Uluslararası Kuruluşlar Ve Uluslararası Hukuk Kişiliği

1GRUluslararas kurulu, en genel anlamda, iki veya daha fazla devletin aralarnda yaptklar bir antlama ile kurduklar ve taraf devletlerden ayr bir hukuksal kiilii, kendi kurulu belgesi ve organlar olan bir aktr olarak tanmlanmak-tadr.1 Uluslararas Hukuk Komisyonu (ILC)nun 2003 ylnda yapt tanma

1 Melda Sur, Uluslararas Hukukun Esaslar, adl kitabnda, 3. Bas, (stanbul: Beta, 2008), s. 145-146 bu tanmn Sir Geral Fitzmauricein 1956 ylnda Uluslararas Hukuk Komisyonuna nermi olduu ve daha sonra 14 Mart 1975 tarihli Uluslararas rgtlerle likilerde Devletlerin Temsili konulu Viyana Szlemesinin 1. maddesinde getiini sylemekteyse de, anlan Szlemenin 1. ve dier maddelerinde byle bir tanma rastlanmamtr.

Uluslararas Hukuk ve PolitikaCilt 8, Say: 30, ss.1-23, 2012

Uluslararas Kurulular ve Uluslararas Hukuk Kiilii

Kemal BALAR*

zetUluslararas kurulular tanmlarken kullanlan ltlerden birisi u-luslararas hukuksal kiilie sahip olma esidir. Bu almada, ulus-lararas hukuk kiiliinin ka farkl ekilde kazanld, uluslararas hukuk kiisi olarak kabul edildii halde hkmet d kurulu olarak kurulan veya geleneksel modele uygun olarak kurulduu halde hukuk-sal kiilie sahip olmayan kurululara rnek verilecektir. Dier bir de-yile, devletleraras bir antlama ile kurulduu halde hukuksal kiilik sahibi olmayan kurulular bulunduu gibi, antlama temelli kurul-mad halde uluslararas hukuk kiisi olarak kabul edilen aktrler de bulunmaktadr. Bu makale uluslararas kurulularn ka farkl ekilde kiilik kazanabileceini ve kendine zg kimlikleriyle de facto olarak uluslararas hukuk kiisi olarak kabul edilen sui generis aktrlere iaret ederek geleneksel uluslararas kurulu tanmnn yeniden sorgulanmas gerektiine vurgu yapmaktadr.

Anahtar Kelimeler: Hukuk Kiiliinin Kazanlmas, Hkmetlerara-s Tekilat Benzeri Yaplar, Milletleraras Hukuk Kiilii, Uluslararas Hukukun Sjeleri, Sui Generis rgtler.

* Prof. Dr. Polis Akademisi

K. Balar

2

gre, uluslararas kurulu terimi, bir antlama veya uluslararas hukuka ta-bi bir belge ile kurulan ve kendine has hukuksal kiilii bulunan kurululara iaret etmektedir.2 Uluslararas Hukuk Komisyonu, ayrca devletler dndaki varlklarn (entity) da bu kurululara ye olabileceini kabul etmitir. Bununla birlikte, Uluslararas Dernekler Birliinin yaymlad Uluslararas Kurulular Yllnda adlar yeralan 5000 uluslararas kuruluun eitlilii dikkate aln-dnda, gerek kurucu aktrler, gerek kurulu ekli, gerekse hukuksal kiilii veya organlar asndan genelletirilebilecek bir uluslararas kurulu tanm olmad grlecektir.3 zellikle, kresellemenin etkisiyle ortaya kan farkl ynetiim modelleri zerine kurulu atipik uluslararas-kurulu benzeri yap-lar, geleneksel tanm yeniden gzden geirmeyi gerektirmektedir. Dier bir deyile, gemite Uluslararas Kzlha Komitesi (ICRC) gibi geleneksel ablo-na oturmayan yaplar istisna olarak kabul edilirken, bugn bu tr istinalar ka-ideyi bozacak kadar fazlalamtr. Bu yzden olsa gerek, Klabbers, Internati-onal Institutional Law adl kitabnda uluslararas kuruluun4 ne olduu soru-sunu sorduktan sonra, ksaca cevabn bilmediini itiraf ederek incelemesine balamtr.5 Klabbers, grdmzde onu tanrz; ancak kapsaml bir ekilde tanmlamamz imknszdr diyerek konunun ne kadar girift olduuna iaret etmektedir. Gerekten de, Birlemi Milletler (BM), UNESCO veya Avrupa Konseyi gibi ok bilinen uluslararas kurulu modellerinden uzaklap, daha kk veya daha az bilinen uluslararas kurululara baktmzda, yeknesak bir tanm vermenin mmkn olmad grlecektir.

Bu makale bu balamda uluslararas hukuk kiiliinin tanmn olmazsa olmaz bir esi olmadna, hkmetleraras kurulu olarak nitelendirilen

Szlemenin zgn metni iin bkz.: http://untreaty.un.org/ilc/texts/ instruments/ english/conventions/5_1_1975.pdf> Eriim Tarihi: 4 Ekim 2011. (Aksi belirtilmedike bu makalede geen internet atflarnn eriim tarihleri Ekim 2011 olarak esas alnmaldr). Geleneksel tanmn getii ve sk atf alan bir kaynak iin bkz.: Michael Akehurst, A Modern Introduction to International Law, 6. bask. (Londra: Unwin Hayman, 1988), s. 70.

2 International Law Commission, Report of the International Law Commission, Fifty-fifth Session [5 May6 July and 7 July 8 August 2003] GAOR 58th Session, Supp 10, s. 38.

3 Bkz.: Union of International Associations, Yearbook of International Organisations (2011-2012), http://www.uia.be/ybvol1.

4 Uluslararas kurulu kavram, hkmetleraras kurulu (intergovernmental organisation- IGO) ve hkmetd kurulu (non-governmental organisation- NGO) kavramlarna iaret etmektedir. Bununla birlikte, gerek uluslararas hukuk, gerekse uluslararas kurulu kavramlar yaln olarak ele alndnda hkmetleraras/milletleraras rgtler anlamnda kullanlmaktadr.

5 Jan Klabbers, An Introduction to International Institutional Law, (Cambridge: Cambridge University Press, 2003), s. 7.


3

farkl modellerin uluslararas hukuk kiilii kazanma yollarna ve hukuksal ki-ilii olup da geleneksel tanma uymayan farkl yaplar ksaca tantmak ama-cyla kaleme alnmtr.

ULUSLARARASI HUKUK KLNN KAZANILMA EKLLERBir uluslararas kuruluun kiilik6 sahibi olabildii drt farkl durum bulun-maktadr.

Antlamadan Kaynaklanan KiilikBunlardan birincisi, uluslararas kuruluun iki veya daha fazla devlet tarafn-dan bir antlama ile kurulmu olmas ve kurulu belgesinde kiiliin aka (de jure) zikredilmesidir. rnein, bir yarg organ olmasna ramen uluslara-ras kurulu olarak tasarlanan Uluslararas Ceza Mahkemesi (UCM), Ulus-lararas Adalet Divanndan veya dier ceza mahkemelerinden7 farkl olarak zel bir antlama (1998 tarihli Roma Stats) ile kurulmu olup, Statnn 4.maddesi ak bir ekilde Mahkemeye uluslararas hukuk kiiliini ve devlet-lerle antlama imzalama yetkisini vermitir.Bylece, herhangi bir uluslararas kuruluun veya devletin mdahale edemeyecei otonom bir kiilik kazanan UCM, kendi bana antlama akdetme, diplomatik ilikiler kurma ve dokunul-mazlk ve ayrcalklara sahip olma gibi hak ve yetkilere sahiptir. Ayn durum, 1899 ylnda Lahey Bar Konferansnda kaleme alnan Uluslararas Uyumaz-lklarn Barl zm Szlemesiyle kurulmu bamsz bir uluslararas kurulu olan Srekli Hakem Mahkemesi (Permanent Court of Arbitration) iin de geerlidir.

Antlama ile hukuksal kiilik kazanmann ikinci rnei, Fransz Milletler Cemiyetidir (La Francophonie). lk olarak, 1970 ylnda kurulduunda (ngi-liz) Milletler Topluluu gibi geni katlml ancak antlama temeli olmayan ve bundan dolay hukuksal kiilik verilmemi gevek yapl bir kurulu niteliin-

6 Uluslararas hukukta kiilik sahibi bir uluslararas kurulu, uluslararas hukuktan kaynaklanan ykmllkleri stlenir, uluslararas yarg organlar nnde dava hakkna sahiptir, uluslararas hukukun dier kiileri ile antlamalar akdedebilir ve diplomatik ilikiler kurabilir, devletlerin yarg mercileri nnde yargsal dokunulmazl vardr, tasarruflar dier devletlerde tannr. C. F. Amerasinghe, Principles of the Institutional Law of International Organizations, (Cambridge: Cambridge University Press, 2005), s. 100.

7 Uluslararas Adalet Divan ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesi gibi uluslararas kurulular bnyesinde faaliyet gsteren mahkemeler veya BM Gvenlik Konseyi Kararlar ile kurulmu olan Eski Yugoslavya Ceza Mahkemesi (ICTFY) ve Ruanda Ceza Mahkemesi (ICTR) veya melez Sierra Leone Ceza Mahkemesi (ICTSR) gibi.

