etapie postępowania sądowego (a zatem – po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu), przesłuchanie dziecka charakteryzuje się następującymi cechami:a) Może odbywać się wielokrotnie. Zasadą jest, że sąd przesłuchuje świadka jeszcze raz na te same okoliczności, o których świadek zeznawał już w postępowaniu przygotowawczym. Wynika to z przyjętej w polskim procesie kar-nym zasady bezpośredniości, zgodnie z którą postępowanie dowodowe winno być przeprowadzone bezpośrednio przed sądem orzekającym w sprawie.b) Prowadzone jest przez skład sądu rozpoznający sprawę.c) Prowadzone jest przez sąd na rozprawie. d) Zarówno kwestia biegłego, jak i kwestia rejestracji przebiegu czynności przesłuchania jest regulowana, tak jak w przesłuchaniu w trybie art. 177 kpk w postępowaniu przygotowawczym. Zatem to, czy w przesłuchaniu weźmie udział biegły psycholog i to, czy przesłuchanie zostanie nagrane, zależy od decyzji sądu. e) Miejsce przesłuchania na tym etapie to – co do zasady – sala sądowa.

Ad. 4. Wszczęcie innych postępowań w sprawie dziecka/jego rodziny.Ponieważ duża część przestępstw z art. 207 kk popełniana jest przez członków rodziny, odnieść się należy do postępowania, którego celem jest zabezpieczenie dobra dziecka przed nieprawidłowościami właśnie w ro-dzinie. Mowa tu o postępowaniu opiekuńczym, w którym sąd może orzec np. ograniczenie władzy rodzicielskiej rodziców dziecka poprzez umieszczenie go w pieczy zastępczej. Organ prowadzący postępowanie karne, identy-fikując zagrożenie dobra dziecka, ma obowiązek powiadomienia sądu opiekuńczego o tym zagrożeniu (podstawą tego obowiązku jest art. 51 kk28 oraz art. 572 kpc29).

a) zachodzi niebezpieczeństwo, że przesłuchanie tej osoby nie będzie możliwe w dalszym postępowaniu,b) przesłuchanie następuje w trybie określonym w art. 396,2) przesłuchanie pokrzywdzonego, o którym mowa w art. 185a, oraz świadka, o którym mowa w art. 185b, utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk.§ 3. Jeżeli czynność procesową utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk, protokół można ograniczyć do zapisu naj-bardziej istotnych oświadczeń osób biorących w niej udział. Zapis obrazu lub dźwięku, a także przekład zapisu dźwięku stają się załącznikami do protokołu.§ 4. Strona ma prawo otrzymać na swój koszt jedną kopię zapisu dźwięku lub obrazu. Nie dotyczy to przesłuchania na rozprawie odbywającej się z wyłączeniem jawności albo w postępowaniu przygotowawczym. § 5. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, rodzaje urządzeń i środków technicznych służących do utrwalania obrazu lub dźwięku dla celów procesowych oraz sposób przechowywania, odtwarzania i kopiowania zapisów, mając na uwadze konieczność właści-wego zabezpieczenia utrwalonego obrazu lub dźwięku przed utratą dowodu, jego zniekształceniem lub nieuprawnionym ujawnieniem.27 § 166 zd. 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 marca 2010 r., Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jed-nostek organizacyjnych prokuratury, który stanowi iż: „Czynność tę (osobiste przesłuchanie przez prokuratora) przeprowadza się w siedzibie prokuratury, chyba że szczególne względy stoją temu na przeszkodzie”.28 Artykuł ten stanowi, że: Sąd, uznając za celowe orzeczenie pozbawienia lub ograniczenia praw rodzicielskich lub opiekuńczych w razie po-pełnienia przestępstwa na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim, zawiadamia o tym właściwy sąd rodzinny. 29 Artykuł 572 kpc § 1. Każdy, komu znane jest zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania z urzędu, obowiązany jest zawiadomić o nim sąd opiekuńczy. § 2. Obowiązek wymieniony w § 1 ciąży przede wszystkim na urzędach stanu cywilnego, sądach, prokuratorach, notariuszach, komornikach, organach samorządu i administracji rządowej, organach Policji, placówkach oświatowych, opiekunach społecznych oraz organizacjach i zakła-dach zajmujących się opieką nad dziećmi lub osobami psychicznie chorymi.



Kolejne postępowanie, które może toczyć się równolegle do postępowania karnego, to procedura „Niebieskie Karty”, związana ściśle ze zjawiskiem przemocy w rodzinie. Uregulowana jest ona Ustawą z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie30 oraz Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 r. w sprawie procedury „Niebieskie Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta”31. Najważniejsze zmiany32 zo-stały do tej ustawy wprowadzone Ustawą z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw33, która weszła w życia 1 sierpnia 2010 r. Zmiana ta poszerzyła katalog służb uczestniczących w zwalczaniu przemocy w rodzinie i utworzyła rodzaj systemu przeciwdziałania temu zjawi-sku. W badanych sprawach zmiany te jednak nie będą uwzględnione – właśnie z uwagi na czas ich wejścia w życie. Jednak należy wskazać, iż jeszcze przed wejściem w życie ww. nowelizacji, na mocy wewnętrznych regulacji, obo-wiązywała w Policji procedura „Niebieskie Karty”. Obligowała ona funkcjonariuszy do wypełnienia formularza i podjęcia przez dzielnicowego odpowiednich czynności w razie zaistnienia podejrzenia przemocy w rodzinie34. Dlatego też w ankiecie znalazły się pytania dotyczące także tej procedury.

4. Cel badaniaW ramach badań postanowione zostały następujące pytania badawcze:a. Z czyjej inicjatywy wszczynane są postępowania z art. 207 kk?b. Jak wykonywane są prawa małoletniego pokrzywdzonego w postępowaniu karnym? c. Jakie są relacje dziecka pokrzywdzonego ze sprawcą w toku postępowania karnego?d. Jak wygląda udział dziecka w czynności przesłuchania (wielokrotność przesłuchań, miejsce przesłuchania, utrwalenie przebiegu czynności przesłuchania w formie audiowizualnej, udział biegłego psychologa w tej czynno-ści, nieprawidłowości występujące w toku dokonywania tej czynności, sposób pouczenia dziecka o jego upraw-nieniach i obowiązkach)?e. Czy postępowaniu karnemu towarzyszą inne procedury (np. procedura „Niebieskie Karty”, postępowanie opie-kuńcze itp.)?

5. Metodologia badań5.1. Procedura badawcza

Przestępstwa z art. 207 kk popełniane są w Polsce często. Według statystyk policyjnych, w 2010 r. postępowań karnych z art. 207 kk (§ 1-§ 3) było 30 534, w latach kolejnych 29 958 (2011 r.) i 29 193 (2012 r.)35. Natomiast we-dług danych Ministerstwa Sprawiedliwości, prawomocnych skazań za popełnienie czynu z art. 207 kk (wszystkie paragrafy) było w 2010 r. 13 57036, zaś w kolejnych latach skazań w I instancji w sądach rejonowych z tego przepisu było 13 68437(2011 r.) i 12 97038 (2012 r.). Przed rozpoczęciem badań aktowych Fundacja Dzieci Niczyje – w drodze dostępu do informacji publicznej – wystąpiła do Ministerstwa Sprawiedliwości i Prokuratury Generalnej w celu ustalenia liczby spraw o czyny z art. 207 kk popełnione na szkodę małoletniego prowadzonych w apelacji warszawskiej i zakończonych w 2010 r.

30 Dz.U.2005.180.1493 ze zm.31 Dz.U.2011.209.1245.32 W tym delegacja ustawowa do wydania ww. rozporządzenia.33 Dz.U.2010.125.842.34 Zob. nieaktualne już Zarządzenie nr 162 Komendanta Głównego Policji z dnia 18 lutego 2008 r. w sprawie metod i form wykonywania przez Policję zadań w związku z przemocą w rodzinie w ramach procedury „Niebieskie Karty”, www.policja.pl.35 Statystyki dostępne na www.policja.pl; data dostępu: 12 maja 2013 r.36 Zgodnie z dokumentem: „Prawomocnie skazani dorośli wg rodzajów przestępstw i wymiaru kary – czyn główny w latach 2006-2010; www.ms.gov.pl; data dostępu: 12 maja 2013 r.37 Według: „Informacja statystyczna o ewidencji spraw i orzecznictwie w sądach powszechnych oraz o więziennictwie”, cz. III. Sprawy karne w 2011 r., str. 93; www.ms.gov.pl; data dostępu: 12 maja 2013 r.38 Zgodnie z: „Informacja statystyczna o ewidencji spraw i orzecznictwie w sądach powszechnych oraz o więziennictwie”, cz. III Sprawy karne w 2012 r., str. 74; www.ms.gov.pl; data dostępu: 12 maja 2013 r.

11



Według statystyk Ministerstwa Sprawiedliwości (tabela 1), w tym roku osądzono łącznie w apelacji warszawskiej 824 sprawców tego typu przestępstw, natomiast poszkodowanych osób małoletnich w osądzonych sprawach było łącznie 145.

Nie udało się natomiast uzyskać informacji o liczbie postępowań przygotowawczych z art. 207 kk popełnionych na szkodę małoletniego w apelacji warszawskiej w 2010 r. Według odpowiedzi Prokuratury Generalnej, takie dane w tym urzędzie nie są gromadzone. W związku z powyższym pewien (ale oczywiście orientacyjny) miernik mogą stanowić dane statystyczne Komendy Głównej Policji. Zgodnie z nimi, Policja w 2010 r. zidentyfikowała 238 osób małoletnich pokrzywdzonych czynem z art. 207 kk w okręgu garnizonu stołecznego39.Badania zostały przeprowadzone w okresie od grudnia 2012 r. do marca 2013 r. Poprzedzone były kilkumiesięcz-nymi pracami nad koncepcją badawczą, opracowaniem ankiety badawczej40, pozyskaniem pozwoleń na przegląd akt postępowania od prokuratorów rejonowych oraz prezesów sądów rejonowych. Wnioski o uzyskanie zgody na przeprowadzenie badań zostały skierowane do wszystkich prokuratur rejonowych oraz sądów rejonowych w apelacji warszawskiej (łącznie 29 wniosków). Trzy instytucje wskazały, iż nie znajdują się u nich żadne akta spraw, które spełniałyby kryteria badawcze41. Dlate-go badaniami objęto ostatecznie 26 z 29 istniejących w apelacji warszawskiej instytucji. Były nimi:1. Prokuratury rejonowe w: Grodzisku Mazowieckim, Legionowie, Piasecznie, Pruszkowie oraz dla Warszawy

39 Obszar garnizonu stołecznego nie pokrywa się z obszarem właściwości Prokuratury Apelacyjnej w Warszawie. Na garnizon stołeczny składają się: Komenda Rejonowa Policji Warszawa I-VII, Komenda Powiatowa Policji w Grodzisku Mazowieckim, Komenda Powiatowa Policji w Legio-nowie, Komenda Powiatowa Policji w Nowym Dworze Mazowieckim, Komenda Powiatowa Policji w Otwocku, Komenda Powiatowa Policji w Piasecznie, Komenda Powiatowa Policji w Pruszkowie, Komenda Powiatowa Policji Wołominie, Komenda Powiatowa Policji dla Powiatu Warszawskiego Zachodniego z/s w Starych Babicach oraz Komenda Powiatowa Policji w Mińsku Mazowieckim.40 W dużej mierze opierałam się w opracowywaniu ankiety na ankiecie stworzonej do badań z 2011 r., zob. więcej o badaniach: O. Trocha, Praktyka przesłuchiwania dzieci w Polsce. Raport z badań aktowych, Warszawa 2011 r., www.fdn.pl. 41 Były to: Prokuratura Rejonowa w Nowym Dworze Mazowieckim, Prokuratura Rejonowa w Otwocku, Sąd Rejonowy dla Warszawy Pragi Południe w Warszawie.

Okręgi Sądów Okręgowych Osądzeni Skazani Pokrzywdzony małoletni

Okręg SO Warszawa – razem 448 304 43

SR dla m.st. Warszawy 77 42 6

SR dla Warszawy Mokotowa 104 68 10

SR dla Warszawy Śródmieścia 24 19 9

SR dla Warszawy Woli 67 40 6

SR dla Warszawy Żoliborza 50 33 2

SR w Grodzisku Mazowieckim 35 26 3

SR w Piasecznie 50 42 0

SR w Pruszkowie 41 34 7

Okręg SO Warszawa Praga – razem 376 257 102

SR dla Warszawy Pragi Południe 62 41 8

SR dla Warszawy Pragi Północ 105 57 18

SR w Legionowie 62 43 3

SR w Nowym Dworze Mazowieckim 27 16 2

SR w Otwocku 37 30 35

SR w Wołominie 83 70 36

Tabela 1. Osądzeni nieprawomocnie w pierwszej instancji zgodnie z art. 207 § 1 i § 3 kk w sądach rejonowych apelacji warszawskiej w 2010 r., w liczebnościach, źródło: Ministerstwo Sprawiedliwości.



