108
ULUCAMÝ
li küçük pencereleri vardýr. Yarým kubbe-ler ise kubbe eteðinde
dalgalý bir hatlanihayetlenmektedir. Düzgün kesme taþlainþa edilen
yapýda örtü sistemi ve mina-rede tuðla malzeme kullanýlmýþtýr.
Evliya Çelebi Seyahatnâme’sinde yapý-dan aðaç direkli bir cami
olarak bahset-mektedir. Bugün dikdörtgen harim me-kâný, yüksek
kaideler üzerinde iki sýradanmaydana gelen altý mermer sütunla
üçsahna ayrýlmaktadýr. Mihrap eksenindekisahýn yan sahýnlara göre
daha geniþ, ke-mer açýklýklarý ise daha yüksek tutulmuþ-tur. Bu
haliyle caminin harim mekâný ge-niþ, aydýnlýk ve ferah bir etkiye
sahiptir.Sütun baþlýklarý sade ve yastýklýdýr. Kemer-ler iki renkli
olup kubbelere geçiþ pan-dantiflerle saðlanmýþtýr. Camide üç
kapý-nýn eksenlerinin kesiþme noktasýnda birþadýrvan yer almakta,
þadýrvanýn üzerin-de altý sütunla taþýnan bir müezzin mah-fili
yükselmektedir. Harim mekânýnýn ku-zey duvarýnda ise boydan boya
mermersütunlarla taþýnan mahfil katý bulunmak-tadýr. Mihrap,
yapýnýn ekseninden kýble yö-nüne konumlanma prensibi gereðince
kýs-men sola konumlandýrýlmýþtýr. Üçgen biralýnlýkla taçlandýrýlan
mermer mihrap mu-karnas dolgulu bir kavsaraya sahiptir veiki yandan
silindirik sütunçelerle sýnýrlan-dýrýlmýþtýr. Kavsaranýn iki
yanýnda döne-min beðenisine göre perde motifli kalemiþleri dikkat
çekmektedir. Mihrabýn saðýn-daki ahþap minber kündekârî
tekniðindegeometrik bir kompozisyona sahiptir veXV. yüzyýla ait
olabileceði düþünülmekte-dir. Caminin süsleme programýnda
özel-likle üst örtü ve pencere çevrelerinde yo-ðunlaþan kalem
iþleri dikkat çekmekte,genellikle bitkisel motiflerden meydanagelen
kalem iþleri devrin dekorasyon an-layýþýný yansýtmaktadýr.
Kütahya’nýn önem-
li çini üretim merkezlerinden birini teþkiletmesine raðmen
ulucamide mihrabýn sa-ðýndaki dört karodan oluþan Kâbe tasvir-li
çini kompozisyonu dýþýnda çini kullanýl-mamasý dikkat
çekicidir.
BÝBLÝYOGRAFYA :
Ýsmail Hakký Uzunçarþýlý, Kütahya Þehri, Ýstan-bul 1932, s.
107-108; Ayverdi, Osmanlý Mi‘mârî-si I, s. 509-514; Ara Altun,
“Kütahya’nýn TürkDevri Mimarisi”, Kütahya: Atatürk’ün Doðumu-nun
100. Yýlýna Armaðan, Ýstanbul 1981-82, s.199-203; A. Osman Uysal,
Germiyanoðullarý Bey-liði’nin Mimari Eserleri (doktora tezi, 1990),
AÜSosyal Bilimler Enstitüsü, s. 64-73; Kütahya ’98(haz. Sadýk Ölçen
– M. Ali Toroðlu), Ýzmir 1998, s.36-37; Cevdet Dadaþ v.dðr.,
Osmanlý Arþiv Bel-gelerinde Kütahya Vakýflarý, Kütahya 2000, II/2,
s. 371; Mim Kemâl Öke v.dðr., Tarihin Tanýk-lýðýnda Evliya
Çelebi’nin Kütahyasý (Belgeler),Ýstanbul 2006, s. 66.