K. Balar

4

deydi. Ancak, 2005 ylnda kabul edilen antlama (Charter of Francophony) ile ismi deitirilerek Uluslararas Frankofon Tekilat (International Organisati-on of La Francophonie (IOF)) olarak adlandrlmtr.8 artn 9/2. maddesine gre, IOF uluslararas bir kurulu olup hukuksal kiilie sahiptir.9 Bunun so-nucu olarak, 2011 ylna kadar uluslararas ve blgesel kurulularla 33 ibirlii antlamas akdetmitir.

Antlamadan kaynaklanan kiiliin zorunlu olduunu gsteren bir rnek AGTtir. Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans (AGK), 1975 ylnda Hel-sinki Nihai Senedine imza atan 35 devlet tarafndan kurulmutur. Nihai Senet bir esnek hukuk belgesi olduu, dier bir deyile antlama olmad iin, AGK antlama ile kurulmu uluslararas bir kurulu deildi. Kurumsallama sreci-nin bir paras olarak 1994 ylnda Budapetede toplanan devlet ve hkmet bakanlar zirvesinde ad konferanstan tekilata (organisation) dnt-rlm olsa da, AGTin kuruluu uluslararas bir antlamaya dayanmad iin hukuksal kiilii olan bir uluslararas kurulu deildir. Ancak bu durum AGTin ye devletlerle olan ilikilerinde olduu kadar, alanlarna kar so-rumluluu ve AGT operasyonlarnda da karmza kmaktadr. AGTe hu-kuksal kiilik kazandrma konusunda deiik abalar olmusa da bunlar bug-ne kadar meyve vermemitir. Kiiliin olmamasndan kaynaklanan skntlar AGTin operasyonel etkinliini olumsuz etkilemektedir. AGT tarafndan oluturulan gayriresmi bir grup tarafndan 2007 ylnda AGTin Uluslararas Hukuk Kiilii, Hukuksal Ehliyeti ve Ayrcalk ve Dokunulmazlklar Taslak Szlemesi hazrlanmsa da, henz imzaya alma aamasna gelmemitir.10

Gneydou Asya Devletleri Birlii (ASEAN) da 1967 ylnda bir deklaras-yonla (bildirge/beyanname) kurulduunda kendisine hukuksal kiilik verilme-miti. Krk yldan fazla bir sre kararlarn oydama (consensus) usul ile aln-d bu kurulu, ye devletlerden ayr bir kimlik kazanamamt. Baz yazarlar bu dnemde Birlikin en azndan greceli ve sbjektif bir hukuk kiilii oldu-unu savunmulard.11 ASEAN, hukuksal (de jure) olarak kiiliini 15 Aralk

8 http://www.francophonie.org/English.html9 http://www.francophonie.org/IMG/pdf/charte_francophonie.pdf10 http://summit2010.osce.org/en/in_focus/node/255: AGTin kiilii ile ilgili olarak bkz.:

Sonya Brander, Making a Credible Case for a Legal Personality for the OSCE, OSCE Magazine, Say: Mart-Nisan, 2009, s. 18-22.

11 Zikreden Lin, dn. 25: ASEANn hukuksal kiiliine daha detayl olarak aadaki almada deinilmitir. Chun Hung Lin, ASEAN Charter: Deeper Regional Integration under International Law?, Chinese Journal of International Law, Cilt: 9, Say: 4, 2010,s. 821-837.


5

2008de yrrle giren 2007 ASEAN artnn 3. maddesi ile kazanmtr.12

rtl (Zmni) KiilikKimi uluslararas kurulular, antlama ile kurulmasna ramen, kurucu belge-lerinde ya da antlamada ak bir ekilde hukuksal kiilikten bahsedilmemek-tedir. Ne var ki, bu tr kurulularn uygulama ve yarg kararlarnda kiilik sahi-bi olduu (de facto) kabul edilmektedir. Bunun tipik rnei BMdir. BM artn-da ak bir ekilde uluslararas hukuk kiiliinden sz edilmese de, Uluslarara-s Adalet Divannn 1949 tarihinde verdii bir danma grnde,13 BMnin fonksiyonel anlamda uluslararas hukuk kiilii olduuna karar verilmitir. Bu rnek, antlamadan kaynaklanan kiiliin ayrca belirtilmesinin (antlamada zel bir hkmn varlnn) tek yntem olmadn gstermektedir.14

Birlemi Milletlere bal yardmc organlarn -Dnya Gda Program (WFP), BM Mlteciler Yksek Komiserlii (UNCHR), Birlemi Milletler Kal-knma Program (UNDP), UNICEF, BM evre Program (UNEP), UNCTAD, Birlemi Milletler niversitesi (UNU) gibi- kendi balarna bamsz ulus-lararas hukuk kiilikleri bulunmamaktadr.15 Bunlar BMnin hukuksal kiili-i altnda temsil edilmektedirler. Ancak, BM ilk kurulduunda bu yaklam hakim olmamtr. rnein, Gaza Mahkemesi, 1957 ylnda verdii kararda,

Balk II.b, .12 http://www.asean.org/21829.htm.13 Reparation For Injuries Suffered in the Service of the United Nations, Advisory Opinion,

[1949], I.C.J. Rep. at 174 and 179, (http://www.icj-cij.org/docket/files/4/1835.pdf). 14 Uluslararas Adalet Divannn kararndan nce uluslararas kurulularn devletlerden ayr

hukuksal kiilikleri olduu anlay hakim deildi. rnein, talyan Yargtay 1930 ylnda Uluslararas Tarm Enstitsnn hukuksal statsn tartt kararnda Enstitnn, egemenlik icra ettii bir topra ve nfusu olmad iin uluslararas hukukun bir kiisi olmadn; devlet nitelii sergilemediini devletlerin yerel yarg sistemlerine tabi olduunu syledikten sonra talyan mahkemelerinin Enstit ile ilgili bir uyumazla bakma hakk olduunu sylemitir. Seksen yl sonra, ilk bakta bir kuruluun adnn enstit olmasnn uluslararas hukuk kiilii olmad konusunda bir kan uyandrabilecei sylense de, bu tr uluslararas kurulularn kurucu belgelerinde uluslararas hukuk kiiliine sahip olduklarna ilikin hkmler varsa, kendilerine uluslararas hukuk kiilii verilmesi gerektii anlay hakim olmutur. Bkz.: The International Institute of Agriculture (5 ILR 414) Italy, Court of Appeal of Rome. Court of Cassation, 1 ubat 1930.

15 Bununla birlikte, UNICEF Amerikan mahkemelerinde uluslararas bir kurulu olarak kabul edilmektedir. Bkz.: s. 288(a) (Bkz.: Boimah v. United Nations General Assembly, 664 F.Supp. 69, 7071 [E.D.N.Y. 1987]; International Refugee Organization v. Republic S.S. Corp., 189 F.2d 858 [4th Cir. 1951]; Shamsee v. Shamsee, 74 A.D.2d 357 [2d Dept. 1980] [United Nations Joint Staff Pension Fund entitled to 288a immunities], affd 53 N.Y.2d 739, cert. denied 454 U.S. 893 [1981]).

K. Balar

6

Birlemi Milletler tarafndan 1949 ylnda bir Genel Kurul kararyla kurulan16 ve grev sresi srekli uzatlan Birlemi Milletler Yakn Doudaki Filistin-li Mltecilere Yardm ve alma Ajansn (The United Nations Relief and Works Agency for Palestine Refugees in the Near East-UNRWA) BMnin bir organ olarak kabul etmediinden yarg dokunulmazlnn olmadna hk-metmi ve alan davay aleyhine sonulandrmtr.17 Gnmzde, BMnin alt organlarnn hukuksal kiilii sorunu byk lde zlmtr. rnein, Bisson v United Nations and ors davasnda New York Blge Mahkemesi, di-erleri arasnda, Dnya Gda Programnn BMden ayr bir hukuksal kiilie sahip olmadn ve BMnin dokunulmazlk ve ayrcalklar nedeniyle Ameri-kan mahkemelerinde daval olarak yarglanamayacana hkmetmitir.18 Ayn ekilde, 2004 ylnda bir UNICEF alannn at davada (Hunter v United Nations and ors),19 New York Yksek Mahkemesi UNICEFin BMye bal bir uluslararas kurulu olarak nitelendirdikten sonra, i hukuku davalarnda da yarg bakl olduuna karar vermitir.20

Kimi zaman bir kuruluun BMnin bir paras olup olmad ve bundan dolay ayr bir hukuksal kiilie sahip olup olmad detayl inceleme gerek-tirebilir. rnein, UNIDROIT (The International Institute for the Unification of Private Law) in banda yer alan UN, BMnin bir organ olduu imajn verse de, aslnda bamsz bir uluslararas kurulu olup, 1926 ylnda Milletler Cemiyetinin yardmc bir organ olarak kurulmutur. Milletler Cemiyetinin etkinliini kaybetmesinin ardndan ok tarafl bir stat ile 1940 ylnda ye-niden kurulmutur.21 Benzer ekilde, BM sistemine entegre olmu ve onunla birlikte alan 16 bamsz ihtisas kuruluunun da BMden ayr kendine zg

16 General Assembly Resolution 302 (IV) of 8 December 1949.17 Court in Gaza, 17 August 1957. (Zikreden: August Reinisch, International Organizations

before National Courts (Cambridge: Cambridge University Press, 2008), s. 170): Ancak, sonraki yllarda Msr mahkemelerinin verdikleri kararlarda UNRWAnn yarg bakl tannm ve alanlarn atklar davalar BM dari Mahkemesinde zlmtr. Giurgis v. UNRWA (Labour Court Cairo, 31 December 1961), Hilpern v. UNRWA (Yearbook of the International Law Commission (1967), vol. II, 224 at 233.), Radicopoulos v. UNRWA (Egyptian Court, 1952) id.

