Embed Size (px)
Citation preview
UGALJ UBIJA
SADRŽAJ
7
15
21
27
31
39
43
47
55
59
69
OPŠTINA PLJEVLJA
GLAVNI IZVORI ZAGAĐENJA
USTAV EKOLOŠKE DRŽAVE I INFORMIS-ANJE GRAĐANA O KVALITETU VAZDUHA
DEPONIJA PEPELE I ŠLJAKE TE „PLJEVL-JA“ – MALJEVAC
KOLIKO EVROPU TRUJU TERMOELEK-TRANE SA ZAPADNOG BALKANA
JALOVIŠTE GRADAC JOŠ ČEKA SANACIJU
STANJE ZDRAVLJA STANOVNIŠTVAPLJEVALJA
ALARMANTNI PODACI
UVĐENJE KRATKOROČNIH I SRED-NJOROČNIH MJERA SAMANJENJA AEROZAGAĐENJA
IZVJEŠTAJ SVJETSKE ZDRAVSTVENEORGANIZACIJE O UTICAJU ZAGAĐENJAVAZDUHA NA ZDRAVLJE U CRNOJ GORI
ZAKLJUČCI
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Kampanja „Ugalj-Ubija“ u okviru koje je ova publikacija izrađena, predst-valja još jedan u nizu pokušaja koji imaju za cilj da skrenu pažnju javnosti, stručnjaka, nadležnih institucija i drugih društvenih aktera na veoma zabrinjavajuće stanje životne strdine, zdravlja stanovništva i neodrživog sistema proizvodnje termoenergije u Termoelektrani „Pljevlja“ u Pljevljima.
Prije dvadesetpet godina, (21. Septembra 1991. godine) Vlada Crne Gore je proglasila ovu zemlju ekološkom državom koja zbog male površine i brojnih specifičnosti ima ograničene kapacitete životne sredine. Kvalitet životne sredine u Crnoj Gori, pogotovo u pljevaljskom kraju u mnogim segmentima i oblastima je značajno degradiran, uglavnom ljudskim aktivnostima. Svi kapaciteti su značajno smanjeni, a ukupno stanje je u potpunoj suprotnosti sa onim kojeg treba da karakteriše proklamovani koncept ekološke države. Već je dostgnuta velika devastacija prostora, mineralne sirovine i prirodna bogatstva su izraubovane na mnogim pozicijama i vrstama, kontaminirani prostori su veliki, a zdravi prostori su trajno izgubljeni. Prisutne su ogromne količine otpada, svijest građana je na niskom nivou, konfliktnost oko rešenja naša je stvarnost.
Problemi spaljivanja uglja u svrhu proizvodnje električne energije su kompleksni i moramo ih sagledati iz više relevantnih uglova.
Kampanja „Ugalj-Ubija“ u okviru koje je ova publikacija izrađena, predst-valja još jedan u nizu pokušaja koji imaju za cilj da skrenu pažnju javnosti, stručnjaka, nadležnih institucija i drugih društvenih aktera na veoma zabrinjavajuće stanje životne strdine, zdravlja stanovništva i neodrživog sistema proizvodnje termoenergije u Termoelektrani „Pljevlja“ u Pljevljima.
Prije dvadesetpet godina, (21. Septembra 1991. godine) Vlada Crne Gore je proglasila ovu zemlju ekološkom državom koja zbog male površine i brojnih specifičnosti ima ograničene kapacitete životne sredine. Kvalitet životne sredine u Crnoj Gori, pogotovo u pljevaljskom kraju u mnogim segmentima i oblastima je značajno degradiran, uglavnom ljudskim aktivnostima. Svi kapaciteti su značajno smanjeni, a ukupno stanje je u potpunoj suprotnosti sa onim kojeg treba da karakteriše proklamovani koncept ekološke države. Već je dostgnuta velika devastacija prosto-
PREDGOVOR
ra, mineralne sirovine i prirodna bogatstva su izraubovane na mnogim pozicijama i vrstama, kontaminirani prostori su veliki, a zdravi prostori su trajno izgubljeni. Prisutne su ogromne količine otpada, svijest građana je na niskom nivou, konfliktnost oko rešenja naša je stvarnost.Problemi spaljivanja uglja u svrhu proizvodnje električne energije su kom-pleksni i moramo ih sagledati iz više relevantnih uglova.
Uticaj rada termoelektrana na životnu sredinu je višestruko i ono ima neg-ativan uticaj na kvalitet vazduha,vode i zemljišta i ima toplotno djelovanje na okolinu,posebno vodotoke,proizvodnju buke,ambijentalno narušavanje pejzaža,prouzokujući zagađenja koja je javljaju tokom cijele godine i neg-ativno utiču na zdravlje ljudi. Emisije iz temoelektrana na ugalj u Evropi značajno doprinose opterećenju bolestima od ekoloških zagađenja i velikog broja preranih smrti.
Proizvodnja električne energije iz uglja daje veliki doprinos klimatskim promjenama. Ugalj je najintezivniji emiter ugljenika od svih izvora energije u EU i doprinosi sa oko 20% od ukupne emisije gasova koji stvaraju efekat staklene bašte. Naučni modeli poslednjih godina projektuju alarmantan po-rast morbiditeta i mortaliteta u prestojećim decenijama i sve je više dokaza negativnog uticaja klimatskih promjena na zdravlje stanovništva.
Nacrtom strategije razvoja energetike Crne Gore do 2030. godine pred-viđena je realizacija projekta izgradnje drugog bloka TE Pljevlja (TE „Pljevlja“ II) a kako do sada nije na naučnoj metodologiji urađena ni retro-spektivna, niti prospektivna studija o uticaju zagađenja kako iz sadašnjeg, tako ni iz planiranog drugog bloka Termoelektrane u Pljevljima na zdravlje stanovništva Pljevalja i okoline.
Pokušali smo da kroz ovu analizu ukažemo na samo neke negativne posle-dice rada postojećeg bloka, koji radi punih 34 godine i koje bi izgradnjom novog bloka termoelektrane mogla imati na životnu sredinu i zdravlje stanovništva.
Značajan broj podataka objavljenih u ovoj publikaciji se po prvi put javno objavljuju.
Milorad Mitrović, autor
PLJEVLJA:
• 11 sela – bez stanovnika
• 13 sela – manje od 10 stanovnika
• 57 sela – između 10 i 50 stanovnika
• 40 sela – između 50 i 100 stanovnika
• 35 sela – između 100 i 350 stanovnika
• 2 sela – preko 500 stanovnika
OPŠTINA PLJEVLJA
GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE OPŠTINE PLJEVLJA
Opstina Pljevlja se nalazi na krajnjem sjeveru Crne Gore između 43*04’ i 43*33’ sjeverne geosrafske širine, odnosno 18*55’ i 19*34’ istočne geografske dužine.Teri-torija zahvata površinu od 1.346 km2,što je 9,75 % od ukupne teritorije Crne Gore, prostire se u pravcu sjeverozapad-jugoistok u dužini od oko 60 km, i širine oko 25 km vazdušne linije.
Po veličini zauzima treću opštinu u Crnoj Gori.Pripada području visokih planina koje su oivičene granicama opštine a najvisočija je Ljubišnja, Kovač, Crni vrh, Kraljeva gora,Ob-zir, Buren, Bunetina i Lisac. Prosječna nadmorska visina je između 1.000 i 1.200 metara.
Grad Pljevlja je smješten u Pljevaljskoj kotlini na srednjoj nadmorskoj visini od 780 metara.Predstavlja manje kotlinsko udubljenje nepravilnog obima, dugo 9, a široko 6 kilometara. Grad se nalazi na tri rijeke Ćehotina, Breznica i Vezišnica. Vode Breznice i Ćehotine su prilično zagađene, dok je rijeka Vezišnica nakon postojenja Termoelek-trane, potpuno mrtva rijeka bez živog svijeta u njoj.
Ugalj ubija
8
su česta pojava i visoke temparaturne inver-zije.U godišnjoj raspodjeli tišine učestvuju sa 67%, što znači da vazdušna strujanja iz svih pravaca iznose 33%.Po učestalosti,ističu se južni i sjeverni vjetar, a najmanju učestalost ima istočni vjetar.
Pljevaljska kotlina ima modifikovanu umjere-no kontinetalnu klimu koja ima karakteristike planinske klime sa vrlo malim prosječnim godišnjim padavinama.Za kotlinu su karak-teristične termičke inverzije, ujezeravanje hladnog vazduha i radijacione magle, što do-prinosi smanjenju kvaliteta vazduha u samom gradu, naročito zimi u vrijeme tišina i hladnih dana. Zime su duge i oštra ljeta su kratka i svježa, dok su jeseni toplije od proljeća. Složenost planinskih vijenaca izaziva efekte temparaturnih inverzija i fen efekata (vrsta vjetra), temparaturne inverzije uključuju spuštanje hladnog vazduha u kotline i riječne doline dok se na planinskim vrhovima i padi-
U samoj kotlini uzdižu se Velika i Mala Pliješ, Maljevac i Stražica, nadmorske visine do 900 metara a neposredni obod kotline okružuju uzvišenja sa nadmor-skom visinom od 1.100 do 1.400 metara.
KLIMATSKE I METEOROLOŠKE KARAKTERISTIKE
Klima područja opštine Pljevlja definisana je geografskim položajem i specifičnom kon-figuracijom terena.Sam oblik kotline i oblik reljefa koji je značajno izmijenjen poslednjih godina aktivnostima rudnika uglja u stva-ranju ogromnih deponija čvrstog materijala (otkrivke uglja, zemlje i laporca) kao što su deponije Đulina guka,Trlica, Podtrlica i Mala pliješ, koje doprinose drastičnoj izmjeni ruže vjetrova koje pogoduju dužem zadržavanju i nagomilavanju hladnog vazduha, tako da u Pljevaljskoj kotlini preovlađuje tiho vrijeme pa
Slika 1: Saobraćajna mapa područja na kome se nalaze Pljevlja (dio Republika Srbije i BiH)
Ugalj ubija
9
je visokih vještačkih brda oko grada (ogromnih deponija čvrstog materijala od otkrivke uglja, zemlje i laporca) uslovila je pojavu čestih tišina (68,9%).Najučestaliji vjetrovi su južni (17,5% prosječne jačine 3,1 bofora) i sjeverni (6,2% prosječne jačine 2 bofora) zimski period je bez vjetrova sa tišinom i do 76%.U prosjeku na svakih 6-7 godina javljaju se orkanski vjetrovi koji dostižu jačinu i do 6 bofora.
nama zadržava topli vazduh i vedro vrijeme.Efekri fena uključuju zagrijavanje vjetrova dok se spuštaju niz padine planina koje se nalaze u zavjetrini zbog razlike u vlažnosti vazduha, što uzrokuje pojavu toplijeg vremena u podnožiji-ma planina koje se nalaze u zavjetrini.
Vjetar
Zatvorenost pljevaljske kotline visokim planinskim vijencima, zatim stvaran-
3.256
4.266
2.154
6.1488
0
1
2
3
4
5
6
7
Pljevlja Nikišić Podgorica Ce�nje
5.4
6.5
1.9
3.1
5
5.8
3.9
4.7
0
1
2
3
4
5
6
7N
NE
E
SE
S
SW
W
NW
63.7
Grafik 1: Grafikon ruža vjetrova - Pljevlja
Ugalj ubija
10
i vrlo su niske.U ovakvim uslovima dolazi do enormne koncetracije zagađujućih materija u vazduhu.
TemparaturaNa osnovu podataka za poslednjih 50 godina, prosječna godišnja temparatura iznosi 8,4 °C. Maksimalna temparatura zabilježena u poslednjih 50 godina iznos-ila je 38,7 °C 23. 08. 2007. Godine, dok je minimum iznosio -29,2°C 13.01.1985. godine.
