Ugalj u BiH

rudarsko geolosko građevinski univerzitet u tuzli

Seminarski rad

Ugalj u Bosni i Hercegovini

Bahrudin Saburović Fahreta Vehabović Muamer Selimović

6/14/2011

Sadržaj

1. Uvod

2. Historijski razvoj rudarstva u Bosni i Hercegovini

3. Rudarstvo u Bosni i Hercegovini u sklopu bivše Jugoslavije

3.1. Rezerve uglja

3.2. Proizvodnja uglja

3.3. Plasman i potrošnja

3.4. Pregled ugljonosnih basena, ležišta i rudnika uglja u bivšoj Jugoslaviji

3.5. Prikaz ugljonosnih ležišta i basena bivše Jugoslavije

3.5.1. Eocenska ležišta

3.5.2. Miocenska ležišta

3.5.3. Pliocenska ležišta

4. Rudarstvo u Bosni i Hercegovini posle raspada bivše Jugoslavije

4.1. Rudarstvo u Bosni i Hercegovini danas

4.2. Proizvodnja uglja

4.3. Rezerve uglja u Federaciji Bosni i Hercegovini

4.4. Rezerve uglja u Republici Srpskoj

4.5. Rudnici uglja u Federaciji Bosni i Hercegovini

4.6. Rudnici uglja u Republici Srpskoj

5. Zaključak

6. Literatura

Ugalj U Bosni i Hercegovini Page 2

1. Uvod

Ugalj već odavno predstavlja tradicionalno gorivo i važan energetski izvor. Mnoge zemlje su na osnovu zaliha uglja gradile svoje ekonomske potencijale, a to je jako bitanfaktor kada se procjenjuje dinamika njegovog razvoja za 21 vijek. Zasad ne postoji nikakav problem oko eksploatacije i proizvodnje uglja u svijetu jer njegov realan pad se tek očekuje u 2020. godini i to na Srednjem istoku, tek tada će OECD Evropi klasična koncepcija rudnika uglja tražiti novo razmatranje.

Posmatrajuči ovaj problem u Bosni i Hercegovini moramo razlikovati dva slučaja:

Ležišta u kojima se već vrši eksploatacija uglja, gdje postoji rudarska tradicija i gdje je rudarski rizik manji;

Ležišta gdje je moguće otvaranje novih rudnika, gdje je potrebno mngo opreznije pristupiti procjeni energetskog potencijala.

Obično u blizini rudnika grade se i termoelektrane, pa je prema tome potrebno obezbijediti dovoljnu količinu i ujednačen kvalitet uglja, naravno uz ekonomski prihvatljive cijene. Kako je ugalj resurs koji je ograničenog vijeka a uz to i neobnovljiv resurs potrebno je obezbijediti kontinuiranu eksploataciju na veće dubine kako bi se obezbijedile dovoljne količine za potrebe jedne termoelektrane. Kako ta eksploatacija postaje skupa, dolazi se do zaključka da nije svako ležište pogodno za izgradnju termoenergetskog objekta.

U rudnicima Bosne i Hercegovine eksploatacija se vrši na različite načine, uglavnom teškim uslovima na granicama rentabiliteta ili sa gubitcima u sadašnjem sistemu cijena. Mogućnost razvoja i unapređenje proizvodnje vrlo su različiti. Kako nisu ostvareni planska predviđanja proizvodnje u pogledu proizvodnje uglja, pojavio se višak uglja na tržištu što predstavlja veliki problem s njegovim plasmanom na tržište. I pored svega intenzivno se razvija površinska eksploatacija, koja u sadašnjim uslovima obezbjeđuje dosta konkurentan ugalj. To su posljedica investicionog ulaganja, nabavke savremene opreme i izbora povoljnih ležišta za ovu eksploataciju, tj. Otvaranje novih rudnih ležišta.

Rudnici uglja u Bosni i Hercegovini rade prvenstveno za potrebe Elektroprivrede BiH, ali su isto tako značajni za snadbijevanje industrije, široke i opšte potrošnje u BiH, a manjim dijelom i za izvoz. Rudnici u Republici Srpskoj koji proizvode ugalj, uglavnom, ga proizvode za potrebe termoelektrane “Gacko” i “Ugljevik” i u sastavu su Elektroprivrede RS. Rudink “Stanari” koji je privatizovan proizvodi ugalj za industriju, a rudnik “Miljevina” trenutno nije aktivan.

Ugljarska aktivnost u BiH danas se realizuje u 12 različitih horizontalnih i vertikalnih integrisanih te tržišno i infrastrukturno nepovezanih preduzeća, pri čemu neka od njih upravljaju sa više ugljenokopa. U rudnicima uglja u BiH je 2005. godine proizvedeno cca 9,2 miliona tona uglja što predstavlja tek 50% ostvarene proizvodnje uglja u 1990. godini.


2. Historijski razvoj rudarstva u Bosni i Hercegovini

Rudarstvo u Bosni počinje krajem 19 stoljeća, dolaskom Austro – Ugarske monarhije. Kulminaciju razvoja dostiže 80 – tih godina prošlog stoljeća, naročito u značajnijim ležištima uglja lociranim u ugljenim basenima:

Tuzla (Rudnici uglja: Kreka, Banovići, Đurđevik i Ugljevik); Srednja Bosna (Rudnici uglja: Kakanj, Breza, Zenica i Bila); Bugojno (Rudnik uglja: Gračanica); Livno – Duvno (Rudnik uglja: Tušnica); Gecko (Rudnik uglja: Gacko); Doboj – Banja Luka (Rudnik uglja: Stanari).

Rudnik uglja Kamengrad u basenu Kamengrad poslije rata nije značajnije aktivan, a rudnik uglja Mostar u basenu Mostar je zatvore. Do 1990. godine svi rudnici uglja Bosne i Hercegovine su bili organizovani u jedinstveno rudarsko preduzeće “Titovi rudnici uglja” Tuzla, ili skraćeno TRUTZ, kao ekskluzivni snadbjevač ugljem TE Tuzla i TE Kakanj. Samo rudnik uglja Gacko i rudnik uglja Ugljevik, koji snadbijevaju istoimene termoelektrane, bili su u sastavu jedinstvenog BiH preduzeća za proizvodnju električne energije EPBiH. Do 1990. u rudnicima BiH je bilo zaposleno oko 31.000 radnika, a proizvodnja uglja je bila oko 18 miliona tona godišnje.

U ratnom periodu,1992/1995godine, proizvodnja uglja je svedena na 10% - 15% predratnog nivoa. U 2007. godini proizvedeno je 9.852 miliona tona ili 54,3% predratne proizvodnje, sa oko 15.250 uposlenih. Samo su rudnici uglja Ugljevik i Gacko dostigli predratni nivo proizvodnje. U decembru 1995. godine poslije potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma i ustroja BiH sa dva entiteta i Distriktom Brčko, takođe su i navedene kompanije reorganizovane. Rezultat tome su tri odvojene elektro kompanije:

EPBiH (Sarajevo sa termoelektranama Tuzla i Kakanj); EPHZHB (Mostar bez termoelektrane); EPSR (Trebinje sa termoelektranama Gacko i Ugljevik).

Veći dio bivših RUTZ ostali su u FBiH, podjelivši se u 10 samostalnih lokalnih rudnika uglja.


3. Rudarstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme bivše Jugoslavije

Za vrijeme bivše Jugoslavije rudarstvo se počelo razvijati početkom 19. stoljeća. Prvo se razvilo u zapadnim zemljama kao što su Hrvatska i Slovenija a nešto kasnije i u ostalim dijelovima (Bosna i Hercegovina, Srbija, Crna Gora i Makedonija)ali sa nešto usporenim razvijanjem. U Bosni i Hercegovini razvitak ugljarstva je počelo polovinom 19 stoljeća i to prvo u Mostaru davne 1844. godine, a potom i u Kreki i u Zenici 1885. godine.

Ugljarstvo s početka je bilo rascjepkano, nedovoljno organizovano i primitivne proizvodnje, a najčešći vlasnici su bili privatnici i industrijalci. Po završetku I svjetskog rata u bivšoj Jugoslaviji je bilo nekih 100 rudnika s malom proizvodnjom. Posle II svjetskog rata razvoj ugljarske privrede prati stalan porast sve do 1964. godine. Te godine je ostavrena najveća proizvodnja uglja približno 30 miliona tona. Posle 1964. godine slijedi naglo zatvaranje malih rudnika čije su reserve bile male, sa slabon i skupom proizvodnjom.

Plan koji su sprovodili u bivšoj Jugoslaviji predviđao je udvostručenje proizvodnje uglja u narednih 10 godina a plan se odnosio na nekoliko velikih basena između ostalih tu su bili i basen Kreka i Sarajevsko – Zenički rudnik uglja.

3.1. Rezerve uglja u Bosni i Hercegovini za vrijeme bivše Jugoslavije

Zbog nepreciznih i različitih istraživanja rudnih ležišta i basena u bivšoj Jugoslaviji nikad se nije moglo utvrditi tačna kategorizacija ugljeva. Poslije ratova urađena su mnoga geološka i geološko – rudarska istraživanja. Ta istraživanja su otkrila brojna nepoznata i manje interesantna ležišta, koja povećavaju proizvodnju, što omogućava siguran razvoj eksploatacije rudarske privrede.