18 United States, District Court, Southern District of New York (International Law in Domestic Courts Database, ILDC 889 (US 2008)).

19 Hunter v United Nations and ors, Judicial Review of Administrative Order, 800 NYS 2d 347 (NY Sup Ct 2004); ILDC 693 (US 2004).

20 BMnin dier yardmc organlarnn yarg baklna ilikin rnekler iin bkz.: Reinisch, International Organizations , s. 173.

21 http://www.unidroit.org/dynasite.cfm?dsmid=103284


7

uluslararas hukuk kiilii bulunmaktadr. Bunlar; Uluslararas alma Te-kilar (ILO), Dnya Gda ve Tarm Tekilat (FAO), UNESCO, Dnya Salk Tekilat (WHO), Uluslararas Para Fonu (IMF), Uluslararas Sivil Havaclk Tekilat (ICAO), Uluslararas Denizcilik Tekilat (IMO), Uluslararas Tele-komnikasyon Birlii (ITU), Evrensel Posta Birlii (UPU), Dnya Meteoroloji Tekilat (WMO), Dnya Fikri Mlkiyet Tekilat (WIPO), Uluslararas Tarm Kalknma Tekilat (IFAD), BM Snai Kalknma Tekilat (UNIDO), Dnya Tu-rizm Tekilat (UNWTO) ve Dnya Bankas (WB)dr.22

Avrupa Topluluunun varln devam ettirdii dnemde, Maastrict Antlamasyla ayr bir yap olarak kurulan Avrupa Birlii (AB)nin de hu-kuksal kiilii 1993-2010 yllar arasnda youn tartma konusu olmutu.23 Genel eilim Maastricht Antlamasnda ABye aka hukuksal kiilik veril-memesi nedeniyle ABnin Lizbon Antlamasnn 1 Aralk 2009da yrrle girmesine kadar kiilik sahibi olmad ynndeydi.24 Oysa, Raluca, ABnin de antlama yapma yetkisinden hareketle 1993-2004 yllar arasnda ise zmnen, 2004-2010 yllar aras fiili olarak (de facto) olarak kiilik sahibi olduunu ileri srmtr.25 Klabers, ABnin antlama akdetme ve hukuksal olarak balayc aklamalar yapma yetkisinin hukuksal kiilik olmakszn aklanamayacan sylemektedir.26

22 Ancak, Dnya Bankas tek bana bir uluslararas kurulu olmaktan ok be paradan oluan bir st yapdr. Uluslararas kiilik sahibi olan birimleri Yeniden Yaplanma ve Kalknma Bankas (IBRD), Uluslararas Kalknma Birlii (IDA), Uluslararas Mali birlii (IFC), oktarafl Yatrmlar Garanti Ajans (MIGA) ve Uluslararas Yatrm Antlamazlklar zm Merkezidir (ICSID).

23 Klabbers, An Introduction to , 58, dn. 58.: Philippe de Schoutheete and Sami Andoura, The Legal Personality of the European Union, Studia Diplomatica, Cilt: LX, Say:1, 2007, (Working Paper: European Affairs Program), < aei.pitt.edu/9083/1/Legal.Personality.EU-PDS-SA.pdf > (Eriim Tarihi: 9.6.2010).

24 Lizbon Antlamasyla deitirilen Avrupa Birlii Antlamasnn 47. maddesi ak bir ekilde ABnin hukuksal kiilii olduunu sylemektedir.

25 David Raluca, The European Union and itsLegalPersonality(1993-2010) (25 January 2010). [Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=1566492], s. 3, 11-12. ddiasn desteklemek iin Klabberse atfta bulunmaktadr. Jan Klabbers, Presumptive Personality: The European Union in International Law, iinde M. Koskenniemi (ed.), International Law Aspects of the European Union (Lahey Kluwer Law International, 1998), s. 231253. Oysa, genel yaklam, Avrupa Birliinin Maastricht Antlamasyla kurulan siyasi bir sre olduu, bu nedenle hukuksal kiilii bulunmad ynndedir. AB, Lizbon Antlamasnn yrrle girmesinden sonra uluslararas de jure olarak uluslararas hukuk kiisi olmu (md. 7) ve ardndan Avrupa Topluluunun hukuksal kiilii sona ermitir.

26 Klabbers, An Introduction to , s. 58

K. Balar

8

Bir dier zmni kiilik rnei de OPECtir. 10-14 Eyll 1960 tarihleri ara-snda Badatta toplanan bir konferansta 5 devlet tarafndan alnan bir karar (resolution) ile kurulmu, kurucu antlamas (OPEC Stats) ise ertesi yl Caracasta (Venezuela) toplanan bir konferansta alnan bir karar ile kabul edil-mitir (Resolution II.6). OPEC Statsnde hukuksal kiilie bir atf yaplma-mtr. Ancak 1975 ylnda bir OPEC Cezayir Konferansnda kurulan OPEC Fonu (OPEC Fund for International Development), 1980 ylnda ak bir ekil-de hukuksal kiilik kazanmtr.27

Merkez Antlamalar ile Verilen KiilikUluslararas hukukta karlalan nc tr hukuk kiilii, devletleraras bir antlamadan kaynaklanmayan, daha ziyade ev sahibi devlet ile yaplan bir merkez antlamas (headquarters agreement) sonucu, ev sahibi devletin tek tarafl olarak uluslararas kuruluun hukuksal kiiliini kabul etmesi ve bu antlamann objektif hukuksal stat ortaya koyan bir antlama olarak kabul edilmesiyle veya nezaket kural gerei,28 antlamaya taraf olmayan nc devletler tarafndan hukuksal kiiliin gzetilmesidir. Bu tr rneklerin en sk yaand iki lke talya ve sviredir.

rnein, 11 ubat 1929da talya ve Papalk arasnda imzalanan Latran Antlamasnn 2.ve 29(a). maddelerinde talya uluslararas ilikilerde ve tal-yan hukukunda Papalkn egemen bir otorite olduunu ve hukuksal kiiliini tanmtr. Ayn ekilde, merkezi Romada bulunan Kuds, Rodos ve Malta-l Aziz Johnun Askeri Egemen Dzeni (The Sovereign Military Order of St John of Jerusalem, of Rhodes and of Malta) bir uluslararas hukuk kiisi olup, Egemen Dzen ile talya arasndaki ilikiler 11 Ocak 1969 tarihli bir belge ile belirlenmitir.29 Egemen Dzen buradan ald yetkiyle 27 Haziran 1969 tari-hinde bir anayasa kabul ederek, 3. maddesinde bir uluslararas hukuk kiisi ol-duunu, 4. maddesinde de hukuksal kiiliinin Papalk tarafndan tanndn dnyaya duyurmutur.30

27 The Agreement Establishing the OPEC Fund for International Development, Madde 1.01, http://www.ofid.org/publications/PDF/AE-engl_Fund.pdf. Shihat, OPECin kurduu OPEC Fonunun hukuksal kiiliinin bulunmadn sylese de, bu ilk dneme ilikin olarak anlalmaldr. Bkz.: Ibrahim F. I. Shihat et al., The OPEC Fund for International Development: The Formative Years, (New York: Croom Helm, 1983), s. 31.

28 Nezaket kural gerei dier devletlerin mahkemeleri hukuksal kiilii sorgulamamaktadlar. Klabers, An Introduction to , s. 49.

29 Guy Stair, Sainty, The Sovereign Military Hospitaller Order of Malta: The Order of Malta, Sovereignty, and International Law, .

