ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті

Қ. Тұрысов атындағы Геология және мұнайгаз институтыМұнайгаз кен орындарын пайдалану және баптау кафедрасы

СТУДЕНТТІҢ ПӘНДІК

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

“Мұнайгаз ісі негіздері” пәні бойынша

5В070800 –“Mұнайгаз ісі” мамандығы үшін

Алматы 2012Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ-і студенттеріне арналған

5В070800 – “мұнайгаз ісі “ мамандығы бойынша “Мұнайгаз ісі негіздері” пәнінің оқу-әдістемелік кешені

Құрастырғандар –МГКПжБ кафедрасы, Джексенбаев Е. К.., Шукманова А. А.., Тау Н.., Алматы: ҚазҰТУ, 2012. 72 б

Құрастырушылар: Джексенбаев Ержан Копжасарович – т.ғ.к., аға оқытушы.

Шукманова Анар Абильхановна – аға оқытушы. Тау Нурымбек – аға оқытушы.

Аңдатпа (аннотация). 5В070800 –“мұнай ісі негіздері” мамандығы студентеріне арналған. “Мұнайгаз ісі негіздері” пәнінің оқу-әдістемелік кешенінің мақсаты, студенттерге “Мұнайгаз ісі негіздері” курсының теориялық бөлімін оқуға, өзіндік дайындалуға, тәжірибелік жұмыстарды орындауға көмектесу болып табылады.

Оқу – әдістемелік кешені ҚР МЖБС-ның мазмұнына, кәсіби біліктілік мінездемесіне, мамандықтардың типтік және оқу жұмысы жоспарлары мен дайындық бағытына сәйкес жасалынған және оқытылатын пәннің негізгі мазмұнын көрсетеді, студенттің пәнді таңдауын және соған сәйкес оқытудың траекториясын жеңілдетуге арналады.

ОӘК оқу бағдарламасынан (syllabus), дәрістердің мазмұнынан, әдістемелік материалдардан, студенттердің өздік жұмысының оқу–практикалық материалдарынан, глоссарийдан, қажетті әдебиеттер тізімінен тұрады.

Курс бойынша өзінің біліміне студент өзіндік бақылау өткізу үшін тест және бақылау сұрақтары тағайындалған.

ОӘК студенттердің аудиториялық және аудиториядан тыс уақыттағы өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруға және студенттердің танымдық және шығармашылық жұмысын белсенді айналысуға көмектеседі.

2

© Қ.И.Сәтбаев атындағыҚазақ ұлттық техникалық университеті, 2012ж.

1 ПӘННІҢ ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ – SYLLABUS

1.1 Оқытушылар туралы мәліметтер:

Сабақ жүргізетін оқытушы – Джексенбаев Е.К., Шукманова А.А., Тау Н.

Байланыс түрі ж. т. 2-57-71-58Кафедрада болатын уақыты 813 МК

1.2 Пән туралы мәліметтер:Пән атауы “Мұнайгаз ісі негіздері”Кредит саны - 2Өткізу орны – мұнай корпусы

1-КестеОқу жоспарының көшірмесі

Кур

с

Сем

ест

р

Кр

ед

ит-

тер

Дәрістер, 1 аптадағы академиялық сағаттар З

ер

т.

сабақтар Тәжіри

белік/семин. сабақт. С

ӨЖ

СО

ӨЖ

Барлығы,1

аптадағы академ. сағаттар

Бақылау түрі

1 2 3 4 5 6 7 8 9 101 1 3 2 - 1 3 3 9 емтиха

н

1.3 Пререквизиттері: математика

физикахимия

1.4 Постреквизиттері: мұнай мен газды ұңғымен өндіру мұнай кен орындарын игеру газ кен орындарын игеру мұнай мен газды жинау және дайындау

3

1.5 Пәннің қысқаша мазмұныПәннің мақсаты студентерді мұнай және газ ісі саласының

негізгі технологиялық үрдістерін ғылыми тұрғыдан түсіндіру және мұнайгаз өндіруші мекемелерде жұмыс істеуді оқытып-үйрету болып табылады.

Пәннің міндеті студенттерді мұнай және газ геологиясы негіздерін, мұнай және газ ұнғыларын бұрғылауды, мұнай және газ кен орындарын игеру мен пайдалануды, мұнай мен газды тасымалдауды, сақтауды және өңдеуді оқытып-үйрету болып табылады.

Алған білімдерін танысу практикасынан өтер кезде және келесі курстарда арнайы пәндерді оқып-үйренерде қолданады.

2 -Кесте

1.6 Тапсырмалардың түрі және оларды орындау мерзімі

Бақы

лау

түрі

Жұмыс түрі Жұмыстың тақырыбы

(нақты бетін көрсету керек)

Ұсынылатын әдебиетке

сілтеме

Тап-сыру

уақыты

1 2 3 4 5

Ағы

мд

ағы

бақы

лау

Пр.1 Мұнай және газ кен орындарының негізгі сипаттамаларын талдау

1нег. [26-46]2нег. [21-28], 3нег. [4-11],3нег. [9-19]

1

Пр. 2 Температура және қабат қысым. Мұнай мен газдың физикалық қасиеттері

1нег. [46-49]2нег. [29-39], 3нег. [14-22]7қос. [3-11], 7қос. [46-50].

2

Пр. 3 Бұрғылау кондырғының жұмыс істеу принципі

1нег. [60-63]2нег. [44-64]8қос. [30-55]

3

Пр. 4 Бұрғылау тәсілдері. Жуу сұйықтар мен қашаулардың тағайындалуы және түрлері

1нег. [61-80]2нег. [44-64]8Қос. [30-55]

4

Пр. 5 Ұңғы конструкциясын және ұңғы түп бөлігінің конструкциясын талдау.

1нег. [59-60], [94-96];

2нег. [50-54]8қос. [134-

136]

5

Пр. 6 Мұнай мен газдың ұңғыға құйылу теңдеуін және индикаторлық қисықтарын талдау

1нег. [128-138]

2нег. [135-138], 3нег.

[36-38]

7

4

Пр. 7 Әр түрлі игеру режимінде мұнай мен газдың ұңғыға құйылу теңдеуін талдау

1нег. [131-134]

3нег. [30-33]7нег. [79-83]

7

СОӨЖ 1

Мұнай мен газдың жаратылуы жөнінде ғылыми болжамдары. Мұнай мен газдың негізгі қасиеттері.

1нег. [37-39], [49-53];

2нег. [32-36], 3нег. [14-22]7қос. [3-11]

2

СОӨЖ 2

Іздеу және барлау жұмыстарының түрлері мен кезеңдері

1нег. [53-59]2нег. [36-42]

3

СОӨЖ 3.