Padavine
Na osnovu podataka za poslednjih 50 godina srednja godišnja količina padavi-na iznosila je 797,5mm. Maksimalna mjesečna količina padavina u poslednjih 50 godina zabilježena je u Novembru 1985 godine i iznosila je 276,1mm,dok je minimum mjesečnih količina padavina iznosio 0,7 mm u Oktobru 1995. godine.
Oblačnost, magla i smog
Pljevlja su grad sa najvećom oblačnošću u Crnog Gori, oblačnost je povećana u hladnom dijelu godine dok u ljetnjem periodu dostiže minimum.Vedrih dana ima najviše u ljetnjem periodu godine dok su tmurni veoma česti u periodu od decembra do marta, kada je i period na-jvećeg zadađenja vazduha u kotlini kada se na njenom dnu nad gradom zadržava „jezero“ smoga.Prema podacima HMZ-a period sa maglom u Pljevljima traje 200 dana godišnje. Broj maglovitih dana u porastu od 1974. Godine, što se može povezati sa vremenom građenja i otva-ranja industriskih objekata, što naročito važi za izbacivanja vodene pare iz tornja za hlađenje TE. Prirodni uslovi uslovl-javaju slabo provjetravanje pljevaljske kotline, zbog čega se pojavljuju i dugo za-državaju magle.Magle su karakteristične u jesenjim i zimskim danima, dugo traju
Slika 2: Panorama Pljevalja u vrijeme maglovitih dana – snimak iz sela Rudnica
Ugalj ubija
11
Vlažnost vazduha
Na osnovu praćenih podataka za posledn-jih 50 godina prosječna godišnja vlažnost vazduha iznosila je 75,2 %.Maksimalna prosječna vlažnost vazduha zabilježe-na u poslednjih 50 godina iznosila je 100%, a najmanja 9%.Minimalna prosječna mjesečna vlažnost vazdu-ha zabilježena u poslednjih 50 godina iznosila je 31% u maju 1988 godine. Podaci Hidrometereološkog zavoda Crne gore.
Demografski podaci
Prema podacima popisa stanovništva iz 2011. godine zaključuje se da broj stanovnika u opštini Pljevlja značajno opada.Prema tim podacima u opštini Pljevlja živi 30.786 stanovnika što je za 4.172 stanovnika manje nego u 2003. godini ili za 12% manje.Najviši broj stanovnika zabilježen je 1971. godine, kada je na teritoriji opštine Pljevlja živjelo
46.843 stanovnika.Do 1981. godine broj stanovnika se smanjio na 43.316, a do 1991. godine na 39.593 stanovnika.
Populacija opštine Pljevlja spada u kategoriju regresivno odnosno starog stanovništva što predstavlja dodatni problem.Indeks starenja koji predstavlja odnos stanovništa starog 60 i više godina i stanovništva starog od 0 do 20 godi-na iznosi 52.4.Trend smanjenja broja stanovnika u Pljevljima kontinuirano se dešava od 1971. godine.Prosječna gustina naseljenosti je 4,37.
Demografija sela
Broj stanovnika - zbog evidentne, kon-tinuirane i za sada nezaustavljive migracije seoskog stanovništva prema gradu i drugim sredinama, koja neminovno utiče na cjelokupnu socio-ekonomsku sliku Opštine i na sve buduće planove, podaci o smanjenju broja stanovnika na seoskom području zaslužuju posebnu pažnju.
Grafik 2: Podjela stanovništva
11297
19489
Selo Grad
37%
63%
Ugalj ubija
12
ju basene uglja koji do sada nije eksploa-tisan i čija je budućnost neizvjesna zbog planirane eksploatacije uglja, ako se krene u ekspolataciju uglja u ovim selima doći će do potpunog raseljavanja stanovništva čiji će povratak i ponovno naseljavanje biti moguće tak nakon i pod uslovom kasnije potpune rekultivacije zemljišta.
Broj sela - u republičkoj popisnoj statisti-ci na području opštine Pljevlja evidentira-no je ukupno 158 sela, i to: • 11 sela – bez stanovnika • 13 sela – manje od 10 stanovnika • 57 sela – između 10 i 50 stanovnika • 40 sela – između 50 i 100 stanovnika • 35 sela – između 100 i 350 stanovnika • 2 sela – preko 500 stanovnika
(Židovići i Komini)
Broj stanovnika koji žive na seoskom području, između dva zadnja popisa, smanjio se za 3.122, dok je u periodu od 2003.g. do 2011.g. ugašeno 588 seoskih domaćinstava. Matematički gledano, ako bi se trend opadanja nastavio istim tempom i intenzitetom, do potpunog zamiranja sela došlo bi već za 50-tak godina. Iako se u stvarnosti to neće desiti, sasvim je izvjesno da će i dalje postojati trend opadanja broja stanovnika a porast broja ugašenih domaćinstava na selima, pri čemu će većina seoskog stanovništva vremenom biti skoncen-trisana u nekoliko prigradkih naselja: Židovići, Komini, Odžak kao i jedan dio sela smještenih uz saobraćajnice kao što su: Kosanica, Vrulja i Brvenica. Sela Kalušići, Mrzovići, Rabitlje koja ima-
29799
33654 32309
36095
25856
18690
14419
11297
0
5000
10000
15000
20000
25000
30000
35000
40000
1948 g. 1953 g. 1961 g. 1971 g. 1981 g. 1991 g. 2003 g. 2011 g.
Grafik 3: Broj stanovništva po godinama
Ugalj ubija
13
Slika 3: Površinski kop „Potrlica“ na samom obodu grada
Period sa maglom u Pljevljima
traje preko 200 dana godišnje.
GLAVNI IZVORI ZAGAĐENJA
Najveći zagađivači na području opštine Pljevlja su Termoelektrana „Pljevlja“ i Rudnik uglja. Rudnik uglja godišnje eksploatiše oko 2.000 000 tona iz trenutno dva površins-ka kopa.
Termoelektrana u svojim pećima sagori oko 1.500 000 tona uglja godišnje, 3.500 tona mazuta i 660 tona hemikalija (kreč, sona kiselina, lužina, aqvastatin i dr).Zagađen-ju doprinose oko 40 kotlarnica i oko 4,500 individualnih ložišta u kojima izgori po grubim procjenama više od 100.000 tona uglja. Procjene su da se pri ovakoj potrošnji uglja dnevno u vazduh izbaci oko 50,4 tone sumpor-dioksida, 37 tona prašine i 84,8 m3 dima.Tokom svakog sata prilikom rada navedenih zagađivača u atmosferu se emituje oko 2,4 tone sumpor-dioksida, 1,5 tona prašine i 3,552 m3 izduvnih gasova. Termoelektrana „Pljevlja“, za samo sat rada u atmosferu ispusti preko 120.000 m3 vodene pare.TE „Pljevlja“ je počela sa radom 1982.godine kao prva i jedina crnogorska kondezaciona Termoelektrana koja je projektovana sa dva bloka od po 220 MW. Aku-mulacija vode kao i svi pomoćni, tehnički i upravnoadministrativni (izuzev postrojenja za dekarbonizacijju i recirkulaciju rashladnog sistema) izgrađeni su za dva bloka međutim do izgradnje drugog bloka nikada nije došlo.
Ugalj ubija
16
i Cementara. Povremeno se doprema i ugalj iz rudnika iz Berana i to u količina-ma od oko 150 tona dnevno.Pljevaljski ugalj je garantovano kalorične vrijednosti 9210 kJ/kg (220 Kcal/kg), dok je rudnik iz jamskog rudnika uglja iz Berana znat-no veće kalorične moći. Snadbijevanje TE vodom za hlađenje i druge potrebe vrši se iz hidroakumulacije Otilovići, koja ima 18 miliona m3.Nalazi se na rijeci Ćehotini i udaljena je oko 8 kilometara od posrojenja TE sa kojom je povezana asfaltnim putem.Brana je betonsko-lučna visine 59 metara. Od početka rada do kraja 2010. godine u TE je proizvedeno 25.239,84 GWh električne energije, a samo u 2010. godini proizve-deno je 1.271 GWh energije.
U toku 2009. i 2010. godine izvedeni su projekti koji se odnose na ekološku i
Slika 4: Satelitski snimak TE Pljevlja i deponije pepela i šljake Maljevac
Termoelektrana „Pljevlja“ je izgrađena na nadmorskoj visini od 760 metara. Udaljena je od samog centra grada svega 4 kilometra i nalazi se na putnom pravcu Pljevlja-Đurđevića Tara.Visina njenog dimnjaka je 250 metara.
Termoelektrana Pljevlja je prve kilo-vatsate električne energije proizvela 21. oktobra 1982. godine, od kada godišnje u prosjeku proizvodi 951 GWh, odnosno 25 odsto od ukupnih potreba Crne Gore za električnom energijom. Od početka rada do 31. decembra 2012. godine, na generatoru je proizvedeno 31.042.008 MWh električne energije, uz potrošnju 36.815.076 tona uglja.
Snabdijevanje TE ugljom se u prvom periodu svoga rada vršilo iz površinskog kopa Borovica dok se danas snadbijeva ugljem iz površinskih kopova Potrlica
Ugalj ubija
17
stupanja na snagu ove uredbe uskladiti svoje emisije zagađujućih materija prop-isanim ovom uredbom najkasnije do 31. Decembra 2025. godine.Suspendovane čestice su kao mjesečne i kao srednje dnevne vrijednosti prelazile dozvoljenu graničnu vrijednost emisije.Konstantno povećanje zapaža se od oktobra 2010. godine i tokom cijele 2011. Godine.U novembru 2011. godine srednja dnev-na koncetracija suspendovanih čestica prelazila je granične vrijednosti emisije oko 5 puta.
• Koncentracije SO2 su prelazile dozvol-jene granične vrijednosti i kao srednje mjesečne i kao srednje dnevne.U 2011. godini njesečne srednje vrijednosi SO2
tehnološku stabilizaciju objekta: izvršena je rekonstukcija turbine, zamjena sistema kontrole i upravljanja, zamjena razvoda 6 i 04 kV sopstvene potrošnje, zamjena elektrofilterskog postrojenja i zamjena
sistema pobude generatora sa ugradnjom genetarorskih prekidača.
Poslije ovih izvedenih radova novoinstal-isana snaga TE Pljevlja je 218,5 MW.
Slika 5: Termoekeltrana „Pljevlja“ puštena u rad 1982. godine.
EMISIJE ZAGAĐUJUĆIH MATERIJA IZ TE „PLJEVLJA“
Prema podacima iz inventara zagađu-jućih materija u vazduhu za 2010. godinu u TE „Pljevlja“ je tokom 2009. godine potrošeno 1.849.670 tona lignita i 2.794 tona mazuta, što je rezultiralo emisijom zagađujućih materija u vazduhu u pred-stavljenoj tabeli .
U uredbi o graničnim vrijednostima emisija (GVE) zagađujućih materija u vazduhu iz stacioniranih izvora (Sl.list CG br.11/10).U prelaznim i završnim odredbama ove uredbe propisano je da će postrojenja koja su puštena u rad od
Ugalj ubija
18
PM2,5, O3, mjerene u gradskom području
• Zagađujuće materije mjerene zbog zaštite vegetacije- NOx, SO2, isparl-jiva organska jedinjenja mjerena u prigradskom području.
Dostupni podaci sa mjernog mjesta u urbanoj zoni Pljevalja, tačnije u ulici Skerlićevoj u periodu od 2009. do 2011. godine, pokazuju da su srednje godišn-je koncetracije PM10 čestica bile iznad dozvoljenje srednje godišnje vrijednosti koja iznosi 40 mg/m3.Zimski period karakterišu povremeno izmjerene veoma visoke srednje dnevne koncetracije PM10 čestica.
