Upload
others
View
10
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
ULUSLARARASI .. .. .
TURK DUNYASI INANÇ . . .
MERKEZLERI KONGRESI . .
BILDIRILERI
23-27 EYLÜL 2002
MERSİN
ANKARA - 2004
ADANA'DA İNANÇ MERKEZLERİ VE BUNLARA BAGLI
KÜLTÜRDEGERLERİ
Doç.Dr. Erman ARTUN
Türkler, Avrupa ve Asya kıtalarma yayılmış dört bin yıllık bir tarihe sa
hip dünyanın en eski ve devamlı milletlerinden biridir. Orta Asya' daki ata
yurtta ve buradan çevreye sürekli göçler sonucu dünyaya yayılmış bulunan
Türklerin "İslarniyet'i kabul etmeden önceki dönemleıi üzerine yapılan araş
tırmalarda ne yazık ki pek az yazılı malzeme bulunmuştur. !nanç merkezleri
günümüzde Türk kültür tarihinin kaynağı olmalan yönüyle yeniden ele alın
malıdır. B uralardan elde edilen yeni malzemeler Türklerin günümüz inançla
nnın temeli olan eski inançlar dünyasına yeni bir kapı açacaktır.
Bildirirnizde, İslfuniyet öncesi inanç sistemlerine ait inançlann Anado
lu'ya taşınmasına, Anadolu inançlanyla kültürleşme sdnucunda yeniden ya
pılanınasına kısaca değinildikten sonra bu inançlann !slarniyet'e sızarak
inanç ve pratiklerle Anadolu'da yaşadığına değinilecektir. Adana'da inanç
merkezleri olan otuzuiı üzerindeki yatır, türbe ve ziyaretlerde yaşayan eski
inanç sistemleri ve inaruŞ.lar ve onlara bağlı kültür değerleri, inanç ve pratik
ler ele alınıp incelendikten sonra bu inanç ve pratiklerio günümüzde aldığı
şekil üzerinde durulacaktır.
Orta Asya'dan gelip Anadolu ve Rumeli'ye yerleşen Türkler, buraya ken
di kültürlerini taşıdı. Anadolu coğrafyası, birçok uygarlığın, din ve inanç sis
temlerinin buluştuğu kültürlerin ortak kaynağı olmuştur. Türkler, Anadolu'ya
gelince İslamiyet ve Anadolu kültürüyle tanışmıştır. Türk halk kültürü gi.in
li.ik hayatın uygulama ve değer yargılanyla yeni bir içerik ve nitelik kazan
mıştır. İslfuniyet öncesi atalar kültü, tabiat ki.iltleri, gök tann kültü ve şaman
lık gibi eski inançlar yeni inanç örgüsü altında devam etti (Ocak, 2000:53).
Ana_dolu, geçmiş zaman içinde çok sayıda ki.iltürün doğurganlığını yapmış
topluluklara yurt olmuştur. Bu kültürel miras Anadolu'ya gelen topluluklara
aktarılmıştır. Bu kültür alış verişi sonunda kültür sürekli bir bireşimin ürünü
olarak değişimini sürdürmüştür (Erginer,1997:137). Böylece günümüz Ana
dolu' sunun sosyo-kültürel yapılaşması ortaya çıkmıştır.
121
Tarih boyunca farklı dinleri ve kültürleri benimseyip taşıyıcılığını yapan pek çok kavmin gelip geçtiği Anadolu toprakları üzerinde İstarnıaşma süreci öncesinde yaygınlaşmış ve kökleşmiş-inançlar ve ritüeller tamamen yok olmamış, Türklerin İslamiyet öncesi inanç sistemlerine ait ögelerle birlikte İslamiyet' e sızmışur. Anadolu'da İslamiyet' e dayalı gibi görünen çeşitli inançlar, pratiklerio bir bölümü İslamiyet kökenli olmayıp eski kültürlerden ögeler hanndırdığı ve halka özgü dindışı geleneklerle yine halka özgü düş gücünün her türlü inanç, inanma, pratik ve bunlara bağlı ritüellerin biçimlendir
diğini görüyoruz.
İnanç merkezlerine bağlı kültür değerleri Türk kültürünün tarih içindeki görünümünün değişmesine ve gelişmesine paralel olarak bir değişim ve gelişim içinde olmuştur. İnanç merkezlerine bağlı kültür değerleri, yaşayan kültür topluluğunun dünya görüşüne ve değerler sistemine göre şekillenir (Artun, 2000: 40). İnanç merkezlerinin Türk kültür ve toplum hayaunda önemi büyüktür. Türklerin İslamiyet öncesi dini, tarihi, kültür ve toplum hayauyla ilgili dünya görüşleri ve hayata bakışları konusunda ip uçları verir. Türkiye'de geleneksel değerler ve pratikler, yeni biçimlenmelerle modernleşerek varlığını sürdürmektedir. Anadolu'nun zengin inançtarla beslenmesi eski dönemlerden günümüze çok zengin bir inanç, değerler ve pratikleri bünyesinde yaşatmışur. Bu bir tür halk inançları denilen "senkreist" (bağlaştırmacı) dinselliktir (Atay, 2000:47). Geleneksel dinsellik günümüzde yeniden yapılanarak varlığını sürdümiektedir.
Senkretizm (bağlaştırmacı), kültürleşme süreci ürünü olan kültürel karışunlardır. Ki.iltürleşme ise farklı insan topluluklarına ait kültürel özelliklerin alış veıişine yol açan, karşılıklı etkileşme sonucunda kültür değişmesi olan süreçtir. Senkretizm, farklı dinsel inanç sistemlerinin etkileşmeye girerek kanşması sonucunda yeni inanç ögelerinin ortaya çıkmasıdır. Türkiye'de eski inançlana İslamiyer'e sızması şeklindedir. Her yeni din kendisinden önceki dinsel inançlardan, pratiklerden ve efsanelerden pek çok ögeyi bünyesinde barındım (Atay, 2000: 50). İslam'ın Anadolu coğrafyasına özgü bir biçimlenınesi olarak nitelenebilecek Anadolu İslamlığında senkretik ögeler çoktur (0cak,l996:210).
