Ukhunpi - PerúEduca · QUECHUA COLLAO PS y CA IV ciclo 44 Pág.indd 1 9/23/13 4:29 PM. 2 Qichwa Estimada (o) docente: Queremos saludarte y reiterar el aprecio que tenemos por tu

Ukhunpi

Riqsichikuynin 5

Kawsayninchikmanta hamut’aspa kallpachanapaq llamk’ay 7

I. Ruraypa sutin: “Papa Hasp’iypi yachaqasunchik” 15

A. Manaraq warmakunawan rurayta qallarichkaspa 18

Ch. Irqikunawan ruraypiña 19

H. Tukukuypi llamk’ay 28

II. Ruraypa sutin: “Chaqmaypi willakuykunata yuyaychasunchik” 31

A. Manaraq irqikunawan rurayta qallarichkaspa 34

Ch. Warmakunawan ruraypiña 35

H. Tukukuypi llamk’ay 43

QUECHUA COLLAO PS y CA IV ciclo 44 Pág.indd 1 9/23/13 4:29 PM

2 Qichwa

Estimada (o) docente:

Queremos saludarte y reiterar el aprecio que tenemos por tu labor. Es por ello que en el Ministerio de Educación estamos haciendo esfuerzos para comenzar a me-jorar tus condiciones laborales y de ejercicio profesional. Esta publicación es una muestra de ello.

Te presentamos las “Rutas del Aprendizaje”, un material que proporciona orienta-ciones para apoyar tu trabajo pedagógico en el aula. Esperamos que sean útiles para que puedas seguir desarrollando tu creatividad pedagógica. Somos cons-cientes que tú eres uno de los principales actores para que todos los estudiantes puedan aprender y que nuestra responsabilidad es respaldarte en esa importante misión.

Esta es una primera versión, a través del estudio y uso que hagas de ellas, así como de tus aportes y sugerencias, podremos mejorarlas para contribuir cada vez me-jor en tu trabajo pedagógico. Te animamos entonces a caminar por las rutas del aprendizaje. Nosotros ponemos a tu disposición la Web de Perú Educa para que nos envíes tus comentarios, aportes y creaciones; nos comprometemos a recono-cer tus aportes, realizar seguimiento y sistematizarlos. A partir de ello, mejorar el apoyo del Ministerio de Educación a la labor de los maestros y maestras del Perú.

Sabemos de tu compromiso para hacer posible que cambiemos la educación y cambiemos todos en el país. Tú eres parte del equipo de la transformación, junto al director y con los padres y madres de familia, eres parte de la gran Movilización Nacional por la Mejora de los Aprendizajes.

Te invitamos a ser protagonista en este movimiento ciudadano y a compartir el compromiso de lograr que todos los niños, niñas y adolescentes puedan aprender y nadie se quede atrás.

Patricia Salas O´BrienMinistra de Educación


3Qichwa

Presentación

Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan con las Rutas del Aprendizaje en castellano, que nos dan el marco general de los enfoques de cada área, las competencias y capacidades a desarrollar, así como las estrategias que se deben usar para lograrlas. Las Rutas de EIB ofrecen un soporte específico a los maestros bilingües, pues se les presenta un conjunto de actividades de aprendizaje que recogen algunos conocimientos y prácticas de los pueblos a los que pertenecen los estudiantes de la escuela EIB.

Las Rutas de EIB están escritas en la lengua originaria con la finalidad de que los maestros bilingües vayan desarrollando capacidades para construir un discurso pedagógico en estas lenguas, en las que además deben desarrollar procesos de enseñanza aprendizaje. Durante décadas los docentes bilingües han tenido que planificar y desarrollar su trabajo educativo con documentos pedagógicos escritos en castellano, que generalmente es su segunda lengua. Es importante que además de materiales en castellano, puedan contar con guías didácticas escritas en lengua originaria. El Ministerio de Educación ha asumido, por ello, el reto de elaborar no solo materiales en lenguas originarias para los niños y niñas de inicial y primaria, sino también para los maestros que desarrollan los procesos de aprendizaje en estas lenguas y en castellano.

En estas Rutas del Aprendizaje para la Educación Intercultural Bilingüe las actividades pedagógicas están relacionadas con las actividades socioproductivas que se desarrollan en las comunidades de los niños y niñas, y que se sistematizan en el Calendario Comunal. Estas actividades permiten articular las áreas de Ciudadanía y Ciencias, vinculándolas con su vida diaria y dándoles el sentido práctico y la pertinencia que se requiere para que todo proceso educativo sea exitoso y los estudiantes aprendan.

Ponemos este material a disposición de los maestros y maestras bilingües de las más de 18 mil IIEE que deben desarrollar una Educación Intercultural Bilingüe de calidad en nuestro país.

Dirección General de EducaciónIntercultural Bilingüe y Rural



5Qichwa

Pachamamawanpas runa masiwanpas allin kawsay kallpachanapaqYachay wasipi llamk’ayninchikqa yunkapipas, qichwapipas, urqu suyupipas tukuy yachaykuna kallpanchanapaqmi. Ichaqa, llaqtanchikkunapa yachayninkunapas irqikunapa sunqunpim sumaqta llanllarinallantaq. Chaymi, yachay wasi yachaykunapas llaqtanchikpa yachayninchikkunapas sumaq tinkuchisqam kanan.

Unay pacham, yachayninchikpas, siminchikpas usuchisqa, qipanchasqa karqa. Chayraykum llaqta masinchikkunapas ñak’arisqankuta yuyarispa manaña irqinkunaman yachachiytapas yachachinatapas munankuchu. Yachay wasikunapipas amawtakunaman mana runa siminchiktapas yachayninchikkunatapas apaykachanapaq kamachikamuqku.

Kunankamapas wakin amawtakunaqa, llaqtanchikmanta kaqkunapas huk llaqtayuqkunapas, manam siminchiktapas yachayninchiktapas kallpanchayta munankuchu. Aswanpas:

-¡Chaykunata qunqapunanchik! ¡Chayqa machulakunapa yachayninmi! ¿Imapaqñataq kay siglo XXIpi globalización ukhupi apaykachisunman?–nispam, irqikunatapas tayta mamakunatapas, nipunku.

Kay rimay kaptinqa irqikunapas tayta mamakunapas sinchi p’inqayniyuqpas chiqniyniyuqpas siminkumanpas yachayninkumanpas kanku.

Kayhina ñak’arichiykunam rimayninchikta, yachayninchiktaqa qatirichkan; chayraykum, pinq’akunchik, qhipanchakunchik, manaña irqinchikkuna rimanantaqa munanchikchu. Chayhinaqa, unay pachapi sumaq yachayninchikkuna ch’uyanchasqanchikta chinkachichkanku.

Riqsichikuynin


6 Qichwa

Ichaqa, tukuy suyu Perú llaqtanchikkunapim runa masi amawtakunapas huk llaqtayuq amawtakunapas siminchiktapas yachayninchikkunatapas qhawarispa sunqunchakuspa anchata chaninchayta qallarichkanku.

Kay qillqa mayt’upiqa Personal Social nisqa yachaykunam Ciencia y Ambiente nisqawan tupanakuchkanku. Yachanchikhinapas llaqtanchikkunapiqa Pachamamapi kawsakuyqa runa masinchikpa kawsakuyninwanqa manam t’aqasqachu kan.

Tukuy Pachamamapi tiyaq uywachakunaqa ancha tukuy niraq llaqtakunapa kawsayninkunawanmi sumaq huñusqa kachkan. Chaymi tukuy yachayninchikkunapas simikunapas kachkan may niraq Pachamamapi tiyaqkuna kasqanmanhina. Chaykunatam ñawpa tayta mamanchikkunapas saqiwarqanchik kawsayta watan watan tiyachinanchikpaq huk sumaq kawsaykunawan kallpanchaykuspa.

Chay sunqupim kay, Yachachiykuna Puririchiq nisqapim yachaykuna kallpanchanapaq qillqamuyku, ichaqa manam tukusqaraqchu llapanchik yuyaymanaspa, qatipaspa hunt’apachinapaq churasqam. Kanmanmi pantasqakunapas, chaykunatapas allinchaykuspayá sumaqta sunqunchakuspa hamut’aykuspa puririchisun. Tukuy sunquwan qillqasqam, achka yachaykunapa sunqunpi kuyanakuypi kawsanapaq.


7Qichwa

Pachamamawanpas runapurawanpas allin kawsay kallpachanapaqQallarinapaq hamut’aykuna

1. ¿Imaraykutaq llaqtakunapa yachayninta kallpanchasun, mana hawamanta hamuqllatachu?