Mokotowa, Warszawy Ochoty, Warszawy Pragi Południe, Warszawy Pragi Północ, Warszawy Śródmieścia, Warsza-wy Śródmieścia Północ, Warszawy Woli, Warszawy Żoliborza, a także w Wołominie (łącznie 13 prokuratur). 2. Sądy rejonowe: w Grodzisku Mazowieckim, Legionowie, Nowym Dworze Mazowieckim, Otwocku, Piasecznie, Pruszkowie oraz dla m.st. Warszawy, Warszawy Mokotowa, Warszawy Śródmieścia, Warszawy Pragi Północ, War-szawy Woli, Warszawy Żoliborza, a także w Wołominie (łącznie 13 sądów).Badaniem zostały objęte akta spraw karnych dotyczących czynu z art. 207 kk, popełnionego na szkodę małolet-niego do 18 roku życia, zakończonych prawomocnie w 2010 r., w których doszło do co najmniej jednego prze-słuchania małoletniego pokrzywdzonego. Z uwagi na fakt, iż we wniosku o udostępnienie akt wskazane zostały wyłącznie dwa pierwsze kryteria (art. 207 kk na szkodę małoletniego oraz prawomocne zakończenie w 2010 r.), kwestię, czy małoletni pokrzywdzony został przesłuchany w postępowaniu, ankieterzy ustalali podczas zapozna-wania się z aktami spraw. Badaniem objęto sprawy zakończone prawomocnie na etapie postępowania przygotowawczego, jak i sprawy zakończone na etapie postępowania sądowego. W ramach badanych akt sądowych poddano analizie całe postępowanie karne (od etapu postępowania przygotowawczego do prawomocnego zakończenia sprawy na etapie sądowym).Porównując te dane z zakresem niniejszych badań, należy wskazać, iż badaniem objęto 34 sprawy sądowe, które dotyczyły łącznie 62 pokrzywdzonych (w tym pokrzywdzonych, którzy nie zostali przesłuchani; zob. tabela 3) oraz 35 spraw prokuratorskich, które dotyczyły łącznie 49 pokrzywdzonych (zob. tabela 3). Porównanie tych liczb z wy-żej wskazanymi statystykami jest niepokojące. Jak wcześniej wskazywano, Fundacja wnioskowała w trakcie badań o udostępnienie wszystkich spraw z art. 207 kk na szkodę małoletniego i uzyskała zgodę na takie udostępnienie.Dlatego, jak już wcześniej wskazano, należy przyjąć, że badaniem objęto wszystkie akta spełniające kryteria ba-dawcze dostępne w sądach i prokuraturach apelacji warszawskiej.

5.2. Metoda i narzędzia badawcze

Raport stanowi rezultat badań akt postępowań przygotowawczych i sądowych. Jak wcześniej wskazano, bada-niem objęto akta spraw spełniające wymagania: sprawy karne zakończone prawomocnie w 2010 r., dotyczące czynu z art. 207 kk popełnionego na szkodę małoletniego do 18 roku życia, w których doszło do co najmniej jed-nego przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego. Jako narzędzie badawcze przyjęto rozbudowaną ankietę, wypełnianą na podstawie akt sprawy. Jeśli doszło do odtworzenia nagrania z przesłuchania, ankieta wypełniana była na podstawie tego zapisu. Ankieta objęła kilkadziesiąt pytań (ich liczba zależała od liczby przesłuchań małoletniego w jednej sprawie), podzielonych na działy tematyczne: informacje ogólne, dane dotyczące sprawy, dane dotyczące sprawcy i jego reprezentacji, dane dotyczące dziecka i jego reprezentacji, postępowanie dowodowe (informacje ogólne o czyn-ności przesłuchania, informacje o przesłuchaniu – w zależności od trybu, w którym przesłuchanie prowadzono). Ankieta wypełniana była przez trzy ankieterki, wszystkie posiadające wiedzę prawniczą ze szczególnym uwzględ-nieniem udziału dziecka w postępowaniu karnym.

5.3. Opis spraw objętych badaniem

W ramach badania łącznie wypełniono 92 ankiety dotyczące 69 spraw karnych, w tym:• dotyczących spraw zakończonych prawomocnie w prokuraturach: 45 ankiet w 35 sprawach,• dotyczących spraw zakończonych prawomocnie w sądach: 47 ankiet w 34 sprawach.Jeśli zaś chodzi o liczbę przesłuchań małoletnich, badaniem objęto łącznie 107 przesłuchań, w tym 34 przesłu-chania prowadzone w trybie art. 185a kpk oraz prawie dwukrotnie więcej, bo 73 przesłuchania prowadzone w trybie art. 177 i nast. kpk.

13



Różnica między liczbą ankiet a liczbą spraw wynika z przyjęcia zasady, iż dla każdego pokrzywdzonego wypełnia-na jest jedna ankieta. W sytuacji zatem występowania więcej niż jednego pokrzywdzonego w sprawie, wypełnia-no więcej niż jedną ankietę dla sprawy.Jedna ankieta obejmowała wszystkie przesłuchania danego pokrzywdzonego. Stąd też różnica w liczbie ankiet i liczbie przesłuchań objętych badaniem.Dość często zdarzało się, że w konkretnej sprawie pokrzywdzone było więcej niż jedno dziecko. Nie zawsze jednak w sprawie doszło do przesłuchania wszystkich pokrzywdzonych dzieci, dlatego też liczba pokrzywdzonych mało-letnich w sprawie nie odpowiada liczbie objętych badaniem przesłuchań dzieci ani liczbie ankiet.

Płeć pokrzywdzonych przedstawiała się następująco:1. w sprawach prokuratorskich: 27 to dziewczynki (60%), natomiast 18 pokrzywdzonych to chłopcy (40%),2. w sprawach sądowych: 21 dziewczynek (45%) oraz 26 chłopców (55%).W badanych sprawach prokuratorskich prawie wszystkie zakończyły się prawomocnym postanowieniem o umo-rzeniu postępowania karnego (82%)42, w trzech sprawach wydano postanowienie o odmowie wszczęcia postępo-wania karnego. Jak już wcześniej wspomniano, w ramach spraw prokuratorskich nie zostały natomiast – celowo – przeanalizowane sprawy zakończone wniesieniem aktu oskarżenia do sądu.Wśród spraw sądowych 26 z nich (76%)43 zakończyło się wyrokiem skazującym, pięć spraw – warunkowym umo-rzeniem postępowania karnego, a trzy sprawy – wyrokiem lub postanowieniem o umorzeniu postępowania.

5.4. Ograniczenia badawcze

W poprzednich badaniach aktowych (2011 r.) ujawnił się szereg trudności dotyczących odnajdywania akt, spełnia-jących kryteria badawcze. W niniejszych badaniach m.in. właśnie dlatego zostało przyjęte kryterium konkretnego przepisu ustawy karnej, którego dotyczyło postępowanie (art. 207 kk). Dzięki temu łatwiej było wyszukać sprawy spełniające dwa pierwsze kryteria badawcze (prawomocne zakończenie w 2010 r. oraz czyn z art. 207 kk).

42 Procent obliczono od liczby spraw, nie ankiet (N = 35).43 Procent obliczono od liczby spraw, N = 34.

Tryb przesłuchania

Przesłuchania objęte badaniem

Ankiety prokuratorskie Ankiety sądowe

W postępowaniu przygotowawczym

W postępowaniu przygotowawczym

W postępowaniu sądowym

Art. 185a kpk 17 12 4

Inne 34 29 11

Tabela 2. Przesłuchania objęte badaniem – w sprawach prokuratorskich i sprawach sądowych, w liczebnościach.

Pokrzywdzeni małoletni w sprawie Ankiety prokuratorskie (N = 35)

Ankiety sądowe (N = 34)

Jeden pokrzywdzony 24 21

Dwoje pokrzywdzonych 10 7

Troje pokrzywdzonych 0 2

Czworo pokrzywdzonych 0 1

Pięcioro pokrzywdzonych 1 1

Sześcioro pokrzywdzonych 0 2

Tabela 3. Pokrzywdzeni małoletni w sprawie w sprawach prokuratorskich i sądowych, w liczebnościach.



Przy przygotowywaniu się do badań spodziewaną trudnością było uzyskanie dostępu do nagrań z przesłuchań małoletnich i odtworzenie tych zapisów dźwięku i obrazu. Pierwszą wątpliwością było, czy na pewno nagrania znajdować się będą w aktach spraw (choć powinny, ponieważ są załącznikami do protokołów przesłuchań). Druga obawa dotyczyła tego, czy zgoda na objęcie badaniem akt sprawy obejmie także odtworzenie nagrań. Ostat-nią wątpliwością, która towarzyszyła badaniom, było, czy będzie istniała fizyczna możliwość odtworzenia nagrań w sądzie/prokuraturze. Chodziło o odtworzenie nagrań w odpowiednich warunkach, tak by uniemożliwić zapo-znanie się z zapisem osobom postronnym. Obawy te okazały się częściowo niezasadne. Większym problemem okazał się brak nagrań (w wielu przypadkach czynność ta nie była utrwalana w ogóle). Spośród spraw dotyczących 92 pokrzywdzonych objęto badaniem łącz-nie 107 przesłuchań. Wśród nich jedynie w 20 przypadkach dokonano nagrania przesłuchania. Badaniem objęte zostały zaś nagrania z 13 przesłuchań. Przyczynami niemożności objęcia badaniem nagrań przesłuchań były: brak nagrania w aktach sprawy, nagranie na nośniku innym niż dostępny w instytucji objętej badaniem – kasety VHS lub kasety magnetofonowe. Natomiast jeśli już nagranie znajdowało się w aktach i na odpowiednim nośniku (cyfrowym), ankieterzy wypełniali ankietę na podstawie tychże nagrań. Odtworzenie następowało na sprzęcie komputerowym, z poszanowaniem prawa do prywatności osób uczestniczących w postępowaniach objętych ba-daniem. Zaskakująca była także mała liczba akt spraw udostępnionych przez sądy i prokuratury. Liczba ta była zdecydowa-nie mniejsza od spodziewanej i wynikającej ze statystyk z apelacji warszawskiej (przytoczonych w rozdziale 5.1.). Należy jednak zaznaczyć, że żadna z objętych badaniem instytucji nie odmówiła wglądu w akta i – według dekla-racji ich pracowników – udostępniły one wszystkie akta spełniające kryteria badawcze (dostępne w chwili bada-nia). W konsekwencji należy przyjąć, że badaniem objęto wszystkie akta spełniające kryteria badawcze dostępne w sądach i prokuraturach apelacji warszawskiej.

6. Wyniki badań

Wyniki badań prowadzonych na sprawach sądowych oraz sprawach prokuratorskich są zaprezentowane w ni-niejszym raporcie osobno (oznaczono je w skrócie jako: „ankiety sądowe” i „ankiety prokuratorskie”). Jednocze-śnie w przypadku odnoszenia się do czynności przesłuchania dziecka, wyniki badań przedstawiane są oddzielnie dla dwóch wcześniej wymienionych trybów przesłuchań (art. 185a kpk i tryb „zwykły”, tj. z art. 177 kpk). Z uwagi na małą liczebność objętych badaniem przesłuchań na etapie sądowym, w niektórych przypadkach wy-kresy pokazują jedynie przesłuchania w postępowaniu przygotowawczym. W takim przypadku przedstawiają one wyniki przesłuchań na etapie postępowania przygotowawczego zsumowane z ankiet prokuratorskich i sądowych.

Większość wyników (jeśli jest inaczej – zostanie to w niniejszym raporcie wyraźnie zaznaczone) podawanych jest dla następujących liczb ankiet:• w przypadku ankiet prokuratorskich – dla liczby N = 45, • w przypadku ankiet sądowych – dla liczby N = 47.Jeśli wyniki jednostkowe przekraczają ww. liczby oraz jeśli podane odsetki sumują się do więcej niż 100%, oznacza to, że w danym przypadku możliwe było wskazanie więcej niż jednej możliwości (więcej niż jednej odpowiedzi na pytanie w ankiecie).W niektórych przypadkach podane N jest mniejsze niż wyżej wskazane, np. z uwagi na fakt, iż ustalenie pewnej okoliczności na podstawie akt sprawy nie było możliwe.Z uwagi na to, iż w niektórych miejscach analizy wyniki liczbowe były bardzo niskie, przyjęto zasadę, iż odsetek (%) obliczany jest wyłącznie wtedy, gdy wynik liczbowy przekracza 15.

W raporcie przywołane zostaną opisy spraw, ich fragmenty oraz cytaty z wypowiedzi uczestników postępowa-nia. Z uwagi na możliwość identyfikacji pokrzywdzonego po opisie sprawy i podaniu sygnatury akt, nie zostaną

15



w przypisach wskazane sygnatury i nazwy sądów/prokuratur. Zamiast tego przyjęto, że przywołane zostaną nume-ry ankiet, nadane na potrzeby niniejszych badań.

6.1. Wszczęcie postępowania karnego – inicjatywa

W toku badań ustalone zostało, kto inicjował wszczęcie postępowania karnego (osoba zawiadamiająca o podej-rzeniu popełnienia na szkodę dziecka). Jak się okazało, jako osoby zawiadamiające w ww. sprawach dominowali rodzice. W sprawach prokuratorskich rodzice złożyli zawiadomienie o przestępstwie na szkodę dziecka w 26 przy-padkach (55%), zaś ankietach sądowych – w 35 przypadkach (74%).

Wykres 1. Składający zawiadomienie – ankiety prokuratorskie, w liczebnościach, N = 47.

26

64 3 2 2 1 1 1 1

Składający zawiadomienie - ankiety prokuratorskie

Wykres 2. Składający zawiadomienie – ankiety sądowe, w liczebnościach, N = 45.