Taıihsel süreçte, her kültürde olduğu gibi Türk kültürünü belirleyen de
ğer norm, sosyal kontrol ögeleri ve formlar değişikliğe uğrarruştır. Bir çok kültik ve ritüel özlü işlemin ve pratiğin uygulanmasını gerekıiren ölü kültii çeşitli bölgelerde yerel özellikler göstermekle birlikte ana çizgisi bakımından
122
aynıdır. Her yörenin kendi inanç, görenek, estetik ve sosyo-ekonomik anlayış ve değerlerine göre değişebilen ama hepsinin özünde insan olan bir takım inanma ve pratikler vardır. Toplumca inarıılan bu doğrultudaki her tür inanma ve pratik bu etkinliklerin içindedir. insanlar geçmişle gelecek arasında bir bağlantı kurmaya çalışmışlardır.
Anadolu insanı kendilerine yurt kuran ve seçkin kişileri sonsuza değin yaşatmak, hem de kendi hayatlarını onlarla paylaşmak için bazı rnekanlara
kutsiyet vermişlerdir. Ayrıca buraları emanet duygusuyla koruyarak ziyaret
etmek suretiyle onlara karşı olan vefa borçlarını ödemeye çalışmışlardır. Ha
len ziyaret edilmekte olan bu makamlardan bazılarının eski inanç ve kültürlerden izler taşıması durumu büyük ölçüde değiştirrnemiştir. Bunların ötesin
de bazı efsane ve menkabelerle süslenen ziyaret olgusu yörenin kültürel ve
dini değerleriyle de zenginleştirilrrıiştir.
1oanç, insana özgü bir fenomendir. tık insandan bu yana ölüm ve ölüm
sonrasıyla ilgili bir takım ibadetler ve ritler oluşmuştur. Ölümle ilgili inanışların kökeni arkaik ve geleneksel topluluklara, mitosların ritüel davranışlanyla insana ve insan topluluklarının hayatlarını yöneten kurallar ve kurumlar
ilişkisine dayanır. Sihir sistemine dayanan şamanlık, hakim inanç olan İslamiyet'in bir ögesiymiş gibi varlığını sürdürmektedir (Boratav,2000:76). Ata
lar kültü ataların takdisioe dayanır. Atanın öldükten sonra ruhunun bir takım
üstiin güçlerle donanacağı ve bu sayede geride kalanlara yardım edeceği
inancı vardır. Ataların eşyalan ve mezarlan kutsal kabul edilip ruhianna kur
ban sunulurdu.
İslamiyet'in kabulünden sonra atalar kiiltü Anadolu'da Türkler arasında
veli kültiinün oluşumunda etkili rol oynarruştır. Üstün ruhlada donanmış insan tipi Müslümarılıkla da bağdaşmıştır. Velinin ait olduğu toplumun sosyal,
dini ve ahlaki değerlerinin temsilcisi olduğuna inanılır (0cak,1984:3). Veli
külttiyle şamanların işlevleri arasında benzerlik vardır. Bunlardan biri, hastaları iyileştirmektir (Ocak, 1992: 10). Kült, yüce ve kutsal bilinen varlıklara
karşı gösterilen saygı ve onlara tapınmadır. Bu saygı ve tapınış, duayı, adağ1,
kurbanı, belli ritleri gerektirmektedir. Evliyalar, velayet derecesine ulaşmış
kişilerdir. Kimi zamarı tayy-ı mekan (bir anda uzak mesafelere gitme), tayyı zaman (bir anda birkaç yerde bulunma), su üstünde yürüme, kalp okuma vd.
gibi üstün özelliklere sahiptir. İslam inancına göre buna "keramet sahibi olma hali" adı verilir.
123
İnanç merkezlerinden yatır ziyaretleriyle Türklerin eski ve köklü inanç
lanndan biri olan atalar kiiltii arasında bir bağ vardır. Atalar ki.iltü atalann
takdisine dayanır. Atanın öldükten-s-ama ruhunun bir takım üstün güçlerle
donanacağı ve bu sayede yardım edeceği inancı vardır. Ataların eşyalan ve
mezarlan kutsal kabul edÜip ruhianna kurban sunulurdu (Karadağ, 1976:7;
Acıpayamlı, l976: 1; Artun,1992: 10; Arttı n, 1995: 154). İslamiyet'in kabulün
den sonra atalar kültü Türkler arasında veli kültünün oluşmasında etkili rol
oynamıştır. İslfuniyet'te ölüden medet umma yoktur. Veli ki.iltü ve türbesinin
etrafında oluşan bir takım inanma ve pratikler pagan kültürüyle ilgisinden do
layı yasaklanmasına rağmen. günümüze kadar varlığını sürdürerek bir mezar
lık kültürü oluşturmuştur (Erginer,1997:211; Ocak,l992:10; Ocak,l984:3-
23).
İslamiyet'te ölüden medet umma yoktur. Veli kültü, pagan kültürle ilgi
sinden dolayı yasaklanmasına rağmen varlığını korumuştur. Şamanist Türk
ler, şamaniann olağanüstü nitelikler taşıdıklanna ruhlar ve gizli güçlerle iliş
ki kurup onlara istediklerini yaptırdıklanna inanırlardı. Bu işlev , evliyalann
dileği Allah'a iletmelerine dönüşür. Şamanist dönemden Budist döneme geç
tikten sonra Budist azizlerinin çok eskilere inen kerametierini atılatan metin
ler tercüme edildi. Ayİnlerde halkın okuması için oluşturulan metinler geniş
tabana yayıldı. Bu yolla evliyalann menkabelerine şamanların üsti.in ruhani
güçlerle donanmış kişilikleriyle, Budist azizleıin kerametleri de eklendi
(Ocak, 1984:7).
