Ujrat e planetit Tok #MeseuseAurela

Projekt

#MesueseAurelaUjrat e planetit TokUjrat toksor formohen nga reshjet atmosferike t cilat bien n masat toksore. I tr uji i toks sillet brenda nj qarku ujor. Avullohet nga oqeanet si pasoj e ngrohjes nga dielli, si avull hyn n atmosfer, si re nga fryma shprndahet mbi siprfaqen e brendshme t toks dhe bie si reshje n tok. N tok mblidhet si uj dhe lumenjt e sjellin prap n oqeane. Uji n Tok lviz vazhdimisht npr ciklin e avullimit t ujit dhe kondensimit (Avullim-Transpirimi), me trashjet, reshjet dhe balotazhi, zakonisht uj arrijn n det. Avullimi dhe kondensimi i ujit kontribuojn pr reshjet mbi tok.

Uji mbulon 71% t siprfaqes s Toks. Prej ktij 96.5% e ujit t planetit Tok gjendet n oqeane derisa 1.7% si uj toksor. Akullnajat marrin pjes me 1.7% si pjes e ujit n planetin Tok kryesisht n dy polet toksore dhe n kapele t akujve n Arktik, Antarktid dhe Grenland. Vetm 2.5% e ujit t Toks sht si uj i freskt apo i mbl, dhe prej ktij uji t mbl 98.8% sht si akull dhe uj nntoksor, derisa afrsisht 0.3% e ujit sht n lumenjt, liqene dhe n atmosfer t Toks.

Nj fraksion i vogl i ujit gjendet n organet e tjera t mdha t ujit, dhe nj sasi uji 0,001% gjendet n ajr si avujt e reve, (t formuar nga grimca t ngurta dhe t lngshme t ujit t pezulluar n ajr), dhe reshjeve tjera atmosferike. Nj sasi edhe m e vogl i ujrave t mbla n Tok (0.003%) sht brenda organeve biologjike dhe t produkteve t prodhuara.Pr shkak t ndrlikueshmris s prbrjes s kores toksore dhe reliefit t saj ujrat toksore ndahen n: Ujra nntoksore, Rrjedha ujore apo Lumenjt, Liqene Akullnaja Dete OqeaneFormat e prmendura t ujrave edhe pse n dukje t par paraqesin objekte t veanta t ujrave toksore, n mes tyre nuk kan lidhje t ngushta dhe paraqesin pjes t pandashme t hidrosfers.

Ujrat nntoksore Ujrat nntoksore formohen nga ajo pjes e reshjeve, e cila deprton n shtresat nntoksore dhe lviz derisa t has n shtresn joujlshuese mbi t ciln grumbullohen. Ujrat nntoksore si pjes e hidrosfers prher lvizin, por shum m ngadal se ato siprfaqsore. Duke lvizur n brendi tretin materie t ndryshme dhe fitojn veti t reja kimike. Dukuria e shkarkimit t ujrave nntoksore mbi siprfaqen toksore quhet burim.

Burimet dhe ujrat nntoksore, t cilt kan m tepr materie minerale t tretura, quhen ujra minerale, ndrsa ato q kan temperatura m t larta, quhen ujra termale.

Ujrat minerale dhe termale shpesh prdoren pr shrimin e smundjeve t ndryshme, quhen banja.

Cilat banja i njihni n Kosov ? ; Banja e Kllokotit, Banja e Siarins. Etj.Burimet e fuqishme quhen gurra, p.sh. Gurra e Drinit t Bardh.

N disa vende ujrat dhe avulli i ngroht shprthejn n siprfaqe n form fontane, dukuria e till quhet gejzer.

Gejzert zakonisht paraqiten n viset ku ka pasur ose ka vullkane. M t njohurit jan gejzert e IslandsRrjedhat ujore apo Lumenjt Rrjedhat ujore apo Lumenjt formohen nga burimet nntoksore dhe reshjet atmosferike. Zakonisht rrjedhat siprfaqsore n fillim nuk kan sasi t madhe t ujit dhe shtrat t thell. Kto formohen si shira, rrke, prroska, prrenj, etj., me bashkimin e t cilave formohen lumenjt. Ujmbledhsi lumor rrjedhat siprfaqsore t ujit i bashkon dhe formon lumin.