Perú suyunchikpiqa manam huk ayllullachu, huk yachayllachu kawsachkan, aswanqa sapa llaqtakunam yachayniyuq kachkanku. Chayllaraqchu, tukuy kay pachapi tarikuqmi ancha yachayniyuq, manam runa masillanchikchu yachaqqa. Chaytam ñawpa tayta mamanchik saqiwarqanchik kawsayta wiñay wiñay tiyachinanchikpaq. Intipas, killapas, rumipas, wasi uywakunapas, sallqa uywakunapas yachayniyuqmi kanku. Kay yachaykunata qhawarispa, paykunapa yanapakuyninwanmi kusisqa kawsanchik.Chayhinaqa, manam huk yachayllatachu kallpanchananchik, llapanchikpa sumaq yachayninchiktam kallpanchananchik, chaymanhina sumaqta kawsananchikpaq.

Yuyariyninchikmanhinaqa huk yachayllata kallpanchaspaqa chiqninakuyman, wakchayaymanmi chayasunman, qhipamanqa sinchi awqanakuypi tukusunman. Mana allinta sumaq kawsayta sunqunchakuspam wakin llaqtakunaqa hawa yachaykunallata kallpanchachkan, chaywanmi Pachamamapas, runa masinchikkunapas mayninpiqa sinchita unquchkanku. Tukuy kay pachapi tiyaqkunata llakipiña churawanchik. Kayhina qhawariykunatam yachay wasipiqa hamut’aspa sumaqta ch’uyanchana. Llapam sumaq yachaykunam yanapamunman sumaq kawsaypi tiyakuyta. Chayraykum, runakunata

Kawsayninchikmanta hamut’aspa kallpachanapaq llamk’ay


8 Qichwa

tapuspa, paykunawan yanapachikuspa yachayninchikkunatapas huk sumaq kawsaykunatapas kallpanchaspan sumaq sunquyuq runakunataqa qispichisun.

Ñawpa watakunamantaraqmi kamachikuq qhillqakunapi llaqtanchikkunapa yachaykuna yachay wasimantapas kallpanchachinapaq kachkan, aswanqa manam qallariyta atinchikchu. Sinchitam hawa yachayllaman hap’iparqukunchik, yachayninchikkunataqa qhipanchaspa, kawsayninchikta mana qhawarispa. Chayraykum kay Yachaykuna Puririchiq qillqa mayt’upi imaynatas Pachamamawanpas runapurawanpas allin kawsay kallpachanapaq churamuyku. Kayhinata qallarispachá pisi pisimanta qispichisunchik, llapanchikpa kallpanwan, yachayninwan ima.

Allin kawsay, Pachamamawanpas runapurawanpas, kallpachanapaq

Ñawpa tayta mamanchikpa yachayninpiqa, llaqtanchikkunapipas ayllunchikpipas, manam runakunallachu llakikunchik, kusikunchik, mikhunchik ima; kay pachapiqa llapan kaqmi, chaykunataqa ruranchik. Chayraykum sumaqta uywanakunchik. Yakupas, Pachamamapas, Apukunapas, chakrapas, wasi uywakunapas sumaq uywasqaqa sumaqtam uywawanchik. Mana sumaq uywasqaqa wikch’uwaspanchikmi pisi pisipi kawsanchik, sasachakuyman chayanchik. Hinaqa, allin kawsayqa, manam runallapaqchu; aswanqa kay pachapi kaqkunawan yanapaykanakuspa malliykachinakuspa sumaq uywanakuymi. Kay sumaq yachayqa ñawpa tayta mamanchikpa tukuy sunqunwan saqiwasqanchikmi. Chaytaqa llaqtahinaqa tukuy suyukunamanmi riqsichinanchik may tukuy sasachakuy tiqsi muyuntinpi q’uñiriptin.

Allin kawsaytaqa, tukuy sunquwan uywanakuypim tarinchik. Sumaq uywanakuytataqmi kallpanchanchik yanapanakuspa, malliykachinakuspa, wakinkuna munayniyuq, wakinkuna riqsikuyniyuq kaspa. Chayhinapi kawsaspataqmi, unu mamata, wayratapas ch’uyata uywanchik. Sumaq kawsaypiqa, Pachammaman, Apukunamanpas riqsikuywanmi haywaykunchik, chayhinapitaqmi paykunapas sumaqta uywawanchik. Chiqninakuyta qhipanchaspa, llapanchikpa allinninta maskhaptinchikmi allin kawsayqa ñuqanchikwan kuska kan; manachayqa saqiwaptinchikmi ñak’arinchik. Chayraykum mana runapurallachu qhawanakunanchik llapan kay pachapi tiyaqkunam yanapakunanchik. Mana chayhinata kawsaptinchikqa, hukpa ñak’ariyninmi ñuqanchikpa ñak’ariyninchikpi tukun.


9Qichwa

Allin kawsayqa manam rimayllachu, mañakuyllachu aswanqa sapa p’unchaw rurayninchikpi hunt’achiymi. Allin kawsaytaqa rurayninchikwanmi wahanchik, Pachamamata, unuta, rumita, sach’ata, urquta tukuy kaqkunata sumaqta uywaspa. Chaytataqmi huch’uyninchikmantapacha yachananchik maypipas sumaqta llanllarichinanchikpaq.

2. ¿Maypitaq llaqtanchikpa yachayninkunari tarikun?

Llaqtanchikkunapiqa wiñaypaqmi yachaykunata qispichinchik. Chakra ruruchinapaq, wasi uywakuna mirachinapaq, llamk’aykuna paqarichinapaq, hampinapaq, tukuy ima kawsakunapaqmi kachkan. Kawsayninchikpiqa, watapi muyusqanmanhinam, yachaykunataqa kamarinchikpas paqarichinchikpas. Watapi chayaykamusqanmanhinam yachayqa ñuqanchikwan kawsan.

Yachayninchikkunaqa sunqunchikpi, makinchikpi, uywakunapi, killapi, intipi, ch’askapi, kuka mamapi, tukuy kay pachapi kaqkunapi taqisqam, paykunamantam lliwpaq mast’arikamun. Aswanqa sumaqta qhawarispa, paykunawan rimarispallam allin kawsayta tarinchik. Sapa ayllupitaqmi yachaykunaqa kawsaypa qatisqanmanhina sapankapaq mast’arikun.

Huch’uyninchikmantapacham willakuykunapi, pukllaykunapi, tayta mamanchikpa k’amiwasqanchikpi ima yachaykunataqa aypanchik. Yachay wasipiqa hukniraq yachaykunata yachallanchistaqmi.

Yuyaqkunam yachaykunataqa hunt’asqata hap’in; chaymi, wasi ayllupiqa tayta mamanchikpa tayta mamankunawan tiyanchik. Paykunam kawsayninpi yachaykuna taqisqanta ruraykunapa qatisqanmanhina sumaqta yachachiwanchik. Chayhinallataqmi, yachaykunaqa maki tupaptin sunqu munaptin akllasqa runakunapi sumaqta llanllarin. Paykunapa yanapakuyninwanmi aswantaqa kallpanchanchik. Paykunam ima ruraykunapipas yachayninwan yanapawasun.

Yachaykunaqa manam hukllaqchu llapan aylluqmi. Ichaqa huk ayllumanta huk ayllumanmi t’ikran, huk yachaqmanta huk yachaqmanpas t’ikranmi. Kuka qhawaypas, waharikuypas, ima hampiypas sapakamapam hukniraq; chayraykun mana tupachispa maypi kasqanchikmanhina kallpanchana. Ima yachaypas llaqtapa sunqunpim kawsan, watapa muyusqanpitaqmi ch’uyanchakum, kallpanchakun, saphinchakun ima. Allin kawsay maskhaypim tukuy yachaykunapas ch’uyanchakun.


10 Qichwa

3. ¿Imaynatataq llaqtanchikpi yachaykunata qispichinchik?Llaqtanchikkunapiqa sumaqtam yachaykunataqa yachaqallanchiktaq. Yachanchikmi kikin kawsaypi: challwaspa, tarpuspa, wasichaspa, kawsayta uqharispa, yarqha hasp’iypi, tukuy imapi. Ruraypa sunqunpim imatapas yachanchik, qispichinchik, ch’uyanchanchik. Chakra uywaytapas, mamanchikpa q’ipinmantapacha llamk’asqankuta qhawaspam yachanchik.

Hinallataqmi rimaykunawanpas willaykunawanpas yachallanchiktaqmi. Chaypim tayta mamanchikpas huk runa masinchikpas tukuy imata willaspa yachachiwanchik. Chayllapitaqmi sumaq kawsaypaq rimaykunapas (consejo ñisqa) kachkan.

Musqhuypipas yachachkallanchiktaqmi. Musqhuyninchikmi tukuy imata kawsakuyninchikmantapas huk rurayninchikkunamantapas willawanchik. Chaymanhinan mayninpiqa kawsakunchik.

Apukunapas illapapas akllakullantaqmi. Hinaqa sumaq yachaysapa runam rikhurimunchik, chaymantapas ichaqa qhawaqwan yachaqwan qarpachikuspa. Mayninpiqa paqarisqanchikmantapacham yachayniyuq kanchik, hinaqa llaqtanchikta yanapaspallam sumaqta kallpachakunchikpas.

Ima sumaqta yachayta munaqpaqqa mayninpiqa hampichikunchik imam. Hinaqa yachanapaq hampichikuypas kallantaqmi yachay qispichiy.