Жуу сұйықтар мен қашаулардың тағайындалуы және түрлері

1нег. [66-71],2нег.[80-90],

[52-64];8қос. [ 30-47]

4

СОӨЖ 4

Ұңғыны аяқтау жұмыстарын қарастыру

1нег. [91-100],2нег. [116-

125],7қос. [83-97]

5

СОӨЖ 5

Ұңғыны меңгеру тәсілдері. 1нег. [98-99],2нег. [124-

1125];3нег. [28-30];7қос. [92-97].

6

Ағы

мд

ағы

бақы

лау СОӨЖ

6Газ және газконденсатты кен орындарын игеру ерекшеліктері

1нег. [147-154], 2нег. [142-144];3нег. [119-130]. 7қос. [183-190]

7

СОӨЖ 7

Қабаттардың мұнай және газ бергіштігін көбейту тәсілдері.

1нег. [302-316], 2нег. [150-153];

7қос.[191-213]

7

№ 1Аралық бақылау

Тестілер

1 - модуль 7

Ағы

мд

ағы

бақы

лау

Пр. 8 Серпімді суарынды игеру режимінде, А және Б кеніштердің игеру графиктері бойынша негізгі көрсеткіштерін талдау.

1нег. [170-172], 3нег.

[71-75], 2нег. [131-135],

6қос. [158-179]

8

Пр. 9 Ерітілген газ игеру режимінде, А кеніштің игеру графиктері бойынша негізгі көрсеткіштерін талдау.

1нег. [172-174],

3нег. [75-77]7қос.[158-178]

9

5

Пр. 10 Ұңғыны фонтандық тәсілмен пайдалану кезіндегі қысымның тереңдікпен өзгеріс қисықтарын және қысымның баланс теңдеуін талдау.

1нег. [200-203], 2нег. [154-155], 3нег. [143-144], 7қос. [233-235]

10

Пр. 11 Газлифтілі және сораптық ұңғыларда қысымның тереңдікпен өзгеріс қисықтарын талдау.

1нег. [200-203], 3нег. [144-148], 2нег. [160-170], 5қос. [230-235]

11

Пр 12. Терең сорапты қондырғының жұмыс істеуін талдау. Жер үсті және жер асты жабдықтары.

1нег. [242-251], 2нег. 167-174],

3нег. [184-191], 7қос. [310-312]

12

А

ғы

мд

ағы

бақы

лау

Пр. 13 Қабатты гидрожару үрдісінің мәні. Қабатты гидрожару кезіндегі жабдықтардың орналасу схемасы.

1нег. [310-316],

2нег. [192-196], 3нег. [237-239];7қос. [417-

420]

13

СОӨЖ 8

Су айдау жүйелері. 1нег. [174-177]

2нег. [144-150];

3нег.. [77-80]

8

СОӨЖ 9

Фонтанды ұңғыларды реттеу. СКҚ (НКТ) пайдалы функциялары.Фонтандық арматураның түрлері және тағайындалуы.

1нег. [213-221]

2нег. [154-160];

3нег. [155-162].

9

СОӨЖ 10

Ұңғыларды газлифтілі тәсілімен пайдалану. Газлифтілі тәсілінің артықшылығы мен кемшілігі.

1нег. [221-228]

2нег. [160-167];

3нег. [162-168]

7қос. [268-276]

10

6

СОӨЖ 11

Газ және газконденсатты ұңғыларын пайдалану ерекшеліктері.

1нег. [285-290]

2нег. [184-188];

3нег. [226-233].

11

СОӨЖ 12

Қабаттың түп аймағына ықпал ету әдістері.

1нег. [302-316]

2нег. [188-200];

3нег. [234-240].

12

СОӨЖ 13

Мұнайды тасымалдауға дайындау тәсілдері. Газды тасымалдауға дайындау тәсілдері.

1нег. [317-326]

2нег. [215-220];

3нег. [250-254], [275-

277].

13

№2 –Аралық бақылау

Тестілер

2- Модуль 13

Ағы

мд

ағы

бақы

лау

Пр. 14 Мұнай мен газды кәсіпшілікте жинау және тасымалдаудың сұлбасын (схемасын) талдау.

1нег. [317-322]

2нег. [210-215];

3нег. [250-259]

14

Пр. 15 Мұнайды құбырмен айдау сұлбасын талдау және магистралды мұнайқұбырын есептеу.

1нег. [333-337]

2нег. [229-236].

15

Ағы

мд

ағы

бақы

лау

СОӨЖ 14

Мұнай және мұнай өнімдерін сақтау ерекшеліктері. Газды сақтау ерекшеліктері

1нег. [341-344]

2нег. [236-241];

3нег.[288-295].

14

СОӨЖ 15

Мұнайды өңдеудің үрдістері. Газды өңдеудің ұрдістері.

1нег. [369-378], [384-387]; 2нег. [249-278].

15

Қорытынды бақылау

Емти-хан

Мұнайгаз ісі негіздері 15

1.7. Әдебиеттер тізіміНегізгі әдебиеттер

7

1. Нұрсұлтанов Ғ.М., Абайұлданов Қ.Н. Мұнай және газды өндіріп, өңдеу: Оқулық, -Алматы: Альманах. 1999-464бет.

2. Середа Н.Г., Муравьев В.М. Основы нефтяного и газового дела. – М.: Недра, 1980, 287с.

3. Гиматудинов Ш.К. Дунюшкин И.И., Зайцев В.М., Коротаев Ю.П., Левыкин Е.В., Сахаров В.А. Разработка и эксплуатация нефтяных, газовых и газоконденсатных месторождений. – М.: Недра, 1988, 302с.