1967. godine najveće reserve uglja u bivšoj Jugoslaviji bile su u Srbiji sa 56,6% i u Bosni i Hercegovini sa 30%.

Srbija

BiH

Hrvatsk

a

Slove

nija

Crna G

ora

Maked

onija

0

10

20

30

40

50

60

Slika.1. Rezerve uglja (%) 1967. u zemljama bivše Jugoslavije


Kako kod same eksploatacije ne možemo računati da će se sva ruda izvaditi prema tome od ukupne vrijednosti treba se odbiti 30%, što bi predstavljalo prave eksploatacijske reserve. Veći dio eksploatacijskih rezervi nalazilo se u 10 najvećih basena.

Baseni lignita:

Kosovsko – Metohijski Kolubara Kostolac Velenje Kreka

Baseni mrkog uglja:

Srednje – bosanski Banovići Zasavski Senjsko – resavski

Basen kamenog uglja:

Raša.

U zemljama bivše Jugoslavije zastupljene su bile rude geološke starosti:

Paleozojske oko 0,4% Mezozojske oko 1,5% Kenozojske oko 98,1%

Ovo pokazuje da je glavno vrijeme stvaranja Jugoslovenskih ugljeva u neogenu.

3.2. Proizvodnja uglja za vrijeme bivše Jugoslavije

Između dva svjetska rata u zemljama bivše Jugoslavije proizvodnja je u stalnom porastu. Za 20 godina ista ta proizvodnja je udvostručena (1919 - 1939)

1960. 1961. 1962. 1963. 1964. 1965. 1966. 1967. 1968. 1969.0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

kameni mrkilignit

Slika.2. Pregled proizvodnje uglja (u 000 t) u BiH (1960. – 1969.)


Uoči II svjetskog rata 7.032.000 t obezbijedilo je 9 rudnika kamenog uglja, 57 rudnika mrkog uglja i 42 rudnika lignita, sve ukupno 108 rudarskih proizvodnih objekata.

Vrlo je vjerovatno da će se primjetiti da je prije rata u Jugoslaviji bilo više rudnika, ali udvostručenu proizvodnju obezbijedilo je veći broj radnika koji su bili za razliku od predratnih, okupljeni u veća, okruponjenija integrisana preduzeća.

1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 19700%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

StanariKrekaMostarUgljevikBanovićiSarajevsko - Zenički

Slika.3. Prikaz kretanja proizvodnje u rudnicima BIH (u 000 t)

Skoro sva proizvodnja prije rata u bivšoj Jugoslaviji dobivena je podzemnom eksploatacijom. Tek posle II svejtskog rata počinje površinska eksploatacija.

3.3. Plasman i potrošnja uglja

Osnovna potrošnja uglja bila je vezana za industriju, potom saobraćaj i široku potrošnju. Kako je rasla proizvodnja niskokaloričnih ugljeva osnovna orijentacija u potrošnji bila je u energetske svrhe. Kako se u to vrijeme planirala 4 puta veća proizvodnja uglja u svijetu, shodno tome slijedi da je ugalj predstavljao budućnost kao osnovna mineralna sirovina u Jugoslaviji za proizvodnju i razvoj energetike.

Industrija je tada obuhvatala: elektroprivredu, nemetale, crnu metalurgiju, hemijsku industriju i dr. Elektroprivreda je najviše trošila reserve uglja dok se kod ostalih industrijskih oblasti to smanjivalo iako im se proizvodnja povećavala.

U to vrijeme naročito opada proizvodnja kamenog uglja.


Godina Industrija Saobraćaj Široka potrošnja

Izvoz Ukupno

1957. 9.934 3.620 4.130 135 17.8191959. 12.288 3.726 4.867 154 21.0351961. 13.738 3.420 5.887 113 23.1581962. 14.200 3.056 6.759 111 24.1261964. 18.626 2.874 7.446 164 29.1101965. 18.491 2.383 7.715 136 28.7251966. 18.394 2.378 6.613 113 27.4981967. 18.056 2.011 5.859 133 26.0591968. 18.178 1.992 5.551 98 25.8191969. 17.716 1.970 5.969 117 25.772

Slika.4. plasman i potrošnja rezervi uglja (u 000 t) u bivšoj Jugoslaviji

3.4. Pregled ugljonosnih basena, ležišta i rudnika uglja u Jugoslaviji

Iz ranijih podataka zaključujemo da se iz godine u godinu mijenjao broj rudnika – proizvođača. Većina rudinka zatvarali su se iz tri najčešća razloga:

Neznatne reserve; Otežani uslovi eksploatacije; Nerentabilan rad.

Neki rudnici koji su decenijama bili aktivni, maker is a povremenom obustavom danas su skroz napušteni. Glavna orijentacija u ugljarskoj privredi su postal baseni sa velikim rezervama i proizvodnjom, što je i opravdano.

Ležišta kamenog uglja bila su veoma složene teksturne građe, otežanim uslovima eksploatacije i najčešće ograničenim rezervama uglja. Nešto malo povoljniji uslovi su bili u basenima lignite jer su reserve bile znatne a i sami ugljani sloj je bio bliže površini.

Baseni i ležišta kamenog uglja u Jugoslaviji pripadaju:

Karbon – permu; Juri (lijasu); Gornjoj kredi (senon – dan); Paleogenu (paleocen – eocen); Miocen (Ibarski rudnici).

Baseni i ležišta mrkog uglja pripadaju:

Oligocenu; Miocenu.

Baseni lignite su pliocenske starosti.

Kameni ugljevi su u većini slučajeva sa visokim sadržajem pepela i sumpora, a to im znatno umanjuje koksne vrijednosti. I to je bio jedan od osnovnih razloga zašto se jugoslovenski ugljevi nisu koristili za proizvodnju koksa.


Kvalitet mrkog uglja je različit jer je kod nekih visok sadržaj pepela dok je kod drugih visok sadržaj vlage, od čega i zavisi sama toplotna vrijednost uglja.

Lignit ima jako velike količine vlage što znatno smanjuje njegov toplotni efekat.

Mlađi ugljeni baseni imaju znatno bolji kvalitet i veću toplotnu moć. Neki ugljevi se nalaze između mrkih ugljeva i lignite, da bi se njihove kvalitetne vrijednosti morale posebno istaći pa su oni izdvojeni kao lignite – mrki ugljevi.

Redni broj Naziv Geološka starost Rudarski aktivan/neaktivan

Republika

1. Lastva Trijas Zatvoren BiH2. Majevica Sr. eocen Zatvoren BiH

Slika.5. Ugljonosni baseni, ležišta, nalazišta i rudnici kemenog uglja u BiH za vrijeme bivše Jugoslavije

Redni broj

Naziv Geološka starost Rudarski aktivan/neaktivan

Republika

1. Sarajevsko zenički(Srednje - bosanski): Kakanj, Breza,

Zenica, Bila

Stariji miocen Aktivan BIH

2. Ugljevik(Ugljevičko-pribojski): Džemat – Snježnica,

Mezgrada – Tobut, Zabrđe

Stariji miocen Aktivan BiH

3. Bonovići Stariji miocen Aktivan BiH4. Duvanjski Stariji miocen Zatvoren BiH5. Livanjski Stariji miocen Aktivan BiH6. Mostarski Stariji miocen Aktivan BiH7. Miljevinski(Foča) Stariji miocen Aktivan BIH8. Rogatičko –

mesićki(Kukavice)ugljenokopi: Rogatica i Mesići

Stariji miocen Aktivan BiH

9. Konjičko ostroški Stariji miocen Zatvoren BiH10. Bugojnski Stariji miocen Zatvoren BIH11. Jajce Stariji miocen Zatvoren BiH12. Varcar – vakufski Stariji miocen Zatvoren BiH13. Kotor – varoški Stariji miocen Zatvoren BiH14. Žepče – novošeherski Stariji miocen Zatvoren BiH15. Tešanjski Stariji miocen Zatvoren BiH16. Teslićki Stariji miocen Aktivan BiH17. Pribićki Stariji miocen Zatvoren BiH18. Banjalučki Stariji miocen Zatvoren BiH19. Kamengradski Stariji miocen Aktivan BiH20. Omarsko – poljski Stariji miocen Zatvoren BiH21. Lešnjansko – cerovački Stariji miocen Zatvoren BiH22. Cazin – tržački Stariji miocen Aktivan BiH23. Bihaćki Stariji miocen Zatvoren BiH24. Drvarski Stariji miocen Zatvoren BiH

Slika.6. Ugljonosni baseni, ležišta, nalazišta i rudnici uglja (tvrdi mrki ugalj) u BiH za vrijeme bivše Jugoslavije


Redni broj

Naziv Geološka starost

Rudarski aktivan/neaktivan

Republika

1. Krekanski (ugljenokopi:

Moluha, Bukinje, Lukavac, Bobrna,

Lipnica)

Donji pliocen

Aktivan BiH

2. Krninski (Stanari) Donji pliocen

Aktivan BiH

3. Sprečansko – gračanički

Donji ploocen

Zatvoren BiH

4. Banovićki (ugljenokopi:

Đurđevak, Seona)

Miopliocen Zatvoren BiH

5. Banjalučki (Ramići)


6. Rakovičko – kasindolski (kod

Sarajeva)

Donji pliocen

Zatvoren BiH

7. Livanjski Donji pliocen

Zatvoren BIH

8. Duvanjski Donji pliocen

Zatvoren BiH

9. Gatačko – nevesinjski


Slika.7. Ugljonosni baseni, ležišta, nalazišta i rudnici uglja (mehki mrki ugalj – lignit) u BiH za vrijeme bivše Jugoslavije

3.5. Prikaz ugljonosnih ležišta i basena u BiH za vrijeme bivše Jugoslavije

Sva veća ležišta koja su se nalazila u sklopu bivše Jugoslavije su bila tercijalne starosti, nešto manje njih je bilo kredne ili lijarske starosti, dok ona ležišta koja su bila karbonsko – permska nisu imala nikakve ekonomske vrijednosti.