Prirodni uslovi dovode do slabog prov-jetravanja Pljevaljske kotline, zbog čega se pojavljuje i dugo zadržavanje magle.Magle su karakteristične u jesenjim i zimskim danima, dugo traju i vrlo su niske. Period sa maglom u Pljevljima traje preko 200 dana godišnje. Izbacivan-je vodene pare iz tornja za hlađenje TE između ostalog doprinosi tom povećan-ju,U ovakvim uslovima dolazi do koncen-tracije zagađujućih materija u vazduhu.Najveći doprinos emisijama koje potiču iz izvora na teritoriji opštine ima TE „Plje-vlja“ i to : SOx-99%, NOx-94%, PM2,5-37% i PM10-36%.
su preko 10 puta prelazile dozvoljenu graničnu vrijednost.Najveća srednja dnevna koncentracija SO2 izmjerena je 4. Maja oko 14 puta veća od dozvol-jene-5586 mg/m3.
• Koncentracije NOx prelazile su mjesečne srednje vrijednosti u jan-uaru, martu, julu i decembru 2010. Godine, a u 2011. godini u januaru, februaru,martu i decembru
• Emisija CO (ugljen-monoksid) je bila u okviru dozvoljenih graničnih vrijed-nosti.
KVALITET VAZDUHA U PLJEVLJIMA
Kvalitet vazduha u Pljevljima kontinuira-no se automatski prati tek od polovine 2009. godine u skladu sa evropskim stan-dardima kvaliteta vazduha prenesenim u crnogorsko zakonodavstvo.Na osnovu dostupnih podataka o kvalitetu ambien-talnog vazduha, emisijama u vazduhu i rezultatima matematičkog modeliranja izvršeno je zoniranje teritorije Crne Gore u odnosu na kvalitet vazduha. Na osnovu tog zoniranja, Pljevlja su sa Bijelim Poljem i Beranama svrstana u sjever-nu kritičnu zonu u kojoj je neophodno poboljšanje kvaliteta vazduha. U toj zoni se nalaze samo 2 automatska mjerna mjesta za prećenje kvaliteta vazduha i oba su smještena u opštini Pljevlja.Ma-terije mjerene ovim aparatima se mogu kategorisati kao: • Zagađujuće materije mjerene zbog
zaštite zdravlja ljudi SO2, NO2, PM10,
Ugalj ubija
19
40,5 % njih smatra
da će stanje kvaliteta vazduha u
njihovoj opštini za 5 godina biti lošije
USTAV EKOLOŠKE DRŽAVE I INFORM-ISANJE GRAĐANA O KVALITETU VAZDUHA
Građani Crne Gore imaju pravo da na pravovremen i adekvatan način budu informis-ani o kvalitetu životne sredine i pitanjima iz oblasti životne sredine u kojoj žive. To im garantuju brojni Zakoni ali i Ustav države koja je sebe proglasila ekološkom još prije 25 godina. Ali koliko su građani u Crnoj Gori zaista informisani o kvalitetu vazduha, pokazuju sledeći podaci. NVO “Ozon” iz Nikšića, je u Avgustu 2015 godine, sproveo projekat istraživanja infor-misanosti građana o stanju životne sredine u tri crnogorska grada: “Ispitivanje javnog mnjenja o nivou informisanosti građana o uticaju aerozagađenja na zdravlje ljudi i kvalitet životne sredine u opštinama Pljevlja, Nikšić i Podgorica“. Podaci do kojih su došli u tom istraživanju su sledeći: Na pitanje, koji su to zdravstveni problemi koji su povezani sa zagađenjem vazduha (aerozagađenjem), građani su dali odgovore:
Ugalj ubija
22
Na pitanje na koji koji način se informišete o stanju životne sredine i kvalitetu vazduha na teritoriji Vaše opštine, građani su odgovarali ovako:
Ono što treba istaći jeste to da je i ovo pitanje bilo postavljeno kao pitanje otvorenog tipa.
89.90%
11.80% 7.90%
39.90%
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
70.00%
80.00%
90.00%
100.00%
plućna oboljenja kardiovaskularna oboljenja dermatološki problemi kancerogena oboljenja
Grafik 4: Zdravstveni problemi i aerozagađenje
Slični su rezultati posmatrano i po opštinama, naime 83,6 % građana Podgorice smatra da su plućna oboljenja ta koja su najčešće povezana sa zagađenjem vazduha; u Opštini Pljevlja je taj procenat 94,7 %; dok je u Opštini Nikšić taj procenat 93,8 %.
20.40%
2.70%
18.30%
34.70%
14.90%
24.80%
34%
75%
19.60%
10.90% 7.40%
27.10%
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
70.00%
80.00%
Nikšić Pljevlja Podgorica
bolje
isto
lošije
ne znam
Grafik 5: Mišljenje građana o kvalitetu vazduha
Ugalj ubija
23
Po pitanju analize opština najneoptimis-tičniji su građani Opštine Pljevlja, njih 75 % smatra da će stanje kvaliteta vazduha u njihovoj opštini biti lošije od trenut-nog, dok su naoptimističniji građani Opš-tine Podgorica koji u procentu od 28,8 % smatraju da će stanje kvaliteta vazduha u njihovoj opštini za 5 godina biti bolje. Građani Opštne Nikšić smatraju da će u njihovoj opštini to stanje biti isto (34,7 %), dok 20,4 % njih smatra da će stanje kvaliteta vazduha biti bolje.
Prema rezultatima ovog istraživanja, za građane opština Podgorica, Pljevlja i Nikšić bi se moglo reći da imaju razvi-jenu dimenziju socio-ekološke svijesti, s obzirom na to da mogu jasno da identi-fikuju glavne izvore zagađenja vazduha u svojim opštinama (industrija 80,6%), kao i posledice koje ono ima po zdravlje ljudi (plućne bolesti 89,9%). Takođe
43.70%
65.90%
25.50%
5.70%
15.10%
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
70.00%
internet TV novine radio ne informišem se
Grafik 6: Načini informisanosti
Građani se o stanju životne sredine i kvalitetu vazduha na teritorijama svojih opština najčešće informišu putem TV, tj.informativnih emisija koje se bave ovom problematikom i to 65,9 % njih; sledeći najčešći izvor informisanosti je internet 43,7%; a zatim pisani mediji tj.novine i dnevna štampa 25,5 %. Od ukupnog broja ispitanika, njih 15,1 % se izjasnilo da se o ovoj temi ne informiše jer ne postoje kvalitetni i precizni izvori putem kojih bi došli do informacija o ovoj problematici.
Na pitanje koje se bavi predviđanjem budućeg stanja kvaliteta vazduha na teritoriji svojih opština u narednih 5 go-dina građani nisu pokazali optimističan stav. Čak 40,5 % njih smatra da će stanje kvaliteta vazduha u njihovoj opštini za 5 godina biti lošije, dok 24,8 % njih smatra da će stanje ostati isto.
Ugalj ubija
24
svih relevantnih institucija, kao i medija, možemo uticati da se o ovom proble-mu građani adekvatno i blagovremeno informišu.
uspješno mogu da ocjene i važnost uloge pojedinih društvenih aktera u lokalnom sistemu zaštite životne sredine. Građani smatraju da zajedničkom saradnjom
Ugalj ubija
25
Prašina sa deponije pepela i šljake
TE-Maljevac zasipa cijelo područje
DEPONIJA PEPELE I ŠLJAKE TE „Pljevlja“ – MALJEVAC
Jedan od problema koji prati proizvodnju električne energije iz uglja, jeste problem „energetskog otpada“. Pod pojmom „energetski otpad“ podrazumijeva se pepeo i šlja-ka, koji nastaju kao nesagorljivi ostaci pri sagorijevanju uglja.
U industrijskoj praksi pod pojmom “pepela” podrazumijeva se nesagorljivi čvrsti ostatak, koji se izdvaja pri sagorijevanju uglja u ložištima. Prema mjestu nastajanja u kotlu termoelektrane sa klasičnim sistemom sagorijevanja sprašenog uglja, razlikuje se: šljaka, najkrupniji nesagorljivi ostatak koji se izdvaja na dnu ložišta, kod kotla u termoelektrani izdvaja se do 10% šljake; kotlovski pepeo krupnije klase koja se kreće zajedno sa dimnim gasovima i kao krupnije frakcije, izdvajaju se iz kanala posle zagri-janja vazduha (kod kotla u termoelektrani nema tog izdvajanja, pošto nema taloženja u kanalima); elektrofilterski ili leteći pepeo, predstavlja najfiniji pepeo koji iz kotla odlazi sa dimnim gasovima, a izdvaja se seperacijom na elektrofilterima i predstavlja 90% ukupne koliĉine pepela.
Pepeo se prema rastvorljivosti u vodi dijeli na pepeo sa kiselom i baznom reakcijom. Kiseli pepeo ima sadrţaj SiO2 iznad 50% i veliku pucolansku aktivnost. Bazni pepeo je sa velikim uĉešćem CaO (35-60)% i aktivnim sadrţajem CaO od 10%.
Ugalj ubija
28
2011. godine, živjelo 1.512 stanovnika. Radosavac se prema Zavodu za statis-tiku Crne Gore (Monstat) ne vodi kao posebno naselje.
U neposrednom okruženju deponije „Maljevac“ nalaze se naselja: Zbljevo, Komini, Kalušići, Grevo, Zabrđe, Bor-ovica i Šumani u kojima je po popisu iz
Slika 6: Prašina sa deponije pepela i šljake TE-Maljevac, nošena vjetrom, zasipa cijelo područje
Ugalj ubija
29
7181 osoba u Evropi umre
zbog štetnih gasova iz TE zapadnog balkana
KOLIKO EVROPU TRUJU TERMOELEK-TRANE SA ZAPADNOG BALKANA
Alijansa za zdravlje i životnu sredinu (HEAL) u svom najnovijem izvještaju iz Marta, 2016.godine, tvrdi da zbog štetnih gasova iz termoelektrana u zemljama zapadnog Balkana godišnje prerano umre čak 7.181 osoba u Evropi, a troškovi liječenja oboljelih zbog zagađenja vazduha u EU čak 8,5 milijardi eura.Procijenjena šteta zbog uticaja termoelektrana na ugalj, koje se nalaze u zemljama BiH, Srbiji, Crnoj Gori, Kosovu i Makedoniji, na zdravlje njihovih građana ali i uticaj na ostatak Evrope prouzrokuje štetu od 252 miliona do čak 4 milijarde eura.
Procijenjena šteta od termoelektrana u Srbiji iznosi 4,1 milion eura, šteta od termo-elektrana u Bosni i Hercegovini procjenjuje se na 3,1 milijardu, šteta od termoelektra-na u Makedoniji iznosi 720 miliona eura, šteta od termoelektrana na Kosovu iznosi 352 miliona eura, dok 257 miliona eura iznosi šteta od termoelektrane Pljevlja u Crnoj Gori.
Ugalj ubija
32
7.181 osoba u Evropi umre zbog štetnih gasova iz TE zapadnog balkana
8.5 milijardi eura su troškovi liječenja građana od pos-ledica zagađenja
4.1 milijardi eura je šteta od srpskih TE
3.1 milijardi eura je šteta od TE u BiH
720 miliona eura je šteta od TE u Makedoniji
352 miliona eura je šteta od TE na Kosovu
257miliona eura je šteta koju prouzrokuje TE Pljevalja u Crnoj Gori
Procijenjena šteta od termoelektrana u regionu
Uprkos maloj proizvodnji u TE „Pljevlja“ građani su ipak izloženi aerozagađenju koje predstavlja poseban zdravstveni problem jer utiče na učestalu pojavu astme kod djece ali i na pojavu karcinoma kod velikog broja građana. Budući da je aerozagađenje u rangu sa pušenjem, zaduženo je i za pojavu karcinoma, bronhijalne astme i hronične opstruktivne bolesti pluća.Ovo zagađenje ugrožava sve, ali najviše one koji žive u blizini termoelektrana.