30 Constitutional Charter of the Sovereign Military Hospitaller Order of St. John of Jerusalem of


9

talyan Yargtaynn 25 Kasm 1985 tarihinde verdii kararda talyan-La-tin Amerikan Enstitsnn uluslararas hukuk kiilii sorgulanm ve Yksek Mahkeme, talya ve Latin Amerikan Devletleri arasnda 1966 ylnda yaplan szlemenin 2. maddesinde Enstitye uluslararas hukuk kiilii verildii ve bu szlemenin talyan hukuk dzeninin bir paras olduu ve bundan dola-y yarg bakl olduu; 1969 ylnda Enstit ile talya arasnda imzalanan Merkez Antlamasnda yer alan dokunulmazlk ve ayrcalklarn, Antlama-nn onaylanmam olmas nedeniyle geersiz kabul edilemeyeceine karar vermitir.31

Bir hkmet d kuruluun bir merkez antlamas ile kiilik kazandna ilikin en tipik rnei Uluslararas Pirin Aratrma Enstitsdr (Internatio-nal Rice Research Institute (IRRI)). Ford ve Rockefeller Vakf ile Filipinler H-kmeti arasnda 1959 ylnda imzalanan mutabakat zapt ile bir sivil toplum kuruluu olarak kurulan bu Enstit, otonom, hayrsever amal, vergiden muaf, borsada ilem gren hissesi olmayan bir kurulu olarak yllarca faaliyet gster-dikten sonar hukuki kiilik zellii gstermitir. Filipinler Yksek Mahkemesi 1990 ylnda verdii bir kararda IRRInin 1979 ylnda bir cumhurbakanl kararnamesi ile dokunulmazlk ve ayrcalklara sahip olduu ve bundan dolay Filipin mahkemelerinde yarglanamayacana karar vermitir.32 Enstit, gs-termi olduu baarlar nedeniyle Manilada 19 Mays 1995de ok tarafl bir antlama ile uluslararas hukuk kiilii kazanmtr.33 Szkonusu Antlama-nn 1. maddesi Enstitnn uluslararas hukuk kiiliini ortaya koymaktadr. Antlamann 3(1). maddesine gre, Enstit otomatik olarak dokunulmazlk ve ayrcalklardan yararlanmayacaktr. Ancak taraf devletler isterlerse antlamay dokunulmazlk ve ayrcalklar konusunda yasal bir zemin olarak kabul edebi-

Rhodes and of Malta (27 June 1961) (deiiklik: 28-30 April 1997) .

31 Cristiani v. Italian Latin-American Institute, 87 ILR 20: Italy, Court of Cassation (Plenary Session) 25 Kasm 1985.

32 Kapisanan Ng Manggagawa AT Tac Sa IRRI (International Rice Research Institute) v. Secretary of Labor and Employment, Philippine Supreme Court, 28 September 1990, GR No. 89331, 1991, Asian Yearbook of International Law, Cilt:1, 1996, 171: Bu davadan aadaki kararda bahsedilmektedir: International Catholic Migration Commission v. Pura Calleja, Philippine Supreme Court, 28 September 1990, GR No. 85750, (1991) Asian Yearbook of International Law, Cilt:1, 1996, Say: 170; 102 ILR s. 14962.

33 Agreement Recognizing the International Legal Personality of the International Rice Research Institute (IRRI), Australian Treaty Series, www.austlii.edu.au/ au/other/ dfat/nia/ 1996/35.html. Enstitnn Anayasasna da bu adresten ulalabilir. Antlamann zet aklamas iin bkz.:.

K. Balar

10

lirler.34 Antlamann 3(3). maddesine gre, kurucu antlama Enstitye verilen hak, ykmllk ve imtiyazlar etkilememektedir. Taraf devletler verdikleri hak ve ayrcalklar istedikleri takdirde geri alabilmekte veya deitirebilmek-tedirler. Antlamann 3(4). maddesine gre, uluslararas hukuk kiilii kabul edilmi olan Enstit dier devletlerle antlamalar akdetme yetkisine sahiptir. zellikle merkezinin bulunduu Filipinler Hkmeti ile antlama imzalaya-bilmektedir.

Bir ev sahibi devletin merkez antlamas yapmas veya tek tarafl bir ilemi ile uluslararas kurulua kiilik vermesinin bir baka rnei de, Uluslararas Deniz Hukuku Mahkemesi (ITLOS)nin, 1982 Deniz Hukuku Szlemesi VI nolu Eki ile kurulmasdr. 6 nolu ekte (Annex VI) uluslararas hukuk kiiliin-den sz edilmemekte ise de,35 ITLOSun kuruluundan ksa bir sre sonra de facto hukuksal kiilik kazand gzlenmektedir. ITLOS, BM nezdinde 1996 ylnda gzlemcilik stats elde etmi, BM ile 1997 ylnda ibirlii antlamas imzalamtr. ITLOS, 2004 yl sonunda Almanya ile bir merkez antlamas im-zalamtr.36 Antlamann 2. maddesi, ITLOSa ulusal hukuk dzeyinde kiilik tanm, dokunulmazlk ve ayrcalklar vermitir. Merkez Antlamasnn 2007 ylnda yrrle girmesi ile ITLOS de jure uluslararas hukuk kiisi olmutur.

Almanyann evsahiplii yapt bir baka uluslararas kurulu Kyoto Proto-kol erevesinde 2008 ylnda toplanan taraf devletlerce kurulan Uyum Fonu Kuruludur (Adaptation Fund Board). Almanya kurula hukuksal kiilik verme-yi ve evsahiplii yapmay teklif etmi ve bu teklif kurul tarafndan kabul edil-mitir.37 Alman Parlamentosu, 1 ubat 2011 tarihinde kurula hukuksal kiilik tanmay bir kanunla kabul etmi ancak bu kanun henz cumhurbakannca onaylanmamtr.38 Bu nedenle, hukuksal kiiliinin sonular Almanyada net olarak belirli deildir. Kurulun Almanya ile ilikilerinin netlik kazanmasndan sonra uluslararas hukuk kiilii tannabilecektir.

34 Avustralya, 29 Mart 1996da antlamay imzalam, 6 Austos 1998de Enstitnn dokunulmazlk ve ayrcalklarn gsteren bir tzk karmtr.

35 Statute of the International Tribunal for the Law of the Sea (Annex VI of the United Nations Convention on the Law of the Sea), .

36 http://www.itlos.org/fileadmin/itlos/documents/basic_texts/headquarters_agreement_eofn_eng.pdf> Antlama 1 Mays 2007 tarihinde yrrle girmitir.

37 38 Bkz.:


11

Merkez antlamasna baka bir rnek de, Uluslararas Kzlha Komitesi (ICRC)nin svire ile arasndaki ilikidir. ICRC, 1915 ylnda svire Mede-ni Kanununa gre kurulmu bir dernek iken,39 1993 ylnda ICRC ile svire arasnda yaplan bir antlamann ardndan sve Federal Konseyi, ICRCnin uluslararas hukuksal kiiliini, kabul etmi; kendisine uluslararas kurululara tannan dokunulmazlk ve ayrcalklarn neredeyse tamamn vermitir. 1998 ylnda gzden geirilerek kabul edilen ICRC Statsnn 2. maddesine gre, ICRC hukuksal kiilie sahiptir.40 Bu ynyle, uluslararas hukukta hukuksal kiilii resmen kabul edilmi ilk dernek olma zelliini korumaktadr. Bugn, ICRC, 60dan fazla devletle imzalad merkez antlamalar yoluyla diplomatik ayrcalk ve baklklardan yararlanmaktadr.41 svire ile yapt antlamann 20. maddesinde, ICRCnin svire topraklarndaki eylem ve ilemlerinden do-lay svire devletinin sorumlu olmayacana ilikin bir hkm yer almaktadr. Antlamann 22. maddesinde, antlamann uygulanmas ve yorumlanmasn-dan kaynaklanan uyumazlklarn balayc karar veren kiilik bir hakem heyeti tarafndan zmlenecei, taraflarn birer hakem seecekleri ve nc hakemin seilen hakemler tarafndan seilecei hkm yer almaktadr.

Yukarda, antlama-temelli bir kurulu olmad iin hukuksal kiilii bulunmadna deinilen AGTe bal merkezi Hollandada bulunan Ulusal Aznlklar Yksek Komiserlii, Hollandann kard bir kanun ile dokunul-mazlk ve ayrcalklara sahip olmutur.42 Bylece en azndan AGTin bir orga-n hukuksal kiilik kazanmtr.

39 Tekilatn Statsne gre, tekilatn 25 yesinin de svireli olmas gerekmektedir. yeleri devletler tarafndan grevlendirilmemekle birlikte, ICRCnn btesinin neredeyse tamam devletler tarafndan karlanmaktadr.

40 Rona Gabor, The ICRCs Status: in a Class of its Own,http://www.icrc.org /Web/eng/ siteeng0.nsf/iwpList74/ 522C6628D83A0197 41256E3D003FC85F, http://lanord.free.fr: Jean-Philippe Lavoyer, The International Committee of the Red Cross - How Does it Protect Victims of Armed Conflict?, Pace International Law Review, Cilt: 9, Say: Yaz, 1997, 287-297: Ulusal dzeyde Kzlha ve Kzlay derneklerinin stats iin bkz.: Christophe Lanord, The Legal Status of National Red Cross and Red Crescent Societies, International Review of the Red Cross, Say: 840, 31-12-2000, 1053-1077. Ayrca bkz.: Kemal Balar, Uluslararas Hukukta Hkmet D Kurulular, (Ankara: USAK, 2005), s. 189.

41 Rona Gabor, The ICRC Privilege not to Testify: Confidentiality in Action, The International Review of the Red Cross, Say: 845, Mart 2002.