Hinapas, mayninpiqa makinchikpas yachanmi, sunqunchikpas yachanmi, ñawinchikpas yachanmi, rimayninchikpas yachanmi, hinaqa manam yachayqa huk hawallapichu tiyan. Ahinan llaqtanchikpiqa yachaykuna qispichiy, ichaqa yachay wasipa yachaykunawanqa sumaqtan yanapakullasunmantaq.

Kay yachay qispichiyqa pachapi kawsay muyusqanpim tukuypas ch’uyanchakun. Kawsaypitaqmi hunt’achinchik, yuyayniyuq kanchik, atisqanchikmanhina mast’arinchik.

Yachayninchikkunaqa allin kawsay aypanapaq kamasqam, qayllanchikpi kaqkunawan sumaq uywanakuypi kawsanapaq.

Huch’uyninchikmantataqmi, tukuymanta khuyakuyta yachanchik, kikinchiktahina khuyayta, mana ñak’arichispa, mana usuchispa uywayta. Chay sumaq yachaykunatam llaqtanchik saqiwasqanchik.


11Qichwa

Haywakuywan

Kutichiywan

Sumaq kawsaypi

yachay uyway

Tukuy kaqkunapa imaynintapas rikuypi qhawariypi.

Qhawarispa rimaspa yachay kamariypi.

Yachayta sumaq mallichinakuypi qurinakuypi.

Imaynatas tukuy Pacha, tukuy kaqkuna (mana kawsaqllachu) paqariynin kawsakuynin aynipi, qhawariypi.

Pachapi Pachamamawan sumaq kawsakuypi.

Pisitapas achkhapi mirachiypi rikhurichiypi.

Wawqi panahina Pachawan sumaq sunquyuq uya uyapurakuypi.


12 Qichwa

4. ¿Imaynatataq yachay wasipi yachaykunata kallpanchasun?

Kay Yachachiykuna Puririchiqpim, yachay wasimantapacha, llapan yachaykuna kallpanchanapaq churamuyku. Ancha pisillatam kunankama yachay wasikunapi llaqtanchikpa yachayninkuna kallpanchakuchkanku. Aswanqa hawamanta hamuq yachaykunallam mast’arikuchkan watan wata. Kaywanqa warmakunapas llaqtantam qhipanparquchkankuña. Chayraykum yachay wasipipas, llaqtanchikpa yachayninkunata qatipaspa, yachapaspa, kikin ruraypi, pachanpipas, yachaqkunawan yanapachikuspa kallpanchananchik; chayhinapi, allin kawsayta rikhurichinapaq.

Kaykunam sapa p’unchaw rurayninchikpi rikhurinan:

• Ñiqikuna, ima ñiqikunapaqtaq kamarisqa kachkan.

• Yachanapaq kamasqa, llaqtanchikpa yachayninpas, hawa yachaykunapas, pachapa muyusqanmanhina akllaspa churasqa.

• Llaqtanchikpa yachaynin kallpanchanapaq, llaqtanchikpa yachaynintam kikin ruraypi kallpanchasunpas, irqikunapas yanapaypi yachaqanqakupas. Imayna chay ruray qispichinapaqmi puririynin rikurinallantaq.

• Yachayninchikkuna yachay wasipa yachaykunawan tinkuchiynin. Ancha sumaqtam llaqtanchikpa yachaynintaqa llamk’arinanchik, ichaqa hawa yachaykunatapas kallpanchanallataqmi. Chaypaqmi sapa ruraypi, ayllunchikpa yachayninta, hawa yachaykunawan tinkuchina; chaytapas rikuchinataqmi.

• Yachay wasipi Pachamamawanpas runa masiwanpas kawsakuy yachapanapaq. Kay rakipiqa hawa yachaykunamanhinam Pachamamawanpas runa masiwanpas kawsakuyta yachanapaq patachasqa puriyta churananchik. Chayta qatispam chay kawsakuykunata yachachisun.

Hinallataqmi, chay indagación nisqamanta (habilidades científicas nisqapaq) puririyninmi kachkan. Chayta qhawarispam hamut’aspa ima yachachillasuntaq. Indagación ñisqaqa tawa (4) rurayniyuqmi puririchkan:


13Qichwa

1 kaq ruray“Sasa watuparikuy”

Llapan warmakunawan llamk’ay

a) Watunapaq (Sasachakuy nisqa)

ch) Watupakuymanta yuyakuynin (¿Imanaptintaq chay kanman?)

Rakipi llamk’ay (Rakipi yuyay akllakuy.)

3 kaq 4 kaq

Hamut’arispa kutichiynin Hamut’arispa kutichiynin

Kayta qhawarispam huk p’unchawman sasa watukuyta qatichillanqakutaq.

2 kaq ruray

h) ¿Imaynatataq watukusunman nisqanchik allin mana allin kasqanta?

Rakipi llamk’ay

3 kaq 4 kaq

¿Huñukunapichu?¿Imatataq rurananku? ¿Maypi? ¿Imawantaq? ¿Pikunawan? ¿Hayk’ap?

Qillqana p’anqachata rurakuna watukusqa yachaykunata qillqanankupaq.

3 kaq ruray

i) Tarisqata huñupaykuy (watukuy yuyaychaymanhina akllanankupaq).

4 kaq ruray

k) Watukuy willakuy

3 kaq 4 kaq

RimaspallaQillqasqallata (Qillqasqata sapa irqiman rakin)Siqita rimachispa PPT / XO nisqakunapi Organizador nisqapi, hukkunapipas.

l) Yachachiqpa yanapaynin (yuyaychakusqanmanhina kallpaykachiy).

ll) Musuq tapurikuykunaman mast’arikuy (Tarisqamantapacha musuq tapukuykunata yuyaychakuy).


14 Qichwa

• Yachasqanchik qatipanapaq (evaluación nisqa). Tukupayninman chayaspataqmi irqikunapa yachaqasqankuta ayllunchikpa yachayninmanhinapas yachay wasipa yachayninmanhinapas qatipasun.

Sapa p’unchawmi rurasqanchikta qhawarina, imakunatas kallpancharqunchik, imaraqsi pisirqurqam, ima sasachakuykunaraqmi qhipachkan, chaykunata; chaymanhina sumaqta kallpanchanapaq.

Chayhinata qhawarispam, yachay wasipi llamk’ayninchikqa sumaqta lliw niraq yachaykunata kallpanchanqa. Manahinaqa irqikunam llaqtanta qhipanpachillanqam, ayllupa yachayninkunatapas usuchispa, awqanakuytam kallpanchankuman.

Yachay wasipi chay kawsaykunata yachachinapaqqa qhawanataqmi warmakunapa yachayninta, imay killapi kasqanchikta, tayta mamakunapa yanapakuyninta ima. Hinallataq, qillqa mayt’ukunatapas, XO ñisqa computador nisqatapas, huk ima yanapakuykunawanpas.


15Qichwa

Llaqtanchikpa yachaynin (llapallanwan yachariy, intergeneracional nisqa).

Yachaykuna Qatipanapaq

• Aynipi sumaq kawsakuyta kallpanchan.

• Ayllu masinkunawan sumaqta kawsan, yuyaychakusqanmanhina hunt’aspa.

• Runa masiwanpas wak’akunawanpas sumaqta kawsakun.

• Imayna papa hasp’iyta kallpanchan.

• Aynipi sumaqta yanapakun.

• Ayllu masinkunawan sumaqta kawsan, yuyaychakusqanmanhina hunt’an.

• Runa masiwanpas wak’akunawanpas sumaqta kawsakun.

• Imayna papa hasp’iyta yachan.

3 kaq 4 kaq ñiqin irqikunawan yachaykuna kallpanchanapaq

Yachanapaq kamasqa

I. Ruraypa sutin: “Papata hasp’iysikamusun”


16 Qichwa

Masinchikwan kawsakuy (Personal Social nisqa)

Hunt’asqa yachay Yachay

Yachay qatipanapaq

3 kaq 4 kaq

Sumaq kawsakuy

Yuyaychakusqamkuta, rimasqamkuta runa purapas, pachanchikpi kawsaqkunawanpas allin kawsanapaq hunt’an.

• Llapawan (Apukunawan, Pachamamawan, lliw pachapi kawsaqkunawan) sumaqta kawsan, manchakuspa, munakuspa.

• Ayllunpa kamachinta yuyaychakusqanmanhina sumaqta kawsan, hunt’aspa.

Pachapi yuyaymanay (Ciencia y Ambiente nisqa)

Hunt’asqa yachay

3 kaq 4 kaq

Yachay / Atina Qatipanapaq Yachay / Atina Qatipanapaq

Pachapi kawsaqkuna

Científico nisqa ruraypi yachay

Qhali kawsakuypaq allin mikhuy.

Indagación nisqamanta.

Llaqtanpi allin kallpanchakuq mikhuykunata riqsin qhali kanapaq kaynintapas yachan.

Sasachakuyta tarispam huk yuyaymanayta kutichin.