Bir kültür varlığı olarak kültten söz edebilmek için, insanlara fayda ve
ya zarar getireceğine inanılan bir nesne yahut kişi gerekmektedir. Ziyaret,
adak, kurban ve benzeri uygulamalann varlığı olmalıdır (Ocak, 2000:1-13).
Atalar külti.i ruhun bedenden bedene geçmesi (tenasüh, reenkarnasyon) inan
cını taşıyan Budizm ve Maniheizm'in Türklerde kabul görmesinde etkili ol
muştur. Atalar kültüne göre çok yaşayan, bilgili, yönetici insanlar öldüğünde
onlann ruhları, ailesine ve toplumuna yardım eder. Onlan kötülüklerden ko
rur. Bu atalann yalnızca ruhlan değil, eşyalan da kutsallaştınlınıştır. Türkler
deki evli ya kültünün temelinde atalar ki.ilti.i yatmaktadır (Ocak, 2000:1 13).
İnsanlık tarihi kadar eski olan bir çok inanç ve din sisteminde ortak bazı
özellikler içeren fenomenlerden biri de türbe, yatır ve mezar ziyaretleri.dir.
Dinler açısıı~dan benzer bazı özellikleri de bulunan bu ziyaretierin temelinde
büyük ölçüde kutsalı arama, ondan meded umma, inanç ve duygusu yatmak-
124
tadır. Her dinden yerleşim merkezinde türbe, yatır, mezar vd. ziyaretlerinde
bu fenomenin ayırdedici özelliği ilk bakışta anlaşılrnarnaktadır. Bir bakıma
halk inaruşları.nın ortaya çıkışı anlamına gelen bu ziyaret fenarneni !.telkin 2.
tebliğ 3. anonim olarak gerçekleşmektedir (Cilacı, 1999:343).
Halk, evliyaların-yattığı mezar, hazire, yaur, ti.irbe, zaviye, tekke, dergah
vd. yerlere gidip dua eder. Veliden; hastalıklardan kurtulma, iş bulma, kısmet
açma gibi çeşitli konularda yardım istenebilir. Dua edip de istekte bulunanın
mutlaka bunu inanarak yapması şarttır, aksi halde isteğin gerçek.leşrneyece
ğine inanıhr. Ziyaretlerde dua okunur, ata ruhlanndan yardım dilenir. Ziyaret
suyundan medet umulur. Bazı dtınırnlarda atalar külti.iyle su ki.iltü, tepe kUl
tü ve taş ki.ilti.i birle~ir. Türklerin İslarniyet'i kabul etmesinden sonra da hal
kın yatırlara gitmesi üzerine "Allah'ın sevgili kulları olan ve Allah'a sözü ve
na7.1 geçebilen evliyanın yardımını dilemek" şeklinde açıklanınağa çalışıl
mıştır (Eröz,1992: 10). Kutsal kabul edilen yerlerden alınan taş, toprak, su gi
bi nesnelere dokunmak, üzerinde taşımak, içmek, üzerine dökrnek şeklinde
aracı olarak kullanılmaktadır. Bu yerlerden psikolojik rahatsızlıklar için de
şifa aranır (Kalafat.l997:36; Başar,1972: 159). Türklerin törenlerini dinsel,
toplumsal ve kişisel başlıklarında toplayabiliriz. Bu törenlerde yemek yeme,
ziyafet verme iç içedir.'Şu törenlerle birlikte bu töreniere özgü bir mutfak ve
yiyecek, içecek çeşidi ortaya çıkmıştır.
Adana'da İnanç Merkezleri (K.l-17)
. !nancın yaşatıldığı inanç merkezlerinde insan, kültiir ve çevre ilişkisi ve
etkileşimin boyutlannı ve dinamiklerini tesbit etmek için Adana'daki inanç
merkezlerine toplu olarak bakmak yararlı olacaktır. Adana'daki inanç mer
kezleri incelendiğinde inanç motiflerinin ve pratiklerio çerçevesinin yazılı
kaynaklardan değil, yaşama biçimine ve çevre külli.iri.ine göre biçimlendiği
görülmektedir. Kültürel değişim ve gelişirne rağmen Adana'da attızun üze
rinde "yatır, ziyaret" adı verilen inanç merkezlerinde insan yaşamına darnga
sını' vuran varlığı, o merkeze ait rnenk:ıbelerin anlatılması dikkati çekmekte
dir.
Adana'da İnanç merkezlerini ziyarette ana amaç dilek dileyip adak ada
maktır. Adaklan şu başlıklarda toplayabiliriı.
125
1) Dilek Adakları : Kazadan, beladan ,köti.ilüklerden korunma, yağ
mur duası .
2) Dileğin Yerine Gelmesinden Sonra Adağı Yerine Getirme:
Çocuk , ev , araba , hastalıktan kurtulma , evlenme , uzun yolculuktan dön
me , askerden gelme vd.
3) Kefa ret Adakları : Bir günahı, bir ktısuru bağışiatmak için sunulan
adaklar .Sadaka vermek , kurban kesrnek vd.
4) Geçiş Dönemleri : Doğum , ad koyma , sünnet , evlenme , askerlik ,
ölüm , vd . Her geçiş dönemi diğerleri gibi inanç merkezlerinde kutsanır.
Günümüzde Adana inanç merkezlerinde kökü geçmişe dayalı c:lin dışı
halka özgü gelenek, İslamiyet'in gereğindenmiş gibi sürdüri.ilmektedir. Btın
lar kişileştirilmiş doğa üstü güç veya tasarımlardan şu ya da bu biçimde yar
dım sağlamaya, onlarla ilişki kurmaya, sevilip sayıldıklannı göstermeye yö
neliktir. Adak adayan kişi belirli pratikleri uygular. Bunlar; dua etmek, fal
açmak, hediye sunmak, kurban adamak, dinsel normlara uymak, bazı durum
lardan kaçınmak, nazarlık, muska, göz boneuğu gibi kötülükleri engelleyici
ler kullal)ma , doğrudan veya aracı kullanarak ilişki kurma vd.