42 Ida van Veldhuizen-Rothenbcherr, Legal Personality of the OSCE: Quo Vadis, OSCE Magazine, March-April 2009, s. 23.

K. Balar

12

rf ve Adet Kural veya Nezaket lkeleri erevesinde Kazanlan Kiilik Arab Monetary Fund v. Hashimand others davasnda, ngiliz Lordlar Kama-ras, Arap Para Fonunun, Birleik Arap Emirlikleri tarafndan uluslararas kii kabul edilmesi ve merkezinin bu lkede bulunmas dolaysyla, nezaket kura-l gerei, ngiliz mahkemelerinde Fonun uluslararas hukuk kiiliinin kabul edilmesi gerektiine karar vermitir.43

Merkezi Lozanda olan Uluslararas Olimpiyat Komitesi, (International Olympic Committee- IOC) kazan amac gtmeyen uluslararas bir hkmet d kurulutur ve bundan dolay de jure olarak hukuksal kiilii bulunma-maktadr.44 Uluslararas Olimpiyat Komitesinin kurucu belgesi olan Olimpik artn 1991 ylnda deitirilmesinden nce IOCnin de facto rf ve adet hu-kukundan kaynaklanan uluslararas hukuk kiilii bulunmaktayd.45 rnein, 1990 Olimpik artn 4 nolu kuralna gre, IOCnin olimpiyatlarn yaplaca ehri seme ve bununla ilgili yazl antlama yapma yetkisi bulunmaktayd. Ancak, 1991 ylnda artnn deitirilmesiyle IOCnin hukuksal kiilii aka tanmlanm; svire Federal Konseyi 1991 ylnda bu durumu kabul etmi46; 2000 ylnda Konsey ile yaplan bir antlama sonucu svirede hukuksal kiili-i olan uluslararas bir hkmet d kurulu olarak kabul edilmitir.47 Ancak, dier lke mahkemelerinde IOCnin hukuksal durumunun ne olduuna da baklmaldr. rnein, 1977 ylnda bir Belika mahkemesi de IOCnin rf ve adet kural vastasyla kural koyma yetkisini kabul etmi ve ulusal yasalarn zerinde olduuna hkmetmitir Martin v. International Olympic Committee davasnda,48 bir Amerikan mahkemesi Komitenin uluslararas hukuk kiilii olduunu kabul etmekle kalmam, Komite kurallarnn rf ve adet hukuku kurallar niteliinde olduunu sylemitir. 1987 ylnda, Amerikan Yksek

43 83 ILR 243: Klabers, An Introduction to., s. 49-50.44 Jean-Loup Chappelet and Brenda Kbler-Mabbott, International Olympic Committee and

the Olympic System (IOC): The Governance of World Sport, (Londra: Routledge, 2008), s. 107.45 David J. Ettinger, The Legal Status of the International Olympic Committee, Pace International

Law Review. Paper 38, 1992, s. 102. .46 svire Federal Konseyi (yrtme organ) 17 Eyll 1981de yaymlad bir kararnamede,

svirenin IOCnin hukuksal kimliini kabul ettiini ve svire hukukunun gvence altna ald hak ve zgrlklerden yararlanacan ifade etmiti. Ettinger, The Legal Status of , 103. Ancak, bu ifadenin uluslararas kiilik eklinde anlalmasn gerektiren bir ifade 1991 ncesi metinlerde bulunmamaktayd.

47 Olimpik artn 15. maddesi; s. 29. .

48 740 F. 2d 670, 705 (9th Cir. 1984) (Zikreden: Ettinger, The Legal Status of , s. 106).


13

Mahkemesi, San Francisco Arts & Atlethics, Inc. v. U.S. Olympic Committee & IOC davasnda, ulusal komiteyi hkmet kuruluu olarak kabul etmemi, IOCyi ise olduka grnr ve etkili bir uluslararas yap olarak tanmlam-tr.49

Birlemi Milletler Genel Kurul Kararyla Kazanlan Hukuk KiiliiKapsaml Nkleer Denemelerin Yasaklanmas Antlamas (CTBT) 1996 yln-da 182 devlet tarafndan imzalanm ve 155 devlet tarafndan onaylanmtr. Bu antlama gerei merkezi Viyanada olan Kapsaml Nkleer Denemelerin Yasaklanmas Kuruluu (Comprehensive Nuclear-Test-Ban Organization (CTBTO)) kurulmas gerekmektedir. Ancak, toplam 70 lkeden 260 perso-nelin grev ald bu kurulu antlama henz yrrle girmedii iin50 BM Genel Kurulunun 30 Haziran 2000 tarih ve A/RES/54/280 sayl karar ile Ha-zrlk Komisyonu (Preparatory Commission) adyla faaliyet gsterecek geici bir kurulu (interim organisation) oluturulmutur. BM bnyesinde faaliyet gsteren bu kurulu, anlan Genel Kurul kararnn 1. maddesine gre; g-rmelere katlmak, antlama yapmak ve grevlerini yapabilmek iin gerekli yetkilerle donatlm bir uluslararas kurulu olarak kabul edilmitir.51 Bu r-nekten hareketle, BM Genel Kurulu kararyla da bir uluslararas kuruluun kurulabileceini ve bu tr bir kuruluun uluslararas hukuk kiilii olabilece-ini gryoruz. Antlamann, anlan devletlerce onaylanmamas halinde ok uzun yllar Genel Kurul kararyla faaliyet gsteren bir uluslararas kuruluun varlna ahit olunacaktr.

DE FACTO KLK KAZANAN KURULULARBir antlama ile kurulmad iin geleneksel uluslararas kurulularn ierisin-de kabul edilmeyen ve srf bu nedenle hkmet d kurulu (NGO) olarak ka-bul edilebilecek kimi aktrlerin uygulamada hkmetleraras kurulu (IGO) olarak kabul edildii grlmektedir.

rnein, Havanada (Kba)1945 ylnda kurulan ve gnmzde 230 hava-yolu irketinin yesi olduu Uluslararas Hava Ulam Dernei (The Internati-

49 483 US 522 (1987) (zikreden: Ettinger, The Legal Status, s. 107).50 Antlamann yrrle girebilmesi iin nkleer teknolojiye sahip ve Annex IIde saylan 44

devletin onaylayan devletler arasnda olmas gerekir.2011 yl sonu itibariyle antlamann yrrle girebilmesi iin in, Amerika ve ran gibi dokuz devlet tarafndan onaylanmas gerekmektedir. Ayrntl bilgi iin bkz.: http://www.ctbto.org/

51 http://www.undemocracy.com/A-RES-54-280.pdf.

K. Balar

14

onal Air Transport Association IATA)52 ilk bakta uluslararas hukuk kiilii olmayan havayolu tamacl standartlarn dzenleyen bir dernek (hkmet d kurulu) gibi gzkmektedir.53 Bununla birlikte, IATAnn ald kararlar (IATA resolutions) havayolu tamacln dzenlemede kendisine bir ulusla-raras kurulu kimlii kazandrmaktadr. Nitekim, bu konu Jenni and othersv. Conseil dtat of the Canton of Geneva54 davasnda gndeme gelmitir. svire Federal Mahkemesi, IATAy uluslararas kurulu statsnde kabul etmi; s-vire Dantay da dernein bu kararla bal olduunu ve Federal Kararname temelinde antlama yapma hakkna sahip olduu sylemitir.

Dnya Doay Koruma Birlii (International Union for Conservation of Nature), dnya apnda en byk uluslararas kurululardan birisidir. 83ten fazla devlet, 110 hkmet temsilcisi ve 800den fazla hkmet d kurulu Birliin yesidir. Devletler dndaki aktrlerden de oluan yelik profiline bakldnda tipik bir uluslararas kurulu olmad grlmektedir. Bir ulus-lararas antlama ile kurulmad iin hukuksal stats merkezinin olduu Almanyada ok net deildir.55 Bununla birlikte, pek ok devlet IUCNe ulusla-raras kurululara benzeyen bir hukuksal stat salamaktadr.

Parlamentolararas Birlik (Interparliamentary Union (IPU)), aralarnda Trkiyeden sekiz parlamenterin de bulunduu toplam 138 parlamentodan gelen temsilcilerden oluan, 1889da kurulmu, Cenevre merkezli bir hk-metd kurulutur.56 Bir baka deyile, IPU, hkmetleraras bir antlama ile kurulmad iin tipik bir uluslararas kurulu deildir. svire Federal Konse-yi, IPU ile 1971de bir merkez antlamas imzalamtr. Buna gre, merkezde alanlara mali ayrcalklarn verilmesinin yannda, yarg muafiyeti getirilmi ve dier diplomatlara verilen ayrcalklar da bahedilmitir.57 New Yorkta

52 Chuang, Richard, The International Air Transport Association; A Case Study of a Quasi-Governmental Organization, (Leiden: A. W. Sijthoff, 1972).

53 IATA uluslararas kurulu benzeri (quasi-governmental) olarak tanmlanmaktadr. (cf. Chuang, International Air Transport Association.)

54 (75 ILR 100): Switzerland, Federal Tribunal (Public Law Chamber), 4 Ekim1978.55 Ralph Czarnecki tarafndan yrtlen 1907 nolu proje iin bkz.: Legal status of the

International Union for Conservation of Nature (IUCN) in Germany, .

56 Federal D likiler Bakanlnn sitesinde, IPU uluslararas kurulular arasnda saylm; svirenin mali antlamalar imzalad yedi uluslararas kurulu benzeri (quasi) kurulutan (IUCN, ISO, IATA, WADA, EIC, ACI, SITA) farkl deerlendirilmitir. Bkz.: .

57 .