3.5.1. Eocenska ležišta

Majevica

Položaj – nalazi se u SI Bosne, na obroncima Majevice. U eocenskim sedimentima zapažen je veći broj manjih ugljenih slojeva, na pojedinim mjestima i slojeva. Nalazi se nekih 15km SI do Tuzle.

Stratigrafija i tektonika – transgresivni srednji i gornji eocen u području Majevice grade seriju flišnog tipa debelu oko 1.200m. Ta serija je podijeljena na tri horizonta.

I horizont – pješčari, laporci, laporovi škriljci,, lokalno pjeskoviti krećnjaci, gline i glinci (donji dio srednjeg eocena);

II horizont – pješčari, laporci, krečnjaci sa pojavom ugljenih slojeva (srednji eocen); podijeljen je jos na tri dijela donji, srednji i gornji;

III horizont – bankoviti pješčari, crveni glinci, laporci i konglomerati u završnom dijelu (gornji eocen).


Ima karakterističan dinarski pravac pružanja SZ – JI a pad slojeva najčešće je okrenut prema JI. Slojevi su nabrani, strmi i rasjedima deformisani.

Ugljonosnost – u srednjem dijelu eocena nalazi seveći broj ugljonosnih slojeva proslojaka debljine od 0.5m do 1.0m. Veći značaj imaju ugljeni slojevi koji se nalaze u predjelu G.Tuzle i Lopare. Taj dio je više puta istraživan – rudarskim radovima i bušenjem, čak je neko vrijeme ugalj otkopavan u rudniku “Majevica.”

Reserve su ograničene na nekoliko miliona tona, ali na njih se ne može računati zbog malih slojeva uglja i teških geoloških uslova za eksploataciju.

3.5.2. Miocenska ležišta

Najveći dio tercijalnih basena pripada miocenu i pliocenu, a najpoznatiji su: u centralnoj Bosni – Sarajevsko – Zenički basen i u zapadnoj Bosni – Kamengradski, Prijedorski, Cazinski, Bihaćki, Drvarski, basen Šipova i drugi baseni. U predjelu između rijeke Bosne i Vrbasa poznati su: Teslićki, Kotor – Varoški, basen Bugojna i Stanara, Banjalučki basen i basen Mrkonjić – grad. U jugozapadnoj Bosni i Hercegovini: Livanjski, Duvanjski, Mostarski, Gatački i drugi manji baseni. Između rijeke Bosne i Drine javljaju se baseni: basen Miljevine, Rogatički, Banovićki i drugi baseni.

Srednjebosanski basen (Sarajevsko – Zenički basen)

Položaj – U centralnom dijelu Bosne nalazi se najveći basen mrkog uglja u Bivšoj Jugoslaviji poznat kao Srednjebosanski ugljeni basen. Pruža se dolinom Bosne, od njenog izvorišta i Sarajeva na JI, preko Visokog, Kaknja, Breze, Ilijaša, Vogošća, Kiseljaka, Busovače, Viteza i Zenice do Travnika i Vlašić planine na SZ. Nalazi se između dva velika grada – Sarajeva i Zenice, te je zbog toga poznat i kao Sarajevsko – Zenički basen.

Basen je dug oko 80, a širok u prosjeku 12 km. zahvata oko 900 km2 površine. Mnogim pritokama rijeke Bosne basen je dreniran po dužini a u SZ dijelu, oko Kaknja i Breze, podzemne vode predstavljaju veliku smetnju i opasnost za eksploataciju.

Stratigrafija i tektonika – Obod basena čine paleozojsko – mezozojske stijene Srednjebosanskih škriljavih planina, koje istovremeno grade i osnovu preko koje transgresivno leže sedimenti ugljenosnog tercijara Srednjebosanskog basena.

Ugljonosnost – Ugljonosni kompleks sedimenata terestrično – limničkog karaktera u Basenu stvaran je za vrijeme gornjeg oligocena, miocena i pliocena. Glavna faza ispunjavanja basena vezana je za miocen u čijim nasalgama se nalaze slojevi mrkog uglja, a lignitnog sloja u naslagama gornjeg miocena i pliocena.

Pribojsko – Ugljevički basen (Ugljevik)

Položaj – U SI Bosni, nedaleko od Priboja na JZ i Bijeljine na SI, u slivu rijeke Janje, SI od Majevice, nalazi se veći broj manjih, sada izolovanih basena, pod nazivom – Ugljonosni basen Ugljevik, a po nekim Pribojsko – Ugljevički basen. Ukupna površina


nekadašnjeg basena je oko 150 km2. Međutim, sadašnje površine, naročito produktivnog dijela, veoma su male – nešto preko 10-tak km2.

Stratigrafija i tektonika – U okviru ugljonosnog basena, mogu se izdvojiti tri serije sedimenata:

Gornjoeocenski fliš Majevice – baza Slatkovodna produktivna serija – donji miocen Marinski srednji i gornji miocen – povlatni dio.

Ugljonosnost - Utvrđeno je da postoji šest ugljonosnih slojeva, od kojih su samo dva sloja ekonomski opravdana za eksploataciju. Godišnja proizvodnja je nešto veća od 200 hiljada tona. Reserve uglja procjenjuju se na nekoliko 100tina miliona tona, odnosno oko 10% od svih potvrđenih rezervi mrkog uglja u bivšoj Jugoslaviji.

Mostarski basen

Položaj – Ovaj ugljonosni basen u Hercegovini nalazi se u dolini rijeke Neretve kod Mostara, po kome je naziv i dobio. Basen ima izrazito izdužen oblik, sa pravcem pružanja SI – JZ u jednom i SZ – JI u drugom dijelu. Zahvata oko 60 km2 površine. Basen obuhvata tri posebna polja: sjeverni dio, srednji dio i južni dio.

Stratigrafija i tektonika – Miocenska ugljonosna serija leži transgresivno preko mezozojske krečnjačke, ili eocenske flišne podloge. Počinje konglomeratima i pješčarima, debljine oko 20 m, iznad kojih leži laporovito – glinoviti kompleks, debljine do 400 m u kome se nalazi ugljeni sloj promjenjive debljine. Ugljonosnu miocensku seriju prekrivaju pliocensko – kvartarni konglomerati, koji su negdje prešli u rastresite šljunkove.

Ugljonosnost – U ugljonosnoj seriji Mostarskog basena nalazi se jedan ugljeni sloj složene građe, koji je laporovitim sedimentima izdvojen na dva sloja: donji, ili glavni ugljeni sloj, debljine i do 20 m i gornji, ili povlatni sloj male debljine 0,5 – 2 m. Procjenjeno je oko 20 miliona tona rezervi uglja.

Miljevinski basen

Položaj – Ovaj basen mrkog uglja nalazi se u istočnom dijelu Bosne, između Foče i Kalinkovika, odnosno između planinskih visova Zelengore i Javorice, sa pravcem pružanja IZ zahvata oko 30 km2 površine.

Stratigrafija i tektonika – I ovaj basen, kao i mnogi drugi u okviru Dinarida Bosne i Hercegovine, pripadaju miocenu. Jezerske vode miocena u ovom basenu nataložile su debele naslage konglomerata, pješčara, glina, lapora, laporca i krečnjaka sa ugljevim slojevima.

Ugljonosnost – Pored većeg broja proslojaka uglja, koji nemaju nikakvu ekonomsku vrijednost, u ugljonosnoj seriji Miljevinskog basena javlja se jedan sloj uglja složene građe.


Kamengradski Basen

Položaj – U zapadnoj Bosni, SI od Grmeča, a u slivu rijeke Sane, nedaleko od Sanskog Mosta, nalazi se Kamengradski basen. Basen obuhvata kotlinu izduženog oblika, čija je površina nešto manja od 100 km2.

Stratigrafija i tektonika – Ugljonosna serija miocenske starosti, debljine oko 1000 m, leži transgresivno preko paleozojsko – mezozojske škriljasto – krečnjačke podloge Dinarida. Sastavljena je od različitih stijena koje se mogu podijeliti u dva kompleksa sa više zona donji i goprnji kompleks.