ÿFatma Kuþ
Malatya Ulucamii. Eski Malatya þehrimerkezinde (bugün Battalgazi
ilçesi) yeralan cami Anadolu Selçuklu Sultaný I. Alâ-eddin Keykubad
tarafýndan 621’de (1224)yaptýrýlmýþtýr. Yapýmýndan kýsa bir
süresonra baþlayan tamir ve müdahaleler so-nucu caminin planý ve
mimarisinde deði-þiklikler meydana gelmiþtir. 645 (1247) ve672
(1273-74) yýllarýnda yapýya esaslý mü-dahalelerde bulunulmuþ ve
kuzeyine birbölüm eklenmiþtir. XIV. yüzyýlýn sonu ileXV. yüzyýlýn
baþlarýnda cami çevresinde“kaysâriye” denilen bir çarþýnýn inþa
edil-diði anlaþýlmaktadýr. 1902’de tekrar ona-rým gören yapý uzun
süre bakýmsýz ve ha-rap durumda kalmýþ, son olarak 1960’lý
ve1980’li yýllarda tamir edilmiþtir.
Bugünkü yapýda tuðladan olan kýsým-lar ilk camiden kalmýþ, taþla
yapýlan bö-lümler daha sonraki devirlerde ele alýn-mýþtýr. Dikine
dikdörtgen bir avlu ile buavlunun güneyinde yer alan ve avluya
bü-
na gelen bir üst örtü sistemine sahiptir.Kuzeyinde beþ bölümlü
son cemaat yerivardýr. Doðu, batý ve kuzey cephelerindeüç adet
giriþi bulunan cami avlusuz olupkuzeydoðu köþesinde bir minaresi
mev-cuttur. Güney ve batýsýný kaplayan geniþhazîre yakýn zamanda
kaldýrýlmýþ, çevreduvarý içine alýnmýþ boþ bir alan haline
ge-tirilmiþtir. Doðu ve batý cephe düzenleriyapýnýn doðusundaki
Vâcidiye Medresesi’-ne temas etmemesi için atýlan pah dýþýn-da
simetrik bir düzen gösterir. Her iki cep-he iki sýra pencere
düzenine sahiptir vedýþarýdan üçer payanda ile desteklenmiþ-tir. Bu
cephelerdeki yan giriþler baldakenformunda tasarýmlarý ile
vurgulanmýþtýr.Mihrap duvarýnda da iki sýra pencere dü-zeni
görülmektedir. Mihrap niþi çokgenbir cephe ve piramidal örtüsüyle
dýþarýdanalgýlanabilmektedir. Caminin son cemaatyerinin batý
tarafýndaki bir bölümü XIX.yüzyýlda kapatýlarak Vahîd Paþa
Kütüpha-nesi þeklinde düzenlenmiþtir. Bu kütüp-hane ile birlikte
son cemaat yeri dört mer-mer sütunla beþ birime ayrýlmýþtýr.
Orta-da bir kubbe, yanlarda birbirine eþit ol-mayan aynalý
tonozlarýn örttüðü son ce-maat yeri XIX. yüzyýlda camekânla
kapa-týlmýþtýr. Yapýnýn sivri kemerli cümle kapý-sý üzerinde iki
onarým kitâbesi yer almak-tadýr. Kubbeler, yarým kubbeler,
mihrabýnpiramidal örtüsü ve payandalarýn nihayet-lendiði
kuleciklerin külâhlarý kurþun kap-lýdýr. Kubbe kasnaklarýnýn
yuvarlak kemer-
Kütahya Ulucamii’nin harim kýsmýndan bir görünüþ
Kütahya
Ulucamii
109
meri üzerindeki âyet kitâbesi altýnda vemihrap önü kubbeli
mekândaki usta kitâ-besinde “Ketebe Ahmed b. Ya‘kub” þeklin-de
hattatýn adý bulunmaktadýr.