Қосымша әдебиеттер4. Бойко В.С. Разработка и эксплуатация нефтяных

месторождений.-М.:Недра, 1990, 427с.5. Муравьев В.М. Эксплуатация нефтяных и газовых скважин. -М.:

Недра, 1978, 448с.6. Акульшин А.И. и др. Эксплуатация нефтяных и газовых

скважин. -М.: Недра 1989, 480с

1.8 Білімді бақылау және бағалау. 3-Кесте

Бақылау түрлеріне қарай рейтинглік балдарды бөлу

№ Қорытынды бақылау түрі

Бақылау түрлері Балы

1. Емтихан Қорытынды бақылау 100Аралық бақылау 100

Ағымдық бақылау 100

Оқу процесінің күнтізбелік кестесі4-Кесте

Апталар

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

14 15

Бақылау Түрлері

П1Ө1

П2П3Ө2

П4Ө3Ө4

П5Ө5

П6Ө6

П7Ө7

Аб

П8Ө8

П9Ө9

П10Ө10Ө11

П11П12Ө12

П13Ө13

Аб

П14Ө14

П15Ө15

Саны 1 2 3 2 2 2 1 2 2 3 3 2 1 2 2Бақылау түрлері: П – практикалық жұмыс, Ө - өзіндік жұмыс

Студенттердің білімдерін бағалау

5-Кесте

Баға Әріптік Рейтингтік балл Балмен

8

эквивалент (пайызбен %)Өте жақсы А

А-95-10090-94

43,67

Жақсы В+ В В-

85-8980-8475-79

3,333,02,67

Қанағаттанарлық С+ С С-

D+ D-

70-7465-6960-6455-5950-54

2,332,01,671,331,0

Қанағаттанарлықсыз

F 0-49 0

1.9 Курстың саясаты мен процедурасыСтуденттер міндетті түрде сабаққа қатысуы керек.

Қатыспаған сабақтарын жұмыспен өтеу қажет. Практикалық және өзіндік жұмыстарын, ағымдағы бақылау түрінде уақытында тапсырулары керек. Уақытында тапсырылмаған жұмыстар ағымдағы бақылаудың балын азайтады. Аралық бақылау тест түрінде жоспарланган және оқу процесінің күнтізбелік графигі бойынша орындалады.

2. НЕГІЗГІ ТАРАТЫЛАТЫН МАТЕРИАЛДАР МАЗМҰНЫ

2.1 Курстың тақырыптық жоспары

Тақырып атауыАкадемиялық сағат саны

Дәріс Тәжірибелік/ семинар

СОӨЖ СӨЖ

1. Мұнай және газ геолиясының негіздері

2 1 3 3

2. Мұнай мен газдың физикалық қасиеттері Геологиялық барлау жұмыстарының түрлері және кезеңдері.

2 1 3 3

3. Іздеу және барлау жұмыстарының кезеңдері

2 - 3 3

4.Мұнай және газ ұңғыларың бұрғылау.

2 2 3 3

5. Ұңғыларды аяқтау

9

(жұмыстың бірінші үш түрі)

2 1 3 3

6. Ұңғыларды аяқтау (жұмыстың соңғы үш түрі)

2 - 3 3

7. Қабатқа әсер ететін күштер. Мұнай және газ кеніштерін игеру режимдері

2 2 3 3

8. Мұнай және газ кен орындарын игеру

2 - 3 3

9. Қабатқа әсер ету арқылы мұнай кен орындарын игеру.

2 2 3 3

10. Мұнай және газ ұңғыларын пайдалану тәсілдері.

2 - 3 3

11. Терең сорапты қондырғымен пайдалану тәсілі

2 3 3 3

12. Ұңғы өнімділігін арттыру әдістері

2 1 3 3

13. Мұнай және газды кәсіпшілікте жинау және дайындау

2 1 3 3

14. Мұнай, газ және мұнай өнімдерін тасымалдау және сақтау

2 1 3 3

15. Мұнай мен газды өңдеу.

2 - 3 3

Барлығы (сағат саны) 30 15 45 45

2.2 Дәрістік сабақ конспектілері1 - Модуль

№1-дәріс. Мұнай және газ геологиясының негіздері. Тау жыныстарының топтамасы, тау жыныстарының коллекторлық қасиеттері, кеніш және кен орны туралы түсінік.

Минералдар - жер қабығындағы физика-химиялық табиғи процестерден пайда болған өзінің химиялық құрамы мен физикалық қасиеттері тұрақты болатын қосындыларды атайды.

Тау жыныстары – бір немесе бірнеше минералдардан құралған жер қабығындағы геологиялық денелерді атаймыз.

10

Жаратылу тегіне байланысты тау жыныстары магмалық, шөгінді және метаморфтық деп үш үлкен топқа жіктеледі.

Магмалық тау жыныстары - жер қойнауындағы болатын силикатты балқыма-ерітіндінің (магма) жер бетіне жетіп (лава ) қатаюынан немесе жер қойнауында кептеліп кристалдануынан пайда болатын тау жыныстарын атайды. Магмалық жыныстар көбіне кристалды құрылымды болып, нығыз қатты біркелкі массивтер түзеді. Олардың үлгісі ретінде тереңде кристалданған гранитті, немесе жер бетінде төгілген базальтты айта аламыз.

Шөгінді тау жыныстары - жер бетіндегі су бассейндерінің түбінде органикалық және органикалық емес заттардың шөгуінен пайда болады. Байырғы жыныстардың экзогендік процестер әсерінен бұзылған түйіршіктері мен жануарлардың, өсімдіктердің қалдықтары біртіндеп шөге келе қабаттар түзу арқылы шөгінді тау жыныстарын қалыптастырады. Шөгінді тау жыныстары жаралу тегінде байланысты үгінді (механикалық шөгінділер), химиялық (хемогенді), органогенді және аралас топтарға жіктеледі.

Метаморфтық тау жыныстары – шөгінді және магмалық типті тау жыныстарының тереңге батып өзгеруінен жаралған жыныстарды атайды. Өскен температура мен қысым әсерінен бұрынғы нығыз, сом магмалық жыныстар тақталанып, ал шөгінді жыныстар кристалл құрылымды жынысқа көшуімен тау жыныстары әжептеуір өзгерістерге ұшырап, жаңа қасиеттерге ие болады. Көптеген метаморфтық жыныстардан кварциттерді, мәрмәрді, әртүрлі тақтастарды, гнейстерді атаған жөн.

Шөгінді тау жыныстарының ең басты көрінісі олардың бір-бірімен үнемі параллел, немесе параллелге жақын орналасуы. Оны жыныстың қаттасуы дейді. Жыныс қабаттары бір-бірінен құрамы, құрылысы, түзілімі және түсі арқылы ажыратылады.

Шөгінділердің жеке қабаттары (тастары) бір-бірінен қаттасу шектерімен ажыратылады. Қабаттың төменгі межесін оның т а б а н ы дейді, үстіңгі шегін оның ж а б у ы дейді. Ендеше, астыңғы қабаттың жабуы үстіңгі қабаттың табаны болғады.

Шөгінді жыныстардың әуелгі пішіні біркелкі жыныстардан түзіліп горизонталь қабаттарда жатады. Дегенмен кейіннен жер қабығында дүркін-дүркін өтетін қозғалыстар әсерінен шөгінді жыныстардың горизонталь жатуы бұзылады да, қабат әртүрлі еңкіш бағытта құлайды. Көлбеу құлаған қабаттың қалыңдықтарын нақтылы, горизонталь және тік бағытта өлшейді.