Ugljonosnost – Od tri ugljena sloja koji se nalaze u sastavu mlađeg kompleksa najveći značaj ima glavni ili najstariji ugljeni sloj. Godišnja proizvodnja se kreće oko 200 hiljada tona.

Manji miocenski baseni i zatvoreni rudnici mrkog uglja u Dinaridima BiH

Rogatičko – Mesićki basen nalazi se nedaleko od Rogatice, odnosno između Rogatice na sjeveru i Mesića na jugu. Sastoji se od više manjih basena, čija je ekonomska vrijednost mala. Neko vrijeme ugalj je eksploatisan kod Rogatice i u Mesićima.

Konjičko – Ostrožački basen nalazi se u dolini Neretve, između Konjica i Ostrošca. To je mali, izolovani basen, dinarskog pravca pružanja, koji se nalazi između planinskih visova Prenja, Bjelašnice i Bitovnja.

Bugojanski basen nalazi se zapadno od Sarajevsko – Zeničkog basena, odnosno u blizini Bugojna, odakle potiče i naziv. Nema poseban ekonomski značaj za ugljarsku privredu.

Livanjski basen kod Livna, po kome i nosi ime, obuhvate miocensko – pliocenske jezerske sediment u kojima se nalaze ugljeni slojevi. Zahvata oko 400 km2 površine. Reserve su male svega nekoliko miliona tona.

Duvanjski basen nalazi se desetak kilometara od Livanjskog basena. Po površini manji je od Livanjskog zahvata oko 140 km2 površine. Geološki sastav je isti kao i u Livanjskog basena.

Basen Jajca nalazi se u slivu rijeke Vrbasa, između Jajca i Šipova. Pripada grupi jezerskih basena miocenske starosti, čije pojave ugljenih slojeva nemaju veći ekonomski značaj.

Varcar – Vakufski basen je mali basen koji se nalazi nedaleko od basena Jajce, odnosno SI od mrkonjić – grada, a zapadno od Vrbasa. I on nema veću ekonomsku vrijednost za razvoj ugljarske privrede.

3.5.3. Pliocenska ležišta

Najveće reserve uglja na teritoriji bivše Jugoslavije nalaze se u sastavu ploocenskih ležišta i basena. To su akumulacije lignitnog uglja, koje se nalaze u svim krajevima bivše Jugoslavije. Od brojnih pojava samo neke imaju ekonomsko – privredni značaj. U Bosni i Hercegovini najznačajnije je ležište Kreka.


Krekanski basen

Slika.8. Položaj krekanskog basena i rudnika

Položaj – U SI dijelu Bosne, između Majevice na sjeveru i serpentinskog masiva Konjuha na jugu, odnosno doline rijeke Spreče, nedaleko od Tuzle, nalazi se jedan od najvećih jugoslovenskih basena lignitnog uglja, poznat kao Kreka. Basen obuhvata tektonsku uvalu koja u paleogeografskom smislu predstavlja izduženi zaliv Panonskog mora koje se u donjem pliocenu duboko zavlačilo u kopno Dinarida, plaveći teren južno od Majevice, koja je predstavljala neku vrstu horstovske prečage između zaliva i mora.

Basen ima dinarski pravac pružanja, pri čemu duža strana iznosi 55 – 60 km, a uža najviše 18 km. krekanski basen zahvata oko 250 km2 površine, ali je samo jedan dio od toga ugljonosan.

Stratigrafija i tektonika – Ugljonosna serija, debljine 500 – 600 m, leži transgresivno preko gornjomiocenskih ili gornjoeocenskih sedimenata, a u južnom dijelu basena i preko tufiznih pješčara i serpentine mezozojske starosti. Odlikuje se ritmičkom sedimantacijom u kojoj se četri puta obnavlja ciklus igljenih slojeva, pjeskova i glina. Ugljonosna serija tektonski je dosta poremećena. Njeni sediment su naborani u dvije sinklinale i jednu antiklinalu čiji je pravac pružanja dinarski.

Ugljonosnost – Prisustvo ugljenih slojeva, njihov broj i kvalitet u Krekanskom ugljenom basenu zapazili su još u prošlom vijeku austrijski geolozi. Još 1901. godine izdvojili su


tri sloja: podinsku, srednju i povratnu. Proizvodnja uglja a time i razvoj rudnika uglja u Krekanskom basenu počinju 1885. godine. Interesantna je pojava fosilnog drveta koja je zapažena na više mjesta u Kreki. U povlati glavnog ugljenog sloja, u Kreki, nađeno je stablo koje leži poprečno preko ugljenog sloja. Stablo je dugo 6 m, sa prosječnim prečnikom od 0,64 m, što govori o krupnom kopnenom bilju koje je dalo materijal za postanak ugljenih slojeva u ovom basenu. Ukupne reserve uglja iznose oko 4 milijarde tona, od čega su sigurne reserve 600 miliona tona.

Manji pliocenski baseni i ležišta na teritoriji BiH

Osim Krekanskog basena koji obuhvata značajne reserve i daje obimnu proizvodnju lignitnog uglja dobrog kvaliteta, svi drugi baseni i ležišta na teritoriji Bosne i Hercegovine od manjeg su značaja za razvoj ugljarske privrede. O nekim basenima i ležištima pliocenske starosti na teritoriji Bosne i Hercegovine bilo je riječi pri opisu miocenskih basena, u kojima su, pored miocenske prisutne i pliocenske ugljonosne serije.

Nešto veći značaj od ostalih pliocenskih besena i ležišta imaju Stanarsko – Krninsko i Sprečansko – Gračaničko ležište.

Stanarsko –Krninsko ležište – U podnožju Krnin planine, JZ od Doboja, a sjeverno od Tešanskog i Teslićnog ugljenog basena, odnosno na obodu Panonskog basena, nalazi se donjopliocensko Stanarsko – Krninsko ležište, koje zahvata oko 100 km2 površine sa pružanjem od SZ do JI u dužinu 20 km, a po širini 51 km. ukupne reserve uglja procjenjene sun a oko 200 miliona tona.

Sprečansko – Gračaničko ležište – U dolini Spreče kod Gračanice, između Doboja i Tuzle, na obodu Panonskog basena, nalazi se ugljonosno ležište poznato kao Sprečansko – Gračaničko ležište lignitnog uglja. U glinovito – laporovitim sedimentima donjeg pliocena nalazi se sloj lignitnog uglja, prosječne debljine oko 4 m.

4. Rudarstvo u Bosni i Hercegovini posle raspada bivše Jugoslavije

BIH/FBIH ima značajna ležišta niskokaloričnih mrkih i lignitskih ugljeva. U navedenom kontekstu Vlada FBIH želi da na tim osnovama i dalje razvija proizvodnju električne i toplotne energije iz uglja. Prema opštim ocjenama rezerve ovih ugljeva su takvog obima i kvaliteta da se sa istim može dugoročno planirati proizvodnja električne i toplotne energije iz uglja u do sada ostvarenim relacijama 65:35% u odnosu na druge resurse, za potrebe FBIH najmanje za narednih 50 godina. Zbog činjenice da BIH/FBIH nema urađenu dugoročnu Energetsku strategiju, u kojoj bi predmetna tema bila obrađena,

Vlada FBIH se opredjelila za izradu ovog SPP, u kojem je obrađen i sektor uglja, kao prelazne faze i potencijalne podloge za izradu navedene strategije BiH/FBIH, u kojoj bi bila obrađena i proizvodnja i upotreba uglja u kontekstu održivog razvoja, kako bi se navedeni potencijali uglja što prije stavili u funkciju opšte dobrobiti društva. Dakle, može se reći da je ovaj rad kamen temeljac buduće Energetske strategije uglja za FBIH. O kakvom se kapitalnom poslu radi, i sa kakvim mogućim pozitivnim posljedicama, govori i naredni tekst.


4.1. Rudarstvo u Bosni i Hercegovini danas

U ovom periodu u BiH je, izuzev Gacka i Ugljevika, 14 samostalnih aktivnih RU. Ugalj se kopa na 27 proizvodnih lokacija od kojih su 11 podzemni RU. Neki od prije rata aktivnih RU, odnosno pogona, su u međuvremenu zatvoreni – ili rade, ali sa beznačajnim kapacitetima (Mostar; Kamengrad; Miljevina; Dobrnja; Bukinje i dr.). U FBIH je ostalo 10 samostalnih lokalnih RU, od toga 7 RU sa podzemnom eksploatacijom uglja. I dalje se TE Tuzla snabdijeva ugljem uglavnom iz RU Kreka, Banovići i Đurđevik, a TE Kakanj iz RU Kakanj, Breza i Zenica - i u manjoj mjeri Bila, Gračanica i Livno.

Svi RU, posebno FBiH, imaju izražene probleme poslovanja. Posebno je složen problem podizanja nivoa proizvodnje uglja u podzemnoj eksploataciji. Ovdje je potrebna posebna pažnja i aktivnost na revitalizaciji ovih RU, kako u pogledu reorganizacije i modernizacije, tako i kod rješavanja socijalnog statusa viška uposlenih radnika, odnosno općenitog osmišljavanja budućeg statusa tih RU.