Qhali kawsakuypaq mikhuy.


Qhali kawsakuypaq mikhuyninta Pirámide nutricional nisqanmanhina qhawarin.

Sasachakuyta tarispam yuyaymanaspa kutichin.


17Qichwa

Llaqtanchikpa yachaynin

Papa hasp’iy

Papa hasp’iy kinray chayarqamuchkan chayqa llapa runakunan anchata kusikuyku. Chayraykun chay p’unchawkunaqa listunikuyku lliw llamk’anakunata allachu, rawk’ana, piku, kustalkuna, waskhakunata ima. Tutachallamanta lluqsiyku; huk, iskay horas puriyniyuqyá chakraykuqa. Chaymi wakinqa ñawpachkanña, wakintaq uywata qatispa allillamanta puririllaykutaq.

Chakra pataman chayarquyku chayqa licenciakuykuraq Apukunaman, Pachamamaman; hinaspapas, papachakunapa animuntaraq wahayku sumaqta sansawan q’apachispa. Mayninpiqa paykunaqa mancharikunyá chikchiwan, qasawan ima. Ñuqataqa machulayraq yachachiwarqam k’intu rurayta inciensuwan, wik’uña millmawan. Chaykunawanmi q’apachina, aqhachawantaq ch’uyana, kuka k’intuchakunawantaq churana, huk qhuyaman, ahinata nispa:

-¡Ay mamay wathiyahinaraq kapuchkaway, umay sayayraq kapuchkaway!

Ahinakunata nispan sumaqta q’apachikuna. Chayhinata ruraptiykuqa utqayllam llamk’arquyku.

Papa hasp’iy qallarinapaqqa

wik’uña millma, kuka, aqha, incienso hukkunapas willachikusqanchikmanhina

kanan. Mayninpiqa kukachallapas aqhachantin.

Chaypaqmi allinta tapukusun.


18 Qichwa

Llaqtapa yachayninkunata kallpanchanapaq

A. Manaraq irqikunawan rurayta qallarichkaspa

Kunan killakunapiqa (abril - mayo) ayllunchikkunapiqa papa hasp’iytam qallarichkanchik. Chay papa allaypiqa ancha sumaq yachaykunam tiyachkanpas kawsachkanpas. Papa hasp’iypi yanapakuypiqa irqikunaqa sumaqtam llaqtanchikpa yachayninkunata kallpachanqaku.

Papa allaypi yanapakuyta allichakuspa:

• Kaykunataqa irqikunawan huk p’unchaw rimarina: ¿Mayqin ayllu masitaq papata hasp’inqa? ¿Imatataq apana ayllu

masinchikta wasinpi watukuspari? ¿Imakunatataq chakra pataman apana? ¿Imakunawantaq papata hasp’ina?

¿Pikunamantaq sumaq papata uqharispa kusikuymanta haywakunchik? ¿Imatataq hatun papakunawan rurakun? ¿Imatataq mikhunchik papa hasp’iypi?

Aynipi sumaqta yanapakun.

• Hasp’ichikuq taytapa wasinta rispam tapurikamuna irqikuna aynipi hasp’iysikuq hamunanpaq.

Ichaqa manam q’ala makichu rina, apanam ima khuyakuychatapas.

¿Yacharqankichu?Huk ayllukunapiqa papa hasp’iyqa wak ruranakunawan rurakun, mikhunapas q’unchapi wayk’usqa kan. Mayninpiqa kaykunatam apana: lliklla, kutama, rawk’ana, huch’uy pikukuna. Chaymantapas: incienso, ch’uwa, ch’aqu, kisu, kanan. Ch’uwaqa vinowan misk’iwan rurasqa t’inka papata ch’uwanapaq.


19Qichwa

• Chaymantaqa kayhinatapas llamk’aysikunankupaq irqikunata wakichina:

- Papa hasp’iqkuna.- Papa hasp’iy yachaqaqkuna: atisqanmanhina llamk’anqaku, hina

qhawaspa pisimanta pisi ruraspa yachaqanqaku.- Papa wathiyayta yanapakuqkuna.

• Sumaqta purinanchikpaq kamachikuykunata chay p’unchawpaq mana qunqanachu.

Huk yachaykuna atipanapaqqa kaykunatam allichakunallataq:

• Hatun raphipi “Pachapi Ayninakuy” qillqasqata, bond nisqa raphikunata, hatun raphipi “Qhali kanapaq mikhuy” nisqa qillqasqata, hatun raphipi siq’isqa “Pirámide Alimenticia” nisqatan, investigación nisqapaq huch’uy qillqana p’anqacha, hatun raphikuna, rakhu qillqanakuna ima.

Ch. Irqikunawan ruraypiña

• Huk p’unchawmi papa hasp’ichikuq runa irqikunapa yachay wasinman watukamun. Hinaqa, irqikunapa yanapakuyninta papa allaypi llamk’aysimunankupaq aynin.

Aynipi sumaq kawsakuyta kallpanchan.


20 Qichwa

Llapallanku (3 kaq ñiqin, 4 kaq ñiqin)

• Rinanku p’unchawqa tutallamantam yachay wasipi irqikuna huñunakunam. Chaypim lliw apanankuta watukunanku: queso, ch’aqu, muña mati, kuka, llamk’anakuna ima.

• Hinallataq, allin kawsakunankupaq, purinankupaq, mana maqanakunankupaq, sapa huñupi yanapanakuspa llamk’arinankupaq ima rimariy kan.

Chakrapiña

• Chakra pataman chayaspaqa llapan runakunatam napaykukunanku.• Chakrayuqpas qullanapas irqikunataqa sumaqta aynitahina

kamachinan.

Haywakuypi

• Chakrayuqkuna, mink’akuna, aynikuna, irqikuna ima, hasp’iypi mana papa chinkananpaq, haywakuypi kananku.

Runa masiwanpas wak’akunawanpas sumaqta kawsakun.

Sumaqpin papataqa h’aspinaAlliyllamanta hasp’ina, manam ch’anqanachu.Hamp’atukunatapas manam yanqa turiykachanachu unqurparisunmanmi. Hatun papakunataqa ancha sunquyuqwan munasqata hap’iqasun. Paykunaqa t’inka papan.Huch’uy papakunataqa apallasunpuni, manam wikch’unachu, waqanmanchá. Mana rikusqakunaqa qhipanallanmi wakchakuna thallmikunanpaq sallqa uywakunapaq ima.

Ayllu masinkunawan sumaqta kawsan, yuyaychakusqanmanhina hunt’aspa.


21Qichwa

Llamk’ariypiña

• Tukuspaqa llapanku hasp’iyta qallarinanku. • Wakin warmi irqikunaqa wakin mamakunawan

wathiyaypi yanapakunanku. Paykunaqa kaytam rurankuman:

- K’urpakunata tantanku.- Ch’akisqa papa alikunata maskhamunku tantanku ima. - Hornota q’uñichinku.

Samaypiña

• Qullana kamachikamuptin samana. Llapanku wathiyata quesoyuqta, ch’aquyuqta ima qurinakunan. Ñawpaqtaqa makinkuta ima maqchikunanku. Mikhunatapis mana qhilliyuqta mikhunanku.

• Mikhuyta tukuspaqa, rimarikuqhinalla, kay tapukuyta atispaqa rimarinkuman:

¿Imaynatataq papari uywawanchik?

• Hinaqa, chakrayuq papachata qumusqanta q’ipirikuspa yachay wasiman kutinpuna.

• Wasinkupiña tayta mamankunaman rurasqankumanta willarinanku.

Imayna papa hasp’iyta yachan.


22 Qichwa

Yachay wasipi yachayninchik kallpanchay


• Paqarintintañam yachay wasipi papa allay ruramusqankumanta sumaqta yuyarinanku.

¿Imatataq chakrayuq manaraq papa allayta rurachkaspa rurarqam? ¿Imaynatam haywakurqam? ¿Imapaqtaq chayta rurarqanku? ¿Imatataq rurana papa hasp’iy yanapakuqkuna hamunanpaq? ¿Imaraykutaq aynikuy allin? ¿Mink’akuyri? ¿Pikunawantaq aynikunchik?

• Hinaqa kay “Pachapi Ayninakuy” nisqata sumaqta rimaspa qhawachina:

Pachapi Kawsaqkunawan ayni

Sumaqta uywakunata, sach’akunata, yurakunata ima uywakunchik

chayqa paykunapas k’irita, nanayta, yarqayta, ima thanichiwanchik

kallpachawanchik.

Runa masikunawan ayni

Tukuy runa masinchikta papa hasp’iyta, wasichayta, kasarakuypi

ima yanapakunchik; hinaqa huk kaq watakunapiqa paykunaqa

kutichipuwanchikmi.

Apukunawan ayniApukunata haywakunchik hinaqa

paykunaqa allinta uywakuwanchik mana unquchispa. Mayqin

puriypipas ñuqanchikwan kuchka kanku. Paykunaqa mikhunamanta,

unumanta, yarqaymanta kanku.