11

Қабаттың н а қ т ы л ы қ а л ы ң д ы ғ ы деп кез-келген нүктеден оның жабуынан табанына түсірілген перпендикулярдың ұзындығын атайды (1 сурет, АС).

Қабаттың г о р и з о н т а ль қ а л ы ң д ы ғ ы осы бағыттағы жабуы мен табаны арасындағы сызықтың ұзындығымен өлшенеді (1 сурет, АБ).

Қабаттың ті к қ а л ы ң д ы ғ ы – кез-келген нүктеден тік бағыттағы жүргізілген табан мен жабу арасындағы сызықтың өлшемі (1 сурет, АД).

Жер астында болатын процестер әсерінен жер қабығындағы қозғалыстар үш түрге бөлінеді: тербеліс, қатпар құрушы және жарылыс. Алдыңғы екі қозғалыстардан тау жыныстарының қабаттары иіліп, майысады, ал үшіншісінен жыныс қабаттары сынып, жарықшақтанады.

Т е р б е л і с қ о з ғ а л ы с т а р д а н жер қабығының жеке аймақтары тік бағытта төмен құлдырайды немесе жоғары көтеріледі. Тербеліс қозғалыстары қай заманда болсын ұдайы өтіп тұрады. Бұлардың нәтижесінде шөгінді қабаттар аздап майысып, горизонталь жатқан қабаттар өздерінің горизонталь жатысын жоғалтып, өте жатық ойыстар (синеклизалар) мен көтерілімдер (антеклизалар) құрайды. Олар ішінара тағы да кішігірім ойыстар мен көтерілімдерге тап болады.

1 сурет. Еңкіш жатқан қабат.

Қ а т п а р л ы (пликативті) қ о з ғ а л ы с т а р нәтижесінен қатпарлар түзіледі, яғни қабаттар толқын тәрізді иілімдер құрайды (1 сурет).

Осы иілімдердердегі тау жыныстарының жасына қарай қатпарларды екі түрлі атайды. Егер өзегінде жас жыныстар, қанатында көне жыныстар жатса қатпарды с и н к л и н а л дейді. Оның майысуы төмен қарайды да, қанаттарындағы қабаттар бір-біріне қарай беттеседі. Ал егер өзегі көне қабаттармен толып, қанаттарында жас қабаттар жатса ондай қатпарларды а н т и к л и н а л деп атайды. Оның майысу доғасы жоғары қарайды да, қанаттарындағы қабаттар кері

12

жақтарға құлайды. Жапсарлас антиклинал мен синклинал бірігіп т о л ы қ қатпар құрайды.

Жарықтар (дизъюнктивтік) деформациялар кезінде жердің ішкі күштерінің салдарынан қабат жарылып кетеді. Содан пайда болған жарықты бойлап қабаттың екі қабаты бір біріне жылжиды. Жарықтың өзімен қоса бұл жерде лықсыма, ығыспа, жылыспа, бастырма түрлері болады.

Жоғарыда айтылған деформациялар бірігіп жер қыртысының алғашқы құрылымы мен жер бетінің бедерінің өзгертуіне әкеледі. Жер қыртысында әлденеше геологиялық құрылымдар пайда болады, олардың ішінде ең ірілері платформалар мен геосинклиналдар (қатпарлы құрылымдар).

П л а т ф о р м а л а р - жер қабығының негізгі тектоникалық құрылымы. Оларға негізінде шамалы амплитудадағы тербеліс қозғалыстары тән, себебінен өзінің байырғы құрылымын кілт өзгерте алмайды. Платформалар екі үлкен қабаттан құрылады. Төменгі қабаты күшті метаморфталған, бұзылған өте көне (докембрий) жыныстардан құралады, ал үстіңгісі одан жас фанерозойдың жыныстарынан түзіледі.

Г е о с и н к л и н а л – жер қабатының ең қозғалысты аймақтары. Сондықтан олар қалың (бірнеше мың метр) әртекті жыныстар қабаттарынан құралады. Геосинклиналдар даму жолында екі сатыдан өтеді. Алғашқы сатысында ол өркенді төмен майысқан теңіз бассейнінің табаны болады да онда әртүрлі шөгінді және вулканды жыныстар үймелейді. Екінші сатысында геосинклиналдар қатпарланып, жоғары көтеріліп таулы қатпарлы жүйеге айналады. Мысалы – Орал, Сарыарқа, Кавказ, Қырым, Копет-Даг. Геосинклиналдар қазіргі кезде де дамуда. Осындай даму үстіндегі ретінде Жапонның Камчатка-Курил аралдарын және олармен жапсарлас теңіздің терең науаларын айтамыз.

К еуектілік . Тау жыныстарының арасындағы барлық қуыстардың аумағын ақиқаттық немесе теориялық кеуектілік деп атайды. Жыныс арасындағы қуыстарды қосқандағы қосынды көлемін алынған жыныстың сыртқы аумағына қатынасы кеуектілік коэффициенті деп аталады. Ол былай табылады:

(1)

Kк – жыныстың кеуектілік коэффициенті; Vк – жыныстың (үлгінің) қуыс көлемі; V – сол жыныстың (үлгінің) аумағы.

13

Кеуектіліктің проценттік мағынасын табу үшін 1 формула арқылы табылған мағынаны 100-ге көбейту керек:

(2)

мұндағы: kк – жыныстың кеуектілік проценті.Қуыс-кеуектердің мұнайға, суға, газға қанығуы және

олардың қуыс қаналдарымен жылжуы қуыстың аумағына байланысты. Көлденеңі ірілеу қуысқа сұйық оңай кіреді де ол тартылыс күшінің әсерінен кеуектің саңлауларымен әжептеуір жылжиды. Майда кеуектерге (капилляр кеуектер) сұйықтың енуі үшін күшті қысым керек болғандықтан сұйықтың кеуектік қаналдармен жылжуы қиынға түседі.

Өткізгіштік. Шөгінді тау жыныстарының өз бойынан қысыммен сұйық (мұнай, су) пен газ өткізу қасиетін өткізгіштік деп атайды. Өткізгіштік – тау жыныстарының коллекторлық сипаттамаларының негізгі көрсеткіштерінің бірі. Өткізгіштік жыныс ішіндегі сұйықтың көлемін сипаттамайды; ол тек қана сұйық пен газдың кеуектік саңлауын бойлап жылжу қабілетін көрсетеді.