15

1998 ylndan itibaren diplomatik misyonu bulunmaktadr.58 Bununla birlikte, hukuksal kimlii konusunda yaana tartmalar zerine, IPU, Ian Brownlie ve Goodwin-Gille bir mtalaa hazrlatmtr.59 Buna gre, IPU, saylan gereke-lerle uluslararas hukuk kiiliine sahiptir: IPU parlamentolar temsil edensui generis bir uluslararas kurulu olarak kiilie sahip olup, ABD ve svire tara-fndan ak bir ekilde ayrcalk ve dokunulmazlklar olan bir kurulu olarak tanmtr. Birlikle temasa geen devlet ve uluslararas kurulular, dava hakkn tanmlardr. IPU konferanslarn devlet veya hkmet bakanlar amakta-dr.IPU, bir kamu kuruluu olup, yeleri yalnzca parlamenterler iken 2001 ylnda yelik bireysellikten (milletvekillerinden) kurumsalla (parlamento-lar aras temsile) tanmtr.60 Birlik, UNESCO toplantlarna gzlemci olarak katlmaktadr. ILO ile 1999 ylnda bir antlama akdetmitir.61 IPU, 2000 yl sonrasnda ILO, WTO, ECOSOC ve dier BM toplantlarna uluslararas ku-rulu olarak katlmaktadr. IPUnun temeli bir antlamaya dayanmasa da, ye-ler tarafndan zaman zaman deitirilen statlerinin anayasal role ve deere sahip olduu kabul edilmektedir. zetle, zellikle 2000 yl sonras uluslararas hukukun kaynaklarndan doktrin, yarg kararlar ve devlet uygulamalar (rf ve adet hukuk) IPUnun hukuksal kiiliinin varln kabul etmektedir62.

Dnyann en byk polis kuruluu olan Interpol, 1923 ylnda snrtesi polis ibirlii amac ile bir grup kdemli polis amiri tarafndan kurulmu olup uluslararas sularla mcadele etmektedir.63 Interpoln temel zellii arala-rnda diplomatik ilikiler kurulmam lkelerin polis tekilatlarnn karlkl ibirliine olanak vermesidir. IPU rneinde olduu gibi, Interpolde uluslara-ras bir antlama temelinden yoksundur. rnein, Scientology Kirche Deutsc-

58 The Executive Order signed by US President Bill Clinton on 7 August 1998 relating to the IPU office in New York, (zikreden: Kissling, Legal and Political Status, s. 23.)

59 Joint Opinion of Ian Brownlie and Guy S. Goodwin-Gill, IPU Opinion, 31 Mays 1999 .

60 Claudia Kissling , The Legal and Political Status of International Parliamentary Institutions, Background Paper #4, Committee for a Democratic U.N., Berlin, Germany, January 2011, s. 22. .

61 Kissling, IPUnun antlamalarnn Yrtme Kurulunca imzalanp Ynetim Konseyince onaylandndan sz etmekte ve bu nedenle uluslararas antlama olarak akdedilebileceini ifade etmektedir. Kissling, Legal and Political Status, 23. Antlamalar iin bkz.: Legal and Political Status, s. 23., dn. 54.

62 Kissling, BM ile diyalogunun giderek artmasndan hareketle IPUnun BM ihtisas kurumlarndan birisi haline dnebilecei tahmininde bulunmaktadr. Bkz. Legal and Political Status, s. 24-25.

63

K. Balar

16

hland et al v INTERPOL davasnda Alman Eyalet Mahkemesi Interpoln hu-kuksal ehliyeti olduunu kabul etmi; Almanyada yarglanabilmesi iin mer-kezinin bulunduu Fransz zel hukukuna gre hukuksal kiiliinin belirlene-ceine hkmetmitir.64 Buna karn, Steinberg v. International Criminal Police Organization davasnda65 Kolombiya Federal Temyiz Mahkemesi, Interpoln Amerikan hukukundaki belirsiz konumuna iaret ettikten sonra, Interpoln uluslararas kurulu mu, zel kurulu mu yoksa hkmet d kurulu olarak m nitelendirilmesi gerektii konusundaki farkl grlerden dolay, Interpol aleyhine alan davada yarg yetkisi olduu gerekesiyle davay kabul ederek karar vermitir. Bu karardan sonra ABD Bakan Reagan, 1242 sayl 16 Ha-ziran 1983 tarihli bir kararname (Executive Order) ile Interpol Uluslararas Kurulularn Baklklar Kanunundan kaynaklanan ayrcalk, muafiyet ve baklklardan yararlanmaya hakk olan bir uluslararas kurulu olarak ni-telendirerek yaanan tartmalar sonulandrmak istemitir.66 1990l yllara kadar Interpoln hukuksal temelleri konusunda kapsaml bir aratrmann olmamas nedeniyle dnya apnda bir uluslararas hukuk kiisi olarak kabul grmemitir. Interpoln ne bir uluslararas kurulu ne de bireysel devletler arasnda kurulan bir kurulu olmamasna ramen genel eilim Interpoln, en azndan zmnen, bir uluslararas kurulu olduu ynndedir ve bu dn-ceye 188 ye devletten kar kan bir rnek gsterilemez.67 1982 ylnda In-terpol Genel Sekreterliince BM Hukuk leri Blmne yazlan bir yazda, antlama temeli olmakszn da bir uluslararas kuruluun anayasal artndaki hkmlere bakarak hkmetleraras olmasna imkn tannmas gerektii vur-gulanmtr. Bir hkmet d kurulu zamanla statsnde gerekli deiiklik-leri yaparak hkmetler aras bir kurulu olabilir.68 Nitekim, Interpol Genel

64 Scientology Kirche Deutschland et al v INTERPOL 5 Ocak 1978 (Martha, Rutsel Silvestre, Challanging Acts of INTERPOL in Domestic Courts, iinde August Reinisch (ed.), Challanging Acts of International Organisations Before National Courts, (Oxford: Oxford University Press, 2011), s. 225.

65 US Court of Appeals DC Cir., 23 October 1981. (zikreden: August, Reinisch, Intergovernmental Organisations before National Courts, (Cambridge: Cambridge University Press, 2000), s. 170).

66 Sabine Gless, Interpol, in R. Wolfrum (Ed.), The Max Planck Encyclopedia of Public International Law Online Edition (OUP 2011) (available at: http://www.mpepil.com, Austos, 2011).

67 Gless, Interpol.; Ayrca bkz.: Martha, Rutsel Silvestre J, The Legal Foundations of INTERPOL, (Oxford: Hart Publishing, 2010).

68 Dier rnekler iin bkz.: Henry G. Schermers & Niels M. Blokker, International Institutional Law. Unity within Diversity, (Leiden: Martinus Nijhoff, 2003), s. 27-28.


17

Kurulu, 2002 ylnda ald bir kararla bir Interpol szlemesi hazrlanmas konusunda bir alma grubu kurmutur.69

Bir baka ilgin atipik uluslararas kurulu, 1963 tarihli Avrupa Ekonomik Topluluuna katlma ilikin Ankara Antlamas uyarnca kurulan AT-Trkiye Ortaklk Konseyidir. Bu tr bir Konsey uluslararas bir kurulu olarak nite-lendirilebilir mi?70 Bu sorunun ardnda, Ankara Antlamas ile kurulan AT-Trkiye Ortaklk Konseyine ilikin maddelerin, dier aday lke konumunda olan devletlerin katlmyla kurulan ortaklk konseylerine verilen hak ve yet-kilerden daha fazlasn iermesi yatmaktadr.71 Bu nedenle, Ortaklk Konseyi, AT ticaret antlamalar ile oluturulan en gl ortaklk konseyi olarak ni-telendirilmektedir.72 Nikolaos Lavranos, Uluslararas rgtlerin Kararla-r ve Avrupa Hukuku Arasndaki Hukuksal Etkileim adl kitabnda, ABye ye dier lkelerle ABnin yelik ncesi kurduu ortaklk konseyi kararlar-na yer vermezken, AT-Trkiye Ortaklk Konseyi kararlarnn niteliini zel olarak tartmtr.73 Lavranosa gre, Ortaklk Konseyi, Ortaklk Antlamas ile kurulan kit taraflardan bamsz olarak kararlar alabilen bir organ olarak nitelendirilebilir.74 Konseyin bir uluslararas rgtn organ olup olmad konusunda soru iaretleri olduunu ifade ettii almasnda Lavranos, ba-z hukukularn Ortaklk Konseyinin, akit taraflardan bamsz olarak karar alamadn, kararlarn oybirlii ile aldn ve bu nedenle bir uluslararas r-gt organ olarak kabul edilemeyeceini sylediklerini dile getirmektedir.75 Bu

69 Resolution No AG-2002-RES-17.70 Bir konseyin uluslararas kurulu olabileceine ilikin bir rnek udur: Osmanl Duyunu

Umumiyesi Konseyi (The Council of the Administration of the Ottoman Public Debt) bir zel hukuk tzel kiisi olarak 20 Aralk 1881 ylnda Muharrem Ferman ile kurulmu bir uluslararas kurulu iken, Lozan Antlamasndan sonra uluslararas alacakl devletlerin tek yetkili temsilcisi olarak uluslararas bir kiilik kazanm bir uluslararas kurulu haline gelmitir. Ottoman Public Debt v Bauer and Marchal (7 ILR 473) French Civil Tribunal 18Nisan1934.