23Qichwa

Sapakama kaqkunawan llamkariy

• Rurasqankunata wawakuna tiyasqanmanta sayamuspa ñawinchan, hinaspa qillqana p’anqanman k’askachin.


Chaymanta rimana:¿Ancha allinchu runapura ayni kutichikuy? ¿Ancha allinchu Pachamamawanpas Apukunawanpas ayni kutichikuy? ¿Imatataq rurana sumaq kawsay pachapi kananpaq?

Chaymantaqa chay tapukuykunata qillqanan p’anqanpi churan tayta mamanwan wasinpi rimarimunanpaq.

3 kaq 4 kaq

Sapankama rurayHuk bond nisqa raphita rakina. ¿Imaynatataq papa hasp’iypaq runata aynikamusunman? ¿Iman kanman ayni mana kutichiy?Chayta siq’iypas llimp’iypas.

Rurasqanta atisqanmanhina qillqan.

Sapankama rurayHuk bond nisqa raphita rakina. ¿Imaynatataq papa hasp’iypaq Pachamamatapas Apukunatapas aynikamusunman? ¿Iman kanman ayni mana kutichiy?Chayta siq’iypas llimp’iypas.

Rurasqanmanta qillqan.

Papa hasp’iypaq ayni

------------------------------------

------------------------------------

Papa hasp’iypaq ayni

------------------------------------

------------------------------------



24 Qichwa

Huk yachaykuna “Sumaq mikhuyninchikkunawan qhali kawsakunchik”

Llapa irqikunawan llamk’ariy (3 kaqwan / 4 kaqwan)

¿Imatataq yachanchik qhali kawsakuymanta?

• Kayta nispam qallarisun:

Llaqtanchikkunapiqa achka mikhuykunatam puquchinchikpas uywanchikpas, hinallataq kanmi huk llaqtakunamanta chayamuqkunapas. Ñuqanchikpa uywasqanchiktapas chayamuqtapas mikhuspam kawsakunchik. ¿Hinaqa, ancha qhalichu kachkanchik? Mayninpiqa uyarikun ayllu irqikunaqa manas qhalichu kachkanku. ¿Imanaptintaq chayta ñisqankuman?

(Kaypim chay “Sasachakuy watupakuyta” qallarinanchik).

• Chaymanta kay tapukuykunata rurana:

¿Qamkuna chay “Pirámide alimenticia” nisqamanta uyarirqankichikchu? ¿Imataq “Pirámide” nisqari? ¿Imataq mikhunari? ¿Hasp’isqa papanchikri allin mikhunachu? ¿Papanchikri “Pirámide Alimenticia” nisqapi kachkanmanchu? ¿Llaqtanchikpa huk kawsayninchikkunari chay “pirámide alimenticia” nisqapi kachkanmanchu?

1 kaq ruray

“Sasa watukuy”

Llapan irqikunawan llamk’ay

a) Watukunapaq: “Yanqam chay papacha much’aykuyqa” -nispam ninku.¿Uyarirqankichikchu chayta? ¿Imanaptintaq chaytari ninkuman? ¿Imatataq rikunkumanpas yachankumanpas chayta ninankupaq? ch) Llakimanta yuyakuynin: Irqikuna llaki patamanta yuyayninkunata rimamunku.

Rakipi llamk’ayHuk yuyaytam sapa rakipi akllakunan.

3 kaq 4 kaq

“Yanqam papa much’ayqa’ “Yanqam papa much’ayqa’


Sasachakuyta tarispam yuyaymanaspa kutichin.


25Qichwa

• Llapa kutichimusqankutam huk hatun raphipi qillqaspa rikukuq hawachapi churana. Allin mikhuna patamanta yachaqaspas kutichisqamchikta qhawarisun.

Llamk’ariyninchikña

Llapallanku (3kaq ñiqin, 4 kaq ñiqin)

• Kuchka muyuchapi, pizarra ñawpaqinpi, irqikunata tiyachina. Huch’uy irqikunam ñawpaqpi hatunkunataq qhipachanpi.

• Hinaqa hatun raphipi “Qhali kanapaq mikhuy” nisqa qillqasqata hurqumuna. Irqikunaman allin allinta qhawachina hinaspa paykunawan sumaqta ñawinchana.

Qhali kanapaq mikhuy

Kallpachakuq mikhuykuna

Kallpanchakuq mikhuyqa tarikun: kakaw, qañiwa, sara, papa, palta, ch’uñu, azúcar, mantequilla, inchik, hukkunapas. Kay mikhuykunaqa wirakunapipas, hak’ukunapipas tarikun.Mana chayta mikhuspaqa irqikunaqa pukllaspapas utqayllamanmi pisiparqunku, yachay wasipipas puñupuchkanku. Kay mikhuykunata mikhuspaqa llapamantam kallpanchakunchik.

Wiñachikuq mikhuykuna

Wiñachiq mikhuyqa kaykunapin tarikum: leche, kisu, runtu, tukuy niraq aychakuna, pallar, lenteja, soya, trigo, hukkunapas. Kay mikhuykunaqa ukhunchikpipas hawanchikpipas kaqninchikkuna wiñananpaqmi allin.

Mana chayta mikhuspaqa wawakunaqa iqullan kanku, tulluchankupas pak’irqukun, pisi aychayuqlla kanku. Chaypaqqa ancha allinmi kay wiñachikuq mikhuykunaqa. Kay mikhuykunaqa aychanchiktapas, hank’utapas, tullutapas ancha allintam wiñachin.

Unquymanta hark’aq mikhuykuna

Unquymanta hark’aq mikhuykunaqa kay ukhupim tarikun: hat’aqu, yuyu, llulluch’a, lechuga, hukkunapas. Kay mikhuykunata mana mikhuptinchikqa unquykuna hap’iwanchik. Chayraykum misk’i rurukunata mikhunanchik, kaykunatahina: naranjata, platanosta, manzanata, hukkunatapas. Kay misk’i rurukunaqa “vitamina” ñisqa kawsachikuqkunata apamun.


26 Qichwa

2 kaq ruray

¿Imaynatataq watukusunman ñisqanchik allichu mana allichu kasqanta? Irqikunaqa imayna watukuyta qhawarinku:

3 kaq 4 kaq

¿Huñukunapichu?¿Imatataq rurananku?¿Maypi?¿Hayk’ap?

¿Huñukunapichu?¿Imatataq rurananku?¿Maypi?¿Hayk’ap?

2 Kaqpi irqikunan huk qillqa p’anqachata thanta p’anqankunamanta rurakun. Chaypim watukuytapas yuyaynintapas qillqan. Chaymanhinam watukuy p’unchawkuna kaptin tarisqankunata qillqananku.

• Hinaqahatunraphipisiq’isqa“PirámideAlimenticia”nisqatahurqumuna.Irqikunaman allin allinta qhawachina.

• Chaymantaqakaytapukuykunawansumaqtarimarinakanqa:

¿Imanisqaukhupitaqkaymikhuykunarikachkan?¿Imanaptintaq“PirámideAlimenticia”nisqarikanman?¿Hasp’isqanchikpaparikachkanchu?¿Mayninpi?¿Imanaptintaqchaypikachkanman?¿Ayllunchikmantahukpuquchisqanchikmikhuykuna Kachkallantaqchu? ¿Imanaptintaq chaypi kachkanman?

• Hinaqa,anchasumaqta“PirámideAlimenticia”nisqamantarimarina.¿Imataq?¿Imanaptintaq mikhunakuna uraymanta wichayman siqachkan? ¿Ima ninantaq chayri?

3 kaq ruray

Tarisqata huñupaykuySapa huñun tarisqankunata yuyaychankumanhina akllan. Allinchuchayyuyaychakusqankukasqamanachu,qawarinku.


27Qichwa

• Wawakuna tiyasqanmanta sayarispa rurasqankunata ñawinchan, hinaspa qillqana p’anqanman k’askachin.

Kunantaq sapa kaqkunawan llamk’ariy:

3 kaq 4 kaq

Sapanka llamk’ay Tukuy rimarisqanchikta p’anqankunapi qillqachina.Iskay iskaymanta llamk’ayHuk bond nisqa raphita quna.

Chaymantaqa ayllunpa mikhuyninkunata kaypi qillqanqa allinta hamut’arispa:

Chaymantaqa sapanka kutichinanku:¿Kimsantin rakimantachu mikhuchkanchik? ¿Imatataq rurasunman qhali kanapaq?

Iskay iskaymanta llamk’ayHuk ch’usaq mapa semántico nisqatam pizarrapi siq’imuna. Rimarisqanchikwanmi chaytaqa yanapanakuspa sapanka p’anqanpi hunt’achinan.

• ¿Imataq Pirámide Alimenticia nisqa?

• ¿Imatataq sapa niqin willakamusqa?

• ¿Imaynatataq chayta qhawarispa qhali kanapaq mikhuna kasqa?