Adana inanç merkezlerinde veliler mahalli veli tipi olduğu için gerçek
kimlikleri zamanla unutulmuş kerametleriyle anılır olmuşlardır. Bazı adı olan
velilerin tarihsel gerçekle ilgisi yoktur. Hiçbir zaman Adana'yla ilgisi olma
yan velilere ait ya tırlar rüyaya dayalıdır. Adana' da kuraldığı gidermek, çocuk
sahibi olmak, hastalıklan sağaltmak vd. isteklerle yatır ve ziyaretiere gidilir.
Sağlık problemi olanlar, çağdaş tıbbın yanı sıra ziyaretlerden de şifa um
maktadır. Ziyaret yerlerine gidilip sağlık dilekleri dilenmekte, adaklar adan
makta, sağlığa kavuşanlar adaklannı yeıine getirmektedir. Bu tür uygulama
lar inanılarak, kutsallaştınlarak yapılır. Adana inanç merkezlerinde atalar
ki.iltüne bağlı sağaltrn;u_ar kuşaklar boyu sürerek günümüze gelmiştir. Etrafında kiilr oluşan ziyaretlerde, çeşitli büyüsel ve törensel işlemler uygulanmak
tadır. Ziyaretçiler, velilerin eşyalannı, mezarlannı kutsal kabul edip sağlık
dileklerini Allah'a ulaştırmakta velileri aracı kılmaktadır. Adanan adağın
mutlaka yerine getirilmesine dikkat edilir. Aksi halde adak adayan kişinin ba
şına kötülük geleceğine inanılır.
126
Adana halk kültüründe töreniere adaklara bağlı özel bir mutfak kültürü
vardır. Yiyecek ve yemekleri gelenek belirler. Bu törenierin değişmez yiye
cek ve içecekleri vardır. Yatır ziyaretlerinde adanan yiyecekler sunulur.
Yağınur dualarında kurban eti ve pilav topluca yenir. Törenlerde toplu yeme
içme günlük mutfak dışında töreq .Ve adakların özelliğine bağlı özel bir mut
fak kUltürü ortaya çıkarmıştır.
Ziyaret Yerleri: (K.17, K.16, K.14, K.13, K.12)
Adana'da incelemeye aldığımız ziyaretleri şöylece sıralayabiliriz: 1-
Cabbar Dede Ziyareti 2- Derviş Hoca Ziyareti 3- Çoban Dede Ziyareti 4-Bi
lal-i Habeş Ziyareti 5- Yedi Kardeşler Ziyareti (Şeyh Yusuf El-Hakim, Şeyh
Abdımalıman El-Harabi, Şeyh-ül Kalia El-Hakim) 6- Yedi Kardeşler Ziya
reti 7- Hz. Hıdır Ziyareti (Mıdık), 8- Hz. Hıdır Ziyareti (Karşıyaka ), 9- Ca
fer El Tayyar Ziyareti 10- Sultan Habibin Nacar Ziyareti 11- Nebi Nuh Ziya
reti 12- Nuh Nebi Ziyareti 13- Halil İbrahim Ziyareti 14- Şeyh Abdülrezzak
( Bulamaç Dede) Ziyareti 15- Ağca Baba Ziyareti 16- Sadık Sultan Ziyareti
17- Zilli Dede Ziyareti, 18-Ali Dede Ziyareti 19- Durhasan Dede Ziyareti,
20- Hasan Nuh Dede Ziyareti, 21- Hurmalı Dede Ziyareti, 22- Süleyman
Efendi Ziyareti, 23- Mutlu Dede Ziyareti 24- Karataş Dede Ziyareti, 25- Bu
lut Dede Ziyareti, 26- Sait Dede Ziyareti 27- Kayın Dede Ziyareti, 28- Şıh
Dede Ziyareti ( Çağırnlar,l994:151).
Adana'da yaur, ziyaretlerde atalar kiiltünün devaıru olan veli ki.ilti.iyle
yarılan halk hekimliği sürmektedir. Hastalıkların çeşitlerine göre seçilen bu
ziyaret yerlerini şu şekilde sıralayabiliriz:
1) Çocuğu Olmayanların Gittikleri Ziyaret Yerleri: Cabbar Dede,
Derviş Hoca:, Çoban Dede, Bilal-i Habeşi, Yedi Kardeşler, Cafer EI Tayyar,
Sultan Habibin Nacar, Bulamaç Dede, Ağca Baba, Gaffar Baba, Sadık Sul
. tan. Zilli Dede, Durhasan Dede, Hurmalı Dede, Mutlu Dede, Bulut Dede,
Sait. Dede, Arpacı Dede, Muhittin Dede
2) Çeşitli Hastalıklara Şifa Aramak İçin Gidilen Ziyaret Yerleri:
Derviş Hoca, Bilal-i Habeş, Yedi Kardeşler, Hz. Hıdır, Cafer-El Tayyar, Nuh
Nebi. Halil İbrahim, Bulamaç Dede, Ağca Baba, Sadık Sultan, Ali Dede,
Durhasan Dede, Karataş Dede, Bulut Dede
127
3) Sağlıklı Doğum Yapmak İçin Gidilen Ziyaret Yeri: Sultan Babi
bin Nacar
4) Felçli Hastalara Şifa İçin Gidilen Ziyaret Yeri: Çoban Dede
S) Boğaz Hastalıklarına Şifa İçin Gidilen Ziyaret Yer i: Süleyman
Efendi
6) Deliliğe Şifa İçin Gidilen Ziyaret Yeri: Çoban Dede
7) Görme Öıürlülere Şifa İçin Gidilen Ziyar et Yeri: Çoban Dede
Görüldüğü gibi hastalıklara şifa aramak için sağaltıcı kerameti olduğuna
inanılan ziyaret yerlerine gidiliyor. Bazı ziyaret yerlerinde bir çok hastalığa
şifa aranırken bazı ziyaret yerlerinde de belli hastalıkların şifası aranı~or. Ya
tırlara en çok çocuğu olmayan kadınlar gidiyor. İkinci sırada diğer hastalık
lar geliyor.