71 Bu konuda yaplan aklamalarn daha nce yer ald bir alma iin bkz.: Kemal Balar, Gmrk Birlii Antlamasnn (1/95 sayl Ortaklk Konseyi Kararnn) Hukuksal Nitelii, Ankara Avrupa almalar Dergisi, Cilt: 4, Say: 1, 2004, s. 151-198. Tekrara yer vermemek iin ayrntlarna burada deinilmeyecektir.

72 Steve Peers, Living in Sin: Legal Integration Under the EC-Turkey Customs Union, European Journal of International Law, Cilt: 7, Say: 3, 1996, s. 411-430, 72 nolu dipnota elik eden metin.

73 Nikolaos Lavranos, Legal Interaction between Decisions of International Organizations and European Law, (Groningen: Europa Law Pub Netherlands, 2004), s. 61-75.

74 Lavranos, Legal Interaction , s. 64.75 Ibid.

K. Balar

18

gre kar kan Lavranos, birok uluslararas kuruluta kararlarn oybirlii ile alnd gerekesiyle bu ayrmn belirleyici bir faktr olmadn; belirleyici olan faktrn Konseyin taraflardan bamsz olarak karar alp alamayaca olduu grndedir. Yazar, 1963 tarihli Ortaklk Antlamasnn 22. Madde-sinde, taraflara verilen geni yetkilerle Konseyin balayc kararlar alabilen bir organ oluturduunu; Avrupa Topluluklar Adalet Divannn Taflar-Met davasnda inceledii 1/80 sayl Ortaklk Konseyi Karar ile ayn sonuca ulat-n nakletmektedir.76 Bu nedenle Ortaklk Konseyinin ald kararlarnn bir hkmetleraras toplant kararndan ok,77 bir uluslararas kurulu karar veya bir antlama olduu tartlabilir. Bu durumda sorun AT-Trkiye Ortaklk Konseyinin bamsz bir uluslararas kurulu olup olmad, deilse hangi uluslararas rgte bal bir organ olarak kabul edilebileceinin belirlenme-sinde younlamaktadr. Konsey, taraflarn ak iradesiyle kurulan bir ulus-lararas kurulu olmadna gre, zmnen kurulmu bir uluslararas kurulu olup, ayn zamanda bu kuruluun tek organ olduu dnlebilir.78 Lavranos, Konseyin bir sekreteryasnn ve merkezinin olmamasnn bu dnceyi sa-vunmay gletirdiini, buna karn, ilevsel ynden Ortaklk Antlamasnn kurumsallam bir dzenleme olarak kabul edilebileceini ileri srmektedir. zetle, Ankara Antlamas ile kurulmu olan Ortaklk Konseyinin antlama-dan kaynaklanan yetkileri dikkate alndnda, bu yapnn de facto olarak bir uluslararas kuruluun organ olarak kabul edilebilecei sylenebilir.79 Kan-mzca, AT-Trkiye Ortaklk Konseyi kararlarn dier Ortaklk Konseyi ka-rarlarndan farkl deerlendirmeyi hakl klan bir neden bulunmamaktadr. Bu adan, Ortaklk Konseyi kararlarnn, pek ok aday lkede olduu gibi, antlama olarak nitelendirilmesi yanl olmaz. Bununla birlikte, Schmalen-bach, AT Antlamasnn 310. Maddesine gre kurulan, AT-Trkiye Ortaklk Konseyinin ye devletlerden ayr bir karar alma nitelii olmadn bu ne-denle Konseyin bir antlama organ olarak nitelendirilmesi gerektiini dile getirmektedir.80

76 ATAD, C-277/94 (1996) ECR 1-4085, 18-20. prg., Lavranos, Legal Interaction , s. 65.77 Ankara Antlamas, madde 23/1: Ortaklk Konseyini, bir yandan Trkiye Hkmetinden

yeler, te yandan, Topluluk yesi Devletler Hkmetlerinden, Konseyinden ve Komisyonundan yeler meydana getirir.

78 Lavranos, Legal Interaction , s. 65.79 Ibid, s. 65.80 Kirsten Schmalenbach, International Organizations or Institutions, General Aspects, in R.

Wolfrum (Ed.), The Max Planck Encyclopedia of Public International Law Online Edition (OUP 2011), (http://www.mpepil.com, Austos 2011)


19

KL ZAMANLA EKLLENEcEK ZGN OLUUMLARKimi zaman devletler ilk kurulu modelinin hukuksal erevesini tam olarak belirleyememi olabilirler. Zamanla kuruluun ilevsellii ve ona yklenen grevler bunu gerektirdiinde, yukarda saylan farkl yntemlerden birisiy-le hukuksal kiilik kazanabilirler.Bunun en tipik rnei, Kresel evre Fonu (Global Environmental Facility)dur.81 GEF, bugn be farkl antlamann fi-nansman merkezini oluturmaktadr. GEF, 1991 ylnda Dnya Bankas bn-yesinde kurulan finansal bir pilot programd.1994 ylnda Dnya Bankasndan ayrlarak daimi ve farkl bir kurum oldu. GEF kurucu belgesinin ad GEF Instrumenttir.82 Bu belgenin kurucu bir antlama olup olmad ok belir-gin deildir.83 Birlemi Milletler Hukuk leri Blm, GEFin bamsz bir hukuksal kiilii olduunu reddetmi ve bundan dolay balayc Antlamalar yapamayacana karar vermitir.84 Dnya Bankasnn hukukularna gre ise, GEF zel nitelikleri olan sui generis uluslararas bir dzenlemedir.85 Dnya Bankas, GEFin hukuksal kiilii olmadn bunu dzeltmenin tek yolunun ya (i) bir uluslararas kurulu olmas veya (ii) ev sahibi devletin hukukuna g-re hukuksal varlnn bulunmasndan getiini ileri srmektedir. ayet GEF uluslararas bir kurulu olacaksa, bu ya bir bankann (Dnya Bankasna bal IFC veya MIGA gibi) altnda bir birim veya bal olmayan ayr bir kurum ola-bilir.86 Her durumda bu GEF Enstrman ile GEF Vakf Fonunun sona erdiril-mesini gerektirmektedir. Her iki durumda da uluslararas grmelere yeni-den balanmas gerekmektedir.87

81 Kavramda geen Facility (Olanak) kelimesi Trkeye fon olarak evrilmektedir. Oysa, Fon, GEF bnyesinde oluturulan finansal sistemin addr. Ancak, burada evirinin doruluu sorgulanmayacaktr.

82 .

83 Belge bir nsz ile balamasna ramen, maddeler yerine blmler bulunmaktadr. Son blmde geici ve son hkmler bulunmakla birlikte, yrrle girile ilgili bir hkm bulunmamaktadr. Belgenin sonuna be tane ek (annex) konmutur.

84 Filippo Ravalico, From GEF to GEM? A Quest for Legal Personality Amid the Unfinished Restructuring of the Global Environmental Facility, The Fletcher School of Law and Diplomacy, United States, 2010, , s. 11.

85 Ravalico, From GEF to GEM , s. 13.86 Ibid.87 Ibid.

K. Balar

20

kinci bir rnek, Finansal Eylem Grev Gc (The Financial Action Task Force)dr.88 FATF, 1989 ylnda toplanan G-7 zirvesinde AB Komisyonu, G-7 lkeleri ve dier sekiz lke tarafndan bir antlama temeline dayanmakszn kurulmutur. Kara para aklama konusunda 40dan fazla tavsiye karar alm olan bu kurulua bugn 36 devletin kamu kurumlar yedir. FATFn net bir ekilde belirlenmi bir anayasas olmad gibi sresi de her be ylda bir uzatlmaktadr. Zaman ierisinde hukuksal kiilik ile ilgili sorunlar kmaya baladnda, de facto veya de jure olarak bu kurulua kiilik verilmesi yoluna gidilecektir.

SONU YERNE hukukta tzel kiilie sahip olan kurum ve kurulularla ilgili kurallar byk lde yasal ereve ierisinde belirlenmi olup, zel hukuk veya kamu hu-kuku tzel kiiliine haiz olan kurulularn hangileri olduu ve sahip olduk-lar hak ve yetkilere ilikin ok fazla bir tartma bulunmamasna ramen,89 uluslararas hukukta merkezi bir otoritenin olmamas ve son sz syleyecek bir yarg organnn yokluu nedeniyle, uluslararas kurulu benzeri (quasi) yaplarn veya kimi hkmet d kurulularn hkmetleraras kurulu gi-bi kabul edilip edilemeyeceine ilikin gr birlii bulunmamaktadr. Gele-neksel tanma uymayan kurulularn uluslararas kurulu olarak kabul edilip edilmeyecei; kabul edildii takdirde kiilik sahibi olup olamayacaklar veya olduklarnda ne lde hak ve yetkilere sahip olacaklar ya da yarg dokunul-mazlndan ne kadar yararlanacaklar doktrin ve yarg kararlarnda tartmal bir konudur. Son tahlilde, hangi aktrlerin bunlardan yararlanacaklar konusu devletlerin (zellikle hkmetlerin) inisiyatifine braklmtr.