Chaymanta chay “Pirámide Alimenticia” nisqata siq’inanku qillqana p’anqachankupi (huk musuq raphipin kanan).Tukunankupaq sapanka kutichinanku:¿Pirámide Alimenticia nisqanman hinachu mikhuchkanchik? ¿Imatataq rurasunman qhali kanapaq?

Llaqtanpi allin kallpanchakuq mikhuykunata riqsin qhali kanapaq kaynintapas yachan.

Qhali kawsakuypaq mikhuyninta Pirámide nutricional ñisqanmanhina qhawarin.

Kallpachakuq Wiñachikuq Unquymanta hark’aq


28 Qichwa

Irqikunapa yachaqasqanta chaninchay

4 kaq rurayWatukuy willakuy

Sapa huñum imaynatachus willanqa tarisqanta akllanqa:

3 kaq 4 kaq

• Rimaspalla• Qillqasqallata (Qillqasqata rakin)• Siq’ita rimachispa • PPT / XO nisqakunapi • Organizador nisqapi, hukkunapipas.

• Rimaspalla• Qillqasqallata (Qillqasqata rakin)• Siq’ita rimachispa • PPT / XO nisqakunapi • Organizador nisqapi, hukkunapipas.

Yachachiqpa yanapayninIrqikuna willakamuptinman yachachiqqa sumaqta kallpaykachin sapa huñupa yuyaychakusqanmanhina. Hinallataq rikuchillantaq imanaptintaq wakinkunaqa mana allintachu yuyaykunata tarimusqaku, chayta. Musuq tapurikuy hamut’ayTarimusqankuta qhawarispañaqa musuq tapukuykunata yuyaychakuykunata ruranankupaq hamut’arina waturikunankupaq.

Llaqtanchikpa yachayninkuna

Yachay qatipanapaq Pisita Yaqaña Allintaña

• Aynipi sumaqta yanapakun.• Ayllu masinkunawan

sumaqta kawsan, yuyaychakusqanmanhina hunt’an.

• Runamasiwanpas wak’akunawanpas sumaqta kawsakun.

• Imayna papa hasp’iyta yachan.

H. Tukukuypi llamk’ay

• Chaymantaqa qillqanan p’anqanpi churaspa tayta mamanwan wasinpi rimarimunanpaq rimana.

• Kay tapukuykunatam tayta mamanwan rimarimunan:

¿Ñawpa tayta mamanchikri chayta yacharqanchu? ¿Imaynatataq paykunari qhali kawsaqku? ¿Chaytapas yachallasunmantaqchu qhali kawsakunanchikpaq?


29Qichwa

Huk yachaykuna

Yachay qatipanapaq (3 kaq 4 kaq) Pisita Yaqaña Allintaña

PS • Llapanwan (Apukunawan, Pachamamawan, lliw pachapi kawsaqkunawan) sumaqta kawsan, manchakuspa, munakuspa.

• Ayllu masinkunawan sumaqta kawsan, yuyaychakusqanmanhina hunt’aspa.

Yachay qatipanapaq (3kaq) Pisita Yaqaña Allintaña

CA Llaqtanpi allin kallpanchakuq mikhuykunata riqsin qhali kanapaq kaynintapas yachan.Sasachakuyta tarispam huk yuyaymanayta kutichin.


CA Qhali kawsakuypaq mikhuyninta Pirámide nutricional ñisqanmanhina qhawarin. Sasachakuyta tarispam yuyaymanaspa kutichin.



31Qichwa

3 kaq 4 kaq ñiqin irqikunawan yachaykuna kallpanchanapaq

Yachanapaq kamasqa

Llaqtanchikpa yachaynin

Yachaykuna Qatipanapaq

• Chaqmay yachaykuna qhawariypas yachariypas.

• Runamasi sumaq llamk’anapaq wakichikuy.

• Runamasiwanpas wak’akunawanpas sumaq kawsakuyta kallpanchay.

• Aynipi sumaq kawsakuy kallpanchay.

• Runamasi sumaq watukuyta kallpanchay.

• Chaqmay yachaykunata qhawarichin.

• Runamasi sumaqta llamk’an.

• Runamasiwanpas wak’akunawanpas sumaqta kawsakun.

• Aynipi sumaqta yanapakun.

• Runamasi sumaqta watukun.

II. Ruraypa sutin: Chaqmaypi willakuykunata

yuyaychasunchik


32 Qichwa

Masinchikwan kawsakuy (Personal Social nisqa)

Hunt’asqa yachay Yachay

Yachay qatipanapaq

3 kaq 4 kaq

Sumaq kawsakuy

Pachatapas recursos naturales nisqatapas sumaqta rikun.

• Llaqtanchikpa recursos naturales nisqataqa pisi pisimantan hurqurina, chayta allinta qhawarichin.

• Pachapi lliw kaqkunaqa Pachamamapam Apukunapam, chaytam sumaq kawsaypaq chaninchan.

Pachapi yuyaymanay (Ciencia y Ambiente nisqa)

Hunt’asqa yachay

3 kaq 4 kaq

Yachay / Atina Qatipanapaq Yachay / Atina Qatipanapaq

Pachapi kawsaqkuna

Científico nisqa ruraypi yachay

Llaqtanpa tukuy niraq hallp’akunata rakispa qillqachapi qhawachin.


Ima niraq hallp’ata rikuspa kayninmanta riman.

Sasachakuyta tarispam huk yuyayta kutichin.

Tukuy niraq hallp’akunata qhawachispan ima ruranapaq chaninninta willamun.


Ima niraq hallp’ata rikuspapas imapaq chanin kasqanmanta riman.



33Qichwa

Llaqtapa llamk’aynin:

Chaqmay

Chaqmayqa febrero nisqa killamanta abril killakamam llaqtanchikkunapiqa rurakun. Chay pachapiqa hallp’aqa ancha t’apipas uqhupas kachkanmi. Hinaqa ancha sumaqtam chaqmarikun. Chaytaqa papa tarpunanchikpañan setiembre octubre ukhukunapi wakichichkanchik.

Chaqmaytaqa kimsa runan ruranku. Iskay qharipas chakitakllata hayt’anku huk warmitaq rapan. Chay ch’ampakuna t’ikraypiqa tukuy yurachakunam ismun tarpuypaq sumaq wanuña kananpaq. Hinaqa, tarpuypiqa wachu wachuña utqaylla llamk’ananchikpaq wanunapaq ima.

Chaqmayqa muyuy hallp’akunapin rurakun. Chay hallp’akunaqa ancha samasqañan mayninpiqa achkha wataña kachkan. Hinapas kaytaqa rurakun yurakunapa uywakunapa killapa willakuyninta qhawarispa.

Chaqmaypiqa ancha sumaqtan haywarikuytapas Apukunamanpas, Pachamamamanpas rurakun. Aynipitaqmi ayllukunaqa sumaqta llamk’arinku.


34 Qichwa

Llaqtanchikpa yachayninkuna kallpanchanapaq

A. Manaraq irqikunawan rurayta qallarichkaspa

Kunan killapiqa (marzo abril) ayllunchikkunapiqa chaqmaytan rurachkanchik. Chay ruraypiqa ancha sumaq yachaykunan tiyachkanpas kawsachkanpas. Chaqmaypiqa irqikunaqa sumaqtam kallpachanqaku llaqtanchikpa yachayninkuta.

Chaqmaypaq yanapakuyta allichakuspa:

• ¿Mayqin taytataq chaqmanqa? Chaytam tapurikamuna ayllupi.

• Tarispaqa huk “riqsikuychata” apaspan chaqmay ruraqpa wasinta watukamuna. Chaypim irqikunapa chaqmaypaq aynipi yanapakuyta mañakamunan, yachaynintapas yachachinanpaq.

• Taytawan rimananku imakunapas apanaykupaq.

• Kukachapas aqhachapas kanmanmi chaqmay ruraqman qurinanchikpaq, hinallataq k’intukunapaq ima.

Huk yachaykuna atipanapaqqa kaykunatam allichakuna:

• “¿Imataq recurso natural nisqa?” huk hatun raphipi qillqasqa (Chay qillqallataq huch’uy raphichakunapi sapankapaq kanan), investigación nisqapaq huch’uy qillqana p’anqacha, hatun raphikuna, rakhu qillqanakuna ima.

Runa masi sumaqta watukun.


35Qichwa

Ch. Irqikunawan ruraypiña

Llapallanku (3kaq ñiqin, 4 kaq ñiqin)

• Huk p’unchawmi chaqmachikuq taytan irqikunapa yachay wasinman watukamunan. Chaymantañataq irqikunapa chaqmaypi kamunankupaq mañakunan.

• Rinanku p’unchawqa tutallamantam yachay wasipi irqikuna huñunakunam. Chaypim apanankuta watukunanku: kuka, aqacha.

• Hinallataq allin kawsakunankupaq, purinankupaq, mana maqanakunankupaq, sapa huñupi yanapanakuspanku llamk’arinankupaq ima rimariy kan.

Chaqmaypiña

• Chaymantaqa chaqmay chakraman puririna.• Allpayuq taytawan mamawanpas sumaqta tupaspa napaykukuna,

hinaqa kukata qurina. Chayqa añaychanapaqmi.