Мұнай мен газ орналасқан қабаттардың өзінен сұйық пен газды өткізу қабілетін өткізгіштік коэффициенті арқылы білуге болады:

(3)

Бұнда, kө - өткізгіштік коэффициентті; Q – үлгіден өтетін сұйықтың шығымы см3/сек; - сұйықтықтың тұтқырлығы, спз; L – үлгі тастың ұзындығы, см; F – үлгі тастың кесін ауданы, см2; (P1 - P2) – үлгінің басы мен аяғындағы қысым айырмашылығы, атм.

Шөгінді тау жыныстарының өткізгіштігін өлшеу үшін Дарси (д) немесе оның мыңнан бір бөлігі миллидарси (мд) өлшем бірлігі қолданылады.

Коллекторлар - сұйық пен газды өзінен өткізе алатын және олар үшін қойма бола алатын кеуекті және жарықшақты тау жыныстарын айтады.

Табиғи резервуарлар – деп жер қойнауында мұнай, газ және су орналасқан коллекторлардың үстіңгі және астыңғы жағы сұйықтық пен газды өткізбейтін (немесе нашар өткізетін) жыныстармен қоршалған табиғи қоймаларды айтады.

14

Жер қойнауында табиғи резервуарлардың бірнеше түрлері кездеседі.

Массивтік резервуарлар - қалыңдығы едәуір кеуекті жыныстардан құралған бірнеше қабаттан тұратын, асты мен үстіңгі жақтары сұйықтық пен газды өткізбейтін жыныстардан құралған табиғи қоймаларды атайды. Көп жағдайларда мұндай резервуарлардың астыңғы жағында тек қана ортақ – мұнай-су шекаралығы болады. Осындай резервуарлардың қатарына жабыны мен табаны сазбен қоршалған жарықшақ қалың әктастан тұратын қабаттар жатады.

Литологиялық шектеулі резервуарлар - деп жер қойнауында жан-жағы литологиялық өткізбейтін тау жыныстарымен қоршалған кеуекті және өткізгіш резервуарларды айтады.

Табиғи резервуарлар көбінесе суға қаныққан болады. Жер қойнауында пайда болған мұнай мен газ алғашқы қонысынан көшу (миграция) арқылы коллекторлы резервуарларға кездескеннен кейін, өздерінің тығыздығына сәйкес судан өтіп, жоғары – су бетіне көтерілуге тырысады. Осыған байланысты резервуар ішінде су (астында), мұнай (ортасында), газ (жоғарыда) орналасады.

Ұстағышы (тұтқыш) - деп мұнай-газ шоғырларын өз бойына жинап, қоршап сақтауға қабілеті бар тау жыныстарының жиынтығын айтады.

Мұнай-газ ұстағыштары резервуардың бөлімшесі іспетті.Табиғатта мұнай-газ ұстағыштарының бірнеше түрлері кездеседі. Олардың негізгілерінің қатарына дөңбек күмбезді және литологиялық шектелген ұстағыштар жатады (2 сурет).

Дөңбек күмбез ұстағыштар - антиклиналдық иілімдерде пайда болып, жабыны мен табаны өз бойынан сұйықтық пен газды өткізбейтін тау жыныстарынан құралады. Бұл жағдайда мұнай мен газ дөңбек күмбез құрылымының жоғарғы жағындағы ұстағышқа тап болып, сол жерге жиналып, кұрылымның тұлғасына сай орнығады (2, а-сурет).

Литологиялық экрандалған ұстағыштар . Мұнай мен газдың шоғырлануына ұстағыштың пішіні тек қана антиклинал болуы шарт емес, кей жағдайларға мұнай мен газға қаныққан қабаттар өткізгіштік қабілеті жоқ тау жыныстарымен қоршалуы да мүмкін мұндай ұстағыштарды литологиялық экрандалған деп атайды (2, б-сурет).

Тектоникалық кедергілі ұстағыштар . Ұстағыштардың кейбір түрлері жердің тектоникалық жарықтарымен байланысты болуы да мүмкін. Мұндай мұнай-газ жатақтарын тектоникалық кедергілі ұстағыштар деп атайды (2, в-сурет).

15

Стратиграфиялық кедергілі ұстағыштар . Бұл жағдайда құламалы мұнай-газ қабаттары горизонтал орналасқан нашар тау жыныстарынан құралған қабаттар құнарлы горизонттарға кедергі келтіріп, қорды сақтауға көмек келтіреді(2, г-сурет).

2- сурет. Ұстағыштардың (тұтқыш) түрлері

Мұнай және газ кен орындарыКеніштер. Мұнай-газ бар ұстағыш құрылымдарды кеніш

деп атайды. Мұнайгаз кен орындары . Жер қойнауында бір тектес

құрылымдағы мұнай мен газ кеніштерінің жиынтығын мұнай және газ кен орындары деп атайды. Мұнай газ кен орындары көмірсутектерінің алғаш пайда болған жері емес, олардың көшіп-қону (миграция) арқылы әр түрлі құрылымдарға шоғырланып жиналған орны.

Кен орындары қор мөлшеріне байланысты ірі, орташа және ұсақ болып бөлінеді. Қоры көп мұнай алаңдарын игеру мәселесі экономикалық тиімдіболып келеді.

Қор мөлшеріне және сапасына байланысты баланстық және баланстан тыс қорлар болып екі топқа бөлінеді. Баланстық қор өндіруге пайда келтіретін, ал баланстан тыс қорлар таяу мезгілдерде игеруге пайда келтірмейтін қорлар.

Кен орындарының тілмесінде бір немесе бірнеше мұнай-газ кеніштері кездеседі. Тілмеде тек қана бір кеніш (горизонт) кездесіп, оның қорын игергенде экономикалық пайда келетін болса, ондай шоғырды – кен орны деп те атауға болады.

16

Кен орындары тек табиғи бір текті құрылымдар арқылы ғана бөлінбейді. Кей жағдайларда көлем пішіні созылыңқы моноклиналдарда кен орындары шұбатылып, түрлі кедергілерге тіреліп орналасуы мүмкін. Кен орнында бірнеше түр бойынша топтасқан әр типті кеніштер кездесуі де мүмкін.

Жер қойнауындағы геосинклиналдық және платформалық құрылымдармен байланысты екі түрлі кен орындары кездесетін жағдайлар бар. Оның екі түрі бар:

І сынап – геосинклиналдық облыстарда пайда болған кен орындары;

ІІ сынап – платформалық облыстарда пайда болған кен орындары.

І сыныпқа жататын кен орындары Кавказда, Кырымда, Шығыс Карпат, Түркмения, Ферғана, Өзбекстан, Тәжікстан, Сахалинде т. б. аймақтарда кездеседі. Қалған кен орындары ІІ сынапқа жатады, олар Еділ мен Орал аралығында, Батыс Сібір аймақтарында т. б. аудандарда кездеседі.