Adana 'da İnanç Merkezlerini Ziyaret Günler i: (K.3, K.9, K.lO)
Yat~rlardaki evliyalara belli günlerde gidildiğinde kerametlerinin ger
çekleşeceğine dair bir inanç var. Genellikle adaklar için cuma günleıi gidilir.
H er Gün Gidilen Ziyaret Yerleri: Cabbar Dede, Bulut Dede, Derviş
Hoca, Çoban Dede. Hz. Hıdır, Bulamaç Dede, Gaffar Baba, Sadık Sultan,
Zilli Dede, Dıırhasan Dede, Hasan Nuh Dede
Salı Günü Gidilen Ziyaret Yerler i: Bilal-i Babeşi
Çarşamba Günü Gidilen Ziyaret Yerleri: Nuh Nebi
Perşembe Gün ü Gidilen Ziyaret Yerleri: Yedi Kardeşler, Ağca Baba,
Ali Dede
Cuma Günü G idilen Ziyaret Yerleri: Süleyman Efendi, Sait Dede,
Yedi Kardeşler, Hz . . Hıdır, Halil İbrahim, Bulamaç Dede, Sadık Sultan, Ali
Dede, Hurmalı Dede
Cumar tesi Günü Gidilen Ziyaret yerleri: Hz. Bıdır,Cafer- El Tayyar,
Hurmalı Dede
Pazar Günü Gidilen Ziyar et Yerleri: Yedi Kardeşler, Hz.Hıdır, Cafer
El Tayyar, Nuh Nebi Sadık Sultan, Hurmalı Dede
-128
Ziyaret yerlerinden şifa umanlar bu takvime uyarlar. Son yıllarda ziya
retler tatil günleri ve cumartesi, pazar günlerine kaymıştır. Ama adaklarda
cuma günü ziyaret yapılır.
Adana'da İnanç Merkezlerin<! Gidiş Nedenleri ve Yapılan Pratikler
(K.4, K.S, K.13, K.14, K.16)
Adana' daki inanç merkezlerine gidiş nedenleri şunlardır.
1. Çocuk sahibi olmak, doğan çocuğun ölmesini önlemek, yaramaz ço
cuklan islah etmek, konuşamayan çocukların dilini açtırmak
2. Evlenemeyen kızların kısmetini açmak
3. Rızk arttırma dileği ·
4. Kayıp eşyayı bulmak
5. Kötü alışkanlıklardan kurtulmak
6. Şirinlik dileği (kısmet açma)
7. Askerden sağ salim dönme dileği
8. Yeni bir işe başlamadan kutsal zatın, duasını, nzasını almak
9. Doğal afetierden korunmak
Adana yatır, ziyaret ve kutsal sayılan mezarlarda süren pratikler şunlar-
dır.
· 1. Adak kurbanı kesmek, kanını alnına sürmek
2. Ti.irbe, mezar, ağaç ve çalılara çaput bağlamak
3. Kutsal sayılan sudan içmek, yıkanrnak, para atmak
4. Adağın gerçekleşmesinden sonra yiyecek dağıtmak
S. Tiirbeye havlu, seccade, halı, tesbih, baş örtüsü, takke, ibrik, para bırakriıak vd.
6. Ti.irbede secdeye kapanmak, gece uyumak
7. Belli hastalıklan sağaltlığına inanılan yatırlarda şifa dilemek.
129
Ziyaretlerde Adaklar: (K.2,K.12,K.6;K.3,K.8)
Ziyarete dilekte bulunan kişi,.-dileğinin yerine gelmesi için adak adar.
Adak kurbanı olarak genellikle koç, horoz kesilir. Hastalıktan kurtulan, dile
ği yerine gelen ziyaretçiler kurbanı getirerek ziyarette keserier. Kimileri, kur
banı fakiriere et olarak dağıtmakta, kirnileri de yemek yaparak dağıtmaktadır.
Kurbanın dışında Kur'an, mevlit okutma, günlük, mum yakma, ziyarete yeşil
örtü, bayrak örtme, halı, kilim, seccade, havlu, baş örti.isü getirme, helva ya
pıp dağıtma, fakiriere yiyecek giyecek dağıtma, şeker, aşure dağıtma, tabak,
tencere, çaydanlık, çay, şeker ve ziyaret bakıcısına para verme şeklinde de
adaklar adanmaktadır.
Önemli bir adak da belirli bir süre saç uzatılınası şeklinde gerçekleştiri
lir. Çocuğu olmayan aileler, Derviş Hoca Ziyareti'nde çocuk sahibi olmayı
diler ve çocukları olması halinde, yedi yaşına gelene kadar çocuğun saçını
uzatmayı, yedi yaşına gelince ziyarete kurbanla gelip saçın ve kurbanın kesi
leceğini adar. Çocuğun kesilen saçları ziyarete bırakılır. Dileği yerine gelen
ler ziyaretin bakımını tamirini yaparlar.
Çocuğu olmasını dileyen ı ·nlar ziyarete patik asar, bezden beşik ya
par. Şifa dileyen bazı kişiler ziy. · yatarak şifa ararlar. Bu yedi gece yat
ma şeklinde de uygulanır. Süleyman Efendi Ziyaretindeki suyun boğaz has
talıklannı tedavi ettiğine, sandukanın yanındaki taşın da sırt ağrılarına iyi
geldiğine inanıldığı için ziyaret suyu içilir, taşa ağrıyan yer sürtülür. Burada
taş kültünün öne çıktıgını görüyonız. Bu işlem ata, ulu kişiye bedenle temas
tır. Adaklardan bir diğeri ise doğacak çocuğa evliyanın adının verilmesi şek
lindedir. Ziyaretçiler, ziyarette önce evliyanın ruhuna fatiha okur, sonra
dileklerilli söyleyip adak adarlar. Sait Dede Ziyaretine felçliler gelerek şifa
dileyip adak adarlar.