Ugalj ubija
33
navedenog smanjenja,a to je smanjenje emisija GHG na nivou EU za period do 2020. godine od 20%,do 2030. za 40%,a do 2040. 60%,a do 2050. do 80% u odnosu na emisije GHG 1990. godine. EU je dobar primer mogućnosti ekon-omskog razvoja praćenog smanjenjem emisija GHG s obzirom da nivo emisija GHG u EU 2012. godine bio 18% ispod nivoa emisija GHG 1990. godine,dok je u istom periodu ostvaren rast BDP od 45%. Sa aspekta povećanja korišćenja obnovljivih izvora energije očekuje se da će EU ostvariti svoje utvrđene ciljeve na mapi puta u kojoj ukazuje da su glavni sektori ( energetika, industrija, saobraćaj, poljoprivreda i građevinarstvo/zgradarst-vo), odgovorni za emisije u Evropi,ti koji mogu napraviti prelaz ka niskim emisija-ma ugljenika uz ekonosmku isplativost.
Ujedinjene nacije upozoravaju da su zagađen vazduh i klimatske promene dvije najveće prijetnje po javno zdravlje od Evrope do centralne Azije. Izvještaj za panevropski region objavljen je na konfer-enciji o klimi u Batumiju u Gruziji. Izvještaj obuhvata preporuke za nadležne kao što su podsticanje stvaranja obnovljive energije, smanjenje upotrebe đubriva i hemijskog zagađenja mora, kao i poboljšanje zakona o zaštiti zemljišta. UN, takođe, upozoravaju da su nastavljeni gubitak biološke razno-likosti i uništavanje ekosistema širom regio-na, dok privatna upotreba kola i kamiona sada izaziva veće zagađenje nego industrija u nekim državama EU.1
Zdravstveni troškovi u regionu (Crna Gora, Srbija,Bosna i Hercegovina)
U izvjestaju “Vrijeme je za postepeno ukidan-je prljavog uglja u Jugoistočnoj Evropi: Skriveni trošak koji možemo izbjeći” godišnji projektovani zdravstveni troškovi kao pos-ledica upotrebe uglja kreću u rasponu od 2.3 do 6.5 milijardi eura u zemljama regije – Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Srbiji.
Planirano povećanje proizvodnog kapac-iteta izgradnjom novih elektrana vodi do kon¬tinuirane subvencije i emisija u periodu od najmanje 40 godina. Još jedna alarmantna činjenica je da čak i ako se zagađenje smanji za 90% u odnosu na sadašnje vrijednosti, godišnji zdravstveni troškovi će ostati na nivou između 250 i 650 miliona u ove tri zemlje što znači da će ukupni negativni efekti (eksterni troškovi) uglja i dalje iznositi između 3.6 i 4.7 milijardi eura u ove tri zemlje. U os-novi, ove tri države bi platile 10 milijardi eura da bi izgubile drugih 160 milijardi tokom životnog vijeka elektrana.
POLITIKE EVROPSKE UNIJE PREMA SMANJENU EMISIJA GHG
Strateški plan EU je da do 2050. godine, smanji svoje emisije do 95% u odnosu na nivo 1990. godine. Dugoročna politika EU je da koristi resurse na održivi način. EU je definisala ekonomičan put do
1 Izvor: http://goo.gl/MRR48P
Ugalj ubija
34
tracija suspendovanih čestica prelazila je granične vrijednosti emisije oko pet puta“, navodi se u dokumentu.
Koncentracije sumpor dioksida i azot-nih oksida takođe su takođe, prela-zile dozvoljene granične vrijednosti. U 2011. godini mjesečne srednje vrijednosti sumpor dioksida su preko deset puta prela-zile dozvoljenu graničnu vrijednost. Najveća srednja dnevna koncentracija sumpor dioksida izmjerena je 4. maja, oko četrnaest puta veća od dozvoljene ili 5586 miligrama u metru kubnom.
Koncentracije azotnih oksida prelazile su mjesečne srednje vrijednosti u januaru, martu, julu i decembru 2010. godine, a 2011. godine u januaru, februaru, martu i decemb-ru. Jedino je emisija ugljen-monoksida bila u okviru dozvoljenih graničnih vrijednosti.
Ovi podaci pokazuju da za jedanest miliona eura koliko je koštala rekonstrukcija elektro-filtera ništa nije urađeno i da se zagađenje od strane TE nije smanjilo.2
Šta su ,,izgubljene godine života’’?
Izvještaj Univerziteta iz Študgarta pretvara procjenu smrti izazvanih zagađenjem vazduha u količinu uzgubljenih godina života usljed prijevremenih smrti. Sva-kom Evropljaninu čija se smrt može pripisati praškastom zagađenju vazduha, po procjenama, život biva skraćen za 11 godina, a svaka smrt izazvana izlaganjem ozonu uzima po procjeni 9 mjeseci od života.
Elektroprivreda Crne Gore (EPCG) je krajem 2009 godine saopštila, da je finalnom rekonstrukcijom elektrofiltera u Termoelektrani smanjila koncentraciju čestica u dimnim gasovima na svega 20 do 25 miligrama po metru kubnom, što je znatno i ispod EU standarda koji propisuju graničnu vrijednost od 50 miligrama“. Ovaj projekat je koštao oko 11. 000 000,00 eura. Ipak i nakon rekonstrukciej emisija čvrstih čestica nekoliko je puta prelazila dozvoljene granične vrijednosti.
Do istih podataka se može doći i uvidom u Vladin dokument Plan kvaliteta vazduha za opštinu Pljevlja gdje su dati rezultati mjeren-ja za 2010. i 2011. godinu.
„Na osnovu dostavljenih podataka o mjerenju zagađujućih materija u dimnom gasu iz TE Pljevlja uočava se da su suspen-dovane čestice kao mjesečne i kao srednje dnevne vijednosti prelazile dozvoljenu graničnu vrijednost emisije. Konstantno povećanje zapaža se od oktobra 2010. go-dine i tokom cijele 2011. godine. U novem-bru 2011. godine srednja dnevna koncen-
2 Izvor: Plan kvaliteta vazduha za opštinu Pljevlja
Ugalj ubija
35
da su Pljevljaci skoro pet mjeseci udisali opasne čestice, što je sigurno negativni rekord u region.
U januaru 2013 .godine 25 dana kon-centarcija pm 10 čestica bila je veća od propisane vrijednosti, dok su pm 2,5 čestice prešle dozvoljenu vrijed-nost 26 dana. Usled prekida GSM veze rezultati mjerenja u periodu od 2-15.
Broj prekoračenja srednjih dnevnih vrijednosti PM103 po opštinama
Godina Pljevlja Nikšić Podgorica
2015189
(360 dana validnih mjerenja)
113(350 dana validnih
mjerenja)
82(364 dana validnih
mjerenja)
2014184
(360 dana validnih mjerenja)
104(359 dana validnih
mjerenja)
78(359 dana validnih
mjerenja)
2013177
(337 dana validnih mjerenja)
104(336 dana validnih
mjerenja)
64(354 dana validnih
mjerenja)
2012217
(338 dana validnih mjerenja)
107(235 dana validnih
mjerenja)4
79(365 dana validnih
mjerenja)
2011193
(334 dana validnih mjerenja)
147(334 dana validnih
mjerenja)
89(360 dana validnih
mjerenja)Tabela 1: Broja prekoračenja srednjih dnevnih vrijednosti PM10 u Opštinama Pljevlja, Nikšić i Podgorica
3 Propisana granična vrijednost od 50µg/m3
4 Usljed udara groma u trafostanicu sa koje se električnom energijom napaja automatska stacionarna stanica 02.08.2013. godine došlo je do kvara opreme za uzorkovanje PM10 čestica. Mjerenja su nas-tavljena 16.11.2013. godine (godina kada su bili izraženi šumski požari)
Zagađenje vazduha iznad propisanih vrijednosti
Za jedanaest mjeseci 2013. godine vri-jednosti pm 10 čestica su stočetrdeset dana bile u iznad propisane vrijednosti od 50 mikrograma po metru kubnom. Vrijednosti manjih čestica , ali jednako opasnih , pm 2,5 čestica su bile iznad propisane vrijednosti 147 dana. To znači
Ugalj ubija
36
propisane na godišnjem nivou, sa ciljem zaštite zdravlja ljudi i rokom postizanja do 2015. godine.
Broj prekoračenja vrijednosti u martu je takođe bio visok, 24 dana vazduh nije bio zadovoljavajućeg kvaliteta. U aprilu, 18 dana stanovnici Pljevalja su udisali vazduh koji je opasan za zdravlje. U maju 9 dana, u julu 4 dana. Kvalitet vazduha je u junu
februara nijesu bili dostupni za obradu. Validnih mjerenja PM10 u februaru je bilo 8 dana. Dva dana srednje dnevne vrijednosti PM10 su bile iznad propisane granice tolerancije za 2013. godinu od 83 µg/m3, a 4 dana su prevalilazile propisa-nu graničnu dnevnu vrijednost (50µg/m3). tokom februara od 27 dana validnih mjerenja pm 2,5 čestice su 25dana bile iznad ciljne vrijednosti od 25µg/m3
Slika 7: Fotografija kojom su ekolozi promovisali problem zagađenja u Pljevljima i koja je obišla svijet
Ugalj ubija
37
dostupnim podacima kvalitet vazdu-ha ovu granicu prekorači u prva dva mjeseca, dok je godišnje prekoračenje pet puta veće od od dozvoljenog. Dakle skoro pet mejseci, bez podataka za decembar, u vazduhu je bilo opasnih čestica više od dozvoljene granice. Ono što je intere-santno još uvijek se podaci za Pljevlja saopštavaju sa dvadesetak dana zakašn-jenja. Povodom toga niko od nadležnih u državnim, ali i u loklanim organima nije uputio zvaničan protest, zbog toga. No sudeći po mirnoći sa kojom stanovnici Pljevalja primaju i komentarišu vijesti o zagađenju to nije ni potrebno.
i avgustu bio u skladu sa propisima. U septembru 12 dana vrijednosti PM 25 bile su 12 dana iznad propisane vrijedno-sti. Podaci za oktobar su značajno lošiji 27 dana kvalitet vazduha je bio nezadovol-javajući. Jednako loše je bilo i u novembru kada je prekoračenje zabilježeno 24 dana . Karakteristično za novembar 2013. godine, je da je srednja vrijednost sedmičnih uzoraka benzoapirena bila 4,17 ng/m3. Ciljna vrijednost od 1ng/m3 propisana je sa ciljem zaštite zdravlja ljudi.
Granične vrijednosti ne smiju biti pre-koračene više od 35 dana godišnje. Prema
Slika 8: Građanski protest održan na trgu 13 jul u Pljevljima, 22. 12. 2014 godine u 11: 55 časova
U jalovištu se nalaze i neutvrđene količine
žive, kadmijuma, antimona, molibdena, arsena,
nikla, fenola, bakar-sulfata, cijanida i drugih veoma
toksičnih reagenasa.
JALOVIŠTE GRADAC JOŠ ČEKA SANACIJU
U sklopu ovih aktivnosti NVO Ekološko Društvo ‘Breznica’ je radilo na analizama još jednog značajnog ekološkog problema na teritoriji Opštine Pljevlja.