Нег.: 1. [ 26-43], 2. [12-29], 4. [9-27]Қос.: 6. [27-32]

Бақылау сұрақтары: 1. Қандай тау жыныстарында көмірсутектер болуы мүмкін?2. Кеуектіліктің өткізгіштіктен қандай айырмашылығы бар?3. Коллектордың резервуардан айырмашылығы не де?4. Табиғатта резервуардың қандай түрлері кездеседі?5. Ұстағыш дегеніміз не?6. Табиғатта ұстағыштың қандай түрлері кездеседі?7. Мұнай және газ кен орындары дегеніміз не?

№2-дәріс. Мұнай және газдың негізгі қасиеттері. Геологиялық барлау жұмыстарының кезеңдері және түрлері.

Мұнай – деп құрамы күрделі көмірсутектерінен тұратын, жаңғыш табиғи сұйық затты айтамыз. Генетикалық тұрғыдан алғанда мұнай шөгінді тау жыныстары орталығында пайда болған, басқаша айтқанда мұнай тектерінің өзгерістерге ұшырауынан пайда болған органикалық заттардың қалдығынан өз алдына көшу (миграция) арқылы шоғырланып жиылған табиғи концентрат болып саналады. Мұнайдың түсі ашық сары, жасыл және қоңыр қошқыл, кейде қара түсті де болып келеді, оның түсі құрамындағы элементтерге байланысты болады. Кей жағдайларда түсі ақшыл мұнай да

17

кездеседі, мысалы, Азербайжан мемлекетіндегі Сурахана кен орнынан ақтүсті мұнай өндіріліп келеді.

Химиялық жағынан мұнай сұйық көмірсутектерінің метандық (СnH2n+2), нафтендік (CnH2n), ароматтық (CnH2n-6) қатарларының күкіртті, азотты және оттекті қосылыстардың қоспаларынан тұрады. Мұнай құрамындағы шекті көмірсутектері (парафиндер); метаннан (CH4), этаннан (C2H6), пропаннан (C3H8), бутаннан (C4H10) бастап гексакантанға (C60H122) дейінгі көмірсутектерінен тұрады. Ароматтық көмірсутектері ретінде, бензолды (C6H6) мен дефелиннді (C6H5) атаймыз. Бұларда нафталин (C10H8) сияқты қоюланған жүйелер де ұшырайды. Нафтендер шекті және ароматтық көмірсутектер аралығынан орын алады. Мұнайда 82,5-87%-ке дейін көміртек, 11,5-14,5% сутек кездеседі.

Мұнайдың физикалық қасиеттеріне оның тығыздығы жатады. Бұл көрсеткіш тұщы судың тығыздығымен 1 г/см3

салыстырылады. Салмағына қарай мұнай ауыр және жеңіл мұнай деп екіге бөлінеді. Жеңіл мұнай қатарына тығыздығы 0,9 г/см3-ге дейінгі, ал ауыр мұнай қатарына тығыздығы 0,9 г/см3-ден жоғарғы мұнайлар жатады. Мұнайдың тығыздығы жоғарлаған сайын қайнау температурасы артады. Мұнай құрамында 0,001-5,3%, кейде одан да жоғарылау мөлшерде күкірт, 0,001-1,8% азот, оттегі 0,7%, 10%-тен көбірек парафин, 35%-ке дейін (әдетте 5-10%) асфальт-шайырлы заттар болады.

Мұнайың құрамын зерттеу мақсатында элементтк және фракциялық анализдер қолданылады. Фракциялық құрамына байланысты мұнай бензинді-керосинді және бензинсіз болып ажыратылады. Табиғатта метанды, метан-нафтинді, аз күкіртті және құрамында 2%-ке дейін күкірті бар мұнайлар көбірек тараған. Негізінде мұнай өз денесінен электр тогын нашар өткізеді, көбінесе өткізбейді. Мұнай суда ерімейді, бірақ тұрақты эмульсия құрауы мүмкін. Мұнайдың жылу бөлгіштік қабілеті 10400-11000 ккал/кг шамасында, бұл ең жоғарғы жылу беретін отын қатарына жатады.

Жер қойнауындағы мұнайдың физикалық жағдайын оны жер бетіне шығарғандағы қасиетімен салыстыруға болмайды. Себебі, жер астында мұнай шығаруға температура және қабат қысымымен байланысты сақталады. Ал, оны жер үстіне шығарғанда температура төмендейді, қысым жоғалады және мұнайдан газ бөлініп шығады, осының салдарынан мұнайдың көлемі кішірейеді.

Жер қойнауындағы мұнай көлемінің жер бетіне шығарғандағы көлеміне қатынасы – мұнайдың көлемдік коэффициенті деп аталады. Ол былай жазылады:

18

(1)

мұндағы: b – мұнайдың көлемдік коэффициенті; Vқа – мұнайдың қабат бойындағы көлемі, м3; Vшығ – мұнайдың жер бетіне шығарылғандағы көлемі, м3.

Бұл коэффициент арқылы жер бетіне шығарылған 1 м3

мұнай жер астында қандай орын алатынын білуге болады. Көп жағдайларда бұл коэффициенттің мазмұны 1-ден артық болып, 3-ке дейін жетуі де мүмкін.

Мұнайдың негізгі қасиеттерінің бірі - тұтқырлық. Мұнай тұтқырлығының өндіріс саласындағы маңызы өте зор. Ол арқылы мұнай өндіру үрдісімен, оны құбыр арқылы айдағанда жұмыс қарқынына көптеген әсер келтіретіні белгілі. Тұтқырлығы төмен, жеңіл, сұйық мұнайлар құбыр арқылы тез өтеді, ал тұтқырлығы басым, қою мұнайды өндіру, жинақтау, құбыр арқылы жүргізу жұмыстары көптеген қосымша еңбекті керек етеді.

Негізінде мұнайдың тұтқырлығына әсер ететін жағдайлар оның құрамындағы парафин, шайыр қосымшалары және температура болып келеді.

Газ. Мұнай тектес табиғи жанар газдар жер қойнауындағы өз алдына жеке-жеке таза газ кендерін, болмаса мұнай ішінде еріп, тұтас мұнай-газ горизонттарын құрастырып немесе тікелей мұнай бетінде шоғырланып орналасады. Мұнай кеніштерін игеру, өндіру процесінде мұнаймен араласып, сыртқа шығатын газды – ілеспе газ деп атайды.

Жалпы алғанда мұнай қабаттарында, қандай мөлшерде болмасын, еріген газ кездеседі.