Mirpo, lumenjt mund t formohen prnjher nga ndonj gurr e madhe, p.sh. Drini i Bardh, ose nga shkarkimi i ujit t ndonj liqeni, p.sh. Drini i Zi formohet prnjher nga liqeni i Ohrit, ose lumi Buna nga derdhja e ujrave t liqenit t Shkodrs.

Vendi ku formohet lumi quhet burimi i lumit, ndrsa vendi ku lumi derdh ujin n ndonj lum tjetr, liqe, det ose oqean, quhet grykderdhja e lumit. Rruga q kalon lumi prej burimit deri n grykderdhje quhet gjatsia e lumit.Lumi kryesor me t gjitha degt e veta formon sistemin lumor. Lumenjt u takojn sistemeve t ndryshme lumore, p.sh. sistemi lumor i Drinit t Bardh, sistemi lumor i Vardarit, sistemi lumor i Semanit, etj. N hartn botrore gjeni sistemet e ndryshme lumore, sistemin lumor t Amazonit, Misisipit, Danubit, Vollgs, etj.Siprfaqija toksore nga e cila ujrat rrjedhin n drejtim t ndonj lumi, liqeni, deti ose oqeani quhet ujmbledhs. Pra, ujmbledhsi mund t jet lumor, liqenor, detar, dhe oqeanik. Viset malore t cilat i ndajn ujrat q shkojn n drejtim t ujmbledhsve t ndryshm quhen ujndars.N Gadishullin Ballkanik, Kosova sht e vetmja trev q derdh ujrat n tre ujmbledhsa detar (Detn Adriatik, Detin e Zi dhe n Detin Egje).Dukuria kur nj lum derdh ujrat n dy dete quhet bifurkacion. N Kosov gjendet lumi Nerodime q derdh ujin n dy ujmbledhs detar (n detin e zi dhe n detin egje).

T gjith lumenjt e nj treve, rajoni, shteti apo kontinenti e prbjn rrjetin lumor. Dendsia e rrjetit lumor tregon begatin e nj treve me ujra rrjedhse.

N vendin ku shtrati i lumit prnjher ulet n mnyr t theksuar dhe uji prplaset nga lartsia krijohen ujvare. Ujvarat krijohen me lvizje tektonike n koren e Toks, Nga veprimi grryes dhe akumulues i ujit t lumenjve.

Cila ujvar sht m e larta? Ujvara m e lart n bot sht ajo e Viktoris n lumin Zambezi n mes Zimbabves dhe Zambis n Afrik. Ujvara sht e gjer 1.5 km, ndrsa e lart 128 m. sht zbuluar nga hulumtuesi skocez Dejvid Livingston n vitin 1855 dhe e pagzoj me emrin e mbretreshs Viktoris.Ujvara m e njohur sht ajo e Niagars. N lumin Niagara jan ujvara t ndara, jo shum t larta, por jan shum t gjra. Me m tepr se 168.000 metra kub uj n minut rrjedhin vazhdimisht dhe jan nj ndr ujvarat m t mdha dhe m njohurat n bot.N Kosov ujvara m e njohur sht Ujvara e Mirushes.

Ujvarat me shkall apo shkall shkall quhen katarakte.

Sasia e ujit n lum ndryshon pandrprer, prandaj n lumenjt me rndsi bhen matjet e rregullta t nivelit t ujit. Niveli i ujit matet me nivelmats.Lumenjt kan rndsi t madhe pr bujqsi, zoologji, ujitje, furnizimin e popullsis me uj, ndrtimin e hidrocentraleve, akumulacioneve, pr pushim, rekreacion, lundrim, etj . Veprimtaria e njeriut varet shum prej ujrave prandaj, shfrytzimi i ujit t lumenjve duhet t bhet n mnyr racionale, ekonomike dhe shfrytzimi i uji t tyre nuk duhet t ndotet por t mbrohet me ligj e me siguri t veanta sepse ndikon direkt n zhvillimet jetsore.