Rudnik „Šuplja stijena“ je počeo sa redovnom proizvodnjom 1954. godine. Do 1970 godine je poslovao kao samostalno preduzeće, a od 1970 do 1987 godine je poslovao u sastavu kombinata „Trepča“ iz Kosovske Mitrovice. Uvođenje stečaja i zatvaranje rud-nika uslijedilo je 1987 godine. Cjelokupna imovina poslije stečaja prenijeta je opštini Pljevlja.
Flotacijsko jalovište je poseban problem. Locirano je na samoj obali rijeke Ćehotine (koja pripada međunarodnom vodotoku) i u neposrednoj blizini naselja Gradac. Jalovište se koristi od početka rada rudnika. Prema gruboj procjeni na ovom prostoru je deponovano 4,5 miliona tona jalovinskog materijala, koji je vrlo usitnjen (zbog zaht-jeva tehnologije), a sadrži određeni procenat teških metala (olovo, – cink, - gvožđe, - bakar, i dr.) i dodatno onečišćen sa flotacijskim reagensima (fero – ksantatima, bakar – sulfatom, cijanidima i dr). Brane jalovišta postoje prema rijeci Ćehotini su samo u svom početnom, odnosno inicijalnom dijelu (koji je male visine) izgrađene od loml-jenog kamena, a ostali dio je formiran taloženjem jalovinskog materijala.
Ugalj ubija
40
pristupilo se ponovnom uzimanju ma-terijala i analizi koja je pokazala identične rezultate sa zanemarljivim razlikama.
Maksimalno dozvoljene koncentracije u vodama I i II kategorije uzete su iz Zbirke propisa o vodama (1999) autora Dr. Z. Panajotović, Z.Platiša, M.rajić, G.Stepić. Naučnog rada o analizi autora Milorada Mitrovića iz 2003. godine. A maksimalno dozvoljene koncentracije u zemljištu i jalovini iz Sl. Lista RCG broj 18/97.
U jalovištu se nalaze i neutvrđene količine žive, kadmijuma, antimona, molibdena, ar-sena, nikla, fenola, bakar-sulfata, cijanida i drugih veoma toksičnih reagenasa. Deponi-ja opasnog otpadnog materijala godinama je prepuštena sama sebi, ima tendenciju stalnog širenja usled obimnih kiša i at-mosverskog djelovanja. Ovaj problem dugi niz godina je ignorisan od strane onih čija je bila obaveza da taj problem riješe.
U toku 2013 godine Crna Gora je dobila
Slika 9: Jalovište u Grdacu
NalaziIspitivanje sadržaja teških metala u voda-ma Ćehotine vršena 07. 07. 1983. godine ispod deponije i uliva otpadnih voda flotacije rudnika „Šuplja stijena“ i ona su pokazale sljedeće: • Bakar (Cu) 96.39; Cink (Zn) 385,46;
Kadmijum (Cd) 2,20; Olovo (Pb) 26,54; Gvožđe (Fe) 2490,50.
Sadržaj metala u vodi Ćehotine na dan 25. 10. 1983. godine, neposredno ispod deponije i uliva otpadnih voda flotacije rudnika „Šuplja stijena“ iznosio je: • Bakar (Cu) 98.45; Cink (Zn) 423,54;
Kadmijum (Cd) 2,85; Olovo (Pb) 35,63; Gvožđe (Fe) 2543,48.
Ekološko društvo „Breznica“ je posao analiza na teške metale uzoraka sa jalovišta u Gradcu radila 2003 godine, a posao je povjerilo laboratoriji Nacio-nalnog Instituta za hemiju iz Ljubljane. Analiza je rađena na deset teških metala u vodi, zemljištu i jalovini. Da bi pratili stanje na ovoj deponiji opasnog otpada,
Ugalj ubija
41
mom. Još jedna zakonska obeveza koja se u potpunosti ignoriše je i Bazelska konvencija koja takođe tretira ovaj vid zagađenja.
Ova deponija opsanog industrijakog otpa-da na jalovištu „Gradac“ je veoma ozbiljan problem i ovo jalovište treba zaštititi i traj-no sanirati, i to mora biti ekološki prioritet. Projekat sanacije i adekvatna projektna dokumentacija je urađena, kreditna sred-stva su obezbijeđena, sada je neophodno pristupiti izvođenju građevinskih i drugih radova i trajnoj konzervaciji jalovišta sa projektom rekultivacije.
kreditna sredstva od Svjetske banke u iznosu od 50. 000 000, 00 eura za sanaciju takoz-vanih crnih ekoloških tačaka, među njima je i Jalovište u Gradcu i deponija pepela i šljake Maljevac, nadomak Termoelektrane Pljevlja.
Aprila 2015 godine trebalo je da otpočnu radovi na sanaciji deponije, ali do poč-etka radova još nije došlo, a konkretnih aktivnosti još nema. Kada su u pitanju prekogranična zagađenja, poput ovog a koja su obuhvaćena ESPO Konvencijom, koju je Crna Gora ratifikovala, ona se ne primjenjuje niti se iko ozbiljnije bavi ovim međunarodnim ekološkim proble-
Sample assign. 338/03 339/03 339-1/03
Sample description hemijski element
Soil –water, (1)VODA(mg/l)
Original soil,Zemljište (II)(a: mg/kg)
(b: % m/m)
Soil- waterExtract, (III)
(mg/L)
Nađene vrijednosti
MAX doz. količine u
vodama I i IIkategorije
Nađene vrijednosti
MAXdozvoljene količine u zemljištu
Arsen As < 0,01 0,05 26a 20 < 0,01Bakar Cu 0,2 0,1 250a 100 1,6Cink Zn 15,2 0,2 0,30b 63,8Kadmijum Cd 0,01 0,005 11a 2 0,1Kobalt Co < 0,005 0,2 15a 50 0,2Hrom Cr < 0,01 0,1 69a 50 < 0,01Nikl Ni 0,005 0,05 16a 50 0,3Olovo Pb 0,5 0,05 0,54b 1,7Gvožđe Fe 2,8 0,3 5,79b 2,0Živa Hg < 0,005 0,001 1,5a 1,5 < 0,005Tabela 2: Analiza urađena krajem aprila 2016. godine i pokazala je sljedeće parametre
LITERATURA:1. Pravilnik o vrstama i načinu posmatranja i ispitivanja kvalitativnih i kvantitativnih promjena voda. Sl. List
SFRJ broj 42. 1966.2. Studija: Biološki i hemijski kvaliteti voda rijeke Ćehotine i njenih pritoka. Biološki zavod Titograd, 1983.3. Naučni rad: Analiza sadržaja teških metala u materijalu, vodi i zemljištu deponije Jalovište u Grdacu,
autora Milorada M. Mitrovića 2003. godine.
Za pet godina u Pljevljima zabilježeno je
206 slučajeva obolijevanja od raka dojke.
STANJE ZDRAVLJA STANOVNIŠTVA PLJEVALJA
Poslednji zvanični podaci o broju oboljelih na području Pljevlja datiraju iz 2001. go-dine. Nakon te godine, ne postoje nikakvi podaci o broju oboljelih osim nekih podataka Doma zdravlja u Pljevljima, prema kojima je broj oboljelih od raznih vrsta kancera od 2008. godine, kada je bilo 219 ovakvih slučajeva, porastao na 282 slučaja u 2012. godini, što donosi 63 novooboljela za period od 4 godine.
Za pet godina u Pljevljima zabilježeno je 206 slučajeva obolijevanja od raka dojke. U 2013. godini trećina oboljelih žena od karcinoma dojke u Crnoj Gori bila je iz Pljevalja! Nikoga nije zabrinuo podatak da je samo od 2008. do 2012. godine, udvostručen broj žena koje su oboljele od ove teške bolesti!?
Od 29 žena liječenih u 2008. godini, 2012. godine pljevaljska Epidemiološka služba registrovala je 57 malignih tumora dojke, od 282 maligna oboljenja.
Statističkih podataka o broju oboljelih od medicinskih ustanova u Pljevljima i Instituta za javno zdravlje, na koji su nas uputili, zahvaljujući arhivi i tekstovima koje smo rani-je pisali došli smo do poražavajućih podataka o broju oboljelih od karcinoma dojke.
Ugalj ubija
44
taka koje smo dobijali od medicinske branše. Tako se pisanje iz 2010. godine odnosilo na registrovane slučajeve, a 2012. godine uveli su pojam o broju posjeta i već četiri godine slušamo da je u pripremi registar karcinoma.
Sva naša dosadašnja istraživanja i pisanja na teme zagađenosti životne sredine i povećanog broja obolije-vanja od plućnih bolesti i karcinoma, poslužila su lokalnim političarima tek za sumnjičavost u relevantnost poda-
Godina
Broj oboljelih
od karcinoma
Broj oboljelih od karcinoma
grkljana, dušni-ka, bronhija i
pluća
% oboljelih od karcinoma od ukupnog
broja oboljelih
2008 219 23 10.5%
2009 193 30 15.5%
2010 211 43 20.38%
2011 280 43 15.35%
2012 282 37 13.12%Tabela 3: Broj oboljelih od karcinioma, po godinama nije pouzdan i tačan
Prema podacima Crnogorskog društ-va za borbu protiv raka dojke (CRDP) godišnje se u Crnoj Gori registruje 200 novooboljelih slučajeva, što znači da je gotovo trećina oboljelih iz Pljevalja. Godišnje u našoj zemljii od ove boles-ti umire oko 80 osoba. Za poslednjih sedam godina umrla je 541 osoba, od čega 516 žena – podaci su CDRP-a. Zašto se prećutkuju podaci koji bi i te kako otreznjujuće mogli da djeluju, i podignu svijest žena o važnosti prevencije i brige o zdravlju?
I 2010. i 2012. godine dobili smo infor-maciju da je u toku priprema registra malignih i drugih hroničnih bolesti, međutim, podaci su i dalje nedostupni i
stručnoj i široj javnosti.
Prema podacima Epidemiološke službe u 2012. godini zabilježeno je 549 posjeta pacijenata koji boluju od tumora, 282 maligna i 267 benigna. Najveći broj malignih tumora su 57 tumora dojke, 20 pacijenata liječilo se od tumora dušnika, bronha i pluća, 20 od malignih tumora prostate, 17 od tumora grkljana, 18 od tu-mora mokraćne bešike i 14 od malignite-ta debelog crijeva. Za dvije godine zabil-ježeno je čak 1.069 posjeta zdravstenim ustanovama zbog tumora.
Ljekari upozoravaju da je u zadnje vri-jeme u Pljevljima evidentiran porast broja oboljelih između 30 i 40 godina.
Ugalj ubija
45
emisija zagađujućih materija u
vazduhu nekada iznosi i po 17 puta veću
koncentraciju od dozvoljene granice
ALARMANTNI PODACI
Velika opasnost od zagađenog vazduha u Pljevljima - Mutiraju geni.
U idustrijskim centrima, kao što su Pljevlja dolazi do mutacije genskog materijala, pa iz generacije u generaciju osim povećanja malignih oboljenja, povećan je broj urođenih anomalija.Prateći 30 godina mlade generacije, to je evidentno“, govorila je nekada poznata pljevaljska doktorica, pedijatar Vesa Ječmenica, koja je i sama preminula od karcinoma.
Već više od dvadeset godina se javno iznose podaci o uticaju aerozagađenja na zdravl-je, ali odgovorni ništa ne preduzimaju.
U Pljevljima se mjere PM čestice do deset mikrona koje mogu da prodru samo u gorn-ji respiratorni trakt. Ovdje se ne mjere vrijednosti od 2,5 mikrona koje su najopasnije i koje izazivaju najveće probleme. Ne postoji sistem organa koji nije pogođen aeroza-gađenjem, ali najveći problem pravi kod respiratornog sistema. Procenat respiratornih infekcija među djecom uzrasta 4 do 6 godina kreće se oko 65 odsto, dok je kod odraslih udio u ukupnom morbiditetu znatno manji.