35

5 51 1

Rodzic Pokrzywdzony małoletni

Inny członek rodziny

Pedagog szkolny Pielęgniarka

Składający zawiadomienie - ankiety sądowe



Dominujący procent rodziców jako osób zgłaszających należy interpretować łącznie z dwoma innymi. Po pierwsze, należy wskazać, że w objętych badaniem sprawach większość sprawców była członkiem rodziny małoletniego (najczęściej rodzicem). W ankietach prokuratorskich rodzic był sprawcą w 33 przypadkach (72%), zaś w ankietach sądowych – w 42 przypadkach (90%, zob. wykres 3)44.

Ponadto, w wielu sprawach dziecko nie było jedynym pokrzywdzonym czynem tego właśnie sprawcy. Otóż w przypadku łącznie 53 pokrzywdzonych, których sprawy objęto badaniem (17 pokrzywdzonych w sprawach pro-kuratorskich, tj. 38% oraz 36 w sprawach sądowych, tj. 77%), czyn sprawcy obejmował nie tylko znęcanie się nad nimi, ale też nad jego rodzicem45. Zatem postępowanie dotyczyło nie tylko czynu na szkodę dziecka, ale też czy-nu na szkodę jego rodzica. Zresztą w niektórych zawiadomieniach do organów ścigania opisywane były właśnie czyny na szkodę rodzica ze strony drugiego z nich, a dopiero w toku postępowania także dziecko było uznawane za pokrzywdzonego przestępstwem. W jednej ze spraw – mimo iż z zawiadomienia wynikało, że sprawca znęca się fizycznie i psychicznie zarówno nad żoną, jak i małoletnią córką – za pokrzywdzoną została uznana wyłącznie żona sprawcy46. Dane te mają bardzo istotne konsekwencje. Przede wszystkim trudno rozstrzygnąć, czy składając zawiadomienie, dana osoba (rodzic) działała we własnym interesie czy też w interesie dziecka. Ta wątpliwość istnieć będzie także w dalszej części postępowania, jeśli to drugi rodzic będzie reprezentował dziecko (zob. rozdział 6.2. Sposób repre-zentacji pokrzywdzonego małoletniego). Powiązanie spraw rodzica i dziecka, występujących w charakterze pokrzywdzonych, miało też skutek związany z dalszym prowadzeniem postępowania. Często bowiem pojednanie rodzica pokrzywdzonego ze sprawcą (np. podczas mediacji) poprzedzało pojednanie się ze sprawcą także dziecka. Skorzystanie natomiast przez rodzica z prawa odmowy składania zeznań miało skutek w postaci odmowy składania zeznań także przez dziecko.W jednej ze spraw, kilka dni po złożeniu zawiadomienia przez matkę o pobicie jej i córki, matka złożyła oświad-czenie, iż wycofuje swoje poprzednie zeznania i zawiadomienie. Oświadczyła wówczas, że także córka nie będzie

44 W odniesieniu do ankiet prokuratorskich: w tym przypadku N = 46, ponieważ w jednej sprawie było dwóch sprawców. 45 Mimo iż w ankiecie nie było takiego pytania, opisy spraw dokonane przez ankieterów dostarczają takiej właśnie wiedzy.46 Sprawa AK56.

Wykres 3. Sprawca przestępstwa na szkodę dziecka, w liczebnościach, w ankietach prokuratorskich N = 46, w sądowych N = 47.

33

85

42

14

rodzic inna osoba najbliższa (art. 115 § 11kk)

inna osoba znana dziecku

Sprawca przestępstwa z art. 207 kk na szkodę małoletniego


17



składała zeznań. Wycofanie z toczącego się postępowania miało być konsekwencją rozmowy z mężem (i ojcem dziecka), który obiecał poprawę47. Podobnie było w sprawie dotyczącej znęcania się fizycznego i psychicznego nad żoną i córką sprawcy. Zgłoszenia dokonała żona sprawcy, która podczas drugiego przesłuchania skorzystała z prawa odmowy składania zeznań. Następnie także jej córka skorzystała z tego prawa48. W innej sprawie, gdzie zawiadomienie złożyła Poradnia Profilaktyki i Terapii, matka, pokrzywdzona czynami swo-jego męża, nie szukała pomocy dla siebie i córek, które także były pokrzywdzone czynem znęcania się. W spra-wie obciążające sprawcę zeznania złożył psycholog prowadzący pomoc dla rodziny. Jednak postępowanie zostało umorzone na skutek odmowy składania zeznań przez matkę oraz odmowy składania zeznań przez małoletnią po-krzywdzoną49. Podobnie było w jednej ze spraw sądowych, gdzie po sześciu miesiącach od złożenia obciążających sprawcę zeznań dziecko odmówiło (po tym jak uczyniła to jego matka) składania zeznań50. Kolejna sprawa, w której pokrzywdzonych było czworo małoletnich dzieci, skierowana została przed rozprawą na mediację. Po mediacji matka złożyła „oświadczenie o wycofaniu oskarżenia” przeciwko sprawcy, po czym jej małoletnia córka złożyła takie samo oświadczenie51.

Poza wcześniej wskazanymi zależnościami zaobserwowano, iż w niektórych przypadkach połączenia spraw ro-dzica i dziecka, na ocenę organów ścigania/wymiaru sprawiedliwości wpływa ocena wzajemnych relacji między pokrzywdzonym rodzicem a sprawcą. Dzieje się tak zwłaszcza, jeśli istnieje między nimi konflikt (np. rozwodowy). Przykładem takiego zjawiska jest sprawa, w której o znęcanie się psychiczne nad kobietą i jej dziećmi kobieta ta oskarżała teściową. Ponieważ jednak trwało postępowanie rozwodowe między kobietą a synem sprawczyni oraz istniał narastający konflikt między teściową a synową, postępowanie w sprawie umorzono52. Podobnie było w innej sprawie prokuratorskiej zakończonej postanowieniem o umorzeniu postępowania, gdzie między sprawcą a dorosłymi pokrzywdzonymi istniał konflikt dotyczący ziemi (działki)53.

Zdarzało się także tak, że relacje rodzinne – w ocenie organów ścigania – wpływały na treść zeznań dziecka. W sprawie o znęcanie się nad żoną i dwojgiem dzieci, w opinii biegłego psychologa dotyczącej małoletniej po-krzywdzonej wskazano, że jest ona silnie związana z matką. Według biegłego, matka ma silny wpływ na postrze-ganie rzeczywistości i formowanie opinii przez dziecko54.Można wysnuć ogólny wniosek, że rozpoznawanie w ramach jednego postępowania sprawy na szkodę dziecka i jego rodzica może spowodować, iż sprawa rodzica decydująco rzutować będzie na sprawę dziecka.Zdarzało się jednak inaczej. W jednej z ankiet sądowych opisano sprawę, w której pokrzywdzony małoletni od-mówił składania zeznań, ale już jego starsza siostra (17-letnia) złożyła obciążające ojca zeznania. W tej sprawie jednak właśnie ta 17-letnia pokrzywdzona była inicjatorką postępowania – napisała do prokuratury „list” o wy-darzeniach w swoim domu. Zatem można przypuszczać, iż miała samodzielną i silną motywację do składania zeznań i dążenia do ukarania sprawcy55. W innej sprawie, która zakończyła się na etapie postępowania sądowego, 17-letnia pokrzywdzona zgłosiła znęcanie fizyczne i psychiczne przez ojca nad nią, jej rodzeństwem i jej matką. W postępowaniu sądowym została przesłuchana i złożyła obciążające zeznania, choć z pewnością nie było to dla niej łatwe (przyznała, że odwiedza ojca, który w tym czasie był pozbawiony wolności)56. W innej sprawie skła-dał zeznania 8-letni pokrzywdzony. Sprawcą znęcania na jego szkodę (i szkodę jego matki) był konkubent matki.

47 Sprawa oznaczona na potrzeby badań jako AK37. 48 Sprawa oznaczona jako AK42.49 Sprawa oznaczona nr AK39.50 Sprawa OT76.51 Sprawa OT85.52 Sprawa AK45.53 Sprawa AK52.54 Sprawa AK 53.55 Sprawa MH25.56 Sprawa AK64.



Matka chłopca w toku postępowania składała do sądu wnioski o „uwolnienie” mężczyzny, ponieważ była z nim w ciąży i chciała z nim wychować dziecko, a także odwiedzała sprawcę pozbawionego wolności. Mimo tego chło-piec złożył obciążające „wujka” zeznania57. Chyba dobrze podsumowuje ten rodzaj motywacji do składania zeznań fragment protokołu przesłuchania jedne-go z pokrzywdzonych (który wówczas już był pełnoletni, jego rodzeństwo zaś było niepełnoletnie i nadal mieszka-ło ze sprawcą): „Mam dość. Ja przeszedłem dużo, nie chcę, żeby rodzeństwo też przez to przechodziło”.

Warto także przyjrzeć się temu, jak często instytucje, które sprawują opiekę nad dzieckiem (szpital, OPS, szkoła, poradnia itp.), zawiadamiały o przemocy wobec dziecka. W ankietach prokuratorskich złożyły one zawiadomienie w odniesieniu do 13 pokrzywdzonych (28%), w ankietach sądowych – jedynie w odniesieniu do dwóch pokrzyw-dzonych. W mojej ocenie, tak niski odsetek jest niepokojący. Szczegółowa analiza wyżej wymienionych spraw pokazuje, iż zwykle zawiadomienie następuje, jeśli dziecko zgłosi wprost do profesjonalisty, że jest ofiarą przemocy, gdy istnieją bardzo wyraźne oznaki fizycznego znęcania się (ślady, siniaki, rany) lub gdy podejrzenie przemocy wynika z dłuższej obserwacji pracowników instytucji. W sprawie, gdzie zawiadomienie złożyło pogotowie opiekuńcze, pokrzywdzone wprost opowiedziały o stosowa-niu wobec nich przemocy przez rodzica (zmuszanie do intensywnych ćwiczeń fizycznych, bicie, poniżanie, zastra-szanie). Jednocześnie dziewczynki wyraziły chęć pozostania w pogotowiu, ponieważ nie chciały wracać do domu58.W innej sprawie zawiadomienie złożyła dyrekcja szkoły w związku z dużymi zaniedbaniami higienicznymi dziew-czynki, niezapewnianiem jej w domu oddzielnego posłania oraz podejrzeniem molestowania przez jej brata lub ojca59. W sprawie zaś, gdzie szpital zawiadomił prokuraturę, dziecko zostało doprowadzone do szpitala z po-wodu pobicia przez ojca. Ojciec uderzył dziecko krzesłem w głowę, a dziewczynka trafiła do szpitala z rozpozna-niem wstrząśnięcia mózgu.W sprawie, w której organy ścigania zawiadomiła szkoła, nastąpiło to dopiero po dłuższej obserwacji, że na ciele dziecka są liczne siniaki, a dziecko ma odruch zasłaniania się60. W kolejnej – także z zawiadomienia instytucji oświatowej – zgłoszenie nastąpiło po zaobserwowaniu przez pedagoga śladów na ciele dziecka i potwierdzeniu przez dziecko, że zostało przez ojca pobite kablem61.

6.2. Sposób reprezentacji pokrzywdzonego małoletniego

W ankiecie badawczej znalazły się pytania dotyczące wykonywania praw dziecka w postępowaniu. Przede wszyst-kim dotyczyły one tego, czy prawa dziecka wykonywane były w postępowaniu przez jego rodzica, a jeśli tak, czy podlegał on wyłączeniu od tej reprezentacji. Ostatnie pytanie zmierzało do ustalenia, czy reprezentacja dziec-ka była właściwa. Jeśli rodzic reprezentował dziecko w sprawie, gdzie podejrzewanym o czyn na szkodę dziecka był drugi z rodziców, uznawano reprezentację za niewłaściwą (nieprawidłową).W sprawach prokuratorskich dziecko reprezentował rodzic w łącznie 33 przypadkach, przy czym tylko w ośmiu z nich była to reprezentacja prawidłowa. W pozostałych 25 przypadkach rodzic powinien zostać wyłączony z wykonywania praw dziecka w postępowaniu. Zatem można uznać, iż w odniesieniu do 58% pokrzywdzonych ta reprezentacja była nieprawidłowa. Rodzic nie reprezentował dziecka w odniesieniu do 11 pokrzywdzonych, przy czym w odniesieniu do ośmiu było to spowodowane inną przyczyną niż wyłączenie rodzica z postępowania i ustanowienie dla dziecka kuratora. Innymi przyczynami niewykonywania praw dziecka przez jego rodzica były:

57 W tej sprawie chłopcu nie przysługiwało prawo odmowy składania zeznań. Sprawa OT74.58 Ankieta MH19.59 Ankieta MH2, tak też w AK72.60 Ankieta MH4.61 Ankieta MH7.

19



• ustanowienie przez sąd opiekuna prawnego dla dziecka (jeden pokrzywdzony),• wykonywanie praw przez babcię pełniącą funkcję rodziny zastępczej (dwóch pokrzywdzonych),• umieszczenie dziecka w pogotowiu opiekuńczym (dwóch pokrzywdzonych),• przebywanie matki dziecka za granicą (jeden pokrzywdzony),• niemożność wykonywania praw przez rodzica, z uwagi na fakt, że był nieobecny w życiu dzieci (dwóch pokrzywdzonych).