İnanç M~rkezlerine Bağlı Yağmur Yağdırma Törenleri (K.l, K:17, K.7,K.ll
Tarihirı ilk topluluklarından bu yana doğayı tam çözerneyen insarılar,
daha sonra onun her türlü iyiliği ve kötülüğü yapabileceğini düşünmüş, onun
la iyi geçinmenin yollarını aramış tır. Dilekleri yerine gelince şükretmek ama
cıyla adaklar adamışlar, çeşitli büyüsel ve törensel işlemler uygulamışlardır (Artun,2000:52).
130
Yağmur yağdırmak için yapılan törenler ve buna bağlı adetler çok eskilere dayanır. Yağmur yağdırma törenlerinin belli bir zamanı yoktur. Ya~ur duasının ama~ı yağma,sı geciken yağmurların yağmasını sağlayarak. kıtlığı kurak.lığı önlemektir. Günümüzde yağmur yağdırmak için yapılan törenler Müslümanlığın etkisi altında yapıl.ır. Dini temsilci olan hocanın önderliğinde bütün köy yağmur duasına çıkar. Yağmur duası toplumun kendi gücüyle üstesinden gelemeyeceği bir durumda büyüye başvurmasıdır. Bu törenler; taklit, kılık değiştirme , kurban ve toplu yemeden oluşur (Karadağ,l978:8ı). Bunlar içinde taklit vazgeçilmez ögedir. Kollar uzatılır, avuç yere doğru çevrilir. Parmaklar aşağıya doğru sallanarak yağmur yağışı taklit edilir (Acıpa
yarnlı,ı96ı:81).
Adana yağmur yağdırma törenleri büyüklerio ve çocukların yaptıkları törenler olmak üzere iki çeşittir. Adana'da havalar kurak gittiğinde yağmur duasına çıkılarak Allah'tan yağmur yağdırması niyaz edilir. Yağmur duası
na çıkmadan önce köylüler aralarında para toplayarak bir büyük baş hayvan alırlar. Köy halkından yağ, bulgur vb. toplanır. Yağmur duasının yapılacağı yer genellikle bir yatır veya ziyaret yeridir. Yatınn mezarın etrafında yedi kez dönerler. Kurban kesilerek kazanlarda pişirilir. Pişirilen eti ve pilavı törene katılan bi.iti.in köy halkı topluca yer, dua öncesi tövbeler edilir. Haksız yere alınmış şeyler varsa geri verilir. Fakiriere sadaka verilir. Sonra yağmur için dua edilir, hep bir ağızdan "cümle alemin tarlasına" denilir. Açıkta iki rekat namaz kılınır. Namaz sonrası hoca yerde durarak kılıç ok veya bir sopaya dayanarak hutbe okur.
Adana' da diğer bir yağmur yağdırma töreni de çocukların gençlerin yaptıkları törenlerdir. Bu tören için özel olarak hazırlanmış canlı veya cansız kukla benzeri bir bebektir. Gençler kukiayı ev ev gezdirerek yiyecek toplarlar. Ev sahibi çömçeli gelini taşıyan çocuğa bir maşrapa su döker. Bütün çocuklar bodi bodi diyerek bağınrlar. Yiyecekleri topluca yerler (Artun, 1995: ı 54- ı 63).
Boğa Dede Ziyareti (Kl-K2-K3-K6-K7)
Boğa Dede Ziyareti, Adana'nın Misis (Yakapınar) Kasabası'na bağlı Dedeler köyündedir. Boğa Dede'nin türbesi yoktur. Ziyaret yalnızca bir mezardan ibarettir. Ziyaretin yakınında çok yaşlı ağaçlar bulunmaktadır. Günümüzde yağmur yağdırma törenleri mezarının bulunduğu ağaçlık alanda yapıl
maktadır.
131
Bulut Dede Ziyareti (K4-KS-K8-K9-K10)
Bulut Dede ziyareti, Adana'm!LA.li Dede Mahallesi'nde Ayakkabıcılar
Çarşısı içindedir. Türbenin küçük bir avlusu, bu avluya bakan küçük bir oda
da da Bulut Dedenin sandukası vardır. Türbenin bahçesinde bir adak ağacı
vardır, yeşil ve beyaz bezler bağlarur.
Kaynak kişiler türbenin bulunduğu yere bulut şeklinde nur indiğini bu
nedenle buraya türbe yapıldığını söylüyorlar. Bulut Dede'nin üzerinde gölge
yapsın diye üstünde bir bulut gezerrniş . Yağmur duası için Bulut Dede ziya
retine gidilir. Yağmur yağdıana için adak adanır. Dilek gerçekleşirse yiyecek
dağıtılır. Bulut Dede'n~ mezarında Nasr duası okunur. Ağaçlara oyuncak sa
lıncaklar yapılarak, bu salıncaklarda oyuncak bebekler sallanır. Bebekler sal
lanırken şu sözler tekrarlanır.
Allahını bize rız}wnız.ı ver
Yağmuru yağdır
Bize sulu sulu yağmuru
Vermekten eksik olma
Yağmur duasına katılanlar "Biz buraya geldik sığındık, sen bizim dilek
lerirrıizi Allah'tan iste" derler.
Tosun Dede (K4-KS-K6-K7-K8-K9-K10)
Tosun Dede Ziyareti, Paşa köyü ile Çanakçı Köyü arasındadır. Günü
müzde türbesine gidilip dua edilir. Tosun Dede daha sağlığında kuraklık ol
duğunda köyliilere "Toplanın, para toplayıp dana kesin. Allah'a dua edin"
derrrıiş. Köylüler Tosun Dede'nin dediğini yapınca yağmur yağarnıış. Her
kuraklık olduğunda Tosun Dede Ziyareti'ne gidilip yağmur dilemek için dua
edilir, kurban adanır. Dua ederken duada Tosun Dede'nin adı geçer. Kay
nak kişiler yine bir kuraklık yılında yağıntir duası için para toplanıp tosun
alındığını, daha yağmur duasına çıkmadan yağmur yağınca tasunu kesmedik
lerini, ama sonra aylarca bir damla yağmur düşmediğini söylüyorlar.