Ujndarsit dhe ujmbledhsit kosovar.Ku ndodhet "lumi i verdh"? - N Kin. Lumi Huang He apo shkurt shqip Lumi i verdh sht lumi q ka ujin m t przier me balt. Ky lum shprlan do vit nga dy miliard tonelata balt. sht kjo nj mas e balts t ciln mund ta kuptojm nse parafytyrojm nj mur t ngjashm me at murin e njohur kinez por me pak dallim. Muri i ndrtuar nga balta e lumit t verdh do t ishte aq i gjat sa t sillej rreth toks 27 her nj kub me brinj 3 metrshe.A lvizin lumenjt teprmas? - Rezistenca e madhe ndaj rrjedhs normale t ujit t lumit, bie fjala, batica e zbatica, mund t shkaktoj q uji i lumit t ndrroj kahun e tij. N kto raste krijohet nj val, t ciln shkenctart e quajn Bore, e cila lviz n kahun e kundrt t lumit. Pr kt dukuri sht i njohur lumi i Shn Gjonit (anglisht St. John River) n Kanada. Ky lum rrjedh nprmjet nj ujvare n gjirin e quajtur Gjiri i Fandit (anglisht Bay of Fundy) me batica e zbaticat m t mdha. Gjat vrshimit t detit, uji i lumit kthehet deri tek ujvara.

ka quaj gjeograft "Bore" - Vala e batics, d.m.th vala e krijuar si shkak i gravitacionit t hns. Kjo val, shpesh nga shkenctart dhe ekspertt pr thjeshtim t gjrave thirret bore. Nj val batice e till e njohur ngrihet n lumin britanik t quajtur Lumi Severen. sht diku dy metra e lart dhe lviz me nj shpejtsi prej 20 kilometrave n or. Diku n Kin, nj lum ka nj val batice edhe m t lart - 7 metra.

LiqenetThellimet e mbushura me uj n siprfaqen toksore quhen liqene. Liqe sht nj pellg shum i madh natyror ose artificial, zakonisht me uj t mbl, q sht i rrethuar nga t gjitha ant me tok. Edhe liqeni sht nj burim i rndsishm pr njeriun. Ashtu si lumi, na furnizon me uj dhe me nj shumllojshmri peshqish. Liqeni sht dhe nj rrug komunikimi. Lundrat, tragetet dhe barkat lundrojn n ujrat e liqeneve dhe lidhin vendet q ndodhen prgjat brigjeve. Liqenet, sidomos kur jan t mdhenj dhe t thell, zbutin klimn e mjedisit prreth. Nxehtsia e thithur nga ujrat gjat vers vjen ngadal n siprfaqe gjat dimrit dhe e ngroh ajrin. Klima e but lejon kultivimin e ullinjve, vreshtave, agrumeve dhe luleve edhe kur kto vende jan pan malit. N brigjet e liqeneve, nga klima e but dhe bukurit e peizazhit, turistt jan t pranishm thuajse gjat gjith vitit. Ata zhvillojn sporte ujore, si: notin, vozitjen me bark dhe peshkimin.Cili sht liqeni m i madh? Liqeni Kaspik sht liqeni m i madh n Tok, shtrihet n mes Evrops dhe Azis, me nj siprfaqe prej 371 800 km2. Pjesa veriore e liqenit sht e cekt pr shkak se mbushet nga materiali lumor q sjell lumi Vollga, ndrsa pjesa jugore sht m e thell, dhe thellsia m e madhe arrin 1025 m. Liqeni Kaspik sht i njelmt gjegjsisht sht det i mbyllur. Komunikacioni n liqenin Kaspik sht i zhvilluar, por rndsi t madhe ka edhe peshkimi.

Ku ndodhen liqenet m t mdhenj? Liqenet e Mdha jan grup i pes liqeneve n kufi apo afr kufirit n mes Kanadas dhe SHBA-ve. Liqenet e Mdha jan grup i liqeneve m t mdha me ujra t mbla n bot. Siprfaqja e prgjithshme e liqeneve sht 246.000 km.

Ku ndodhet liqeni i Presps? - Liqeni i Presps sht njri ndr liqenet me ujra t freskta n Evrop q u takon tre shteteve Maqedonis, Shqipris dhe Greqis me nj siprfaqe t prgjithshme prej 313.6 km2 nga t cilat 190 km i takojn Maqedonis, 84.8 km Greqis dhe 38.8 km Shqipris. Prespa sht liqeni m i thell tektonik n Ballkan me 853 metra thellsi.Ku ndodhet deti "Tangajik"? - N Afrik. N pjesn jug t Afriks shtrihet liqeni m i gjat (680 kilometra) dhe i dyti pr nga thellsia (1 035 metra). Ky liqe nga vendasit thirret Tanganjika apo dika njashtu.Liqenet shtrihen gati n t gjitha viset e rruzullit toksor: n viset e thata, t lagshta, t ftohta, t nxehta, n ultsira dhe n vise malore, etj. Liqenet, t cilat jan formuar n pjest e fundosura t kores toksore quhen liqene tektonike. N kt mnyr (tektonike) jan formuar Liqeni i Ohrit, i Presps etj. pastaj liqeni m i madh n bot Liqeni Kaspik (371.000 km2) dhe liqeni m i thell n bot Liqeni Bajkall ( 1620 m).