W sytuacjach, gdy wykonywanie praw dziecka nie należało w danym postępowaniu do rodzica, dziecko było re-prezentowane przez:• opiekuna prawnego (trzech pokrzywdzonych),• kuratora procesowego (pięciu pokrzywdzonych, w tym kurator dla trojga został ustanowiony „w miejsce” wyłączonego z postępowania rodzica, zaś w odniesieniu do dwojga pokrzywdzonych – „w miejsce” ojca, który był nieobecny w życiu dzieci),• psychologa z ośrodka dla uchodźców (jeden pokrzywdzony),• przedstawiciela pogotowia opiekuńczego, w którym przebywały dzieci (dwóch pokrzywdzonych).

Warto dodać, że w odniesieniu do jednego pokrzywdzonego nie udało się ustalić, kto wykonywał jego prawa w postępowaniu (zob. wykres 4).

W tym miejscu warto przyjrzeć się instytucji kuratora procesowego. Niemożliwe okazało się kompleksowe zba-danie tej instytucji, ponieważ kurator procesowy występował jedynie w odniesieniu do pięciu pokrzywdzonych. Należy jednak wskazać, iż w dwóch przypadkach kuratorem był kurator zawodowy, w pozostałych zaś nie udało się ustalić, kim z zawodu była ta osoba. Jednocześnie ważny (i zróżnicowany) okazał się moment wyznaczenia kuratora. W trzech przypadkach kurator był wyznaczony na etapie postępowania w sprawie (przed postawieniem zarzutów), zaś w dwóch – już po postawieniu zarzutów sprawcy.

Wykres 4. Reprezentacja dziecka w postępowaniu – ankiety prokuratorskie, %, N = 45.

rodzic, który NIE podlegał wyłączeniu

18%

rodzic, który podlegał wyłączeniu

55%

inna osoba niż rodzic (rodzic został

wyłączony z postępowania)

7%

inna osoba niż rodzic (inne

powody)18%

nie ustalono2%

Reprezentacja dziecka - ankiety prokuratorskie



Przy tej okazji wykryto w dwóch sprawach pewną nieprawidłowość w odniesieniu do momentu ustanowienia kuratora. W jednej ze spraw postanowienie o wyznaczeniu kuratora wydano po trzech dniach od przesłuchania dziecka, chociaż wniosek o jego ustanowienie prokurator złożył jeszcze przed przesłuchaniem. W drugiej sprawie kurator został ustanowiony postanowieniem wydanym w dniu przesłuchania. Jest oczywiste, że w tych sprawach kurator został niejako wyłączony z udziału w jednej z ważniejszych czynności procesowych z udziałem dziecka, czyli w czynności przesłuchania. Taką sytuację należy uznać za nieprawidłową62.W odniesieniu do ankiet sądowych sprawy związane z reprezentacją przedstawiają się jeszcze bardziej niepoko-jąco. Wobec 39 pokrzywdzonych (83%) reprezentację należałoby uznać także za nieprawidłową (wykonywana była przez rodzica, który powinien zostać wyłączony z postępowania), jedynie w odniesieniu do pięciu pokrzyw-dzonych reprezentacja rodzica była prawidłowa. W sytuacji, gdy to nie rodzic wykonywał prawa dziecka (trzech pokrzywdzonych), wykonywali je: rodzina zastępcza (wobec jednego pokrzywdzonego) oraz wychowawca z pla-cówki opiekuńczo-wychowawczej (dwóch pokrzywdzonych). W żadnej z objętych badaniem spraw sądowych nie ustanowiono kuratora dla reprezentacji dziecka w postępowaniu karnym.

Drugim elementem ankiety wykonywania praw dziecka w postępowaniu było badanie aktywności osoby repre-zentującej dziecko. Wydaje się bowiem, że wykonywanie praw dziecka nie powinno się sprowadzać do uzyskania statusu strony postępowania, ale powinno polegać na korzystaniu z uprawnień strony. Jako kryterium aktywności osób wykonujących prawa małoletniego w postępowaniu przyjęto złożenie chociażby jednego wniosku dowodo-wego, wzięcie udziału w co najmniej jednej czynności dowodowej lub złożenie chociaż jednego środka zaskarże-nia w sprawie. W ankietach prokuratorskich odpowiedzi na pytania dotyczące aktywności kształtowały się następująco. Osoby wykonujące prawa działały w postępowaniu aktywnie w 25 przypadkach (56%), brak takiej aktywności odnoto-wano w odniesieniu do 19 przypadków (42%), w jednej zaś sprawie nie ustalono osoby reprezentującej, zatem ustalenie jej aktywności także nie było możliwe. W ankietach sądowych aktywność osoby wykonującej prawa dziecka wyglądała zaś następująco: w odniesieniu do spraw 18 pokrzywdzonych (38%) osoby te były aktywne, natomiast brak aktywności występował w większo-ści spraw (wobec 29 pokrzywdzonych, tj. w 62% przypadków). Tylko w odniesieniu do 15 pokrzywdzonych osoba reprezentująca małoletniego występowała jako oskarżyciel posiłkowy przed sądem. W pozostałych przypadkach

62 Ankieta MH4 i MH5.

Wykres 5. Reprezentacja dziecka w postępowaniu – ankiety sądowe, %, N = 47.

rodzic, który NIE podlegał wyłączeniu

11%

rodzic, który podlegał wyłączeniu

83%

inna osoba niż rodzic (inne powody

niż wyłączenie rodzica z

postępowania) 6%

Reprezentacja dziecka przez rodzica - ankiety sądowe

21



osoba ta nie uzyskała na etapie postępowania sądowego statusu strony, co oczywiście znacznie osłabiło pozy-cję pokrzywdzonego małoletniego w postępowaniu i uniemożliwiło wpływanie na tok procesu (32 przypadków, co stanowi 68%).

Należy także podkreślić, iż aktywność osoby wykonującej prawa dziecka nie była zróżnicowana w sytuacji, gdy osobą tą był rodzic i w sytuacji, gdy była nią osoba obca. W ankietach prokuratorskich więcej było aktywnych niż nieaktywnych rodziców, podobnie w odniesieniu do innych osób wykonujących prawa dziecka. W ankietach sądowych więcej było nieaktywnych niż aktywnych rodziców, zaś w odniesieniu do innych osób procent aktywno-ści i braku aktywności był równy (zobacz tabela 4).Dane w odniesieniu do aktywności i braku aktywności rodziców i osób innych nie powinny być wprost porów-nywane, z uwagi na mały odsetek spraw, w których prawa małoletniego wykonywała osoba inna niż rodzic. Jed-nocześnie należy wziąć pod uwagę, iż rodzic wykonujący prawa dziecka w postępowaniu często wykonywał jed-nocześnie swoje własne prawa jako pokrzywdzonego tym samym czynem. Jak wcześniej przytoczono, było tak w odniesieniu do 17 pokrzywdzonych w sprawach prokuratorskich (38%) oraz w odniesieniu do 36 pokrzywdzo-nych w sprawach sądowych (77%). Zatem trudno w takich sytuacjach mówić, że była to aktywność procesowa na rzecz dziecka, a nie na rzecz samego rodzica (lub i rodzica, i dziecka).

Badaniem objęto także profesjonalną reprezentację dziecka w postępowaniu.Tylko w odniesieniu do dwóch pokrzywdzonych w ankietach prokuratorskich zapewniona mu była profesjonalna reprezentacja (działał na jego rzecz profesjonalny pełnomocnik). Pełnomocnicy ci działali z wyboru i byli aktywni w postępowaniu. Zatem profesjonalnej reprezentacji nie było w odniesieniu do 43 małoletnich (96%).

Aktywność osoby reprezentującej małoletniego

W przypadku gdy dziecko reprezentował rodzic

W przypadku gdy dziecko reprezentowała inna osoba

Ankiety prokuratorskie

TAK 21 4

NIE 13 3

Ankiety sądowe

TAK 16 1

NIE 24 1

Tabela 4. Aktywność osoby reprezentującej dziecko w podziale na rodziców i osoby inne niż rodzice – ankiety prokuratorskie i sądowe, w liczebnościach.

Wykres 6. Aktywność osoby reprezentującej dziecko, %.

56%38%

42%62%

W ankietach prokuratorskich (N = 44) W ankietach sądowych (N = 47)

Aktywność osoby reprezentującej dzieckoTAK NIE



Podobnie niska była profesjonalna reprezentacja w ankietach sądowych. Tylko dwóch pokrzywdzonych reprezen-towanych było przez profesjonalnego pełnomocnika, przy czym w obu przypadkach działali oni dopiero na etapie postępowania sądowego i byli wyznaczeni z urzędu na wniosek rodziców. Tylko jeden z nich wykazywał się jaką-kolwiek aktywnością w procesie (składał wnioski dowodowe, brał udział w czynnościach dowodowych lub składał środki zaskarżenia). Zatem należy uznać, iż w odniesieniu do 45 pokrzywdzonych (96%) nie było w postępowaniu profesjonalnej pomocy prawnej. Dla porównania (choć są to oczywiście gatunkowo dwie różne sytuacje, rządzące się odrębnymi regulacjami), przytoczone zostaną dane dotyczące profesjonalnej reprezentacji sprawców. W sprawach prokuratorskich z obrońcy korzystał jedynie jeden podejrzany, zatem w 98% przypadkach nie miał on zapewnionej profesjonal-nej pomocy prawnej. Jednak już w ankietach sądowych z profesjonalnej pomocy prawnej (z urzędu) korzystało 30 sprawców (64%). Porównując te dane z profesjonalną reprezentacją dziecka w postępowaniu sądowym, moż-na uznać, że dane te są niepokojące. Należy także wskazać na kilka niepokojących kwestii, które zaobserwować można było podczas przeglądu akt objętych postępowaniem. Ustalenie, kto wykonuje prawa dziecka pokrzywdzonego, nie było czynnością standar-dową z perspektywy organów ścigania. W ankietach prokuratorskich badaniem objęto jedną sprawę, w której w ogóle nie ustalono, kto reprezentował dziecko (zatem nie zrobił tego także organ prowadzący postępowanie). Zdarzały się także sytuacje, w których ustalenie reprezentacji było rażąco nieprawidłowe. W jednej z ankiet sądowych opisana została następująca sprawa. Zawiadomienie złożyła matka pokrzywdzonych dzieci. Dotyczyło ono znęcania się zarówno nad nią, jak i dziećmi. Organy ścigania z nią właśnie kontaktowały się w sprawie dzieci, należy więc uznać, że została uznana za wykonującą prawa dzieci w postępowaniu (mimo iż powin-na zostać wyłączona z postępowania). Dopiero podczas rozprawy okazało się, że matka wyjechała za granicę, po-zostawiając pozostałe dzieci pod opieką ojca. Co oczywiste, nikt nie złożył oświadczenia o wstąpieniu do procesu w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Nie było bowiem osoby, która mogłaby to zrobić i byłaby zainteresowana reprezentacją interesu dziecka (matka wyjechała, a drugi rodzic był jednocześnie sprawcą). Pokrzywdzona córka sprawcy, która w tym czasie z nim mieszkała, odmówiła składania zeznań63. W jednej ze spraw prokuratorskich podejrzenie zostało zgłoszone przez pedagoga szkolnego, który zaobserwował ślady na ciele dziecka po pobiciu kablem. Dziecko podczas rozmowy w szkole powiedziało, że o biciu wie matka i mimo tego nie reaguje na przemoc. Matka reprezentowała dziecko w postępowaniu. Postępowanie zakończyło się prawomocnym umorzeniem64.W innej sprawie dziecko było reprezentowane przez matkę (niezamieszkującą z nim), ale chorą na schizofrenię. Fakt ten nie wpływał z góry na jej zdolność do czynności prawnych, jednak mógł wpływać na zmniejszoną zarad-ność w postępowaniu dotyczącym jej syna. Organy procesowe nie wyłączyły jej z postępowania (mimo konfliktu interesów) i nie podjęły żadnych innych działań zmierzających do zapewnienia bezstronnej i profesjonalnej repre-zentacji dziecku65. W innej sprawie, zakończonej na etapie sądowym, czynem sprawcy pokrzywdzone były zarówno dzieci, jak i ich matka. Sprawca początkowo nie zamieszkiwał z pokrzywdzonymi z uwagi na odbywanie kary pozbawienia wolno-ści w innej sprawie. Następnie matka wyjechała za granicę z synem, a sprawca zamieszkał ze starszą córką, także pokrzywdzoną. Od tego czasu trudno ustalić, kto reprezentował dziecko. Na kolejne przesłuchanie (na etapie postępowania sądowego) przeprowadził dziecko właśnie oskarżony66. W kolejnej sprawie sytuacja była jeszcze bardziej skomplikowana, bo dotyczyła dziecka cudzoziemskiego, prze-bywającego w ośrodku dla uchodźców. Dziewczynka została pobita przez ojca. Ponieważ sprawa została zgłoszo-na przez psychologa z ośrodka, na potrzeby niniejszego badania ustalono, że właśnie psycholog reprezentował dziecko w postępowaniu. Jednak w rzeczywistości organy ścigania nie ustaliły osoby wykonującej prawa dziecka

63 Sprawa OT90.64 Sprawa MH7.65 Sprawa MH14.66 Ankieta OT78.

23



(nie został także zawiadomiony sąd opiekuńczy, w aktach nie znaleziono informacji o toczących się postępowa-niach opiekuńczych w sprawie)67.