Büyük bir sivri kemerle kuzeydeki ey-vana açýlan mihrap önü
kubbeli mekânýikiþer sivri kemerli açýklýkla yanlardaki nef-lerle
baðlantýlýdýr. Kare bir alt yapý üzerin-de üç dilimli yonca
biçiminde tromplarlageçiþi saðlanan kubbe yüksek tutulan vealtta
sekizgen, üstte onaltýgen olan kas-naða oturmuþtur. Tromplardan
itibarentuðlalarýn deðiþik dizilmesiyle zengin biriç mekân teþkil
edilmiþ, kubbe içinde sýr-lý tuðlalarýn spiral biçimde
yerleþtirilme-siyle bu etki arttýrýlmýþtýr. Kubbe ortasýn-da fîrûze
ve mor çinilerle mühr-i Süley-man þeklinde kûfî harflerle
“Muhammed”ismi yer almaktadýr. Özgün olmayan mih-rap, alýnlýðýndaki
kitâbeye göre 1902’deyeniden yapýlmýþtýr. Kesme taþ kaplamalýmihrap
sade ve yuvarlak kemerli, yuvar-lak niþlidir. 1966 yýlý çalýþmalarý
sýrasýndacamide bulunan zengin kabartmalý, bit-kisel süslemeli ve
mukarnaslý alçý parça-larýnýn ilk mihraba ait olabileceði
düþü-nülmektedir. Kündekârî ve eðri kesim tek-niðinin birlikte
kullanýldýðý minber AnkaraEtnografya Müzesi’ndedir.
Avluya büyük bir sivri kemerle açýlaneyvan cephesinde fîrûze ve
patlýcan mo-ru renkte mozaik çiniler geometrik geç-melerden ve
yýldýzlardan oluþan süsleme-ler meydana getirmiþ, eyvan
kemerindeyazý, köþe sütunçelerde zikzak düzenle-meler yapýlmýþtýr.
Eyvanýn arkasý üçgen-lerle sonlanarak kubbeli mekânla
birleþ-mektedir. Eyvan tonozu, tuðlalarýn deði-þik dizilmesiyle
meydana gelen ve sýrlý tuð-la kullanýmýyla teþekkül eden iri
geomet-rik þekillerle süslenmiþtir. Avlunun yalnýz-ca batý
tarafýndaki sivri kemerli tuðla re-vaklar özgündür. Pâyelerin
yüzeyinde ve
kemer köþelerinde tuðlalarýn deðiþik isti-fiyle oluþan geometrik
kompozisyonlar yeralmýþ, kemer üstlerinde fîrûze sýrlý tuðla-larla
örgülü kûfî yazýlý panolar teþkil edil-miþtir. Yapýnýn kuzeyindeki
bölüm mihra-ba paralel dört nefli olarak düzenlenmiþve camiden
kesme taþ bir duvarla ayrýl-mýþtýr. Burada yer alan ikinci
mihrabýnönünde biri elips biçiminde iki kubbe bu-lunmaktadýr. Ýlk
yapýda avlunun kuzeyedoðru bir kademe daha devam ettiði vekuzeyde
üç nefli bir düzenin, mihrap ek-seninde de bir taçkapýnýn
olabileceði tah-min edilmektedir. Caminin kütlesi içindebatý
duvarýna bitiþik olan ve günümüzeyalnýzca gövdesi ulaþan tuðladan
silindirikgövdeli minarenin 1224 tarihli ilk yapýdamý yoksa 1247
tarihli onarýmda mý eklen-diði tartýþmalýdýr.
BÝBLÝYOGRAFYA :
Oktay Aslanapa, Türk Sanatý II: Anadolu Sel-çuklularýndan
Beylikler Devrinin Sonuna Ka-dar, Ýstanbul 1973, s. 46-49; E. Baer,
“Notes onthe Iconography of Inscriptions and Symbols inthe Ulu Cami
of Eski Malatya”, Ars Turcica: Ak-ten des VI. Internationalen
Kongresses für Tur-kische Kunst (ed. K. Kreiser), München 1987,
s.136-143; Yýldýz Keskin, “Malatya Ulu CamiininAsli Hali”, 9.