Anlan nedenle, uluslararas kurulular tanmlarken uluslararas hukuk kiiliinin ok fazla nplana karlmas doru olmayabilir. Bugn devekuu niteliinde ok fazla model ortaya kmtr. Bu kurulular ne tipik bir ulus-lararas kurulu ne de bir hkmet d kurulua benzemektedir. Uluslararas

88 .89 Bunun sayl istisnalarndan birisi, 2005 ylnda yasalaan 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi

ve Kontrol Kanununun Ek 1 nolu cetvelinin mlga 43. bendinin, 25/6/2010 tarihli ve 6001 sayl Kanunla deitirilmesinden nce, genel bte ierisinde yer alan Karayollar Genel Mdrlnn kendi kanununun zel hkmne ramen hukuksal kiiliinin 5018 sayl Kanun ile zmnen ilga olup olmadna ilikin tartmayd. Bkz: Karayollar Genel Mdrlnn tzel kiilii var m .


21

hukukta uluslararas hukuk kiiliinin kazanlmas konusunda bir antlama ve rf ve adet ilkesi bulunmamas nedeniyle,90 bir uluslararas kuruluun ortaya kabilmesi iin mutlaka belirli bir ad tamas91 veya yalnzca devletler tara-fndan oluturulmas veya kurucu belgenin mutlaka bir antlama olmas ve son olarak hukuksal kiiliinin her durumda kurucu belgede zikredilmesini gerektiren bir zorunluluk bulunmamaktadr.

Kald ki, uluslararas kurulularn dinamik kimlikleri nedeniyle statleri zaman ierisinde deiiklik gsterebilmektedir. rnein, nceleri bir hkmet d kurulu (NGO) olan Uluslararas Pirin Aratrma Enstits, bir antlama ile hkmetleraras kurulu (IGO) ekline dnmtr. Ayn ekilde, ilk aa-mada hkmetleraras kurulu (IGO) olarak kurulmu bir tekilatn zamanla bu niteliini kaybederek ticari bir irkete (MNC) dnmesi de mmkndr. Bunun en gzel rnei Intelsattr. Intelsat (International Telecommunications Satellite Organisation), 1964 ylnda 11 lke tarafndan bir antlama ile ulus-lararas kurulu olarak kurulmu; ancak daha sonra kuruluun faaliyetlerinin ticari niteliinden dolay (acta iure gestionis) 2000 ylnda 143 ye devlet ta-rafndan ticari bir irkete dnmesine karar verilmi ve bu sre Temmuz 2001de tamamlanmtr.92

Sonu olarak, gnmzde devlet uygulamalar ve yarg itihatlar dikkate alndnda uluslararas hukuk kiiliinin varl iin devlet-merkezli yakla-mn terk edilmesi ve hkmet d yaplarn da kiilik sahibi olacann kabul zorunlu hale gelmektedir. Uluslararas hukuk ders kitaplarnda bu makalede ad geen atipik uluslararas kurulu rneklerine de yer verilerek konunun k-yerel ve uluslarii93 boyutlarna dikkat ekilmelidir.

90 Roland Portmann, Legal Personality in International Law, (Cambridge: Cambridge University Press, 2010), 9. Portmann, Uluslararas Hukuk Komisyonunun, bu sorunu 1949 ylnda nerilmesine ramen, hi ele almadndan sz etmektedir. Ibid.

91 Bir uluslararas kurulu enstit (rn. Avrupa niversitesi Enstits veya Uluslararas Bitki Genetik Kaynaklar Enstits) veya grup (rn. merkezi Bangladete bulunan Uluslararas Jt Elyaf alma Grubu (The International Jute Study Group (IJSG)) gibi adlar alabilir.

92 Silvestre, Legal Foundations of , s. 341.: bkz.:http://www.intelsat.com/about-us/history/intelsat-2000s.asp

93 Global ve local kelimelerinden tretilen glocal kelimesinin Trke karl olarak kyerel kavram kullanlmtr. Kyerel bir dnyada uluslararas (international) ve yerel (domestic) sistemler birbiri ierisine ayrlmaz bir ekilde entegre olmu ve uluslarii olarak Trkeletirilebilecek intermestic yap ve sorunlar ortaya kmtr. Bugn ulusal ve uluslararas kurulularn byle uluslarii bir sistemde yeniden ele alnarak tanmlanmas zorunludur. (Glocal ve intermestic kavramlar iin bkz.: Babylon Szlk).

K. Balar

22

KAYNAKAAkehurst, Michael, A Modern Introduction to International Law, 6. bask. (Londra:

Unwin Hayman, 1988). Amerasinghe, F., Principles of the Institutional Law of International Organizations,

(Cambridge: Cambridge University Press, 2005).Andoura, Sami, The Legal Personality of the European Union, Studia Diplomatica,

Cilt: LX, Say: 1, 2007, (Working Paper: European Affairs Program), < aei.pitt.e-du/9083/1/Legal.Personality.EU-PDS-SA.pdf >.

Balar, Kemal, Gmrk Birlii Antlamasnn (1/95 sayl Ortaklk Konseyi Kararnn) Hukuksal Nitelii, Ankara Avrupa almalar Dergisi, Cilt: 4, Say: 1, 2004, s. 151-198.

Balar, Kemal, Uluslararas Hukukta Hkmet D Kurulular, (Ankara: USAK, 2005).Chappelet, Jean-Loup and Kbler-Mabbott, Brenda, International Olympic Commit-

tee and the Olympic System (IOC): The Governance of World Sport, (Londra: Ro-utledge, 2008).

Dale, W., Is the Commonwealth an International Organisation? International Com-parative Law Quarterly, Cilt: 31, 1982, s. 451.

Ettinger, David J., The Legal Status of the International Olympic Committee, Pace In-ternational Law Review. Paper 38, 1992, s. 102. .

Gabor, Rona, The ICRC Privilege not to Testify: Confidentiality in Action, The Inter-national Review of the Red Cross, Say: 845, Mart 2002.

Gabor, Rona, The ICRCs Status: in a Class of its Own,.

Gless, Sabine, Interpol, iinde R. Wolfrum (Ed.), The Max Planck Encyclopedia of Pub-lic International Law Online Edition (OUP 2011) (Eriim: http://www.mpepil.com, Austos, 2011)

Kissling, Claudia, The Legal and Political Status of International Parliamentary Ins-titutions, Background Paper #4, Committee for a Democratic U.N., Berlin, Ger-many, January 2011, s. 2, .

Klabbers, Jan, An Introduction to International Institutional Law, (Cambridge: Camb-ridge University Press, 2003).

Klabbers, Jan, Presumptive Personality: The European Union in International Law, iinde M. Koskenniemi (ed.), International Law Aspects of the European Union (The Hague: Kluwer Law International, 1998), s. 231253.

Lavoyer, Jean-Philippe, The International Committee of the Red Cross - How Does it Protect Victims of Armed Conflict?, Pace International Law Review, Cilt: 9, Say: Yaz, 1997, s. 287-297.

Lavranos, Nikolaos, Legal Interaction between Decisions of International Organizati-ons and European Law, (Groningen: Europa Law Pub Netherlands, 2004), s. 61-75.


23

Muller, A. S., International Organisations and their Host States, (Dordrecht: Kluwer, 1995) Zhenis Kembayev, Legal Aspects of the Regional Integration Processes in the Post-Soviet Area, (Verlag: Springer, 2009).

Nijman, J. E. The Concept of International Legal Personality, An Inquiry into the History and Theory of International Law, (Lahey: T. M. C. Asser Press, 2004).

Portmann, Roland, Legal Personality in International Law, (Cambridge: Cambridge University Press, 2010).

Raluca, David, The European Union and itsLegalPersonality(1993-2010) (25 January 2010). .

Ravalico, Filippo, From GEF to GEM? A Quest for Legal Personality Amid the Unfinished Restructuring of the Global Environmental Facility, The Fletcher School of Law and Diplomacy, United States, 2010, .

Reinisch, August, International Organizations before National Courts (Cambridge: Cambridge University Press, 2008).

Richard, Chuang, The International Air Transport Association; A Case Study of a Qu-asi-Governmental Organization, (Leiden: A. W. Sijthoff, 1972).

Schermers, Henry G. & Blokker, Niels M., International Institutional Law: Unity with-in Diversity, (Leiden: Martinus Nijhoff, 2003).

Schmalenbach, Kirsten, International Organizations or Institutions, General Aspects, iinde R. Wolfrum (ed.), The Max Planck Encyclopedia of Public International Law Online Edition (OUP 2011), (http://www.mpepil.com, August, 2011).

Silvestre, Martha, Rutsel J, The Legal Foundations of INTERPOL, (Oxford: Hart Pub-lishing, 2010).

Silvestre, Martha, Rutsel, Challanging Acts of INTERPOL in Domestic Courts, iinde August Reinisch (ed.), Challanging Acts of International Organisations Before Na-tional Courts, (Oxford: Oxford University Press, 2011), s. 207-238

Sur, Melda, Uluslararas Hukukun Esaslar, 3. Bas, (stanbul: Beta, 2008).Veldhuizen-Rothenbcherr, Ida van, Legal Personality of the OSCE: Quo Vadis, OSCE

Magazine, Mart-Nisan 2009.

24

B. Erken

54

Documents

Uluslararası Kuruluşlar Ve Uluslararası Hukuk Kişiliği