6.3. Relacje dziecka ze sprawcą w toku postępowania karnego

Kompleksowe zbadanie skomplikowanych relacji między dzieckiem pokrzywdzonym a sprawcą przestępstwa z art. 207 kk nie jest możliwe w przypadku badań aktowych. Jednak pewne aspekty tych relacji zostaną przedsta-wione w niniejszym raporcie.W analizowanych aktach spraw ustalaliśmy, kto jest sprawcą (zobacz wykres 3.). W ankietach prokuratorskich sprawcą przestępstwa na szkodę dziecka w 72% był rodzic, zaś w sądowych – w 90% przypadków. Oczywiście z góry przesądza to o pewnej relacji przywiązania lub chociażby zależności pokrzywdzonego od jego rodzica.Za ważną informację w zakresie relacji sprawca – pokrzywdzony została uznana informacja odnośnie wspólnego zamieszkiwania tych osób. Wyniki przedstawione zostały na wykresie 7.

W odniesieniu do 24 pokrzywdzonych (53%) w ankietach prokuratorskich sprawca zamieszkiwał z pokrzywdzonym przez cały czas trwania postępowania karnego. Jednak dane te należy interpretować z dużą ostrożnością. Należy bowiem podkreślić, że w objętych badaniem sprawach prokuratorskich nie postawiono zarzutów aż 37 sprawcom (82%). W zdecydowanej większości przypadków nie było zatem możliwości zastosowania wobec sprawcy środków zapobiegawczych, w tym środków chroniących pokrzywdzonego. Tak też można tłumaczyć niski odsetek odpowie-dzi drugiej.W ankietach sądowych odsetek pokrzywdzonych zamieszkujących wspólnie ze sprawcami przedstawiał się nie-co inaczej (zobacz wykres 8). W trakcie trwania postępowania co trzeci pokrzywdzony zamieszkiwał ze sprawcą (17 pokrzywdzonych, 36%). Przez część trwania postępowania sprawcy zamieszkiwali z 25 pokrzywdzonymi (w tym jedynie w czterech przypadkach było tak z uwagi na zastosowanie wobec sprawcy środków zapobiegaw-czych).

67 Sprawa AK43.

Wykres 7. Wspólne zamieszkiwanie pokrzywdzonego ze sprawcą – ankiety prokuratorskie, %, N = 45.

TAK, przez cały czas trwania

postępowania53%

TAK, przez część postępowania – z

uwagi na zastosowanie

środków zapobiegawczych

5%

TAK, przez część postępowania – z innych powodów

4%NIE36%

brak informacji w aktach

2%

Wspólne zamieszkiwanie pokrzywdzonego ze sprawcą - ankiety prokuratorskie



Oczywiście trudno interpretować jednoznacznie te wyniki. Po pierwsze, stosowanie środków zapobiegawczych nigdy nie jest uwarunkowane wyłącznie zabezpieczeniem dobra pokrzywdzonego (ale już dobrem toczącego się postępowania – tak). Po drugie, duża część wyników dotyczących „wyprowadzenia się” sprawcy od ofiary doty-czyła innych niż zastosowane środki zapobiegawcze przyczyn (np. wykonanie wyroku eksmisyjnego, przeprowa-dzenie się dziecka do drugiego z rodziców, wyprowadzka sprawcy).Niezależnie od tego należy wskazać, iż dane dotyczące wspólnego zamieszkiwania sprawcy i pokrzywdzonego niepokoją. W przypadku ankiet prokuratorskich, jak wcześniej wskazano, niewielki był odsetek „sprawców”, któ-rym postawiono zarzuty. Jednak w ankietach sądowych taka sytuacja już nie występowała i – mimo formalnej możliwości zastosowania środków zapobiegawczych – jedynie w czterech przebadanych przypadkach zastoso-wano takie, które chroniły (choćby pośrednio) pokrzywdzonego przed wspólnym zamieszkiwaniem. W grupie spraw, gdzie sprawca zamieszkiwał przez cały czas trwania postępowania karnego, znalazły się sprawy z bardzo intensywną, występującą na co dzień przemocą. W jednej ze spraw pokrzywdzony małoletni zamieszki-wał z ojcem, podejrzanym – a następnie oskarżonym – o bicie go kluczami, drewnianą łyżką, ciągnięcie za włosy i niedawanie mu jeść68, w innej sprawie – pokrzywdzeni zamieszkiwali ze sprawcą, który kopał, bił, poniżał, groził zabiciem, nie pozwalał korzystać z wody i prądu69. Inny aspekt zamieszkiwania ze sprawcą (poza oczywistym zagrożeniem trwającą dalej przemocą) to aspekt wpły-wania na treść zeznań małoletniego pokrzywdzonego. W jednej z ankiet prokuratorskich opisana została spra-wa, w której dziecko na pytanie biegłego podczas przesłuchania odpowiedziało następująco: „Mama zapytała, po co idziemy do sądu i czy będziemy na nią coś mówić. (…) Mama powiedziała, że mamy nic złego na nią nie mówić w sądzie”.

68 Sprawa MH14.69 Sprawa MH29.

Wykres 8. Wspólne zamieszkiwanie pokrzywdzonego ze sprawcą – ankiety sądowe, %, N = 47.

TAK, przez cały czas trwania

postępowania36%

TAK, przez część postępowania – z

uwagi na zastosowanie

środków zapobiegawczych

9%

TAK, przez część postępowania – z innych powodów

44%

NIE9%

brak informacji w aktach

2%

Wspólne zamieszkiwanie pokrzywdzonego ze sprawcą- ankiety sądowe

25



6.4. Udział małoletniego pokrzywdzonego w czynności przesłuchania

a. Jednorazowość/wielokrotność przesłuchań

W ramach ankiet prokuratorskich pięciu małoletnich zostało przesłuchanych więcej niż raz (w tym jedna oso-ba trzykrotnie), zaś w ramach ankiet sądowych – łącznie siedmiu pokrzywdzonych przesłuchano więcej niż raz, w tym sześciu pokrzywdzonych zostało przesłuchanych dwa razy, zaś jeden pokrzywdzony był przesłuchiwany trzykrotnie. Ten wynik jest pozytywny, ponieważ oznacza, że w przypadku obu rodzajów ankiet ponad 80% pokrzywdzonych (w przypadku ankiet prokuratorskich – 89%, zaś ankiet sądowych – 85%) zostało przesłuchanych tylko jeden raz. Z uwagi na bardzo niski odsetek powtórnych przesłuchań trudno porównywać, jak omawiana kwestia przed-stawia się w odniesieniu do trybu art. 185a kpk i przesłuchania poza tym trybem. Można jednak wskazać, iż w przypadku dzieci podlegających ochronie z art. 185a kpk tylko jedno zostało powtórnie przesłuchane (na etapie postępowania sądowego). Pozostałe powtórne przesłuchania miały miejsce poza tym trybem.

b. Miejsce przesłuchania

Jak wcześniej wskazano, brak regulacji prawnych nakazujących przesłuchanie dziecka w miejscu do tego dostoso-wanym pozwala na pewną dowolność w praktyce dobierania tych miejsc. Jednak w apelacji warszawskiej, zwłasz-cza w Warszawie, od wielu lat istnieją przyjazne pokoje przesłuchań dzieci, wykorzystywane – na zasadzie dobrej praktyki – przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Jeden z takich pokoi prowadzi Fundacja Dzieci Niczyje.Mimo tego w ankietach prokuratorskich miejsce przesłuchania dziecka kształtowało się następująco: • Przesłuchania w trybie art. 185a kpk były prowadzone w większości na sali posiedzeń sądu (siedem przesłuchań) oraz w organizacji pozarządowej (pięć przesłuchań pokrzywdzonych). W jednym przypadku przesłu-chanie odbyło się w budynku sądu – w innym pomieszczeniu niż sala posiedzeń, a w czterech przypadkach brak było danych dotyczących miejsca przesłuchania dziecka (zobacz wykres 9).

Wykres 9. Miejsce przesłuchania dziecka w trybie art. 185a kpk – ankiety prokuratorskie, w liczebnościach, N = 17.

7

5

4

1

Budynek sądu - salaposiedzeń

Organizacja pozarządowa brak danych Budynek sądu - innepomieszczenie

Miejsce przesłuchania dziecka w ankietach prokuratorskich - art. 185a kpk



• Przesłuchania poza trybem art. 185a kpk były w zdecydowanej większości prowadzone w komisaria-tach Policji (22 przesłuchania, tj. 71%), osiem w gabinecie prokuratora, a jedno w budynku sądu (wykres 10).•••••••••

Oczywiście to, w jakim budynku odbyło się przesłuchanie, nie przesądza, czy miejsce to jest dla dziecka przyjazne. Dlatego też w ankiecie badawczej znalazło się odrębne pytanie, czy miejsce przesłuchania było przyjazne (mini-malne dwa kryteria, choć powinno być ich o wiele więcej70, które przyjęto, by mówić o przyjaznym pokoju, to: dwa osobne pomieszczenia z możliwością obserwacji przesłuchania oraz możliwość rejestrowania przesłuchania audiowizualnie).Odpowiedzi są niepokojące. O ile w przesłuchaniach w trybie art. 185a kpk sześć przesłuchań odbyło się w przy-jaznych miejscach, a 11 – nie, to już w trybie „zwykłym” wszystkie przesłuchania, w których udało się to ustalić, odbyły się w miejscu niedostosowanym do przesłuchań dzieci (zob. wykres 11)71.

70 Zob. standardy Standardy przyjaznych pokoi przesłuchań dzieci, www.fdn.pl.71 Nie we wszystkich przypadkach udało się ustalić, czy miejsce, gdzie dziecko było przesłuchiwane, było miejscem dla dziecka przyjaznym.

22

8

1

Komenda/komisariat Policji Budynek prokuratury - gabinetprokuratora

Budynek sądu - sala posiedzeń

Miejsce przesłuchania dziecka w ankietach prokuratorskich - poza art. 185a kpk

Wykres 10. Miejsce przesłuchania dziecka poza trybem art. 185a kpk – ankiety prokuratorskie, w liczebnościach, N = 31.

Wykres 11. Przyjazne miejsce przesłuchania dziecka w postępowaniu przygotowawczym, na podstawie ankiet prokuratorskich i sądowych, %.

39% 4%

61%

96%

W trybie art. 185a kpk (N = 28) POZA trybem art. 185a kpk (N = 48)

Przyjazne miejsce przesłuchania dziecka w postępowaniu przygotowawczym

TAK NIE

27



W ankietach sądowych zaś kwestia miejsca przesłuchań kształtowała się następująco.a) W przesłuchaniach prowadzonych w postępowaniu przygotowawczym:• W trybie art. 185a kpk – większość przesłuchań prowadzonych było w organizacji pozarządowej (pięć przesłuchań), cztery w budynku sądu (po jednym przesłuchaniu na sali posiedzeń i w gabinecie sędziego, dwa zaś – w budynku sądu, ale brak danych, w jakim pomieszczeniu konkretnie), trzy przesłuchania zostały prze-prowadzone w placówce opiekuńczo-wychowawczej, gdzie przebywał pokrzywdzony.Ustalono, że w przypadku pięciu przesłuchań miejsce było przyjaznym pokojem przesłuchań, w przypadku sześciu przesłuchań – nie.• Poza trybem ochronnym dzieci przesłuchiwane były w 20 przypadkach na komisariacie Policji (co sta-nowi 69%), w trzech – w gabinecie prokuratora, cztery odbyły się w budynku sądu (po jednym przesłuchaniu w sali posiedzeń, gabinecie sędziego, dwa w innym pomieszczeniu), jedno w organizacji pozarządowej oraz jedno w szkole, do której uczęszczało dziecko.Ustalono, że w tym trybie jedynie dwa przesłuchania odbyły się w przyjaznych pokojach przesłuchań.

b) Przesłuchania na etapie postępowania sądowego:• W trybie art. 185a kpk przesłuchania odbywały się w organizacji pozarządowej (trzy przesłuchania) oraz w sądzie (jedno w gabinecie sędziego, jedno w bliżej nieustalonym miejscu). Jak ustalono, w trzech przypadkach było to przyjazne miejsce przesłuchania, w dwóch – nie.• Poza trybem art. 185a kpk wszystkie przesłuchania odbyły się na sali posiedzeń (wszystkie zatem przesłu-chania odbyły się w miejscu do tego niedostosowanym).

Miejsce Przesłuchanie w postępowaniu przygoto-wawczym

Przesłuchanie w postępowaniu sądowym

W trybie art. 185a kpk

Poza trybem art. 185a kpk

W trybie art. 185a kpk

Poza trybem art. 185a kpk

Organizacja pozarządowa 5 1 3 -

Budynek sądu 4 4 1 11

Placówka opiekuńczo- wychowawcza

3 - - -

Komisariat Policji - 20 - -

Gabinet prokuratora - 3 - -

Szkoła - 1 - -

Tabela 5. Miejsce przesłuchania dziecka – ankiety sądowe, w liczebnościach.