Liqenet e akullnajave jan krijuar me punn erozive dhe akullumative t akullnajave t dikurshme. Pr hapje m t madhe kan n Siujdhesn Skandinave. Liqene akullnajore apo si quhen syt e maleve ka edhe n malin e Sharrit, Bjeshkt e Nemuna dhe malet e tjera n planet ku ka male t larta. Liqene t lumenjve, quhen liqenet t cilat jan krijuar n pjest e braktisura t shtratit t lumit. Nse lumi rrjedh npr terrene glqerore dhe n vende t caktuara, bhet fundrrimi i materieve t tretura, krijohen penda t vogla, prapa t cilave formohen liqenet. Liqenet e tilla quhen lumo-krasike. Ne kt mnyr jan krijuar Liqenet e Plitvics, n Kroaci.

Pr shkak t rritjes s nevojave pr uj njeriu po ngrit penda npr gryka dhe lugina t lumenjve dhe po krijon liqene artificiale ose akumulime t ujit.Akumulimet e ujit ndrtohen pr qllime t ndryshme si pr pengimin e ujrave vrshuese, hidroenergji, ujitje, furnizimin e popullsis me uj t pijshm, furnizimin e industris, pr peshkim, rekreacion, etj.Akumulacionet apo liqenet artificiale m t njohura n Shqipri jan Fierza, Komani, kurse n Republikn e Kosovs jan: Ribariqi, Radoniqie Batllava etj.

Detet e ToksDet quhet hapsira shum e madhe me uj t kripur, e q zakonisht sht e rrethuar me tok jo nga t gjitha ant dhe qndron disi e veuar nga oqeani i toks. Pjesa m e madhe e rruzullit toksor sht e mbuluar me uj t kripur. Detet s bashku me liqenet dhe lumenjt bjn pjes ose prfshihen n hidrosfern e Toks. N tok ekzistojn 5 oqeane dhe 56 dete q s bashku e formojn Detin Botror i cili prfshin 71% t siprfaqes s prgjithshme t toks (316 milion km2).Detet mbulojn tri t katrtat e siprfaqes s Toks. Detet ndahen n t ngrohta dhe t ftohta. Detet e ngrohta gjenden afr Ekuatorit, kurse detet e ftohta m afr poleve t Toks, m afr Arktiku. Rrymat oqeanike ngrohin ose ftohin detet. Rrymat detare jan lumenj q rrjedhin n det. Ato lvizin n rrath t mdhenj rreth bots prej pjesve t ngrohta nga t ftohtat.Uji mbulon 71% t siprfaqes s Toks. N Tok, 96.5% e ujit t planetit gjendet n oqeane, 1.7% jan ujrat nntoksore, 1.7% jan akullnajat dhe kapele akujt e Antarktids dhe Grenlands (Dan), nj fraksion i vogl n organet e tjera t mdha t ujit, dhe 0,001% n ajr si avujt e reve, (t formuar nga grimca t ngurta dhe t lngshme t ujit t pezulluar n ajr), dhe reshjeve atmosferike. Vetm 2.5 % e ujit t Toks sht e ujrave t mbla, dhe 98.8% t atij uji sht n akull dhe ujra nntoksore. M pak se 0.3% e t gjith ujrave t mbla sht n lumenj, liqene, dhe atmosfer, dhe nj sasi edhe m e vogl e ujrave t mbla t Toks (0.003%) sht q gjendet brenda organeve biologjike dhe t produkteve t prodhuara.