4.2. Proizvodnja uglja u Bosni i Hercegovini nakon raspada bivše Jugoslavije

Rudnik 1990. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. % 07/90

Kreka (L) 4.893 1.500 1.489 1.701 1.979 2.087 2.000 2.021 1.946 40Banovići

(M)2.280 1.002 1.001 1.234 1.328 1.328 1.446 1.383 1.403 61

Đurđevik (M)

1.483 232 323 383 438 462 503 487 445 30

Kakanj (M) 2.018 767 747 943 903 968 997 1.115 1.165 58Breza (M) 491 391 253 291 308 283 177 222 404 82Zenica (M) 920 353 344 319 221 278 290 281 318 35

Bila (M) 116 51 47 60 61 69 72 77 83 72Gračanica

(L)684 80 95 129 139 154 196 230 253 37

Livno (M)(L)

81 36 36 32 32 30 50 59 59 73

Kamengrad (M)

135 0 0 0 0 0 0 0 0 /

Mostar (M) 200 0 0 0 0 0 0 0 0 /UKUPNO 13.301 4.412 4.335 5.092 5.409 5.659 5.731 5.874 6.076 46Mrki ugalj

(M)8.232 2.904 2.752 3.212 3.292 3.418 3.529 3.624 3.847 47

Lignit (L) 4.893 1.508 1.583 1.830 2.117 2.241 2.202 2.250 2.229 46Slika.9. Proizvodnja uglja (u 000 t) po rudnicima u F BiH (1990. I 2000./2007. godine)

4.3. Rezerve uglja u F BiH i RS

Bosna i Hercegovina je bogata ugljem. Ugalj je nastao u raznim etapama istorijskogeološkog razvoja Zemlje i na velikom broju lokaliteta (više od 100). Tako postoje rezerve kamenog uglja, uglavnom bez ekonomskog značaja u sedimentnom kompleksu mladjeg paleozoika (blizina Vlasenice), trijaskim i jurskim tvorevinama (okolina Bosanskog Grahova), te u eocenskim naslagama Hercegovine (Lastva), Majevica i Kozara.


Već se duže vrijeme u nekim dijelovima srednje i istočne Majevice (Veselinovac, Gnjica i Rožanj) prognoziraju rezerve kamenog uglja do oko 30 miliona tona sa malom ekonomskom vrijednošću. Ekonomski značajna ležišta uglja u BiH nastala su tokom neogena. Ležišta mrkog uglja su obrazovana uglavnom u donjem i srednjem miocenu, a lignita u gornjem miocenu i donjem pliocenu. Vrijeme i uslovi stvaranja ekonomski značajnih ležišta uglja opredijelili su njihovu vrstu i regionalni razmještaj. Ležišta mrkog uglja pojavljuju se u raznim dijelovima BiH, u basenima ispunjenim pretežno slatkovodnim tvorevinama. U ležištima se najčešće nalaze 1-3 ekonomski značajna sloja uglja, rijetko više slojeva ima ekonomsku vrijednost.

Tektonski su poremećena, onečišćena jalovim proslojcima i imaju neujednačen kvalitet. Ležišta lignita, medjutim, javljaju se i u slatkovodnim (Gacko, Bugojno, Livno, Duvno i dr.) i u marinskim basenima (Kreka i Stanari). Ovi drugi su vezani za sjevernu Bosnu, bliže panonskom basenu. Ugljeni baseni u BiH su već dugo poznati. Geološki su, uglavnom, detaljno istraženi. U nekim se eksploatacija vrši već preko 100 godina. Geološka istraživanja su veoma skupa, a moraju se obavljati radi dobivanja podloga za buduću eksploataciju da bi se rudarski rizik sveo na dozvoljeni stepen. Rudnici uglja posluju na granici rentabilnosti te razvojnu komponentu istraživanja zapostavljaju. U takvim uslovima nisu obezbijedjene potrebne geološke podloge.

Energetski potencijal BiH u uglju sagledan je na osnovu bilansa utvrdjenih rezervi mineralnih sirovina sa 31.12.2006. godine, za koje rudnici posjeduju rješenja o odobrenim rezervama od nadležnih Ministarstava, a eksploatacione su procijenjene prema urađenoj tehničkoj dokumentaciji sa kojom raspolažu rudnici. Ukupne geološke rezerve uglja u BiH iznose oko 5,76 milijardi tona, od čega je bilansnih 2,540 milijardi tona i to 1,437 milijarde lignita i 1,103 milijardi mrkog uglja. Iz ovoga se vidi da su potrebna velika sredstva da bi se potencijalne rezerve istražile i prevele u bilansne.

Bilansnih rezervi je svega 45,5 %, vanbilansnih 10,8% i 43,7 % potencijalnih,a što navodi na nizak stepen istraženosti. Mrki uglja je relativno dobrog kvaliteta prosječna toplotna vrijednost čistog mrkog uglja u Bosni i Hercegovini iznosi oko 16.750 kJ/kg, Medjutim, sadrži znatne količine ukupnog sumpora (2-6 %), pepela (10-45%) i vlage (10-25 %), što mu sužava područje upotrebe, naročito kada su u pitanju dug transport i zaštita životne sredine. Kod gradnje novih termoelektrana, koje bi upotrebljavale ovaj ugalj, morat će se računati i na odsumporavanje.

Lignit je visokokvalitetan, čist, toplotna je vrijednost; 7500-12600 kJ/kg, sadrži 0,2-1,0 % ukupnog sumpora, rijetko više, pepela 5-9 % i vlage 35-53 %. Ovakav kvalitet mu odredjuje široko područje primjene, a ekonomika eksploatacije i konačna cijena opravdavali su do sada duži transport lignita. Najznačajnije rezerve mrkog uglja se nalaze u slijedećim basenima: Srednjobosanskom (ležišta: Kakanj, Zenica, Breza i Bila), Banovićkom (Seona, Centralni basen, Đurđevik), Ugljevičkom (Bogutovo Selo,


Ugljevik-Istok, Glinje, Mezgraja, Tobut-Peljave), Miljevina i Kamengradskom, a lignita u basenima Kreka, Gacko, Stanari, Bugojno, Livno i Duvno. Ovi baseni predstavljaju sadašnji i budući potencijal za termoenergetske potrebe. Rezerve energetskog uglja skoncentrisane u nekoliko ugljenih basena, i to kod mrkog uglja u samo četiri, a kod lignita u šest ugljenih basena.

Svi ostali baseni (Mostar, Miljevina, Tušnica, Kotor-Vareš, Lješljanski, Teslićki, Žepačko-Šeherski, Mesički, Drvarski, Cazinski i dr.) imaju svega cca 5,0 % bilansnih rezervi, odnosno ukupnih rezervi svega 6,3 %, te za buduće energetske objekte ne predstavljaju potencijal. Oko 50 % bilansnih rezervi lignita, odnosno 52,6 % ukupnih rezervi, nalazi se u Krekanskom basenu, a ekonomski značajne rezerve skoncentrisane su u Gatačkom (19,7 % bilansnih), te Stanarskom basenu i basenima Bugojna, Livna i Duvna.

Grafički prikaz učešća bilansnih rezervi mrkog uglja i lignita po bazenima daje se u poglavlju 3. Potencijalne rezerve nalaze se u više basena, što znači da nisu dovoljno istražena ležišta, te da treba obezbijediti značajna sredstva za geološka istraživanja kako bi se utvrdilo energetski potencijal i ekonomska vrijednost ležišta. Značajne količine potencijalnih rezervi mrkog uglja evidentirane su u Srednjobosanskom, Ugljevičkom i Kamengradskom ugljenom basenu, i kod lignita u Krekanskom, Bugojanskom, te Livanjskom i Duvanjskom ugljenom basenu.

Potencijalne rezerve mrkog uglja iznose 44,0 % od ukupnih geoloških rezervi, a kod lignita 43,1 %. Ovo su vrlo značajne geološke rezerve, koje bi intenzivnim istraživanjima u narednom periodu trebalo prevesti u više kategorija, kako bi se buduća povećana proizvodnja mrkog uglja i lignita mogla zasnivati i na ovom resursu.Treba naglasiti da od potencijalnih rezervi, interesantnih za elektroprivredu, naročito treba izučavati Bugojanski (zbog izrazito povoljnijih uslova eksploatacije), te Livanjski i Duvanjski basen u F BiH dok je u RS učešće potencijalnih rezervi znatno manje i iznosi 18,0% od čega 5,5 % lignit i 12,5 % mrki ugalj. Vanbilansne rezerve od 214,99 mil. tona mrkog uglja i 412,10 mil. tona lignita predstavljaju veliku količinu u ukupnim geološkim rezerima uglja u Bosni i Hercegovini.