Z uwagi na małe liczebności w przypadku przesłuchań prowadzonych na etapie postępowania sądowego, na wy-kresie dotyczącym przyjaznych miejsc przesłuchań przedstawione zostaną wyłącznie przesłuchania w postępowa-niu przygotowawczym (zarówno objętych ankietami prokuratorskimi, jak i sądowymi) – zob. wykres 11.Analizując wyniki można zauważyć następującą prawidłowość: w przypadku przesłuchań dzieci prowadzonych w trybie art. 185a kpk przesłuchania miały miejsce w większości w organizacjach pozarządowych oraz pomiesz-czeniach w budynkach sądu. W postępowaniu przygotowawczym mniejszość tych przesłuchań odbywała się w miejscach do tego przystosowanych (zaledwie 39%).Natomiast poza tym trybem miejsce przesłuchania kształtowało się w zależności od etapu postępowania sądowe-go, na którym doszło do przesłuchania. Na etapie postępowania przygotowawczego miejscem tym były głównie komisariaty Policji (blisko 70%), zaś na etapie sądowym – sale posiedzeń. W tym trybie przesłuchania bardzo rzadko odbywały się w przyjaznych miejscach przesłuchań.



c. Utrwalenie przebiegu czynności przesłuchania w formie audiowizualnej Mimo obligacji prawnej, by w przypadku przesłuchań z art. 185a kpk ich przebieg był rejestrowany za pomocą urządzenia audio-video oraz możliwości takiego nagrania w przypadku pozostałych przesłuchań, rzadko dochodzi-ło w badanych sprawach do nagrania przesłuchania. W ankietach prokuratorskich na 17 przesłuchań prowadzonych w trybie art. 185a kpk tylko cztery zostały nagra-ne, zaś w trybie „zwykłym” liczba ta była jeszcze mniejsza (nagrane zostały dwa z 34 przesłuchań).W ankietach sądowych nagrywanie kształtowało się następująco:a) W postępowaniu przygotowawczym:• przesłuchania w trybie art. 185a kpk na osiem przesłuchań pięć zostało nagranych, • przesłuchania w trybie „zwykłym” – spośród 27 przesłuchań tylko dwa zostały nagrane. b) W postępo-waniu sądowym:• na cztery przesłuchania dwa zostały nagrane,• na 10 objętych badaniem przesłuchań w trybie „zwyczajnym” żadne nie zostało nagrane. Podobnie jak w przypadku miejsca przesłuchania dziecka, na wykresie zostały przedstawione wyłącznie wyniki dotyczące nagrania przesłuchań w postępowaniu przygotowawczym, zarówno opisane w ankietach sądowych, jak i prokuratorskich – zob. wykres 12.

Podsumowując, wydaje się uprawniony wniosek, że kwestia nagrywania przesłuchań, niezależnie od trybu, w jakim są prowadzone, wymaga radykalnych zmian. Mimo iż przesłuchania w trybie art. 185a kpk są częściej nagrywane, niż te w trybie „zwykłym”, to nadal procent nagrywanych przesłuchań oscylujący wokół 60% nie jest satysfakcjonujący. Niepokoi natomiast bardzo wysoki odsetek przesłuchań nienagranych, prowadzonych w trybie „zwykłym” (oscylujący wokół 90%)72.

72 Należy jedynie mieć nadzieję, że sytuacja ta zmieni się w związku z wcześniej opisywaną nowelizacją kpk, zapewniającą bezwyjątkowe i obligatoryjne nagrywanie przesłuchania w trybie art. 185a kpk.

Wykres 12. Nagranie przesłuchania dziecka w postępowaniu przygotowawczym, na podstawie ankiet proku-ratorskich i sądowych, %. Liczba N w przypadkach obu trybów wynika z faktu, że nie we wszystkich sprawach

udało się ustalić, czy doszło do nagrania przesłuchania (sprzeczności w protokole, aktach sprawy).

36% 7%

64%

93%


Nagranie przesłuchania w postępowaniu przygotowawczym

TAK NIE

36% 0,07

0,64

0,93


Nagranie przesłuchania w postępowaniu przygotowawczym

TAK NIE

29



d. Udział biegłego psychologa w czynności przesłuchania

Jeżeli chodzi o udział biegłego psychologa w czynności przesłuchania, był on zapewniony w każdym z 17 prze-słuchań w trybie art. 185a kpk opisanych w ankietach prokuratorskich (100%). W trybie zaś art. 177 kpk na 34 przesłuchania jedynie w dziewięciu doszło do przesłuchania z udziałem biegłego psychologa.

W ankietach sądowych kwestia ta przedstawiała się następująco. W trybie art. 185a kpk na etapie postępowania przygotowawczego na 12 przesłuchań wszystkie odbyły się z udziałem psychologa. Podobnie w przypadku pięciu przesłuchań, które odbyły się już w postępowaniu sądowym. Natomiast dane te wyglądają mniej optymistycznie w przypadku przesłuchania dzieci w trybie innym niż art. 185a kpk. W ankietach sądowych w tym trybie na etapie postępowania przygotowawczego spośród 29 przesłuchań aż w 21 nie był zapewniony udział biegłego psychologa (72%). Na etapie postępowania sądowego na 10 tylko dwa zapewniały taki rodzaj ochrony dziecku przesłuchiwa-nemu. Szczegóły udziału biegłego psychologa w przesłuchaniach na etapie postępowania przygotowawczego przedsta-wia wykres 13.

Wyniki te można podsumować następująco. Cieszy fakt, że obligatoryjność udziału psychologa w przesłuchaniu z art. 185a kpk jest w 100% realizowana w praktyce. Jednak niepokoi, że w większości przesłuchań prowadzonych poza trybem ochronnym (ok. 70%) nie powołuje się biegłego psychologa, mimo że istnieją ku temu podstawy w orzecznictwie dotyczącym metodologii prowadzenia tej czynności procesowej.

e. Pouczenie dziecka o jego prawach i obowiązkachPodczas badań podjęta została próba ustalenia, w jaki sposób dzieci są pouczane o prawach i obowiązkach. Niestety, możliwe to było wyłącznie w sprawach, gdzie doszło do odtworzenia nagrania z przesłuchania. W po-zostałych bowiem sprawach można było się opierać wyłącznie na zapisach w protokołach przesłuchania. W zde-cydowanej większości z nich znajdowała się sformalizowana treść pouczenia, bez wzmianki o tym, w jaki sposób dziecku pouczenie to zostało przekazane.

Wykres 13. Udział biegłego psychologa w przesłuchaniu na etapie postępowania przygotowawczego, na podsta-wie ankiet prokuratorskich i sądowych, %.

100%

27%

73%


Udział biegłego psychologa w przesłuchaniu w postępowaniu przygotowawczym

TAK NIE



Pouczenia o prawie do odmowy składania zeznań brzmiały następująco:Ja mam jeszcze do ciebie takie pytanie: bo to, o czym będziemy tutaj rozmawiać, dotyczy ciebie, twojego domu, twojej mamy i różnych innych spraw i czy chciałbyś porozmawiać ze mną na ten temat? Chciałbyś porozmawiać, jak tam się układa w domu?

Dziecko w odpowiedzi na to pokiwało głową, że chce składać zeznania73. W innych sprawach pouczenia wyglądały następująco:

Będziemy rozmawiać na temat twojego taty, który jest dla ciebie osobą najbliższą. Masz więc prawo do odmowy składania zeznań, mówienia tego, co się wydarzyło. Jeśli nie chcesz opowiadać, nie musisz podawać przyczyny, dlaczego nie będziesz odpowiadać. Jaka jest twoja decyzja? Opowiesz nam czy nie?74.Sprawa dotyczy twojego taty. Dorośli ustalili, że jeśli dziecko ma mówić o mamie albo o tacie, to nie musi o tym mówić, natomiast jeśli chce, to oczywiście, to możesz nam opowiedzieć o relacjach między tobą a mamą, między tatą a wami. Jeśli chcesz się zastanowić, czy chcesz nam o tym opowiadać, to ja zarzą-dzę przerwę.

Następnie sędzia upewnił się, czy dziecko rozumie pouczenie, na co dziecko pokiwało głową, że tak75. W tej samej sprawie inny pokrzywdzony został pouczony podobnie:

Jeśli sprawa dotyczy taty czy mamy, kogoś bliskiego, to możesz, ale nie musisz mówić. Jeśli nie chcesz opo-wiadać o tacie z jakiś powodów, które są tobie wiadome, to oczywiście nam nie musisz mówić76.

Inne pouczenie brzmiało następująco:Czy ty wiesz, dlaczego tu jesteś i musisz się z nami męczyć? (…) Dziś będziemy rozmawiać o two-im tacie. On jest dla ciebie osobą najbliższą, jeśli nie będziesz chciał nam opowiadać o tacie, to mo-żesz nam to powiedzieć. I dlatego zadaję ci pytanie, czy chcesz nam coś o tej sprawie opowiedzieć czy nie? To jest twoje zdanie, zastanów się. Jeżeli nie chcesz nic mówić, nie będziemy zabierać ci czasu. Chcesz mówić na 100% czy na 99%?77

O obowiązku mówienia prawdy pouczano natomiast m.in. w taki sposób:Możesz nie chcieć o czymś mówić, ale ważne, żebyś nie powiedział nieprawdy. Rozumiesz?78. W innych zaś sprawach:

W sądzie nie można mówić nieprawdy, tylko to, co wiesz. Jeśli czego nie będziesz pamiętać, to powiedz, że przypuszczasz, że nie pamiętasz, nie kojarzysz, musisz mówić tylko prawdę. Wiesz dlaczego? Ponieważ ta rozmowa ma znaczenie, dla ciebie, dla taty, dla twojej mamy. Musisz mówić tak, jak było, ok?79.Trzeba mówić prawdę. Byłeś u komunii? To wiesz, co to prawda? Znasz jakieś kłamstwa?

W odpowiedzi na to pytanie dziecko wytłumaczyło, że kłamstwo jest, jeśli się mówi, że masło kosztuje 1,50 zł, a naprawdę kosztuje 1 zł80.

73 Ankieta MH4.74 Ankieta MH14.75 Ankieta MH22.76 Sprawa z ankiety MH23.77 Ankieta MH24.78 Ankieta MH4.79 Ankieta MH22.80 Ankieta MH24.

31



f. Inne aspekty przesłuchania dziecka

Podczas badania wcześniej wymienionych aspektów przesłuchania ujawnionych zostało kilka nieprawidłowości, które należy w tym miejscu omówić.W kilku sprawach zauważalne było unikanie przesłuchania dziecka, które podlegało ochronie w trybie art. 185a kpk. W jednej ze spraw, gdzie pokrzywdzone czynami sprawcy były dzieci w wieku 8 i 10 lat oraz ich matka, na etapie postępowania przygotowawczego przesłuchano tylko matkę. Natomiast w wykazie osób do wezwania na rozprawę prokurator wskazał ww. dzieci. W tej sprawie, już na dalszym etapie, oskarżony wniósł o przesłucha-nie dzieci, powołując się m.in. na fakt, że „matka dzieci miała dwa lata na przygotowanie dzieci do przesłucha-nia”81. W innej sprawie pokrzywdzonych było czworo dzieci (w wieku 16 lat, 14 lat oraz 3 lata i 2 lata). Najpierw przesłuchana została tylko najstarsza dziewczynka i jej matka. Jednak próba uniknięcia przesłuchania jej 14-letnie-go brata zakończyła się tym, że chłopiec, mający w czasie postępowania sądowego już 16 lat, został przesłuchany na rozprawie, bez żadnej gwarancji ochrony82. W innej sprawie podobna próba uchronienia 13-latka przed prze-słuchaniem zakończyła się powodzeniem (sprawa została skierowana na posiedzenie celem rozpoznania wniosku w trybie art. 335 kpk)83. W innej sprawie nie doszło w ogóle do przesłuchania jedynego pokrzywdzonego. Chłopiec (wówczas 11 lat) sam zgłosił się na Policję po tym, jak został wyrzucony przez matkę z domu, a wcześniej przez nią pobity. Jedyna czyn-ność z udziałem dziecka to rozpytanie przez funkcjonariusza Policji. Postępowanie zakończyło się postanowieniem o umorzeniu postępowania przygotowawczego84.W kolejnej sprawie zidentyfikowano natomiast niezasadne zarządzenie przesłuchania. Dziecko w chwili prze-słuchania miało 3 lata i 4 miesiące. Od początku przesłuchania dziecko reagowało lękiem, płakało i wtulało się w matkę. W tym czasie w przyjaznym pokoju z dzieckiem przebywali: matka, biegły psycholog, tłumacz, sędzia oraz protokolant. Matka oświadczyła, że dziecko reaguje lękiem przy większej liczbie obcych osób oraz że dziecko od kilku dni „jest niewyraźne” i że ma podwyższoną temperaturę. Nawiązanie kontaktu z dzieckiem, nieposługu-jącym się w ogóle językiem polskim, okazało się niemożliwe, mimo obecności tłumacza. Przewodnicząca podyk-towała do protokołu następujące sformułowanie:

Dziecko jest zbyt małe, by nawiązać kontakt, kontakt jest utrudniony ze względu na barierę językową, z uwagi na złe samopoczucie dziecka, coraz częstsze ataki kaszlu, przesłuchanie wydaje się dla dziecka męczące85.