Ugalj ubija
48
najtoksičniji otrovi, opsani po ljudsko zdravlje koje niko ne mjeri.
Prema podacima Agencije za zaštitu životne sredine, kvalitet vazduha u Pljevl-jima u sezoni grijanja karakterišu visoke koncentracije PM10 čestica, koje su među najopasnijim polutantima u vazduhu, jer prilikom udisanja napadaju ljudski respiratorni sistem, utiču na njegovu otpornost i deponuju se u najdubljim djelovima pluća.
Srednje dnevne vrijednosti PM10 čestica u Martu 2015 godine, su 22 dana od 29 dana validnih mjerenja, prelazile propisanu normu za granicu tolerancije od 80 mikrograma po metru kubnom. Izmjerene koncentracije samo jedan dan bile su ispod propisane granične vrijednosti od 50 mikrograma po metru kubnom. Najveća koncentracija PM10 čestica izmjerena je 20. marta i iznosila
Zapažanje zdravstevenih stručnjaka je da tokom jeseni, kada je poveća-na vlažnost, imamo znatno veći broj opstrukcija sve je uslovljeno ne samo česticama, dimom nego našom vlažnom klimom. Međutim niko od njih, izuzev par izuzetaka, (iako su pod Hipokra-tovom zakletvom) nikada nije javno upozorio na stanje zdravlja stanovnika pljevaljskog područja, ili pak zatražio da se preduzmu mjere kako bi se zagađenje smanjilo, a uticaj na zdravlje promijenilo. Jednostavno, neshvatljivo veliki broj građana-stanovnika Pljevalja i okoline su postali samo nijemi posmatrači ili anal-itičari ovakog, apokaliptičnog stanja. Čitav periodni sistem hemijskih elemenata lebdi u vazduhu iznad Pljevalja
Nisu u pitanju samo visoke koncentracije PM10 čestica u vazduhu već i drugi
Slika 10: Ispod magle i smoga je grad: Pljevlja u zimskom periodu
Ugalj ubija
49
zaštitu životne sredine Crne Gore, tvrde da ovakvi rezultati potvrđuju veliki uticaj malih i velikih ložišta koja se koriste za grijanje na kvalitet vazduha u Pljevljima
I u januaru i februaru iste godine, u Pljevljima su registrovane visoke koncentracije PM10 čestica. Iz Agencije za zaštitu životne sredine kazali su da srednje dnevne vrijednosti PM 10 čestica su 20 dana u januaru prelazile propisanu normu, a posebno je kritično bilo 7. jan-uara kada je srednja vrijednost izmjerena 644 mikrograma po metru kubnom, što je čak osam puta više od dozvoljenih vrijednosti.
U februaru je zabilježeno 13 prekoračen-ja dozvoljenih vrijednosti, a najviše 20. februara kada je izmjerena koncentracija od 215 mikrograma po metru kubnom.
je 169,82 mikrograma po metru kubnom, što je preko dva puta više u odnosu na dozvoljenu granicu tolerancije.
Sve srednje časovne vrijednosti azot-dioksi-da bile su ispod propisanih graničnih vrijednosti. Stručnjaci za ove čestice kažu da su obično smješa koja obuhvata dim, čađ, prašinu, soli, kiseline, metale. Suspen-dovane čestice nastaju tokom rada motora, hemijskih reakcija koje se odigravaju u atmosferi neposredno pri izlasku dimnih gasova iz industrijskih dimnjaka.
Izloženost ovim materijama u trajanju od nekoliko dana po nekoliko sati može pogoršati zdravstveno stanje osoba oboljelih od plućnih bolesti, smanjiti osjetljivost na respiratorne infekcije, uzrokovati osjećaj stegnutosti u grudima, kašalj, iritaciju nosa i grla. U Agenciji za
Slika 11: Fotografija iz Drona: S.O.S. za Pljevlja - protestni skup održan na trgu Pljevljima 22. 12. 2015 godine.
Ugalj ubija
50
ećanja njihove koncentracije usljed dodatnih emisija. Centar za ekotoksikološka ispitivanja iz Podgorice vrši održavanje opreme mjernih stanica, čije podatke prosleđuju Agenciji za zaštitu životne sredine koja na svom sajtu ima od 2009 godine online očitavanja koja su dostupna građanima. Međutim vrlo često se dešava da nema podataka, što zbog nemanja konekcije internet, što zbog čestih kvarova na in-staliranoj opremi. Vrlo česta pojava je da se od prevelike količine lebdećih čestica filteri na mjernim uređajima zapuše i da nerade.
Prekoračenja emisija PM 10 čestica u vazduhu obaraju sve dosadašnje rekorde, pa emisija zagađujućih ma-terija u vazduhu nekada iznosi i po 17 puta veću koncentraciju od dozvoljene granice. Predstavnici Agencije za zašti-tu životne sredine uvijek imaju opra-vdanje i objašnjenje za ovakve pojave, štiteći nejveće zagađivače i optužujući individualna ložišta za zagađenje. Uvi-jek se koristi prilika da se navode i da su dodatno opterećenje i temperaturne inverzije, koje su karakteristične za pljevaljsku kotlinu. Tokom ove pojave dolazi do „zadržavanja“ zagađujućih čestica u vazduhu, odnosno do pov-
Slika 12: Tabela zvaničnih podataka sa mjerne stnice u Skerlićevoj u centru Pljevalja dana 02. 02. 2016. godine u 09:00h
Ugalj ubija
51
Aktivisti NVO Ekološko Društvo “Brezni-ca” iz Pljevalja, već više od 20 godina u svim prilikama i na svakom mjestu, pružaju otpror i korite priliku da ukažu na alarmantno stanje životne sredine i zdravlja stanovništva u Pljevljima. Foto “Vijesti“: Protest - Sa javne rasprave o napretku u poglavlju 27 u Podgorici - Aktivista sa maskom
Malignitet pluća u porastu
Svi podaci pokazuju da se iz godine u go-dinu povećava broj oboljelih od malignih oboljenja pluća.Tako je 2007. godine u Domu zdravlja Pljevlja evidentirano bilo
Ono što građanima nije jasno je pitan-je da li su ugovorom između ove dvije institucije, definisana prava, obaveze i odgovornost za funkcionisanje Sistema. Da li se zna (a trebalo bi) ko je zadužen za održavanje opreme, njenu sigurnost, pou-zdanost, plaćanje troškova rada, kalibracije i održavanja, te za nabavku djelova. Sve navedeno neko mora koordinirati jer se ovako samo beskrajno prebacuje odgovor-nost sa jednih na druge, a građani nemaju validne informacije o kvalitetu vazduha, tačnije imaju ih 15-tog tekućeg mjeseca, za prethodni mjesec. Dakle za podatke mjerenja od 01. Januara, dobijamo validnu informaciju 15. Februara?!
Slika 13: Tabela zvaničnih podataka sa mjerne stnice u Skerlićevoj u centru Pljevalja dana 23. 02. 2016. godine u 01:00h
Ugalj ubija
52
uzeta uzorka su pronađeni teški metali, u manjim količinama, dok su kod ostala dva uzorka pronađeni teški metali, vrlo blizu maksimalno dozvoljene koncen-tracije (MDK). Uzorci od deset građana su svakako mali, ali pokazuju postojanje teških metala u organizmu građana koji žive u Pljevljima i koji su izloženi nekon-trolisanom zagađenju.
Prema EPA (US Environmental Protection Agency) koncentracija žive u ljudskoj kosi koje su iznad 1,0 mg/kg se dovode u vezu sa neurološkim oštećenjima i dru-gim neželjenim efektimana, kadmijum koncentracije iznad 0,2 mg/kg, i olovo iznad 2,0 mg/kg se povezuju sa nega-tivnim efektima po zdravlje.
18 maligniteta pluća, 2008 - 23, 2009 - 33, 2010 - 44, a 2011 - 47. Ovo su podaci koje imamo, ali se mora uzeti u obzir da nemamo adekvatno prijavljivanje, a svi sumnjivi bolesnici upućuju se u Brezovik (Specijalana bolnica za plućne bolesti kod Nikšića), gdje se vrši definitivna dijagnostika, pa oni prijavljuju nadležnim službama, broj oboljelih. Tako ovaj broj oboljelih nije relevantan i može biti i daleko veći, ali i ovo što je prijavljeno je dovoljno alarmantno i evidentno je se iz godine u godinu da se broj povećava.NVO “Green home” iz Podgorice, je u toku 2015 godine radio analizu kose na teške metale (Živa, Olovo i Kadmijum) u toku 2015. godine, na deset uzetih uzoraka kod građana Pljevalja. Kod dva
Slika 14: Foto “Vijesti“: Protest - Sa javne rasprave o napretku u poglavlju 27 u Podgorici - Aktivista sa maskom
Ugalj ubija
53
MNE-KOSA-01 <0.7 0,040 <3.5 0,087 <0.7 Taxi driver, trout once a week, living neara boiler room
MNE-KOSA-02 <1.4 0,190 <7.1 0,129 <1.4 Ecologist, trout once a week, flatmate smokes
MNE-KOSA-03 <0.6 <0.6 <3.2 0,051 <0.6 Mechanic, trout once a week
MNE-KOSA-04 <0.2 0,020 5,170 0,115 0,370Student, trout once a week, flatmate smokes, living near a coal mine
MNE-KOSA-05 <0.1 0,020 <0.4 0,229 0,530
Student, flatmate and col-leagues smoke, trout/hake/mackerel once a week, living near a coal mine
MNE-KOSA-06 <2.3 <0.23 - 0,086 <2.3Agricultural engineer, col-leagues smoke, trout once a week, living near boiler room
MNE-KOSA-07 <0.2 0,020 <0.8 0,135 7,840Economist, flatmare smokes, trout/hake/sardine once a week
MNE-KOSA-08 <0.3 0,110 <1.4 0,143 7,500 Driver, trout once a week, 3x a week at smoky place
MNE-KOSA-09 <3.6 <0.36 <18 0,286 <3.6 Driver, trout/hake once a week, colleagues smoke
MNE-KOSA-10 <0.4 0,320 <2.1 0,156 <0.4 Housewife, hake once a week
MNE-KOSA-11 <0.9 0,080 <4.4 0,146 <0.9 Self-employed, trout once a week, colleagues smoke
MNE-KOSA-12 <3.1 3,310 <16 0,198 <3.1 Self-employed, trout once a week
Average - 0,457 5,170 0,145 4,060Median - 0,080 5,170 0,139 4,015Tabela 4: Rezultati analize na teške metala u organizmu (Živa, Olovo i Kadmijum) kod 10 građana Pljevalja
“vazduh je takav 30 godina i
ništa mu ne fali”
UVĐENJE KRAT-KOROČNIH I SRED-NJOROČNIH MJERA SAMANJENJA AEROZAGAĐENJA
Nakon građanskog protesta u Pljevljima i stalnog medijskog pritiska u javnosti od strane ekoloških organizacija, ali i neizdrživog stanja stepena zagađenja, velikog broja oboljelih od najtežih bolesti i velikog broja pijevremenih smrti, koje je potuklo sve dosadašnje rekorde, po prvi put odkad postoji problem zagađenja Pljevalja i okoline, Vlada Crne Gore i Ministarstvo Održivog razvoja i Turizma je opredijelilo novčana sredstva u iznosu od 570.000,00 eura, za preduzimanje mjera smanjenja zagađenja vazduha.