Haywarikuypi• Chaqmay haywakuypi llapantin kananku. Imatas nin taytapas yachaqpas chayllatam rurananku.


¿Yacharqankichu?Chaqmay qallarinapaqqa haywakuytaqa ruranapunim. Mama Inalawan (kuka), llamp’uwan, inciensowan, clavel t’ikakunawan ima, Apukunata waharikuna. Llamp’uqa Pachamamata kallpata qun, inciensoqa hallp’a qhali kananpaq, illapa chayasqapas kanman, chaypaq; t’ikakunaqa Ispallakuna sumaqta t’ikananpaq.

Hallp’a phurmuyta qhawayChayqa huch’uy hallp’a qutuchakunam. Kaykunaqa rikhurimun sillq’ukuna pampa ukhumanta hallp’ata hurqumunku. Ahina kay muntusqachakunaqa hallp’apas t’impumuchkanmanhina qhawarikun. Kayqa chaqmay pachapiña kay, nichkawanchik. Hinallataq, manam musuq killapiqa chaqmanachu; yurakunam mana chinkarinmanchu, astawan wiñaykunman.

Runa masiwan sumaqta kawsan.

Aynipi sumaqta kawsakun.


36 Qichwa

Llamk’aypiña

• Chaqmachikuqqa sumaqta irqikunata wakichinan chaqmaypi yanapanankupaq.• Warmi irqichakunapas mamakunawan yanapakunan.

Samaypiña

• Samaypiqa sumaqta quqawankuta llapallanku qurinakunanku.• Chaypitaq irqikuna rimaysikuqhinalla chaqmachikuqmanpas huk

yachaqkunamanpas tapurikunanku. ¿Imarayku kunan p’unchawpi chaqmachkanku? ¿Imakunatataq qhawarisqaku

chaqmay qallarinapaq? ¿Imaraykutaq kay hallp’ata chaqmaypaq akllarqan? ¿Chaqmaypi tarisqanchik uywakunapas yurakunapas imatataq willachkawanchik?

• Irqikunawan sumaqta chaqmaqkunawan rimanaykukuspa yachay wasiman kutinpunanku.

Yachay wasipi yachayninchik kallpanchay


• Yachay wasipi chaqmaymanta sumaqta yuyarinanku: ¿Chaqmaypi imaynataq yurakuna kachkan? ¿Achkhachu pisichu? ¿Saphinkunari

ukhupichu patallapichu kachkan? ¿Chay yurakunari imatataq willakamusqa? ¿Hallp’a ukhupi uywachakuna kasqachu? ¿Ima uywakunataq kasqa? ¿Wak

uywakuna taripamuwasqanchikchu? ¿Ima uywakuna? ¿Chay uywakunari imatataq willakamusqa?

¿Imanaptintaq chay hallp’atari chaqmarqusqaku? ¿Chayri allinchu? ¿Imanaptin? ¿Maymantataq chaykunatari yachanku?

Uywakunapa willakuyninLaqatuChaqmaypi achkha laqatu kaptinqa, ancha allinmi mikhuy huqariyqa kanqa.

Sillq’uChaqmaypi hatun sillq’ukuna rikhurimuptinqa, anchata papa allin mirananpaqmi. Hinallataq achkha mikhuy urichiq hallp’a kasqanta niwanchik.

QiwllaQiwllakunaqa parananpaqqa pichqamanta suqtamanta hamunku, mana parananpaqqa huk kutikunapi sapallanpas iskaypas hamunku. Chaqmachkaptinchikña achkha hamuptinqa, allin mikhuna huqarinapaqma.

AllqamariChaqmachkaptinchikña Marianito sutiyuq p’isqu taripawanchikhina allin papa huqariy kananpaqmi.


37Qichwa

• Chay rurasqankuta yachay wasipa hawa pirqanman sumaqta k’askachispa samaypi huk irqikunamanpas yachachiqkunamanpas willananku.

• Hinaqa, qillqana mayt’unkuman sapanka qillqapunqa.

Sapa kaqkunawan llamk’ariy:

3 kaq 4 kaq

Tawa tawamanta rurayHuk hatun raphitan sapa huñuman quna.¿Imatataq uywakunapas yurakunapas chaqmaypi willawasqanchik?

Chayta qillqay, wakintaqa siq’ispa llimp’iy.

Tawa tawamanta rurayHuk hatun raphitam sapa huñuman quna.¿Imaynataq chaqmay técnica nisqa kasqa? ¿Imaynataq laymi técnica nisqa kasqa?

Chayta qillqay, hinaspa siq’ispa llimp’iy.

Chaqmay hallp’aKay hallp’aqa chunka wataña samasqan kachkan. Manam qhatapichu sinchi pampapichu kanan. Sinchi pampapi kanman chayqa achkha parapiqa chakraqa unu patapim tukunman. Sinchi qhatapi kaptinqa para unuqa manam hallp’a ukhuman yaykunmanchu.

Uywakunapa willakuynin

Yurakunapa willakuynin

Killapa willakuynin

Chaqmay técnica nisqa

Laymi técnica nisqa


38 Qichwa

Huk yachaykuna “Pachamamatapas, alphanchikkunatapas sumaqta qhawarispa kawsakunanchik”

Llapa irqikunawan llamk’ariy (3 kaqwan / 4 kaqwan)

¿Imatataq Pachamamapa hallp’akuna qumuwasqanchikmanta yachanchik?

Kayta nispan qallarisun:Llaqtanchikkunaqa Pachamama qumuwasqanchikkunawanmi kawsakunchik. Hukkunaqa chaytaqa Recursos Naturales nispan sutiyanku. Chaypin tarinchik yaqa tukuy ima munasqanchiktapas. Chaymi tarpunapaq ima chaqmanchik. Ichaqa, qhipa watakunamansi tukuy runa chay Recursos Naturales nisqata anchata hurqupuchkankupas qhillichapuchkankupas -nispan nichkanku. ¿Hinaqa, sinchichu chay Recursos Naturales nisqa Pachamamamanta hurquy kachkan? ¿Imakunawantaq qhillichaypas kachkan?

(Kaypin chay “Sasachakuy watukuyta” qallarinanchik).

• Chaymanta kay tapukuykunata rurana: ¿Ima Recursos Naturales nisqataq llaqtanchikpi kan? ¿Hurqunchikchu

chaykunata? ¿Imakunatataq chaywanri ruranchik?

1 kaq ruray“Sasa watukuy”

Llapan warmakunawan llamk’aya) Watukuy: ¿Sinchi qhillichasqa Pachamamapichu tiyapuchkanchik? ch) Watukuypa yuyakuynin: Irqikuna tapukuy patamanta yuyayninkunata

rimamunku. T’aqapi llamk’ayHuk yuyaytam sapa rakipi akllakuna.

3 kaq 4 kaq

“Arí, pisillapiraq” “Arí, plástico nisqallam maypipas”




39Qichwa

Llamk’ariyninchikña


• Kuchkamuyuchapi,pizarrañawpaqinpi,irqikunatatiyachina.Huch’uyirqikunañawpaqpihatunkunataqqhipachanpi.

• Hinaqahatunraphipiqillqatam“¿ImataqRecursoNaturalnisqa?”nisqatamhurqumuna.Irqikunamanallinallintaqhawachina.

¿Imataq Recurso Natural nisqa?

Recurso natural nisqaqa lliw Pachamamapi kaqkunas, hinallataq imapas yanapan runata, chaysi. Kay recurso natural ñisqaqa kawsakuyninchikpipas llaqtanchikkuna ñawpaqman puririypipas yanapawanchik. Mayninpiqa hap’ispa yanapachikuspapas, mayninpiqa kawsayta tiqsi muyupi qumuwaspallas.

¿Ima niraq recursos naturales nisqataq kan?

Mirarillaq recurso natural nisqa Mirarillaq recurso natural nisqaqa mana tukukuq kaqkunas. Pisita mikhurisqapas mirarimullansi. Ichaqa, sinchita mikhurisqaqa chinkapunmansi. Mirarillaq recurso natural nisqaqa unupas, lliw yurakunapas, lliw uywakunapas. Kachkallantaqmi wayrapas, intipa q’uñiyninpas, unupa kallpanpas, ima.

2kaqruray¿Imaynatataq watukusunman nisqanchik allin mana allin kasqanta? Irqikunaqaimaynawatukuytaqhawarinku.Hinamanqahayk’aqtaqllamk’ankuman,chaytaallichanku:

3 kaq 4 kaq

¿Huñukunapichu?¿Imaynatataqwatusun?¿Maypi?¿Imawantaq?¿Haykap?

¿Huñukunapichu?¿Imaynatataqwatusun?¿Maypi?¿Imawantaq?¿Haykap?

Sapairqinhukqillqap’anqachatarurakunthantap’anqankunamanta.Chaypinwatukuytapuytayuyaynintapasqillqan.Chaymanhinamwatukuyp’unchawkunakaptintarisqankunataqillqanqaku.