Wydaje się, że w przypadku tej czynności problemów było wiele, ale ich głównym źródłem był brak znajomości języka polskiego, uniemożliwiający dziecku porozumiewanie się, a tym samym udział w przesłuchaniu.Niepokojące jest także zastępowanie przesłuchania rozpytaniem, jak i rozpytywanie dziecka, które następnie i tak będzie przesłuchane. W jednej z przebadanych spraw chłopiec, który podlegał przesłuchaniu w trybie art. 185a kpk, opowiadał o spra-wie dwukrotnie, zanim doszło do właściwego przesłuchania. Był indagowany na tematy związane z czynem pod-czas składania przez matkę zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa oraz podczas „rozpoznania posesyjnego”, tym razem w jego domu86. W innej sprawie, bezpośrednio po złożeniu ustnego zawiadomienia przez matkę dzieci, funkcjonariusze Policji rozpytali dwoje dzieci pokrzywdzonych. Dopiero w dalszym toku post-powania dzieci zostały przesłuchane w trybie art. 185a kpk przez sąd87.

81 Ankieta OT78.82 Sprawa opisana w ankiecie OT85.83 Ankieta OT83.84 Sprawa została wstępnie opisana jako AK55, ostatecznie nie została uwzględniona w wynikach badań, ponieważ nie spełniała wszystkich kryteriów badawczych (brak przesłuchania dziecka).85 Ankieta OT77.86 Ankieta MH14.87 Sprawa opisana w ankiecie MH11.



Wśród ankiet znalazła się także sprawa, w której pokrzywdzony nie podlegał ochronie z art. 185a kpk. Chłopiec ten został rozpytany w dniu, w którym zgłosił się wraz z matką na komisariacie komisariat Policji w celu złożenia zawiadomienia o znęcaniu się nad nimi (odnotowane w notatce urzędowej), a dopiero potem został przesłuchany przez innego funkcjonariusza Policji88.Takie sytuacje wydają się godzić w potrzebę ochrony dziecka (w każdym wieku) przed nadmiernym kontak-tem z wymiarem sprawiedliwości, wtórną wiktymizacją. Należy pamiętać, że co do zasady czynność rozpytania „na notatkę” nie może być wykorzystana jako materiał dowodowy w sprawie, a małoletni pokrzywdzony i tak po tej czynności powinien zostać przesłuchany.

W objętych badaniem sprawach zidentyfikowano także problem niezastosowania trybu art. 185a kpk. W jednej ze spraw dziewczynka, mająca w chwili przesłuchania 14 lat i 4 miesiące, została przesłuchana przez prokuratora w trybie art. 177 kpk w obecności psychologa89. Podobny błąd popełnił funkcjonariusz Policji, który przesłuchał chłopca pokrzywdzonego z art. 207 kk, choć w momencie przesłuchania dziecko nie ukończyło jeszcze 15 roku życia90. Taka sytuacja niezastosowania trybu ochronnego miała miejsce jeszcze w odniesieniu do dwóch pokrzyw-dzonych w innych sprawach (w tym chłopca mającego dopiero 12 lat)91. Uwagę zwrócono także na sprawę, w której pokrzywdzona dziewczynka była indagowana trzykrotnie, mimo pod-legania w chwili dwóch pierwszych przesłuchań ochronie z art. 185a kpk. Najpierw w dniu interwencji zosta-ła przesłuchana w domu przez funkcjonariusza Policji. Następnego dnia odbyło się jej przesłuchanie (ponownie na komisariacie Policji). Trzecie zaś przesłuchanie dziewczynki odbyło się na pierwszej rozprawie w postępowaniu sądowym (dziecko miało wówczas ukończone 16 lat)92.

Kolejną nieprawidłowością było w dwóch sprawach nieprzesłuchanie dziecka z uwagi na „brak zgody” rodzica. Procedura karna nie przewiduje takiej instytucji, jak zgoda na przesłuchanie (lub jej brak). Dlatego dziwi, że w jednej z badanych spraw matka dziecka (wówczas 13-letniego) odmówiła przesłuchania swojego syna. Efektem tego działania było przesłuchanie dziecka w tym samym postępowaniu, tylko że trzy lata później. Wówczas jed-nak chłopiec miał już ukończone 16 lat i został przesłuchany na rozprawie, bez żadnej ochrony93. W innej sprawie matka także oświadczyła, że nie wyraża zgody na przesłuchanie dziecka w charakterze świadka. Dopiero pół roku później prokurator wniósł do sądu wniosek o przesłuchanie dziecka w trybie z art. 185b kpk94.

W niektórych sprawach dziwił też skład osób uczestniczących w przesłuchaniu. W jednej sprawie dziecko zezna-wało w obecności starszej siostry (mimo że podlegało wówczas władzy rodzicielskiej rodziców)95. W innej sprawie w przesłuchaniu w trybie art. 185a kpk (odbywającym się w budynku sądu) uczestniczyła starsza siostra pokrzyw-dzonego, która zeznawała następnie w tej samej sprawie96.W kolejnym przesłuchaniu dziecka na etapie postępowania przygotowawczego dziecko zostało przesłuchane – za zgodą matki – w szkole i w obecności pedagoga szkolnego97. Trudno wytłumaczyć obecność ww. osób, skoro katalog osób uprawnionych do uczestnictwa w przesłuchaniu (zwłaszcza w trybie art. 185a kpk) został przez ustawodawcę konkretnie określony.

88 Ankieta AK44.89 Ankieta OT55.90 Ankieta AK40.91 Ankieta AK73 i AK66.92 Ankieta AK62.93 Sprawa z ankiety AK57.94 Ankieta AK63.95 Ankieta AK49.96 Sprawa opisana w ankiecie MH6.97 Ankieta OT82.

33



6.5. Inne postępowania dotyczące dziecka lub jego rodziny

W toku prowadzenia badań próbowano także ustalić, jakie postępowania towarzyszyły postępowaniu karnemu. Z uwagi na fakt, że – jak już wcześniej wskazano – zdecydowana większość sprawców była członkiem rodziny małoletniego (najczęściej rodzicem, tak było w 72% przypadków ankiet prokuratorskich oraz w 90% ankiet są-dowych)98, sprawdziliśmy, ile postępowań opiekuńczych czy też procedur „Niebieskie Karty” toczyło się w danej sprawie.

Spośród ankiet prokuratorskich tylko 28 zawierało informacje dotyczące innych postępowań (62%). Wśród nich znalazły się: postępowanie opiekuńcze (w 17 przypadkach99), postępowanie „Niebieskie Karty” (siedem przypad-ków), o rozwód/separację (dwie ankiety), dyscyplinarne wobec sprawcy (jedna ankieta), karne wobec pokrzyw-dzonej (sprawa niezwiązana z czynem, którego dotyczyło postępowanie – jeden przypadek).W ankietach sądowych inne postępowania występowały w 31 przypadkach (66%). Wśród nich znalazły się: postępowanie opiekuńcze (25 wskazań), procedury „Niebieskie Karty” (11 wskazań), sprawy o rozwód/separację (11 wskazań), sprawy dotyczące innego postępowania karnego (dziewięć wskazań)100.

Jak wcześniej wskazano, jeśli podejrzewanym o popełnienie czynu zabronionego na szkodę dziecka jest rodzic, zasadą powinno być wszczęcie co najmniej postępowania opiekuńczego w tej sprawie. Tymczasem zarówno w ankietach prokuratorskich (gdzie w dużej mierze nie doszło do postawienia zarzutów), jak i w ankietach sądowych (gdzie rodzic postawiony był już w stan oskarżenia), procent tych postępowań był mniejszy niż procent rodziców-sprawców101. Jak wcześniej wskazywano, prokurator ma obowiązek zawiadomienia o stwierdzonym zagrożeniu dobra dziecka z mocy ustawy (art. 51 kk oraz art. 572 kpc). Jednocześnie do ustalenia, kto wykonuje prawa dziecka, niezbędne jest w niektórych sytuacjach ustalenie, czy dziecko jest objęte nadal władzą rodzicielską rodziców, czy przebywa w pieczy zastępczej itp.

98 W odniesieniu do ankiet prokuratorskich w tym przypadku N = 46, ponieważ w jednej sprawie było dwóch sprawców. 99 W tym pytaniu istniała możliwość wielokrotnych wskazań.100 Możliwość wielokrotnych wskazań.101 Jest tak nawet po uwzględnieniu w tym odsetku postępowań o rozwód/separację, w których obligatoryjnie rozstrzygana jest kwestia władzy rodzicielskiej i kontaktów z dzieckiem – zob. art. 4451 kpc.

Wykres 14. Inne postępowania dotyczące dziecka/jego rodziny – ankiety prokuratorskie i sądowe, w liczebnościach.

17

27

1 1

25

11 11 9

0

Postępowanieopiekuńcze

Postępowanie orozwód/separację

Procedura"Niebieskie Karty"

Inne postępowaniekarne

Postępowaniedyscyplinarne wobec

sprawcy

Inne postępowania dotyczące dziecka/jego rodziny




Biorąc to pod uwagę, należy uznać, że wyżej przedstawione wyniki są niepokojąco niskie. Podobnie niepokoi niski odsetek informacji o procedurze „Niebieskie Karty”. Jak wcześniej wskazano, badaniem objęto postępowania prawomocnie zakończone w 2010 r., zatem w większości nie zostały jeszcze objęte zmiana-mi w systemie przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Nie zmienia to faktu, że w tym czasie – na mocy regulacji wewnętrznych danych instytucji – „Niebieskie Karty” funkcjonowały w tym czasie zarówno w Policji, jak i w po-mocy społecznej. Zatem dziwi nadal niski procent „Niebieskich Kart” prowadzonych w przebadanych sprawach (okolice 30% wskazań).

7. Podsumowanie wyników badań i wnioski

Biorąc pod uwagę wyniki opisywanych w niniejszym raporcie badań należy wskazać na następujące wnioski i rekomendacje:

1. Monitoring przestrzegania praw w badanych sprawach jest trudny z uwagi na wyszukanie przez objęte bada-niem instytucje stosunkowo małej liczby spraw spełniających kryteria badawcze. Brak oznaczenia tych spraw w systemie informatycznym prokuratury powodował też znaczne utrudnienie w wyszukaniu akt spraw. Dlatego należy wnioskować o oznaczanie w systemach informatycznych sądów i prokuratur co najmniej spraw z udziałem małoletniego pokrzywdzonego (poniżej 18 roku życia), a najlepiej – oznaczanie spraw z udziałem ma-łoletniego pokrzywdzonego, w których doszło do jego przesłuchania w postępowaniu karnym.

2. Monitoring prowadzony na podstawie akt sprawy niezawierających nagrania przesłuchania dziecka jest niewy-starczający z uwagi na duże nieprawidłowości w wypełnianiu protokołów czynności przesłuchania. Zaniedbania w zawartości protokołów ujawniają się zwłaszcza w zakresie wskazania miejsca przesłuchania, wskazania osób w nim uczestniczących, rejestracji tej czynności oraz sformułowania pouczeń.Należy wnioskować o przykładanie szczególnej staranności w zakresie tworzenia zapisów protokołu oraz prze-strzegania, by jego zawartość była zgodna z art. 148 kpk102, a także – w przypadku przesłuchań prokuratorskich – zgodna z § 164 Regulaminu wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratu-ry103.

3. W zakresie osób zawiadamiających o podejrzeniu popełnienia przestępstwa niepokoi niski odsetek instytucji mających kontakt z dzieckiem (wyniósł on maksymalnie 29%). Dlatego też należy niewątpliwie postulować o zwiększenie świadomości i wiedzy profesjonalistów pracujących z dziećmi w zakresie przemocy w rodzinie i reagowania na podejrzenia jej stosowania.

102 Art. 148 § 1. Protokół powinien zawierać: 1) oznaczenie czynności, jej czasu i miejsca oraz osób w niej uczestniczących, 2) przebieg czynności oraz oświadczenia i wnioski jej uczestników, 3) wydane w toku czynności postanowienia i zarządzenia, a jeżeli postanowienie lub zarządzenie sporządzono osobno, wzmiankę o jego wydaniu, 4) w miarę potrzeby stwierdzenie innych okoliczności dotyczących przebiegu czynności. § 2. Wyjaśnienia, zeznania, oświadczenia i wnioski oraz stwierdzenia określonych okoliczności przez organ prowadzący postępowanie zamieszcza się w protokole z możliwą dokładnością. Osoby biorące udział w czynności mają prawo żądać zamieszczenia w protokole z pełną dokładnością wszystkiego, co dotyczy ich praw lub interesów.§ 3. W protokole nie wolno zastępować zapisu treści zeznań lub wyjaśnień odwoływaniem się do innych protokołów. § 4. Osoby biorące udział w czynności mają prawo żądać odczytania fragmentów ich wypowiedzi wciągniętych do protokołu. 103 § 164 regulaminu: W protokole przesłuchania należy przyjąć jako formę gramatyczną relacji przesłuchiwanego pierwszą osobę czasu przeszłego i zamieszczać możliwie dokładnie charakterystyczne określenia lub zwroty użyte przez osobę przesłuchiwaną oraz wzmianki dotyczące szczególnego zachowania się tej osoby. Każdą stronę protokołu przesłuchania podpisują wszystkie osoby biorące udział w czynności.

35



4. Można wysnuć ogólny wniosek, że rozpoznawanie w ramach jednego postępowania sprawy na szkodę dziec-ka i jego rodzica może spowodować, że sprawa rodzica będzie decydująco rzutować na sprawę dziecka. Skutki te mogą być widoczne w zakresie pojednania ze sprawcą, odmowy składania zeznań czy oceny wiarygodności zeznań dziecka z perspektywy konfliktu między jego rodzicami.Dlatego należy postulować, by organy prowadzące postępowanie w sprawach popełnionych na szkodę małolet-niego i jego rodzica szczególną uwagę przywiązywały do indywidualnego interesu dziecka w postępowaniu.