Najveći dio ovih rezervi nalazi se u basenu Kreka, u zavodnjenim dijelovima na dubini ispod 400 m u zaštitnim stubovima većine rudnika, ispod rijeka, puteva, pruga, naselja i drugih objekata. Opravdano bi bilo očekivati da će se u budućnosti moći otkopati dio vanbilansnih rezervi što bi povećalo bilansne i eksploatacione rezerve. Medjutim, to uglavnom neće biti moguće jer teško se nalazi ekonomične metode za racionalnu eksploataciju na većim dubinama, gdje su slojevi zavodnjeni i rudarske prostorije pod uticajem velikih pritisaka, pa je i skupa eksploatacije, koja, s povećanjem dubine, postaje sve skuplja.


Poseban problem, koji konstantno obezvredjuje sva naša ugljena ležišta je intenzivna gradnja različitih objekata, a postojeća zakonska regulativa takvu gradnju čak podstiče. Tako su trajno izgubljeni vrlo povoljni dijelovi ležišta za eksploataciju, pa je sigurno da će se i bilansne i potencijalne rezerve još morati znatno smanjiti.

Struktura bilansnih rezervi omogućava niz zaključaka o raspoloživim rezervama, stepenu njihove istraženosti, zatim otvorenosti aktivnih rudnika i drugih geološko-ekonomskih kategorija koje predstavljaju limitiajuće faktore za razvoj termoenergetike u ugljenim basenima BiH. Stepen otvorenosti rudnika uglja (kao odnos "A"-rezervi prema bilansnim) iznosi 8,0 %, a stepen istraženosti ugljenih ležišta (A+B prema bilansnim rezervama) iznosi cca 60 %. Učešće rezervi C1-kategorije u ukupnim bilansnim rezervama je dosta visoko (37 %), što daje povoljnu osnovu da se, prevodjenjem u više kategorije, obezbijedi dalji stabilan razvoj proizvodnje uglja.

Problematika bilansnih rezervi uglja u Bosni i Hercegovini veoma je složena i nedovoljno izučena. To se ispoljava u slijedećem:

Klasifikacija, kategorizacija i proračun rezervi uglja u pojedinim basenima i njihovim raznim dijelovima vršeni su sa vrlo neujednačenim kriterijima u različitim periodima za posljednjih 50 godina.

Dosadašnja proizvodnja uglja je dala iskustvene podatke za ocjenu uslova i mogućnosti eksploatacije, koji su najčešće takvi da se postavlja pitanje bilansnosti još jednog dijela rezervi, odnosno na sadašnjem nivou tehnike i opremljenosti rudnika veći dio bilansnihrezervi se ne može ekonomično eksploatisati. Primjer: dublji dijelovi Krekanskog basena (ispod dubine 250 m, a bilansne rezerve su do 400 m). Dio bilansnih rezervi u nekim basenima je znatno obezvrijedjen, kroz napuštanje i nedovoljnu konzervaciju starih jamskih prostorija, što će usloviti da se tako zaostale rezerve uglja klasificiraju u vanbilansne kategorije.

Ubrzana urbanizacija na ugljenim basenima, najčešće nekontrolisana intenzivna individualna izgradnja, zatim gradnja objekata infrastrukture (saobracajnice), te izgradnja industrijskih objekata, donijele supromjene za ocjenu bilansnosti rezervi uglja u nekim basenima. Kao primjer se mogu navesti dijelovi Krekanskog basena (naselja Šićki Brod, Husino, Miladije, dijelovi Južne sinklinale), Ramići-Banja Luka, dijelovi Mostarskog basena (Cim-llići i Bijelo Polje-Lišani), dijelovi Mezgraje u Ugljevičkom basenu i pojedini dijelovi Srednjobosanskog basena, gdje su ovi faktori već postavili pitanje bilansnosti dijelova rezervi odnosno ekonomičnosti eksploatacije takvih ležišta uglja.

Faktori zaštite životne sredine, koji u ranijim propisima nisu uticali na postupak klasifikacije rezervi uglja sada imaju nepovoljan odraz i vjerovatno će smanjiti količine bilansnih rezervi uglja u nekim ležištima ibasenima.


Prema tome, navedene bilansne rezerve predstavljaju gornju granicu za do sada istražene, poznate i potencijalne ugljonosne prostore. Stručnjaci su ocijenili da je stepen proučenosti i geološkog poznavanja tih prostora visok, te da se ne mogu očekivati nove bilansne rezerve uglja iznad 20% od do sada utvrdjenih. One se mogu utvrditi iz dijelova potencijalnih rezervi, kao i u još nedovoljno istraženim dubljim dijelovima ugljenih basena. Razmatrajući sirovinsku bazu za potrebe razvoja energetike možemo konstatovati i slijedeće:

U BiH postoje značajne rezerve uglja na kojima treba planirati razvoj termoenergetike.

Ležišta uglja su brojna te se može konstatovati da, izuzev Krekanskog ugljenog basena, u energetskom smislu, BiH ima veći broj, ali relativno ograničenih ležišta. Zbog toga je interesantno, gdje je to moguće, izvršiti grupisanje više ležišta u jedan basen. (Primjer: Srednjobosanski ugljeni basen, Livno-Duvno, Tuzlanski basen itd.) .

Prema raspoloživim bilansnim i potencijalnim rezervama, tekvalitetu ugija, od lignitskih basena, značajni za termoenergetiku su baseni Kreka, Gacko, Stanari, Bugojno, Livno i Duvno, a od mrkih ugljeva Srednjobosanski, Banovićki, Ugljevički i Kamengradski basen.

Dakle, plan razvoja termoenergetike treba usmjeriti na ovih 10 ugljenih basena. Do sada je razvoj termoenergetike planiran na bazi obezbijedjenih eksploatacionih rezervi uglja 25-30 godina. Sada se vidi da trebavršiti regeneraciju termoelektrana i produžiti vijek za 15 godina, odnosno planirati za vijek 40-50 godina, a normativi u razvijenijim zemljama to potvrdjuju.

Objektivno se ne raspolaže eksploatacionim rezervama ujednačenog uglja koji se, na sadašnjem nivou tehnike, može ekonomično dobijati i u grupisanim ležištima, ako se prethodno postojeći potrošači snabdijevaju ugljem za blokove od 500 MW. Gledano u cjelini, eksploatacione rezerve u većini ležišta nisu dovoljno izučene i potpuno poznate. Ovo se odnosi na brojne hidrogeološke, geotehničke i urbane probleme i uslove, što u fazi eksploatacije već donosi i donosit će sve veće teškoće. Ovi se problemi mogu uspješno rješavati samo velikim investicionim ulaganjima i poboljšanje nivoa geološko-rudarskog poznavanja uslova eksploatacije u; ovim ugljenim ležištima i basenima, ali rudnici za sada nisu sposobni za to. Iskorištenje bilansnih rezervi uglja u dosadašnjoj eksploataciji je, dakle, vrlo nisko (u rudnicima mrkog uglja iznosi 55,6 %, a u rudnicima lignita svega 44,4 %). Ako bi se ovi procenti primijenili na raspoložive bilansne rezerve, onda bi eksploatacione rezerve mrkog uglja znosile 660,24 miliona tona, a lignita 638,3 miliona tona, odnosno 1.298,54 miliona tona. Zavisno od geološko-rudarskih prilika, stepena mehanizacije, primijenjenog načina eksploatacije, primijenjene otkopne metode i drugih uslova, otkopni gubici se kreću od 10 do 70 %. Ovo je do sada


već izazvalo negativne posljedice, naročito u mnogim jamama gdje su izgubljene znatne količine bilansnih rezervi.

Izgradnja novih površinskih kopova, sa adekvatno geološko-rudarskim uslovima koncipiranom tehnikom i tehnologijom otkopavanja, doprinosi povoljnijem iskorištenju korisne supstance, što rezultira nešto većim eksploatacionim razervama. (Primjeri: PK "Dubrave"-Kreka, PK "Bogutovo Selo“-Ugijevik, PK "Gračanica-Gacko", PK "Šikulje"-Kreka, PK "Čubrić" i "Turija"-Banovići, PK „Vrtlište“ PK “Stanari“ i dr.).

Eksploatacione rezerve su procijenjene na sadašnjem nivou poznavanja uslova eksploatacije i stanja rudnika i trenutnih cijena uglja na tržištu, te cijena troškova eksploatacije i ona iznose manje 65,7 % bilansnih rezervi uglja. Mora se naglasiti da je geološko-ekonomska problematika ležišta i rezervi uglja u Bosni Hercegovini veoma složena. To je rezultat složenih geološko-tektonskih i hidrogeološkogeotehničkih uslova, nedovoljnog stepena istraženosti i poznavanja ove problematike u cjelini, te teškog položaja rudnika i njihove nemogućnosti za intenzivnija ulaganja u istraživanja.

Problem donje granice eksploatabilnosti rezervi je otvoren i stalno se mijenja prema uslovima tržišta. One, u odredjenirci uslovima, mogu biti i znatno niže od procijenjenih. Naime, ako se prihvati orijentacija na masovno napuštanje podzemne eksploatacije, zatim dalja primjena metoda dobivanja uglja (komorne), kojima se koristi svega 20-30 % bilansnih rezervi, nastavi neplanska urbanizacija ugljenih prostora itd., ove rezerve mogu biti i znatno niže.To, konačno, zavisi od kretanja cijena energije na svjetskom i domaćem tržištu, mogućnosti društva da obezbijedi veći obim korištenja domaćih energetskih resursa, te tempa i nivoa investicionih ulaganja u postojeće i nove proizvodne kapacitete u ovoj grani.