Жанар газдардың құрамы (СН) көмірсутектерінен тұрады, олардың ішінде метан, этан, пропан, бутан, пентан т. б. газдар кездеседі. Таза газдан тұратын горизонттардың құрамында метанның көлемі басымырақ келіп, аумағы 98%-ке дейін жетеді.

Газ құрамында жеңіл газдар (метан және этан) көп болған сайын оның салмағы жеңіл келуімен қатар тез қызу бөледі, ал ауыр газдардың құрамында метан мен этан аз мөлшерде болады.

Атмосфералық жағдайда (және 00С температурада) метан мен этан газ күйінде кездеседі. Пропан мен бутан газ күйінде кездессе де шамалы қысым арқылы сұйық көмірсутегіне тез айналады.

19

Газ – көлеміндегі жеңіл және ауыр (пропаннан жоғары) көмірсутектерінің құрамына байланысты – құрғақ және майлы газдар болып екі топқа бөлінеді.

Құрғақ газдар - қатарына ауыр көмірсутектерінен арылған, тек қана метаннан тұратын газдар жатады.

Майлы газдарға - ауыр көмірсутектеріне қанық, айыру процесінде олардан сұйық газбен бензинді газдар алуға болатын газдар жатады.

Тәжірибе-өндірісте 1 м3 құрғақ газ құрамында мөлшері 60 г.-ға дейін газды бензин болса, ал 1 м3 майлы газ құрамында 70 г.-нан артығырақ газды бензин кездеседі.

Майлы газдар көбінесе жеңіл мұнаймен, ал құрғақ газдар ауыр мұнаймен аралас келеді.

Газ құрамында аздаған көмірқышқыл газы, азот, күкіртсутегі, гелий т. б. кездеседі.

Газдың физикалық қасиеттерінің қатарына оның тығыздығы жатады. Ауамен салыстырғанда метанның тығыздығы 0,72 кг/м3 болса, ал пентанның тығыздығы 3,2 кг/м3-ге дейін жетеді.

Нег.: 1. [49-59], 2. [32-43], 3. [12-16]Қос.: 6. [12-26]

Бақылау сұрақтары:1. Мұнай және газ дегеніміз не? 2. Мұнай құрамына қандай заттар кіреді?3. Мұнайдың негізгі қасиеттері қандай?4. Қайда, мұнайдың тұтқырлығы көп, қабатта әлде жердің

бетінде?5. Мұнайдың тұтқырлық коэффициенті дегеніміз не? 6. Мұнайдың тұтқырлық коэффициенті не үшін керек?7. Қайда мұнайдың тығыздығы көп, қабатта әлде жердің

бетінде?8. Құрғақ пен майлы газдардың айырмашылығы не де?9. Табиғатта қандай газ кең таралған?

№3-дәріс. Іздеу және барлау жұмыстарының кезеңдері

Іздеу және барлау жұмыстары - жер қойнауында мұнай-газ кендерінің барлығын анықтау, ашу, олардың қорларының санын есептеу және кен орындарының игеру жобаларын жасау мақсатында жүргізіледі.

Кешенді іздестіру-барлау жұмыстарына алаңды геологиялық, геофизикалық және геохимиялық тұрғыдан

20

зерттеу жатады, одан әрі кен орындарын түгелдей барлап, ұңғыларды қазу әдістері белгіленеді.

Іздеу жұмыстары бірнеше кезеңнен тұрады.Бірінші кезеңде – жер бетінің жалпы геологиялық

көрініс картасы жасалады. Осымен байланысты табиғи қалыптасқан тау жыныстарының ашылуына дейін жер беттері тазартылады да оның геологиялық бетбедерлерінің мүсіндері көрсетіледі.

Екінші кезеңде – зерттелетін алаңның геологиялық құрылысын, негізгі қабаттардың тұрпаты мен пішінін көрсету мақсатында тереңдігі 20 м-ден 300 м-ге дейін картировтық және құрылымдық ұңғылар қазылады. Алынған мағлұматтар бойынша шартты белгілерді пайдалана отырып, жер қабаттарының көнелігі мен аумағы көрсетілген геологиялық карта сызылады. Бұл карта ұңғылардың тілмесі, геологиялық пішіндер арқылы толықтырылып жазылады.

Құрастырылған стратиграфиялық тілмеде жер қойнауының қазылып өтілген тау жыныстарының сипаттамалары колонка арқылы көрсетіледі.

Геологиялық пішіндер қабаттың көтеріңкі бағытына қарама-қарсы бағытта масштаб бойынша тік жазықтыққа түсіріледі.

Табылған кен орнының пішінін толық дәлелдеу мақсатында геологиялық картаға қосымша материал ретінде, қазылған ұңғылардың көрсеткіштері бойынша, құрылымдық картасы жасалады. Құрылымдық картасында зерттелетін қабаттың бет-бедері (ойлықырлылығы) жарма сызықтар арқылы көрсетіледі.

Мұнай-газ кендерінің құрылымдарын жете көрсету, ондағы қордың мөлшері, ұңғыларды қазу керектігін дәлелдеп көрсету мақсатында іздестірудің екінші кезеңінде геофизикалық және геохимиялық зерттеулер жасалады.

Жоспарланған жұмыстар орындалып болғаннан кейін үшінші кезендік – ұңғыларды тереңдеп қазу басталады. Алғашқы қазылған ұңғы тілмесінде мұнай-газ белгісі пайда болып, өнім алынған жағдайда кен орындарын нақтылы барлау әдісі жүргізіледі. Құнарлы алаңдарда кемерлеу ұңғылары қазылып, кен орнының аумағы, қалыңдығы, мұнай-су шекаралары анықталады. Одан кейін бағалау, егжей-тегжейлі тексеру мақсатында т. б. категориялы ұнғылар тағайындалып, қазыла бастайды.

Кен орнының көлемі мен қоры сияқты қажетті мағлұматтар анықталып біткеннен кейін барлау жұмыстары аяқталып, енді мұнай мен газды игеру жұмыстары басталады,

21

яғни бұл өндіру ұнғыларын қазуға ұштасады. Мұндай ұңғыларды арнайы, рет бойынша кен орындарына орналастырып қазып, олардан өнім алу мақсатында ғылыми-зерттеу институттарында немесе жергілікті ғылыми зертханаларда игеру жобалары жасалады.

Мұнай-газ кен орындарын іздеу-барлау жұмыстарының табысты болуы бастапқы кезеңде геофизикалық және геохимиялық зерттеу әдістерінің ең нәтижелі бағыттарын іріктеп, таңдап алып, оларды іске асырумен тығыз байланысты.