5. Niepokoi brak należytej staranności w ustalaniu przez organy ścigania/wymiaru sprawiedliwości osoby wyko-nującej prawa dziecka w postępowaniu. W przebadanych sprawach w ankietach prokuratorskich 58% pokrzyw-dzonych było reprezentowanych przez rodzica, który powinien zostać wyłączony z postępowania, w ankietach sądowych procent ten był jeszcze wyższy (aż 83%).Należy postulować, by organy prowadzące postępowanie karne ustalały każdorazowo osobę wykonującą prawa dziecka w postępowaniu, szczególnie zwracając uwagę na konieczność wyłączenia rodzica z reprezentacji dziecka w sytuacji zaistnienia ryzyka konfliktu interesów.

6. Stosunkowo niski jest w przebadanych sprawach procent osób wykonujących prawa dziecka w postępowaniu w sposób aktywny poprzez składanie wniosków dowodowych, środków zaskarżenia, udział w czynnościach pro-cesowych. W ankietach prokuratorskich odsetek osób aktywnych wyniósł 56%, a w ankietach sądowych – 38%. Jednocześnie tylko co trzecia osoba reprezentująca małoletniego występowała jako oskarżyciel posiłkowy przed sądem.Z badań wynika, że dzieci pokrzywdzone nie korzystały z profesjonalnej reprezentacji w postępowaniu (takiej reprezentacji nie było w 96% ankiet, zarówno prokuratorskich, jak i sądowych).Biorąc pod uwagę stosunkowo niską aktywność osób reprezentujących dziecko, należałoby postulować, aby w sprawach o czyny na szkodę małoletniego zapewniona była profesjonalna reprezentacja dziecka w postę-powaniu karnym.

7. Budzi niepokój akceptacja organów prowadzących postępowanie karne sytuacji, gdy pokrzywdzony zamieszku-je przez czas trwania postępowania ze sprawcą przestępstwa. W sprawach prokuratorskich wspólne zamieszkiwa-nie występowało w 53% przypadków (jednak tak wysoki odsetek może być uzasadniony niemożnością orzekania środków zapobiegawczych z uwagi na nieprzedstawienie zarzutów). W ankietach sądowych sprawcy zamieszkiwali z pokrzywdzonymi przez całe postępowanie aż w 36% przypadków. Należy postulować, by organy prowadzące postępowanie przywiązywały większą wagę do kwestii wspólnego zamieszkiwania sprawcy z pokrzywdzonym i – w razie zaistnienia ku temu przesłanek – podejmowały decyzję o zastosowaniu wobec podejrzanego/oskarżonego odpowiednich środków zapobiegawczych.

8. Mimo optymistycznych wyników badań w zakresie jednokrotności przesłuchania dziecka (w obu rodzajach ankiet – ponad 85% przesłuchań jednokrotnych), należy zwrócić uwagę, że nieprawidłową praktyką jest indago-wanie dzieci (zarówno tych podlegających ochronie z art. 185a kpk, jak i niepodlegających tej ochronie) w toku czynności rozpytania.Należy postulować, by dzieci w każdym wieku były chronione przed wielokrotnym kontaktem z organami ścigania i wymiarem sprawiedliwości, nie tylko w zakresie czynności przesłuchania, ale także w odniesieniu do innych czynności.

9. Wśród przesłuchań dzieci prowadzonych w trybie art. 185a kpk zdecydowanie przeważały jako miejsce prze-słuchań organizacje pozarządowe oraz pomieszczenia w budynkach sądu. Poza trybem ochronnym miejsce przesłuchania kształtowało się w zależności od etapu postępowania sądowego, na którym doszło do przesłu-chania. Na etapie postępowania przygotowawczego miejscem tym były głównie komisariaty Policji (blisko 70%), zaś na etapie sądowym – sale posiedzeń sądu.



Jak ustalono, wykorzystanie przyjaznych miejsc przesłuchań dzieci jest niewielkie. W postępowaniu przygoto-wawczym zaledwie 39% przesłuchań w trybie art. 185a kpk odbyło się w takich miejscach. W przesłuchaniach poza tym trybem na etapie postępowania przygotowawczego wykorzystanie tych miejsc nastąpiło jedynie w 4% przypadków.Dlatego należy wnioskować o prowadzenie przesłuchań małoletnich (zarówno podlegających, jak i niepodlega-jących ochronie z art. 185a kpk) w miejscach do tego dostosowanych, w szczególności w przyjaznych pokojach przesłuchań104.

10. Bardzo niski, zarówno w odniesieniu do przesłuchań w trybie art. 185a kpk, jak i poza nim, jest procent przesłuchań rejestrowanych. Odsetek ten oscylował – w odniesieniu do przesłuchań z art. 185a kpk – wokół 60%. W odniesieniu do przesłuchań w trybie „zwykłym” procent przesłuchań nienagranych wynosił ok. 90%.Należy postulować o każdorazowe rejestrowanie przesłuchań małoletnich, niezależnie od trybu, w którym są prowadzone. W tym celu należy wyposażyć organy prowadzące postępowania karne w odpowiedni sprzęt do prowadzenia rejestracji.

11. Cieszy fakt, że obligatoryjność udziału psychologa w przesłuchaniu z art. 185a kpk jest w 100% realizowana w praktyce objętej badaniem. Jednak niepokoi, że w większości przesłuchań prowadzonych poza trybem ochron-nym (ok. 70%) nie powołuje się biegłego do tej czynności.Należy postulować o każdorazowe rozważenie – w przypadku przesłuchania małoletniego w trybie art. 177 kpk – konieczności powołania biegłego psychologa do uczestnictwa w takiej czynności.

12. W zakresie innych postępowań dotyczących dziecka i jego rodziny niepokoi fakt, że jedynie w odniesieniu do ok. 60% przypadków w aktach sprawy znajduje się informacja o takich postępowaniach. Większość z nich stanowiły informacje o toczącym się postępowaniu opiekuńczym. Procent ten nie był jednak równy procentowi sprawców będących rodzicami dzieci pokrzywdzonych przestępstwem.Organy prowadzące powinny każdorazowo ustalać, czy sąd opiekuńczy prowadzi już postępowanie opiekuńcze w odniesieniu do małoletniego pokrzywdzo-nego, a jeśli takie postępowanie nie jest jeszcze prowadzone – powinny niezwłocznie zawiadomić sąd o zagroże-niu dobra dziecka.

13. Dziwi także niski procent informacji o procedurze „Niebieskie Karty” prowadzonej wobec sprawcy przestęp-stwa z art. 207 kk.Należy mieć jedynie nadzieję, że po zmianach wprowadzonych w 2010 r. ten odsetek informacji i dokumentacji

z ww. procedury będzie w postępowaniach karnych z art. 207 kk znacznie większy.

104 Postulat ten został już częściowo zrealizowany w przytaczanej już wielokrotnie nowelizacji kk i kpk (zob. prace nad dru-kiem sejmowym nr 998).

37



8. Spis wykresów i tabel

TabeleTabela 1. Osądzeni nieprawomocnie w pierwszej instancji zgodnie z art. 207 § 1 i § 3 kk w sądach rejonowych apelacji warszawskiej w 2010 r.Tabela 2. Przesłuchania objęte badaniem – w sprawach prokuratorskich i sprawach sądowych.Tabela 3. Pokrzywdzeni małoletni w sprawie w sprawach prokuratorskich i sądowych.Tabela 4. Aktywność osoby reprezentującej dziecko w podziale na rodziców i osoby inne niż rodzice – ankiety prokuratorskie i sądowe.Tabela 5. Miejsce przesłuchania dziecka – ankiety sądowe. WykresyWykres 1. Składający zawiadomienie – ankiety prokuratorskie.Wykres 2. Składający zawiadomienie – ankiety sądowe.Wykres 3. Sprawca przestępstwa na szkodę dziecka.Wykres 4. Reprezentacja dziecka w postępowaniu – ankiety prokuratorskie. Wykres 5. Reprezentacja dziecka w postępowaniu – ankiety sądowe.Wykres 6. Aktywność osoby reprezentującej dziecko.Wykres 7. Wspólne zamieszkiwanie pokrzywdzonego ze sprawcą – ankiety prokuratorskie.Wykres 8. Wspólne zamieszkiwanie pokrzywdzonego ze sprawcą – ankiety sądowe.Wykres 9. Miejsce przesłuchania dziecka w trybie art. 185a kpk – ankiety prokuratorskie. Wykres 10. Miejsce przesłuchania dziecka poza trybem art. 185a kpk – ankiety prokuratorskie.Wykres 11. Przyjazne miejsce przesłuchania dziecka w postępowaniu przygotowawczym, na podstawie ankiet prokuratorskich i sądowych.Wykres 12. Nagranie przesłuchania dziecka w postępowaniu przygotowawczym, na podstawie ankiet prokurator-skich i sądowych. Wykres 13. Udział biegłego psychologa w przesłuchaniu na etapie postępowania przygotowawczego, na podsta-wie ankiet prokuratorskich i sądowych. Wykres 14. Inne postępowania dotyczące dziecka/jego rodziny – ankiety prokuratorskie i sądowe.



9. Bibliografia

Akty prawne• Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Kodeks postępowania karnego, Dz.U.1997.89.555 ze zm.• Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Kodeks karny, Dz.U.1997.88.553 ze zm. • Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 marca 2010 r., Regulamin wewnętrznego urzędowania po-wszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury, Dz.U.2010.49.296.

Literatura

Antoniak-Drożdż A. (2006), Przesłuchanie dziecka w procesie karnym – uwagi praktyczne, „Prokuratura i Prawo”

nr 6, s. 45.

Budzyńska A. (2007), Jak przesłuchiwać dziecko, Warszawa, Fundacja Dzieci Niczyje.

Czyżewska M. (2005), Udział dzieci w postępowaniu karnym – wyniki badań akt sądowych w ujawnionych przy-

padkach znęcania się nad rodziną, w: „Dziecko krzywdzone. Teoria Badania Praktyka” nr 10.

Filar M. (2002), Pokrzywdzony (ofiara przestępstwa) w polskim prawie karnym materialnym, w: Poszanowanie

godności ofiar przestępstw, Legionowo, Centrum Szkolenia Policji.

Górecki R. (1984), Karno-procesowe problemy przesłuchania świadka w postępowaniu przygotowawczym, „Pro-

blemy kryminalistyki” nr 164.

Jachimowicz M. (2007), Przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego, „Gazeta Sądowa”, kwiecień 2007.

Kornak M. (2009), Małoletni jako świadek w procesie karnym, Warszawa, Wolters Kluwer Polska.

Kosonoga J.(2004), Przesłuchanie pokrzywdzonego w trybie art. 185a kodeksu postępowania karnego, „Prokura-

tura i Prawo” nr 1.

Kwiatkowska-Darul V. (2007), Przesłuchanie małoletniego świadka w polskim procesie karnym, Toruń, Dom Orga-

nizatora.

Mierzwińska-Lorencka J. (2012), Karnoprawna ochrona dziecka przed wykorzystaniem seksualnym, Warszawa,

Wolters Kluwer Polska.

Nowak M. (2005), Przesłuchanie dziecka wykorzystywanego seksualnie w trybie art. 185a k.p.k. – wybrane zagad-

nienia, w: Dowody w procesie karnym. Nowe rozwiązania i niewykorzystane możliwości, Katowice, Wydawnictwo

Uniwersytetu Śląskiego.

Sajkowska M. (red.) (2007), Przyjazne przesłuchanie dziecka, Warszawa, Fundacja Dzieci Niczyje.

Stefański R. A. (2004), Przesłuchanie dziecka pokrzywdzonego poniżej 15 lat w procesie karnym, w: Współczesne

problemy procesu karnego i jego efektywności. Księga pamiątkowa Profesora Andrzeja Blusiewicza, red. A. Ma-

rek, Toruń, Dom Organizatora.

Stefański R. A. (2005), Szczególne tryby przesłuchania w postępowaniu karnym świadka małoletniego, który nie

ukończył 15 lat, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” nr 4.

Stefański R. A. (2007), Glosa do postanowienia SN z 6 lipca 2006 r., „Przegląd Sądowy” nr 2.

Sych W. (2006), Wpływ pokrzywdzonego na tok postępowania przygotowawczego w polskim procesie karnym,

Kraków, Wolters Kluwer Polska.

39



Świerk P. (2004), Przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego na podstawie art. 185a kodeksu postępowania

karnego, „Prokuratura i Prawo” nr 5.

Trocha O. (2011), Praktyka przesłuchiwania dzieci w Polsce. Raport z badań aktowych, Warszawa, Fundacja Dzieci

Niczyje.

Wesołowska A. (2004), Zmiany kodyfikacji karnych w zakresie przepisów dotyczących ochrony prawnej małolet-

nich, w: „Dziecko krzywdzone. Teoria Badania Praktyka” nr 6.

Wesołowska A. (2005), Dziecko w procesie sądowym – podejście interdyscyplinarne, w: „Dziecko krzywdzone.

Teoria Badania Praktyka” nr 10.



41



Documents

Udział małoletnich w postępowaniu karnym z art. 207 kkfdds.pl/wp-content/uploads/2016/05/Udział_małoletnich_w... · Zarys regulacji prawnych związanych z ... Głównym problemem