Boğa Dede, Bulut Dede ve Tosun Dede mahalli veli tipleridir. Bunların
yağmur yağdırrna kerametierine bağlı çeşitli inanç pratik ve efsaneler oluş-
132
muştur. Mezarlan, tiirbeleri, kendilerine ait eşyalann olması, yağmur yağdır
ma dileklerini gerçekleştirdiklerine inanılması, adak kurban olması, adlarının
geçtiği dua ve benzeri sözlerin olması, adianna türbe ve ziyaret yeri yapunl
ması, etraflannda efsanelerin oluşturulması onlan bir kült haline getirmiştir.
Adana yağmur duası törenlerinde hlamiyet öncesi inanç motifleri ve kurban .· ritleri kalıntılanyla, atalar külründeki kabir ziyareti ölümden medet umına ile
İslami' inançlar içiçedir.
Bilimsel araştırmalarda, özelikle tarih araştırmalannda doğruyu yanlıştan ayırmak için her şeyden önce tarihi yaşayan ve olayların içinde rolü bulunan insanların geriye bıraktıklan izleri takip edip bu insanların geçmişi hakkında tanıklıklanndan da yararlanılır (Şeker,l999:25). İnanç merkezleri ve çevresinde oluşan kültür geçmişteki hayata ait yazılı kaynaklar dışında en
önemli bilgilerin elde edileceği yerlerdir. Bu inanç merkezlerinde yapılacak çalışmalar tarihin yararlandığı malzemelerin ortaya konulması ve bunlardan
yararlanılmasını sağlayacaktır.
Sonuç: Adana'da bir çok inanç ve bunlann etrafında oluşmuş uygulamalann belirlenip ortaya konması ritüel olarak adlandıracağımız olguların Adana'da aldığı şekli tespit etmemizi sağlayacaktır. Aynca ritüellerin iç di
namiği, çalışma prensipleri ortaya çıkacaktır. inançların çok katı, çok kuvvetli yaptının gücü vardır. iminçlar gerek inanç sistemi içinde, gerek dinsel, ge
rekse toplumsal yönüyle bir takım işlevler üstlenmiştir. Genel biçimiyle kökleri insanlık tarihi kadar eski görünen bu klınıma bağlı ritüeller toplumlarca
canlı tutulmuş, belirli zaman ve aralıkla tekrarlanmış, böylece dirençli, sürekli bir yapıya kavuşmuştur
· Adana'da inanç merkezlerinde bilinmeyen bir zamanda ermişliğini
onaylanmış kişiler öldükten sonra da sosyal açıdan yaşatılmaktadır. Onlan bir anlamda ölümsüzleştiren şey genellikle kendilerine atfedilen olağanüstü manevi güçten öte onlara olan ilginin sürekliliği ve doğrudan ya da dolaylı bir biçimde gerçekleştirilen ritüellerin karakteristik bir özelliği olan tekrandır .
. Adana'daki inanç merkezlerinde eskiye oranla düşük yoğunlukta da olsa sorun ve sıkıntıların çözümünde büyüsel olarak nitelenebilecek pratiklere baş vuruldu ğu görülmektedir. İlk çıkış özelliğini kaybetmiŞ, İslami renge bü
rünmüş bu inanç ve pratikler İslamiyet'in gereğindenmiş gibi sürdürülmektedir. Bu inanç merkezlerindeki yatır ziyaretleri, evliyalardan meded umma,
133
adak adama, ağaçlara çaput bağlama vd. pratikler din adamlan tarafından hoş görülmemesine rağmen sürmektedir. Günümüzde Adana'daki yaur ve ziyaretierin çoğu ile ilgili yazılı ve-güvenilir sözlü bilgi toplama kaynakları yoktur. İnanç merkezleri adına bağlanan bazı erenlerin tarihi kişilikleri yok olmuş, yaptığı varsayılan kerametleri onlara ad olmuşnır. Bazı inanç merkezleri de ilk kaynağından yola çıkarak, değişerek yeni kimlik, inanç ve pratikler kazanmıştır.
İnanç merkezlerinin Adana' da geleneksel kültürü ve sosyal yaşarnı
haraketlendirmede paylan vardır. İnanç merkezleriyle dilek ve adakla sosyal yardımlaşma, paylaşma ve dayanışma gelişir. Gelenekler sürer, inançlar tazelenir, dinsel ağırlıklı toplumsal birliktelik düşüncesi pekişir.
Adana'da uygulanan inanç ve pratikler kültürün doğası ve .kültürel değişim ve gelişim gereği erozyona uğraması gerekirken modemleşnıeye
başlayarak yerıiden biçimlenmiştir. İnanç merkezleri sosyo-ekonomik değişmeye bağlı olarak pratik değişimlerine uğrayarak hayaliyetini sürdürmektedir. Geleneğe ve bağdaştırmacı uyariamacılığa dayalı yerel-yöresel inanç ve kültürel değişim ve gelişim sürecinin yoğun ve yaygın etkisi altındaki halk inançlan karşısında bireysel tepkiler ortaya çıkmaya başlamış, doğru İslam'ı belirleme konusunda arayışlara girmeye başlamışlardır. Dinsel geleneğin ve önderlerin otoritesini kaybetmeye başlaması üzerine İslami kökenli olmayan pratiklere karşı neler yapılması gerektiği konusuoda bireysel arayışlar ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu pratiklerio İslam'dan ayıklanması yeıine inanç merkezlerinde pratikler yeniden şekiilenerek yeni işlevler kazanmaya başlamış
tır. Kültürel değişim ve gelişim gereği bazı inanç merkezlerinin pratikleri çağa uydurulmuştur. Bunlar geleneğe karşı gelme dinamiğine özgün bir örnek teşkil etmektedir.