U nemogućnosti da anulira rekordnu zagađenost Pljevalja PM10 česticama Vlada Crne Gore je finansirala i uradila Plan upravljanja kvalitetom vazduha, koji je potvrdio enormnu zagađenost, ali nikoga nije obavezala na eliminsanje posledica. Sve zavisi od mogućnosti punjenja Budžeta. To i jeste neko objašnjenje, ali je neobjašnjiv nemar lokalnih političara, a posebno muk iz medicinskih ustanova.
Mnogi donosioci odluka i oni koji bi po prirodi stvari trebalo da budu najglasniji u zahtjevima promjene stanja na bolje i insistiranja striktne primjene zakonskih propisa, su ne samo nijemi posmatrači situacije, već su se stavili u zaštitu onih koji su doveli ovo područje do ivice katastrofe.
Ugalj ubija
56
Najbolje ogledalo za to koliko lokalna vlast zaista podržava građane i NVO-e je građanska akcija “SOS za Pljevlja” održa-na 22. decembra 2016. godine, sa koje je poslat poziv u pomoć i za ispunjavanje Ustavom zagarantovanih prava na zdravu životnu sredinu i apel za ispunjavanje najmanje tri zahtjeva.
Tom prilikom ne samo da su iste bojko-tovale i ignorisale skup, nego su i osudile napore okupljenih nevladinih organi-zacija i građana isti oni koji očigledno čuvaju svoja dobro plaćena radna mjesta i stečene privilegije iz džepova tih istih građana koji ih plaćaju kroz poreske obaveze. Smiješna poruka da „Pljevljaci zaslužuju najbolje“ od čelnika lokalne
Takav primjer je aktuelni predsjednik Opštine Pljevlja, Mirko Đačić koji u svojim medijskim nastupima povodom enormnog zagađenja vazduha,davao antologijeke preporuke građanima, pods-jećajući ih da je vazduh takav 30 godina i da mu ništa ne fali. Pomenuti Predsjed-nik preporučivao je građanima da što manje vremena provode na otvorenom zbog velike koncentracije štetnih čestica u vazduhu, i boravak u sopstvenim domov-ima, u vrijeme kada je vazduh katastro-falno preopterećen česticama zagađujućih materija, koje su tih dana bile i preko 600 PM10 u večernjim satima i koje tokom cijelog dana premašuju vrijednosti predviđene regulativom i preporukama Svjetske zdravstvene organizacije.
193
217
177 184
158
35 35 35 35 35
0
50
100
150
200
250
Broj dana saprekoračenjima u
2011. godini
Broj dana saprekoračenjima u
2012. godini
Broj dana saprekoračenjima u
2013. godini
Broj dana saprekoračenjima u
2014. godini
Broj dana saprekoračenjima u
2015. godini
Broj prekoračenja/godišnje Dozvoljena gornja granična vrijednost štetnih emisija godišnje
Grafik 7: Broj dana sa prekoračenjima zagađujućih materija u vazduhu
Ugalj ubija
57
opština i država moraju izdvojiti značajno veća finansijska sredstva za kompletnu transformaciju korištenog energenta za grijanje. Presjednik kojem su građani Pljevalja povjerili upravljanje duguje rezultat za protekli period u smislu poboljšanja kvaliteta vazduha i životne sredine što je izostalo.5
samouprave u teškim trenucima za grad i građane, te opstruktivne izjave presjed-nika za NVO kada se najmanje očekuje podrška u sprovođenju spomenute ekološke akcije, dijelom pokazuju koliko se rukovodeći lokalnom samoupravom vode istinskom brigom oko aerozagađen-ja i stanovništva ugroženog zdravlja. Za potpuno rješavanje ove situacije
5 http://pvportal.me/2015/12/green-home-daciceve-mjere-su-tragikomicne/
Godišnje srednje koncentracije PM10 u
Pljevljima otprilike su dva puta veće od onih u
Podgorici ili Baru
IZVJEŠTAJ SVJETSKE ZDRAVST-VENE ORGANIZACI-JE O UTICAJU ZA-GAĐENJA VAZDUHA NA ZDRAVLJE U CRNOJ GORI
Uticaj zagađenja vazduha na zdravlje
Tokom protekle dvije decenije značajno su se uvećala saznanja o uticaju niskih koncentracija uobičajenih zagađujućih materija u vazduhu. SZO je nedavno ocjen-jivala takve dokaze u okviru projekta REVIHAAP1 i zaključila da je proteklih godina objavljen veliki broj naučno zasnovanih informacija o štetnom uticaju koji na zdravlje imaju čestice, ozon i azot-dioksid, evidentirane količinama u kojima su one uobičajeno prisutne u Evropi. Ovi novi dokazi idu u prilog naučnim dokazima iz Smjernica SZO o kvalitetu vazduha, koje su posljednji put ažurirane 20052 godine, a koje ukazuju na to da do ovakvog uticaja u nekim slučajevima dolazi i kada su koncentracije manje od onih na osnovu kojih su smjernice definisane. Oni takođe pružaju naučne argumente za odlučnu akciju na unapređenju kvaliteta vazduha i smanjenju tereta bolesti koje se vezuju za zagađenost vazduha u Evropi.
Ugalj ubija
60
m od zgrade, neposredno ispod dimnjaka visine 20m). Takvo okruženje mjernog instrumenta može da poveća grešku u ocjeni prosječnog nivoa izloženosti stanovnika u Pljevljima. Sa druge strane, stanica se nalazi u samom centru grada i dim iz dimnjaka parnog kotla direkt-no utiče na sve kuće koja ga okružuju. Budući da se ugalj i drvo koriste u svim kućama (kao i u stambenim zgrada-ma), može se pretpostaviti da emisije iz njihovih dimnjaka dovode do izloženosti koja je slična izloženosti preko dimnja-ka parnog kotla u toj opštini. Godišnje srednje koncentracije PM10 u Pljevljima otprilike su dva puta veće od onih u Pod-gorici ili Baru. Koncentracije u Nikšiću su na sredini raspona i jedino tamo se primjećuje opadajući trend (Slika 3). Vrijednosti iz smjernica SZO o kvalitetu vazduha (20 µg/m³) prekoračene su u svim gradovima.
U Pljevljima, Nikšiću i Podgorici, dnevne srednje koncentracije PM10 veće su od 50 µg/m³ tokom 64-217 dana godišnje, što je mnogo češće nego što je dozvoljeno Direktivom EU o kvalitetu vazduha (35 dana godišnje) ili preporučeno Smjerni-cama SZO o KV (3 dana godišnje).
Kvalitet vazduha u gradovima u Crnoj Gori
Ova ocjena bazira se na podacima nacio-nalne mreže za mjerenje kvaliteta vazdu-ha Centra za ekotoksikološka istraživanja (CETI) u Podgorici.Dnevni podaci o koncentracijama PM10, PM2,5, NO2, SO2 i ozona, kao i vrijednostima nekoliko metala i organskih jedinjenja u PM dos-tupni su za period 2009-2014. iako se niz parametara koji se mjere i periodi za koje su podaci dostupni razlikuju u različitim gradovima. U svakom od gradova radi samo jedna automatska stanica. Zbog ovoga je nemoguća ocjena prostorne varijabilnosti zagađenja u gradskom pod-ručju, a ocjene izloženosti stanovništva u većoj mjeri su osjetljive na lokalne uslove na mjernom mjestu. Kratkom vizuelnom evaluacijom mjernih mjesta tokom posje-ta na terenu zaključuje se da na mjerenja zagađivača u Podgorici i Pljevljima lokalni uslovi vjerovatno ne utiču u značajnijoj mjeri te da bi oni trebalo prilično dobro da odražavaju prosječne vrijednosti za-gađujućih materija u gradovima.6
Mjerno mjesto u Pljevljima nalazi se u neposrednoj blizini parnog kotla (oko 15
6 CETI je krajem oktobra 2015. sproveo jedno kratko istraživanje kako bi uporedio rezultate mjerenja na fiksnom mjernom mjestu sa rezultatima sa mjernih mjesta za mjerenje pozadinskog zagađenja u gradskom području u Podgorici. Rezultati su prikazani u Aneksu 1.
Ugalj ubija
61
Grafik 8: Srednje godišnje vrijednosti PM10 na osnovu podataka iz nacionalne mreže za mjerenje KV, 2009-2014.
Grafik 9: Broj dana u godini sa vrijednostima PM10>50 µg/m³ na osnovu podataka nacionalne mreže za mjerenje KV, 2012-2014.
Ugalj ubija
62
Takođe, srednje godišnje koncentracije PM 2,5, mjerene u četiri grada (ali ne u Pod-gorici) tokom 2012-2014, značajno su veće od vrijednosti iz Smjernica SZO o KV (10 µg/m³). Koncentracije u Pljevljima veće su i od graničnih vrijednosti EU od 25 µg/m³.
Grafik 10: Godišnje srednje vrijednosti PM2.5 na osnovu podataka iz nacionalne mreže za mjerenje KV, 2012-2014
Budući da se ocjena uticaja na zdravlje bazira na dugoročnim prosječnim vrijednos-tima PM2,5 i da su se najnoviji podaci o zdravlju odnosili na 2010-12, tj. dijelom za godine kada nije rađeno mjerenje PM2,5, PM2,5 je procijenjen na osnovu vrijednosti PM10 na osnovu dostupnih istovremenih mjerenja izraženih kao odnos između PM2,5 i PM10 (Tabela 1). Odnos se kretao u rasponu od 0,48 do 0,63, dok je ukupni prosjek iznosio 0,56. Ova vrijednost je korišćena kako bi se PM10 pretvorio u PM2,5 za potrebe ove analize.
2012 2013 2014 3-god sred. vrij.Pljevlja 0,570 0,542 0,627 0,580
Nikšić 0,561 0,537 0,539 0,541
Bar 0,618 0,484 0,631 0,555
Tabela 5: Godišnje i 3-godišnje srednje vrijednosti odnosa PM2.5/PM10 na dnevnom nivou za lokaciju i dane kada su obje frakcije PM mjerene istovremeno.
Ugalj ubija
63
Pokazalo se da PM10 (i iz njega izračunati PM2,5) ima značajne sezonske varijacije pri čemu su dnevne koncentracije u grijnoj sezoni značajno veće od onih tokom ljetnjih mjeseci, dok su zimske najveće vrijednosti naročito visoke u Pljevljima.
Grafik 11: Dnevne prosječne vrijednosti PM10 u Podgorici, 2010-2012. Crvena linija: Vrijednosti iz Smjernica SZO o KV (ne smiju prekoračiti 50 µg/m³ tokom više od 3 dana godišnje)
Grafik 12: Dnevne prosječne vrijednosti PM10 u Pljevljima, 2010-2012. Crvena linija: Vrijednosti iz Smjernica SZO o KV (ne smiju prekoračiti 50 µg/m³ tokom više od 3 dana godišnje)
Ugalj ubija
64
Koncentracije sumpor dioksida nijesu prekoračile dnevne srednje vrijednosti od 20 µg/m³ (nivo iz SKV SZO) tokom više od par dana u Podgorici, Nikšiću i Baru tokom cijelog perioda praćenja.Međutim, u Pljevljima su vrijednosti iz SKV i Srednjih ciljnih vrijednosti br. 2 SZO od 50 µg/m³ prekoračene tokom većeg broja dana u svim godi-nama kada su bili dostupni podaci o SO2 (Tabela 2).
SZO-ve Privremene ciljne vrijednosti br. 1 (125 µg/m³) nijesu prekoračene.