Milletlerarasý Türk Sanatlarý Kon-gresi: Bildiriler, Ankara 1995,
II, 365-377; AynurDurukan, “Malatya Ulucamisi-Anadolu’da ÝkinciBir
Ýran Camisi”, Selçuklu Çaðýnda Anadolu Sa-natý (nþr. Doðan Kuban),
Ýstanbul 2002, s. 127;a.mlf., “Eski Malatya Ulu Camii”, Kültür ve
Sa-nat, V/16, Ankara 1992, s. 7-10; M. Zeki Oral,“Anadolu’da Sanat
Deðeri Olan Ahþap Minber-ler, Kitabeleri ve Tarihçeleri”, VD, sy. 5
(1962), s.49-51; Celal Yalvaç, “Eski Malatya Ulu Camii”, TY,V/323
(1966), s. 22-29; Oluþ Arýk, “Malatya UluCamiinin Asli Planý ve
Tarihi Hakkýnda”, VD,sy. 8 (1969), s. 141-149; Yýlmaz Önge,
“MalatyaUlu Camiinde Bulunan Alçý Tezyinat”, Önasya,sy. 67-68,
Ýstanbul 1970, s. 4-5; Perin Topaloðlu –Bünyamin Uyar, “Eski
Malatya Ulu Camii”, Rölö-ve ve Restorasyon Dergisi, sy. 5, Ankara
1983,s. 125-133.
ÿAhmet Vefa Çobanoðlu
yük bir sivri kemerle açýlan eyvana bitiþikmihrap önü kubbesi
caminin orta ekseni-ni oluþturmaktadýr. Avlu-eyvan-mihrap
önükubbesinden meydana gelen orta ekse-nin iki yanýnda günümüzde
mihraba pa-ralel tonozlu nefler bulunmaktadýr. Bu nef-lerden
avlunun iki yanýndakilerin ilk yapý-da dikine düzenlenmiþ revaklar
þeklindeele alýnmýþ olabileceði düþünülmektedir.Orta eksenin doðu
yönündeki nefler or-tada ikiþer, batýdakiler ortada birer pâyeile
desteklenmiþtir. Batý yönündeki nefle-rin de ilk yapýda doðudaki
nefler gibi or-tada ikiþer pâye ile desteklendiði sanýl-maktadýr.
II. Ýzzeddin Keykâvus zamanýn-da Þehâbeddin Ýlyas’ýn Mimar Hüsrev
ad-lý bir sanatkâra yaptýrdýðý 1247 tarihli ba-tý kapýsýnýn ve batý
cephesinin bu esna-da bir kademe içeri alýnarak yeniden
inþaedildiði, dolayýsýyla bu yönde caminin kü-çültülmüþ olduðu
araþtýrmacýlar tarafýn-dan kabul edilmektedir. Doðu kapýsýnýn1274
tarihli onarýmda eklendiði anlaþýl-maktadýr. 1960’lý yýllarda
gerçekleþtirilenonarýmda bu kapý özgünlüðünü yitirmiþ-tir.
1966’daki çalýþmalar esnasýnda cami-nin güney cephesinin doðu
ucunda bir taç-kapý izine rastlanmýþtýr. Zeminden 1 m.kadar
yükseklikte bir parçasý bulunan, yak-laþýk 6 m. geniþliðindeki
taçkapýnýn itinalýtaþ iþçiliði dikkate alýndýðýnda caminin
ilkyapýsýndan kaldýðý söylenebilir. Bu yöndeyer alan medrese ile
baðlantýyý bu kapý-nýn saðladýðý veya sultana mahsus özelbir giriþ
olabileceði düþünülmüþtür. Revak-lý avluda, avluya açýlan eyvan
kemerindeve eyvan içinde, mihrap önü kubbesindetuðlalar arasýnda
sýrlý tuðla ve çini kulla-nýlarak zengin bir süsleme meydana
ge-tirilmiþtir. Eyvan kemerinin oturduðu kon-solda ve mihrap önü
kubbeli mekânýn ku-zeyindeki Bursa kemerli niþ içinde “Ame-lü
Ya‘kub b. Ebû Bekir el-Bennâ el-Mala-tî” yazýsýyla çini ustasýnýn
adý belirtilmiþtir.Eyvan tonozunun kubbeli kýsma açýlan ke-
ULUCAMÝ
Malatya Ulucamii’nin tuðla örgülü, çini süslemeli kubbe içi
Eski Malatya
Ulucamii