Oqeanet e ToksUji mbulon 71% t siprfaqes s Toks. N Tok, 96.5% e ujit t planetit gjendet n oqeane, 1.7% jan ujrat nntoksore, 1.7% jan akullnajat dhe kapele n akujt e Arktikut, Antarktids dhe Grenlands (Danimarks), nj fraksion i vogl n organet e tjera t mdha t ujit, dhe 0,001% n ajr si avujt e reve, (t formuar nga grimca t ngurta dhe t lngshme t ujit t pezulluar n ajr), dhe reshjeve atmosferike. Vetm 2.5 % e ujit t Toks sht e ujrave t mbla, dhe 98.8% t atij uji sht n akull dhe ujra nntoksore. M pak se 0.3% e t gjith ujrave t mbla sht n lumenj, liqene, dhe atmosfer, dhe nj sasi edhe m e vogl e ujrave t mbla t Toks (0.003%) sht q gjendet brenda organeve biologjike dhe t produkteve t prodhuara.Ujrat e Oqeanit Botror, oqeani botror, ose oqeani global, sht sistem i ndrlidhur i Oqeanis s Toks (apo detare) me ujra, dhe prbhet nga pjesa m e madhe e hidrosfers s Toks, duke mbuluar pothuajse 70% t siprfaqes s Toks, me nj volum total prej 1332000000 kilometra kub uj.Uniteti dhe vazhdimsia e Oqeanit Botror, me shkmbim relativisht t lir n mesin e pjesve t saj, sht e nj rndsie themelore pr oqeanografi. Ajo sht e ndar n nj numr fushash kryesore oqeanike q jan prkufizuar nga kontinente dhe karakteristika t ndryshme: oqeanografike. Kto ndarje jan Oqeani Atlantik, Oqeani Arktik (konsiderohet si rrall nj det i Atlantikut), Oqeani Indian, Oqeani Paqsor, dhe Oqeani Jugor (zakonisht llogaritet si vend vetm me pjest jugore t oqeaneve Atlantikut, Indianit dhe Paqsorit).

N ann tjetr, ujrat oqeanike jan t shprndar nga detet shum t vogla, gjiret, dhe arjet ujore apo ngushticat.Nj oqean globale ka ekzistuar n nj form ose n nj tjetr n Tok pr oqeani eons, dhe nocioni daton n antikitetet klasike (n formn e Oceanus). Koncepti bashkkohor i Oqeanit Botrore sht shpikur nga oqeanografi rus Yuly Shokalsky n fillim t shekullit t 20 pr t prshkruar at q sht n thelb nj oqean i vetmuar, oqean i vazhdueshm q prfshin dhe rrethon shumica e Toks.

Tabela 1.1. Oqeanet sipas madhsisOqeaniSiprfaqja milion km2

Pacifik155.557 milion km2

Atlantik76.762 milion km2

Indian68.556 milion km2

Jogor20.327 milion km2

Arktik 14.056 milion km2

335.258 milion km2

Oqeani botror s bashku me ujrat e detit ka siprfaqe afr 361 milion km.Tabela 1.2. Madhsit pr Tokn.TokaSiprfaqja milion km2

Siprfaqja e planetit Tok510.066 milion km2

Siprfaqja toksore e planetit 29.1%148.647 milion km2

Siprfaqja e Oqeaneve335.258 milion km2

Siprfaqja e prgjithshme me uj 70.9%361.419 milion km2

Uj i njelmt97%

Uj i freskt (i mbl)3%

AkullnajatUji n gjendje agregate si akull gjendet kryesisht n dy polet toksore dhe n malet e larta. Uji mbulon 71% t siprfaqes s Toks. Prej ktij 96.5% e ujit t planetit Tok gjendet n oqeane derisa 1.7% si uj toksor.Akullnajat marrin pjes me 1.7% si pjes e ujit n planetin Tok kryesisht n dy polet toksore dhe n kapele t akujve n Arktik, Antarktid dhe Grenland. Vetm 2.5% e ujit t Toks sht si uj i freskt apo i mbl, dhe prej ktij uji t mbl 98.8% sht si akull dhe uj nntoksor, derisa afrsisht 0.3% e ujit sht n lumenjt, liqene dhe n atmosfer t Toks. Nj fraksion i vogl i ujit gjendet n organet e tjera t mdha t ujit, dhe nj sasi uji 0,001% gjendet n ajr si avujt e reve, (t formuar nga grimca t ngurta dhe t lngshme t ujit t pezulluar n ajr), dhe reshjeve tjera atmosferike. Nj sasi edhe m e vogl i ujrave t mbla n Tok (0.003%) sht brenda organeve biologjike dhe t produkteve t prodhuara.