2011 2013 2014Godišnja srednja vrijednost (μg/m³) 13,76 26,9 29,9
Dana >20 μm/m³ 77 122 168Dana >50 μm/m³ 11 50 54Dana >125 μm/m³ 0 0 0
Tabela 6: Koncentracije sumpor dioksida u Pljevljima
Visoke koncentracije SO2 primijećene su uglavnom tokom zimske sezone. Moguće je da se radi o uticaju sagorijevanja uglja u termoelektrani, komunalnim i industrijskim parnim kotlovima, kao i domaćinstvima, uz dodatni uticaj vremenskih prilika kojima se smanjuje ventiliranje gradskog područja tokom zimskih mjeseci. Postojala je visoka korelacija između dnevnih srednjih koncentracija SO2 i dnevnih vrijednosti PM2,5 (R=0,67 tokom 2013-2014).
Grafik 12: Dnevne srednje koncentracije SO2 mjerene na mjernom mjestu u Pljevljima, 2013-2014. Crvena linija: Vrijednosti SZO SKV za 24h-srednju vrijednost (20 µg/m³).
Ugalj ubija
65
kada bi se porast prosječnog životnog vijeka po stopi evidentiranoj 2000-2009. godine nastavio tokom perioda od više od dvije decenije. Može se napraviti još jed-no poređenje sa smrtnošću zbog drugih uzroka. Godišnja prijevremena smrtnost vezana sa izloženost česticama bila je oko 10-60 puta veća od smrtnosti zbog nesreća u drumskom saobraćaju ili 2-20 puta veća od smrtnosti od digestivnih oboljenja u Crnoj Gori.7
Procjena OECD-a je da Vrijednost statis-tičkog života za Crnu Goru iznosi 1,45 miliona američkih dolara.8 Na osnovu ove procjene, ekonomska vrijednost prije-vremenih smrti koje se mogu pripisati zagađenju od čestica iznad vrijednosti SZO SKV iznosi oko 367 miliona dolara u tri analizirana grada na godišnjem nivou. Ova procjena troška ne uključuje trošk-ove zdravstvenih usluga (hospitalizacija, liječenje simptoma) ili troškove vezane za ograničenu aktivnost ili broj izgubljenih radnih dana.
Ocjena uticaja planiranog novog blo-ka Termoelektrane Pljevlja na zdravlje pokazuje da bi emisije iz tog bloka mogle dovesti do dodatnih 16 smrti i 160 izgubljenih godina godišnje.24 Ovo je manje od 1/5 sadašnjeg uticaja zagađen-ja vazduha u Pljevljima. Iako je veoma važno da se izbjegne dodatno zagađenje, kao i njegovi uticaji na zdravlje, prioritet
Analiza podataka o izloženosti sta-novništva česticama u Podgorici, Plje-vljima i Nikšiću pokazuje da zagađenje vazduha stvara značajan teret bolesti u gradovima u Crnoj Gori. Ovi rezultati su u skladu sa ranijim ocjenama rađenim na nivou zemlje u okviru evropskih ili globalnih projekata. Izražen po glavi sta-novnika, teret zagađenja značajno je veći u Pljevljima nego u ostalim gradovima. Međutim, apsolutne vrijednosti uticaja, izražene kroz broj prijevremenih smrti, izubljenih godina života i broj hospital-izacija koje se pripisuju izloženosti, slične su u sva tri analizirana grada.
Kako bi se ilustrovalo u kojoj mjeri zagađenje vazduha utiče na zdravlje, procjene ove analize mogu se uporediti sa indikatorima koji se obično koriste za ocjenu stanja zdravlja stanovništva, kao što je prosječni životni vijek. Prosječni životni vijek u 15. godini povećao se za oko 15 mjeseci u period između 2000. i 2009. u Crnoj Gori (po stopi koja se može porediti sa prosjekom za Evropski region SZO) 22. Izgubljenih 7,7 mjeseci od prosječnog životnog vijeka (sa oko 30 godina) zbog zagađenja u Podgorici iznosi oko polovinu porasta prosječnog životnog vijeka u toj deceniji. Za Pljevlja, gubitak u prosječnom život-nom vijeku zbog zagađenja (30,2 mjese-ca) potencijalno bi se mogao nadoknaditi
7 CE22 WHO Health for All database http://data.euro.who.int/hfadb/8 WHO 2015. Economic costs of the health impact of air pollution in Europe.9 NGO Green Home. Analysis of the effect of the Thermal Power Plant „Pljevlja“ on citizens of Pljevlja
with prediction of the second block of the Thermal Power Plant “Pljevlja” on health. December 2013
Ugalj ubija
66
blok za grijanje kuća u Pljevljima mogla bi eliminisati potrebu za sagorijevanjem uglja za grijanje ukoliko se stanovnici-ma centralno grijanje učini dostupnim i ekonomski prihvatljivim. Takođe se mora raditi na smanjenju zagađenja iz ru-darske djelatnosti. Veliki troškovi zdravst-vene zaštite koji nastaju zbog postojećeg zagađenja opravdavaju finansiranje ovih mjera iz javnih izvora.
treba da bude eliminisanje postojećih emisija i izloženosti stanovništva takvim emisijama.
Potrebni su posebni napori da se vazduh očisti u Pljevljima. Zamjena postojeće termoelektrane novim blokom mogla bi doprinijeti smanjenju emisije ukoliko se u novom bloku primijene sve sada dos-tupne tehnologije za kontrolu zagađenja. Upotreba toplote koju bi generisao novi
Ugalj ubija
67
Uticaj zagađenja vazduha na zdravlje više
je uobičajan u Pljevljima nego u ostalim gradovima,
ali je apsolutni teret zagađenja na zdravlje u
Podgorici i Nikšiću sličan onome u Pljevljima.
Zaključci
Dostupni podaci omogućili su da se utvrdi koliki teret za zdravlje predstavlja zagađenje vazduha u Podgorici, Pljevljima i Nikšiću. Više od 250 prijevremenih smrti i 140 hospi-talizacija godišnje, kao i broj drugih uticaja na zdravlje povezani su sa izloženošću koja prekoračuje vrijednosti čestica preporučenih u Smjernicama SZO o kvalitetu vazduha.
Više od polovine ovih uticaja vezano je za uvećane nivoe zagađenja tokom zime ug-lavnom zbog sagorijevanja čvrstih goriva zbog grijanja. Uticaj zagađenja vazduha na zdravlje više je uobičajan u Pljevljima nego u ostalim gradovima, ali je apsolutni teret zagađenja na zdravlje u Podgorici i Nikšiću sličan onome u Pljevljima. Uticaji posto-jećeg zagađenja na zdravlje u Pljevljima pet puta su veći od onih koji bi se eventualno vezivali za emisije iz planiranog II bloka termoelektrane. Kako bi se smanjio uticaj zagađenja vazduha na zdravlje u gradovima Crne Gore, neophodno je da se značajno smanji sagorijevanje čvrstih goriva za grijanje u domaćinstvima. Neophodne su do-datne studije kako bi se procijenila izloženost stanovništva gradskih sredina zagađenju od saobraćaja i njegovi uticaji na zdravlje.
Ugalj ubija
70
To će iziskivati: • Povećanje energetske efikasnosti
kroz bolju izolaciju stambenih prostora;
• Obezbjeđivanje prelaska na čistija goriva (gas, električnu energiju) za grijanje i kuvanje;
• Povećanje upotrebe održivih izvora (sunce, vjetar) za grijanje i proiz-vodnju električne energije.
• Unaprijedjivati socijalne i ekon-omske determinante zdravlja koje su povezane sa ekoloskim riziko faktorima; ovo djelovanje bi pret-
Nacrt zaključaka
Cilj: Smanjiti uticaj zagađenja vazduha na zdravlje
Na nivou Crne Gore: • Obezbijediti usaglašenost sa
standardima kvaliteta vazduha kroz značajno smanjenje emisija za-gađujućih materijal iz sagorijevanja čvrstih goriva (ugljen, drvo) za svrhe grijana stambenog prostora.
Aneks 2. Smanjenje prosječnog životnog vijeka po godinama
StarostPodgorica Pljevlja Nikšić
Srednja vr. Opseg Srednja
vr. Opseg Srednja vr. Opseg
30 7,7 4,5-9,9 30,2 17,3-38,8 17,6 10,1-22,6
35 7,7 4,4-9,8 29,9 17,1-38,4 17,5 10,1-22,5
40 7,6 4,4-9,6 29,3 16,7-37,7 17,3 9,9-22,2
45 7,4 4,3-9,5 28,7 16,4-37,0 17,0 9,8-21,8
50 7,1 4,1-9,1 27,6 15,7-35,6 16,4 9,4-21,1
55 6,9 4,0-8,8 26,7 15,2-34,5 15,7 9,0-20,2
60 6,4 3,7-8,2 25,0 14,1-32,2 14,8 8,5-19,1
65 6,0 3,5-7,7 23,3 13,2-30,2 13,7 7,8-17,7
70 5,3 3,1-6,8 20,6 11,5-26,8 12,3 7,0-15,8
75 4,9 2,8-6,3 19,1 10,6-25,0 11,4 6,4-14,7
80 4,4 2,5-5,6 17,0 9,4-22,3 10,4 5,9-13,5
85+ 4,1 3,4-5,3 15,8 8,7-20,9 9,9 5,6-12,9
Tabela 7: Prosječno smanjenje (u mjesecima) prosječnog životnog vijeka u različitoj životnoj dobi usljed izloženosti česticama PM2,5 iznad vrijednosti iz SZO Smjernica o kvalitetu života u Podgorici, Pljevljima i Nikšiću, 2010-2012.
Ugalj ubija
71
• Komunicirati sa kreatorima politike i građanima o uticajima zagađenja vazduha na zdravlje;
• Građani: zamijeniti izvore energi-je koji zagađuju čistim opcijama, povećati energetsku efikasnost kuća, podržavati čiste politike.
Cilj: Poboljšati procjenu uticaja za-gađenja vazduha na zdravlje • Obezbijediti kvalitetne podatke o
izloženosti stanovništva materijama koje zagađuju vazduh, uključujući i:
• Reviziju praćenja kvaliteta vazduha u Podgorici (dodati “urbanu poza-dinsku” stanicu, uključiti praćenje PM2.5 );
• Precizno procijeniti izloženost populacije česticama PM2.5 i PM10 na osnovu postojećih podataka iz monitoringa u Pljevljima (i izvršiti reviziju lokacije za monitoring ako je potrebno);
• Razviti druge metode za ocjenu izloženosti stanovništva (uključu-jući senzore i modeliranje)
• Zadržati kvalitetno praćenje mor-taliteta i bolničkog morbiditeta (raščlanjeni podaci po starosti i uzrocima);
• Razmotriti studiju (studije) vremenskih serija na posljedice zagađenja vazduha na dnevni mor-talitet u svim gradovima Crne Gore.
postavljalo angzaman vise sektora, a ne samo zdravstva kako bi se izmijenio negativan trend prijevre-menog umiranja i obolijevanja kao posljedice zagadjenosti vazduha i drugih ekoloskih faktora
Pljevlja: • Radikalno smanjiti (ili ukinuti)
emisije iz Termoelektrane Pljevlja; • Eliminisati sagorjevanje ugljena
i drveta u domaćinstvima (obez-bjeđivanjem centralnog grijanja i drugih izvora energije koji se mogu priuštiti);
• Smanjiti zagađenje od rudarstva (paljenje, transport).
Uključenost značajnih subjekata (ste-jkholdera) u smanjivanje posljedica zagađenja vazduha na zdravlje: • Energetski / ekonomski sektor:
izvršiti reviziju energetske politike kako bi se promovisala čista i održiva energija i energetska efikasnost;
• Organi u oblasti životne sredine: pratiti i sprovoditi poštovanje standar-da za kvalitet vazduha;
• Lokalne vlasti: pomoći prelazak na čiste izvore energije za grijanje;
• Javno zdravlje: • Pratiti izloženost stanovništva za-
gađenju vazduha i uticaje zagađen-ja vazduha na zdravlje;