40 Qichwa

Mana mirariq recurso natural nisqaChaypiqa kachkanku mana uywachikuq mirariq recurso natural nisqa. Chay recurso natural nisqaqa kasqanmanta mana imatapas mirarinchu. Mikhurisqaqa tukukunankama pisiyapuchkallan. Chay mana mirariq recurso natural nisqapiqa petróleo, mineralkuna (antakuna) hallp’akuna, wayk’ukunapaq wapsi (gas nisqa) iman kachkanku.

• Kaypiqa imaynachus COMUNICACIÓN ñisqapi ñawinchachinchik chayhinatam ñawinchachina.

• Hinaqa, sapankaman huch’uy raphipi qillqasqata, qillqana p’anqanman k’askachinankupaq, quna.

3 kaq rurayTarisqata huñupaykuy

Sapa huñun tarisqankunata yuyaychankumanhina akllan. Allinchu chay yuyaychakusqanku kasqa manachu, qhawarinku.

Sapa kaqkunawan llamk’arina:

3 kaq 4 kaq

Sapallan llamk’ayRikukuq patapi kay nisqata churana:Recursos Naturales nisqamanta• Kay tapukuykunata qillqachispa

kutichichunku:¿Imataq recurso natural nisqari kasqa?¿Ima niraq recurso natural nisqataq kasqari?¿Hallp’anchikkuna mayqinpitaq kachkan?¿Imatataq rurananchik wiñay wiñay recurso natural nisqa kananpaq?

• Chaymantataq kayta hunt’achinanku:

Llaqtaypa Recurso Natural nisqakuna

Sapallan llamk’ay• Huk ch’usaq mapa

semántico nisqatam pizarrapi siq’imuna.

• Rimarisqanchikwanmi chaytaqa yanapanakuspa sapanka qillqana p’anqanpi hunt’achinan.

Recursos Naturales nisqamanta

¿Imataq?¿Ima niraqkunataq kan?¿Sapankapaq maykunataq kasqa?

• Chaymantaqa hunt’apay llaqtanchikpi kaqkunawan.

Llaqtanchikpa recursos naturales nisqataqa pisi pisimantan hurqurina, chayta allinta qhawarichin.

Mirariq Mana mirariq


41Qichwa

Llamk’ariyninchikñaLlapallanku (3 kaq ñiqin, 4 kaq ñiqin)

• Kunanqa hallp’anchikmanta rimarinanchik. ¿Hallp’ari Recurso Natural nisqapas kallasqataqchu? ¿Huk niraqllachu hallp’akuna kan? ¿Imakunatataq hallp’awanri rurakun?

• Chaymantaqa tukuy rikch’aq hallp’akunamanta rimamuna.

¿Imataq hallp’a?

Hallp’aqa, hukkunapaqqa, mineral nisqakunayuq (chaypiqa rumipas, aqupas, hallp’apas, llink’ipas kachkanmi), ismusqa kawsaykunayuq (yurapas uywakunapas), sinchi huch’uy kuruchakunayuq, unuyuq, wapsiyuq ima chaqrusqas.

a) ¿Imakunayuqtaq hallp’a kasqa?Textura nisqayuq: rumisapakuna, aquyuqkuna, hallp’asapakuna, llink’isapakuna ima kan.Estructura nisqayuq: muyu muyuyuqkuna, p’alta p’altayuqkuna, machina machinayuqkuna, aquhinakunayuq ima kan.

4 kaq rurayWatukuy willakuy

Sapa huñum imaynatachus willanqa tarisqanta akllanqa:

3 kaq 4 kaq

• Rimaspalla• Qillqasqallata (Qillqasqata sapa

irqiman rakin)• Siq’ita rimachispa • PPT / XO nisqakunapi • Organizador nisqapi, hukkunapipas.

• Rimaspalla• Qillqasqallata (Qillqasqata sapa

irqiman rakin)• Siq’ita rimachispa • PPT / XO nisqakunapi • Organizador nisqapi, hukkunapipas.

Yachachiqpa yanapayninIrqikuna willakamuptinñam yachachiqqa sumaqta kallpaykachina sapa huñupa yuyaychakusqanmanhina. Hinallataq rikuchillantaq imanaptintaq wakinkunaqa mana allintachu yuyaykunata tarimusqaku. Musuq tapurikuykunata hamut’ayTarimusqankuta qhawarispañaqa musuq tapukuykunata yuyaychakuykunata ruranankupaq hamut’arina waturikunankupaq.


42 Qichwa

Consistencia nisqayuq: waya hallp’a, llamp’u hallp’a, chuchu hallp’a, sinchi chuchu hallp’a ima kan.Densidad nisqayuq: suqru hallp’a, mana suqru hallp’a ima kan.Q’uñiyniyuq: chiri hallp’a, q’uñi hallp’a ima kan.Llimp’iyniyuq: puka (fierro manganeso nisqakunayuq), q’illu (fierro hidratado nisqayuq), yuraqpas uqipas (cuarzo, yeso, caolín nisqakunayuq), yanapas ch’umpipas (kawsaq ismukunayuq kan).

ch) ¿Imakunapaqtaq hallp’a allin?Chakrapaq hallp’akunaChakra uywanapaq, q’achu uywanapaq, imakuna fabricanapaq, llaqta sayarichinapaq, puriykachakunapaq, sallqakuna tiyananpaq ima kan.Chakrapaq mana allin hallp’akunaUywa michinapaq, sach’a sach’apaq, imakuna fabricanapaq, llaqta sayarichinapaq, puriykachanapaq, sallqakuna tiyananpaq, sumaqta qhawarinapaq ima kan.

Sapa kaqkunawan llamk’arina:

3 kaq 4 kaq

Sapallan llamk’ayRikuna patapi kay nisqata churachunku:

Hallp’amanta • Kay tapukuykunata qillqaspa kutichina: ¿Imataq hallp’a kasqa? ¿Ima niraq recurso natural nisqataq

kasqari? • Chaymantataq kayta hunt’achinanku:

Llaqtaypa hallp’ankuna

Sapallan llamk’ayHuk chusaq “mapa semántico” nisqatam pizarrapi siq’imuna. Rimarisqanchikwanmi chaytaqa yanapanakuspa sapanka qillqana p’anqanpi hunt’achinam.

Hallp’amanta• ¿Imataq?• ¿Imakunayuqtaq? ¿Maypitaq kan llaqtanchikpi?• ¿Imapaqtaq allin?

Ima niraq hallp’ata rikuspapas kayninmanta riman.

Ima niraq hallp’ata rikuspapas imapaq chanin kasqanmanta riman.

Hallp’akuna ¿Maypi kan?

RumisapaHallp’asapaP’alta p’altayuqLlamp’u Qaqa SuqhaQ’uñi Q’illu


43Qichwa


• Hinaqa watikmanta rimanakunku: ¿Imakunapitaq hallp’ari yanapawasqanchik? ¿Imatataq ñuqanchik

hallp’anchik mana qhilliyananpaq rurananchik? ¿Pikunawan? • Qillqana panq’anpi yanapakuyninta qillqanku.

H. Tukukuypi llamk’ay

• Irqikunawan yachasqankumanta rimarina, allin mana allin hallp’anchikpaq kasqanmanta.

• Tapukuykunata irqikuna wasinpi tayta mamanwan rimarispa kutichimunankupaq apanan:

3 kaq 4 kaq

¿Imatataq Pachamamanchik mana qhilliyananpaq rurasunman?

¿Imatataq Pachamamanchik mana qhilliyananpaq rurasunman?¿Imatataq llaqtanchik yanapanawanchikpaq rurasunman?


44 Qichwa

Irqikunapa yachaqasqanta chaninchay

Llaqtanchikpa yachayninkuna

Yachay qatipanapaq Pisita Yaqaña Allintaña

• Chaqmay yachaykunata qhawarichin.• Runa masi sumaqta llamk’an.• Runa masiwanpas wak’akunawanpas

sumaqta kawsakun.• Aynipi sumaqta yanapakun.• Runa masi sumaqta watukun.

Huk yachaykuna

Yachay qatipanapaq (3kaq 4 kaq) Pisita Yaqaña Allintaña

PS • Llaqtanchikpa recursos naturales nisqataqa pisi pisimantan urqurina, chayta allinta qawarichin.

• Pachapi lliw kaqkunaqa Pachamamapan Apukunapan, chaytan sumaq kawsaypaq khuyakun.


CA • Ima niraq allpata rikuspapas kayninmanta riman.

• Sasachakuyta tarispam huk yuyayta kutichin.


CA • Ima niraq allpata rikuspapas imapaq chanin kasqanmanta riman.

• Sasachakuyta tarispam huk yuyayta kutichin.


Documents

Ukhunpi - PerúEduca · QUECHUA COLLAO PS y CA IV ciclo 44 Pág.indd 1 9/23/13 4:29 PM. 2 Qichwa Estimada (o) docente: Queremos saludarte y reiterar el aprecio que tenemos por tu