Erenleri toplumun diğer bireylerinden farklılaştıran sağlıklarındaki
beceri, yetenek, bilgi, hayırseverlik, dindarlık vd. gibi kişisel özellikler yanısıra ölüm sonrası toplum tarafından bir kısmına atfedilmiş özellikler de olabilir. Hatta çoğu ~ez söz konusu inanç merkezi mekanların boş olduğundan bile söz edilir. Ama Ad~a insanı bu mekanlan kutsal saymıştır. Onlara bu statünün verilmesinin altındaki gerçek, bireysel beklentilerinin gerçekleş
me umudu ve doğa üstünden gelebileceği düşünülen olumsuz etki korkusudur. İsteDileni elde etmek için ereni anına, onun gönlünü alma, kutsama, kutsanma amaçları yer alır. Bu uygularnalar bireyi yaşamlarının sınırlannın ötesine taşır.
134
Kaynakça:
Acıpayamlı (Orhan). 1961, Türkiyede Dogunı.Ja ligili Adet ve İnanmalann Etnolojik
Etüdü, Ankara
AcıpayamJı (Orhan), 1976,"Türk Folklor Ürünü Yağmur Duasıyla ligili Yapı ve
Fonksiyon Sorunları" 1. Folklor Kongresi Bildirilen, Ankara
Anun ( Ernıan). 2000. Adana Halk Külltirü Araşurmalan, Adana
Artun (Erman), 1995, "Adana Yağmur Yağdırma Törenleri ve Çomçalı Gelin",
Tuncer Gülensoy Armağaıu, Elazığ
Artun (Erman), 1992, "Tekirdağ Ritüelleri ve BalkanJardaki Varyanllan" 4. Millet
lerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildiri.leri, Ankara
Atay (Tayfun), 2000, "Gelenek ve Modemlik ilişkisi Ekseninde Türkiyede Halk Dini
Ögeleri ve Senkretik Motifler, Uluslar Arası Anadolu İnançlan Kongresi Bil
dirileri, Ekip Grafik, Ankara
Başar (Zeki) • 1972, Erzurum 'da Tıbbi ve Mistik Folklor Araştırmalan, Ankara
Boratav (Pertev Naili). 2000. H<iık Edebiyatı Dersleri, Tarih Vakfı Yayını, İstanbul
Cilacı (0sman),l999,"Türbe ve Mezar Ziyaretlerinde Görülen Hurafeler ve Çözüm-
leri" Geçmişten Günüıpüze Mezarlık Kültürü ve !nsan Hayanna Etkileri Sem
pozyumu Bildirilen, Sembol Taruum, !stanbul
Çağınılar (Zekiye). 1994, Adana Yöresi Yaur, Ziyaret, Ocaklar ve Bunlara Bağlı
Anlatılan Efsaneler, Ç. ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yül<selc
Lisans Tezi, Adana
Ergjner (Gürbüz), 1997, Kurharun Kökenieri ve Anadolu' da Kanlı Kurban Ritüelleri,
İstanbul
Erginer (Gürbüz),2000, "Anadolu Erenlerinin Sosyo-Kültürel Fonksiyonları" Ulus
lar arası Anadolu İnançlan Kongresi Bildirilen, Ankara
Eröz (Mehmet), 1992, Eski Türk Dini ve Alevilik Bektaşilik. T.D. A. V. ,İstanbul
· Kalafat (Yaşar), 1997 , Anadolu Halk Sufizmi, Zazalar, Kırmançlar ve Türkmenler,
. İstanbul
Karadağ (Nurhao), Köy Seyirlik Oyunları, lş Bankası Yay., Ankara
Ocak (Ahmet Yaşar), 2000, Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri,
!stanbul
135
Ocak (Ahmet Yaşar ), 1992, Menakıpnanıeler. Ankara
Ocak ( Ahmet Yaşar). 1984, Türk Halk inanç ve EdebiyaLında Evliya Menkıbeleri.
Ankara
Şeker (Mehmet), ı 999, "Türk Mezar BiHmi Bir Disiplin Olarak Kurulmalı". Geçmiş
ten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan HayaLına Etkileri,Sempozyumu
Bildirileri, Sembol Tanıtım, İstanbul
136
Kaynak Kişiler : (K )
K.1 Suzan Batuman, 49, Üniversite öğretimi görüyor. Adana
K.2 Fındık TUrkay , 75, öğrenimi yok Tecirli Aşireti, Adana.
K.3 Mehmet Topaloğlu, 43, lise, Adana
K.4 Emine Eroglu, 70,ev hanımı, Adana
K.5 Hayriye Büyükyılmaz, 60,ev hanınu , ilkokul, Adana
K.6 . Elif Taşdemir, 33, ortaokul, ev hanımı, Adana
K.7 . Suzan Önder, Ceyhan, Kızıldere Köyü, basılmanuş lisans tezi, Adana, 1998
K.8 Aliye Küçükgöde, 68, okuma yazması yok, Adana
K.9 Asuman Pelit :41, ortaokul, ev harunu, Adana
K.10 Arife Dagan, 55, Kazan, ev hamrnı, okuma yazması yok, Adana
K. ll Kanıile Battal, 75, öğreninıi yok, ev hanımı, Adana
K. E H. Ayhan Arı :58, ilk okul. Yakapınar, çiftçi, Adana
K.I3 Hülya Acı :44, ilk okul , Kuran Kursu Hocası, Adana
K. l4 Fatma Ketre, 60, okuma yazması var, ev hanınu, Adana
K. 15 Fahri Alakoyun, 65, o~ma yazması var, işçi, ismet Paşa köyü, Adana
K.l6 lzzet Sağlam 47, ilkokul, işçi, Osmaniye, Adana
K.l7 Hakkı Doğan, 59, Kazan, ilkokul, Çiftçi, Adana