Ova problematika otežava donošenje konačnih odluka kompententnih za dugoročni, planski usmjeren razvoj tog dijela nacionalne privrede. Postoji dosta podataka i uslova da se realno koncipira razvoj do 2020 odnosno 2030. godine. Neophodno je da se poveća stepen istraženosti i poznavanja svih ležišta sa bilansnim i perspektivnim rezervama uglja, a posebno sa stanovišta posljedica nastalih nekontrolisanom urbanizacijom produktivnih prostora, potrebe za očuvanje životne sredine i sličnih razloga. Pošto je opredjeljenje društva za maksimalno korištenje domaćih resursa, u okviru budućih proučavanja neophodno je sagledati stvarne mogućnosti razvoja proizvodnih kapaciteta na raspoloživoj sirovinskoj bazi, kao i moguće domete njegove potrošnje, kako sa stanovišta postojećih potrošača, tako i sa stanovišta budućih termoenergetskih objekata.

Poseban problem, koji je veoma značajan za razvoj termoenergetike, je konzervacija uglja u najširem smislu. Naime, česta su traženja da se aktiviraju sva istražena ležišta uglja, što nije ni moguće ni ispravno. Ne može se insistirati da se sva


ležišta otvaraju paralelno, ili u toku 10 godina. To je neekonomski i nesvrsishodan pristup. Pravilno sagledavanje i tehničkoekoekonomsko planiranje zahtijevaju da se pravovremeno utvrde ne samo fizički obim proizvodnje nego i područja primjene i redoslijed korištenja rezervi iz pojedinih basena i ležišta, u kontekstu sagledavanja stanja rezervi uglja, energetske strukture svih domaćih resursa i potreba budućeg razvoja. Na takvim osnovama potrebno je usvojiti i rješenja da se za ležišta, koja će se konzervirati za 2 ili 3 decenije, obezbijede alternative.

Svrha ovih proučavanja bila bi odgovarajuće rješavanje ove problematike, inače se može desiti da društvo izgubi dio rezervi, odnosno da ležišta budu obezvrijedjena individualnom neplanskom izgradnjom. Sva dosadašnja izučavanja rezervi uglja u Bosni i Hercegovini tretirana su isključivo na bazi naturalnih pokazatelja. Ovo je uslovilo dosta jednostran tretman, jer su vrijednosni pokazatelji ocjene veoma oskudni.

Da bi se dobila potpuno realna geološko-ekonomska ocjena bilansnih rezervi, neophodno je izraditi kompleksne geološko-ekonomske ocjene. Time bise dobila potrebna dokumentaciona osnova za planiranje razvoja društva,te i za planiranje razvoja termoenergetike. Da bi ova sagledavanja bila kompletna, trebalo bi za sva ležišta uglja u BiH proračunati koliko ima rezervi uglja odredjenog kvaliteta, npr. ekvivalentnog uglja sa raznim koeficijentima otkrivke (na primjer do 5,7,8,9,10, itd). To je obiman stručni posao i predmet je posebne stručne studije. Za potrebe ovog rada izvršeno je uprošteno sagledavanje po rudnicima odnosno potencijalnim ležištima za postojeće i buduće termoenergetske objekte.

41%

10%

49%

bilansnevanbilansnepotencijalne

Slika.10. Prikaz rezervi uglja u F BiH


67%

15%

18%

bilansnevanbilansnepotencijalne

Slika.11. Prikaz rezervi u RS

4.4. Rudnici uglja u F BiH i RS

Ugalj kao energetski resurs je jedan od najznačajnijih izvora za Bosnu i Hercegovinu. Značajna ležišta lignita i mrkog uglja se nalaze u Federaciji BiH i Republici Srpskoj. Mnogi od ovih rudnika, posebno onih na prostorima Sjeveroistočne BiH i Srednje Bosne i koji daju gorivo za dvije termoelektrane (TE) Federacije, TE «Kakanj» i TE «Tuzla», u okviru JP «Elektroprivreda» Bosne i Hercegovine (EPBiH) kao i Rudnik i TE “Ugljevik“ A.D. u Ugljeviku i Rudnik i TE “Gacko“ A.D. u Gacku koji rade u sastavu Elektroprivrede Republike Srpske (EPRS), vidi sliku 2.1., mapa lokacije ležišta uglja.

Rudnici uglja u Federaciji BiH:

Rudnik „Banovići“ (ugalj mrki) sa površinskim kopovima Čubrić, Turija i Grivice i podzemnim rudnikom Omazići.

Rudnik „Đurđevik“ (ugalj mrki) sa površinskim kopovima mrkog uglja Višća II i Potočari i podzemnim rudnikom Đurđevik.

Rudnik „Kakanj“ (ugalj mrki) sa površinskim kopom Vrtlište i podzemnim rudnikom Haljinići.

Rudnik „Zenica“ (ugalj mrki) sa podzemnim rudnicima Stara jama, Raspotočje i Stranjani.

Rudnik „Breza“ (ugalj mrki) sa podzemnim rudnicima Sretno i Kamenice Rudnik „Bila“ (ugalj mrki) sa jamom i površinskim kopom Grahovčići.


Rudnik „Kreka“ (ugalj lignit) u čijem se sastavu nalaze površinski kopovi lignita Šikulje i Dubrave, podzemni rudnici lignita Mramor i Bukinje.

Rudnik „Sanski Most“ (ugalj mrki) sa površinskom kopom Zlavuše i jamom Fajtovci.

Rudnik „Livno“ (ugalj lignit) sa površinskim kopom Tušnica. Rudnik „Gračanica“ G.Vakuf/Uskoplje (ugalj lignit) sa površinskom kopom

Dimnjače.

Rudnici uglja u RS:

Rudnik „Ugljevik“ (mrki ugalj) sa površinskim kopom „Bogutovo Selo“ i „Ugljevik-istok“ sa TE Ugljevik

Rudnik „Miljevina“ (mrki ugalj) sa površinskom i podzemnim eksploatacijom Rudnik „Gacko“ (ugalj lignit) sa površinskim kopom „Gračanica“ i „Gacko“ sa TE

Gacko Rudnik „Stanari“ (ugalj lignit) sa površinskim kopom Raškovac

Potencijalni rudnici :

Ležišta u FBiH:

Površinski kop „Kongora“ za TE „Duvno“ Površinski kop „Kotezi„ za TE „Bugojno“ Kamengradski ugljeni basen – RMU Kamengrad Sanski Most (ugalj mrki) sa

površinskim kopom „Zlavuše“ i jamom „Fajtovci“

Ležišta u RS:

Rudnik „Miljevina“ (mrki ugalj) sa površinskom i podzemnom eksploatacijom.

Rudnici u Federaciji i RS su različito organizovani ali sa sličnim geološkim uslovim eksploatacije i tehnološkim problemima. U Federaciji rudnike uglavnom čine pogoni sa površinskom i podzemnom eksploatacijom, na mrkim ugljevima i lignitu, a u RS rudnici imaju samo pogone sa površiskom eksploatacijom. Površinski kopovi se nalaze na prostorima različite konfiguracije (ravne do brdovite) i gdje se eksploatiraju relativno ravno ležeći slojevi do strmog nagiba. Osnovna rudarska oprema za radove na otkrivci i uglju čine kompleksi kontinuirane tehnologije (rotorni bageri) uglavnom na lignitima ili diskontinuiranom tehnologijom (bager/kamion) u mrkim ugljevima.

Podzemni rudnici eksploatiraju jedan ili više slojeva lignita ili mrkog uglja. U slojevima koji su dovoljno ravni, koristi se metoda širokog čela, u jednoj ili više etaža ili metode sa natkopnim dobivanjem uglja, a radovi na čelu kreću se od ručnih do potpuno mehanizovanih. Slojevi koji strmije zaliježu otkopavaju se komornom tehnikom, sa


brojnim varijacijama, zavisno od jedinstvenih geoloških i geomehaničkih problema na svakom pojedinom rudniku.

Neki rudnici imaju velike količine preostalih rezervi, dok su drugi gotovo iscrpili ekonomski eksploatabilne rezerve. Kvalitet uglja znatno varira sa širokim rasponom toplotne vrijednosti, sadržaja vlage, pepela i sumpora. Svaki rudnik uglja ima niz vlastitih jedinstvenih problema, pitanja i izazova, ali gotovo svi imaju zajedničku činjenicu da im je jako potreban kapital: za zemljište, infrastrukturu i opremu. Pored toga svaki rudnik uglja ima znatno više osoblja kada se porede sa rudnicima uglja u svijetu sa sličnom opremom i kapacitetom.

Plasman uglja iz rudnika Federacije i RS može se podijeliti na dvije komponente: ugalj upotrebljen za proizvodnju električne energije u četiri TE sa kojima radi EP BiH i EP RS i ugalj koji se koristi u raznim primjenama industrije, grijanja i domaćinstva, kako u BiH tako i u izvozu u druge susjedne države, a od čega ovisi i planirani kapacitet pojedinih Rudnika. Od programirane potražnje za električnom energijom uglavnom ovisi i nivo proizvodnje pojedinih rudnika jer su TE najveći potrošači.

Rudnici uglja u Federaciji isporučuju ugalja u termoelektrane EP BiH TE Tuzla i Kakanj, prodaju ugalj industrijskom tržištu, kako domaćem tako i u izvozu, lokalnim domaćinstvima i potrošačima centralnih grijanja. Od navedenih rudnika uglja u Federaciji trenutno nije aktivan rudnik Kamengrad u Sanskom Mostu koji je privatizovan, a rudnik Livno radi sa veoma malom proizvodnjom zbog problema plasmana iako ima značajne rezerve i povoljne uslove eksploatacije.

Rudnici uglja u RS vezani su uglavnom na dvije TE „Ugljevik“ i „Gacko“, a samo manje količine se isporučuju domaćinstvima. Rudnik Stanari koji sada radi za industriju i domaćinstva i manjim isporukama u TE “Tuzla“će se u naredom periodu takođe vezati za svoju TE „Stanari“, a koja se planira izgraditi do 2013. godine. Rudnik Miljevina ima značajne rezerve mrkog uglja koje je eksploatisao površinskom i podzemnom eksploatacijom i koje je u ranijem periodu isporučivao ugalj za industriju i široku potrošnju, sada ne radi i u stečajnom je postupku.

Nakon što su utvrđe projekcije potražnje energije u Modulu 3, RI je detaljno analizirao svaki pojedini rudnik. Prvi i vjerovatno najvažniji među kriterijima su revidovane eksploatabilne rezerve koje su verifikovane kroz određenu Investiciono - tehničku dokumentaciju. S ozirom da je postojeća Investiciono - tehnička dokumentacija uglavnom rađena prije 20 i više godina, neophodno je uraditi aktueliziranje kompletne dokumentacije, posebno sa stanovišta glavnih parametara koji opredjeljuju izvodljivost bilo kojeg energetskog objekta. To se prije sveg odnosi na provjeru ulaznih veličina koje se odnose na eksploatacione rezerve ugalj, mogućnost odlaganja otkrivke, vodu, odlaganje šljake i pepela, tehno - ekonomske parametre, lokaciju i ekološke zahtjeve u


skladu sa novim eološkim zakonima i propisima, troškove poogona i održavanje, moguće izvore i uslove finansiranja, tržište električne energije, te promjene u regulatornom i pravnom okviru.

U slučaju termoblokova posebno je značajna ocjena mogućnosti snabdijevanja uglja sa aspekta vrste, kvaliteta i cijene uglja, transportnih mogućnosti, potrebe investiranja u rudnike itd.

Danas su sasvim drugačije okolnosti kada je u pitanju stanje elektroenergetskog sistema u odnosu na period kada su se razvijali ovi projekti. Tako npr. uključivanje u elektroenergetski sistem agregata velikih snaga, predstavlja posebnu problematiku vezano za rad elektroenergetskog sistema, te je nužno to posebno obraditi. Konačno, prestrukturiranje vertikalno razdvajanje elektro sektora, posebno osnivanje Elektroprenosa BiH i NOS-a, nametnuti će budućim proizvođačima nove troškove za prenos i sistemske usluge. (Vlada Federacije Bosne i Hercegovine „Plan za izgradnju novih proizvodnih elektroenergetskih kapaciteta”).

Treba napomenuti da u BiH postoji još značajnih ležišta uglja, a koja nisu detaljnije obuhvaćena napred datim pregledima, a koja smo svrstali u poecijalna to su: Duvnu, ležište Kongora na kojima su Predstudijskim rješenjem obrađena dva bloka od po 275 MW i to neposredno uz rudnike i na zajedničkoj lokaciji sa snabdijevanjem vodo iz akumulacije Buško Blato.

Za površinski kop „Kongora“ sada su u fazi završrtka istražni radovi ( geološki, geomehanički i hidrogeološki) kojiima će se rezerve uglja, po zakonu o geološkim istraživanjima, dovesti do potrebnog nivoa istraženosti za izradu projekata eksploatacije kao i druge neophodne dokumentacije za izgradnju Rudnika i Termoelektrane. Bugojno sa veoma značajnim rezervama uglja, koje nisu potpuno istražene i koje se cijene na oko 1.294,7 miliona tona geoloških rezervi, a od ovih rezervi prema dosadašnjim saznanjima može se cca 130 miliona tona otkopati površinskom eksploatacijom i to pod veoma povoljnim uvjetima (Studija izgradnje rudnika Kotezi sa TE Bugojno- Rudarski institut Tuzla 2006. godine). Za realizaciju ovog projekta poseban interes je iskazan od strane Srednjobosanskog kantona i lokalne zajednice (općine Bugojno i Gornji Vakuf-Uskoplje I D. Vakufa).


Slika.12. Položaj rudnika uglja i termoelektrana u BiH


5. Zaključak

Ugalj kao primarni energetski resurs u FBIH/BIH, ima stratešku i nezamjenjivu ulogu. U navedenom kontekstu restrukturiranje rudnika uglja; organizaciono, finansijsko, tehnološko i kadrovsko (pitanje radne snage), neophodno je što prije dovesti u stanje kontinuiteta realizacije, a saglasno već usvojenom Akcionom planu FBIH za restrukturiranje i modernizaciju rudnika uglja FBIH/BIH;

Posebno i urgentno za sva ležišta uglja, naučno-istraživački provjeriti i utvrditi stanje rezervi svih kategorija, a posebno eksploatacionih, pri čemu treba posebnu pažnju posvetiti definisanju vanbilansnih rezervi i gubitaka pri eksploataciji ležišta uglja, kako bi se imale realne spoznaje o raspoloživosti ugljenih rezervi u FBIH/BIH. Ovo u krajnjem slučaju treba uraditi paralelno sa razvojem aktivnosti na definisanju kapacitivnosti potencijalnih termoenergetskih objekata. Također, rudarsko-geološku legislativu i regulativu treba što prije usaglasiti sa međunarodnim standardima;

Što prije uraditi urbanu strategiju stanja i razvoja rudnih ležišta, među njima i uglja, kako bi se pod hitno uticalo na razvoj urbanih prostora koji svojim nekontrolisanim razvojem veoma ugrožavaju stanje rezervi i ekonomiju eksploatacije ugljenih resursa;

U procesu pripreme, eksploatacije, prerade i upotrebe uglja, što prije prepoznati evropske standarde, posebno okolinske, i izraditi mapu puta kako što prije doći do tih vrijednosti;

Ponuđena opcija dinamičkog plana razvoja proizvodnih kapaciteta RUFBIH, optimistička verzija, konstruisana je na bazi raspoloživih informacija na ovu temu. Optimistička je zato što je ukomponovala takozvanu liniju kritičnih aktivnosti maksimuma. Podrazumjeva se, obzirom na raniju tvrdnju potrebe provjere rezervi uglja i tržišta energije, da će se za svaki konkretan slučaj izgradnje termoenergetskih objekata i pratećih RU prethodno izraditi odgovarajuća studija izvodivosti, u okviru koje će se navodi dati u ovom dokumentu (SPP) provjeriti, odnosno potvrdit će se, ili odbaciti. Ipak, brojne vrijednosti date u ovom dokumentu su u okviru prihvatljivih granica pouzdanosti, odnosno navedeni podaci čine realnu i dostatnu bazu za trenutna i dugoročna strateška razmišljanja.


6. Literatura

Programi restrukturiranja svakog rudnika pojedinačno izrađeni od strane rudnika uglja skupa sa različitim naučno istraživačkim institucijama, 2003;

Studija energetskog sektora u BiH, Nacrt konačnog izvještaj, Modul 3 – Proizvodnja el. energije, Svjetska Banka (Treći projekt obnove EES, BHP3-EES-TEPRO-Q-04/05 WB), Sarajevo, 28.12..2007.;

Ustav Bosne i Hercegovine, 04. 2006. Sarajevo; Ustav Federacije Bosne i Hercegovine, US broj 1/94; 30.3.1994. g, Sarajevo; Uredba sa zakonskom snagom o rudarstvu, (Sl. list Republike BIH; br. 24/93); Uredba sa zakonskom snagom o geološkim istraživanjima, (Sl. list Republike

BIH; br. 3/93); Pravilnik o klasifikaciji i kategorizaciji rezervi čvrstih mineralnih sirovina i vođenju

evidencije o njima, (Sl. list SFRJ, br. 53/79); Zakon o koncesijama Federacije BiH, («Sl. novine FBiH» br.40/02; 21.8.2002.); Zakon o prostornom uređenju, («Sl. novine FBiH» br.52/02; 28.10.2002.); Ugalj, Dr. Nikola Pnatić i Dr. Predrag Nikolić



Documents

Ugalj u BiH