Геофизикалық барлау әдістерінің бірнеше түрі бар, олардың негізгілері сейсмикалық және электрлік әдіс.

Сейсмикалық барлау әдісі . Мұндай барлау тау жыныстарының, қабаттардың жарылған оқ дәрілер арқылы пайда болатын серпінді толқындарды өз бойларынан өткізуі, я болмаса кейін серпуі арқылы алынатын көрсеткіштер арқылы зерттеледі.

Жер қойнауындағы қабаттардың қайсыбірінде серпінді толқындар жылдам, ал қайсыбіріне жәй тарайтыны белгілі. Сейсмикалық барлау жұмысын жүргізу үшін белгілі бір қашықтықта шұңқырлар қазылып, олардың ішіне токтың әсерімен жарылатын дәрі салынады.

Оқ дәрінің жарылуына байланысты жер қыртыстарына тараған толқындар тау жыныстарының әр қабаттарынан түрліше жылдамдықпен өтеді. Толқындардың қандай жылдамдықпен өткенін жер үстіндегі сейсмограф таспаға жазып тұрады. Қатты тау жыныстарынан құралған қабаттардан толқын жылдамырақ өтеді де ол жұмсақ жыныстардан тұратын қабаттардан толқын баяулау өтеді. Алынған көрсеткіштер арқылы жер қабаттарының тереңдігі өлшеніп, карталары тұрғызылады.

Бұл әдіс мұнай және газ кендерін барлау жұмыстарында кеңінен пайдаланылады. Сейсмикалық барлау әдістерін алғашқы рет Г. А. Гамбурцев ойлап шығарған.

Электрлік барлау әдісі. Тау жыныстарының өз бойынан электр тогын өткізуіне байланысты жүргізіледі. Мысалы, кейбір тау жыныстары (гранит, әктас, бойына тұзды су сіңген құмтастар) өз бойларынан электр тоғын жақсы, ал басқалары (саз, мұнай сіңген құм, құмтастар) нашар өткізетіні белгілі. Осымен байланысты бойынан электр тогын өткізбейтін тау жыныстарының электрлік кедергісінің мағынасы көп болады. Әр түрлі тау жыныстарының электрлік кедергісінің өзгеруі олардың табиғи орналасу тәртіптерін зерттей білуге мүмкіндік туады.

22

Геохимиялық барлау жұмыстарының қатарына газ барлау әдісі жатады. Газдар тереңдікте орналасқанмен сезгіш аспаптар арқылы олардың аз да болса жер бетіне шығып жататынын байқауға болады. Әрине газдың қабаттардан өту мөлшері өте нашар мыңнан бір процент болуы мүмкін. Бірақ та осы нәзік көрсеткіштер арқылы жер қойнауында газ кенінің барлығын байқауға болады.

1934 ж. инженер М. М. Бальзамов геохимиялық газ каратажын ойлап шығарды. Газ каратажы төмендегі жағдайы негізделген: ұнғыда қазу процесі жүріп жатқан кезде бұрғы ерітіндісін зерттеу арқылы оның құрамында жер қабаттарынан бөлініп шыққан газдарды жікке бөліп шығуын зерттеп, олардың мөлшерін диаграмма ретінде таспаға жазып тұрады. Осы диаграммалар арқылы жер қойнауындағы мұнай, газ кендерінің қандай тереңдіктерде кездесетінін болжайды. Ол барлау жұмысын жүргізуде ойдағыдай пайда келтіреді.

Өндірісте ұңғылар бойын геофизикалық әдістермен зерттеудің гамма-каратаж, нейрондық гамма-каратаж, термокаратаж т.б. түрлері кездеседі. Олардың барлығы да ұңғы тілмесін өндіріс-геофизикалық зерттеу әдістерінің қатарына жатады.

Нег.: 1. [49-59], 2. [32-43], 3. [12-16]Қос.: 6. [12-26]

Бақылау сұрақтары: 1. Іздеу жұмыстары қанша кезеңге бөлінеді? 2. Барлаудың геофизикалық әдістеріне қандай барлау әдістері кіреді? 3. Барлаудың геохимиялық әдістеріне қандай зерттеу әдістері кіреді?

№4 –дәріс. Мұнай және газ ұңғыларын бұрғылау

Ұ ң ғы - дегеніміз жер қыртысында арнайы бұрғылау аспаптарының көмегімен қазылатын диаметрі тереңдігінен бірнеше есе кіші цилиндр пішінді тау-кен құрылыс орны.

Ұңғының басталатын жері сағасы, цилиндрлі беті қабырғасы немесе оқпаны, ең төменгі шеті түбі деп аталады. Сағасынан түбіне дейінгі оқпан бойынша ара қашықтық ұңғы ұзындығы, ал ұңғы өсі проекциясының тіке аралығы тереңдігі деп аталады.

Ұңғыларды тіке және көлбеу бұрғылайды. Олардың диаметрі аралықтан аралыққа кішірейіп отырады.

23

Мұнай және газ ұңғыларының бастапқы диаметрі 900 мм-ден аспаса, ал соңғының диаметрі 165 мм-ден кем болмайды.

Ұңғыларды тау жыныстарын тұтастай (кернсіз) немесе оның шет жағын ғана талқандау (керн алу) арқылы тереңдетеді.

Ұңғының құрлысы 1 суретте көрсетілгендей төменгі түп жағында – (6,8), ол мұнай не газ шығатын жиектердің тұсында болады, ал жоғарғы жағы – саға – (1). Бүйір қабырғасын-оқпан – (5) дейміз. Ұңғының ішіне мұнай мен газ құйылу үшін, қабаттағы қысым – Pқаб – (9) түп жағындағы Рт – (6) қысымнан көп болу керек, яғни Рқаб Рт ұңғының бүйір қабырғалары – (5) пайдалану кезінде құлап қалмауы үшін темір құбырлармен бекітеміз – (4). Оны тізбектелген шеген құбыр дейді. Оның диаметрі жоғарыдан төмен қарай азая береді.

Ең жоғарғы шеген құбырды – (2) бағыттаушы шахталы құбыр дейміз. Оның тереңдігі – 5-10 м, диаметрі – 200-500 мм. Негізгі міндеті-жердің жоғарғы жағындағы топырақты бекіту және саз балшық ерітіндісінің айналымын қамтамасыз ету. Оның ішінен, жоғары су қабаттарының ағымынан сақтау мақсатымен сағалық құбыр – (3) кондуктор жібереді.

1 сурет. Ұңғы үлгісі

24

Тереңдігі жоғарғы су қабаттардың орналасуына байланысты 40-400 м.-ге дейін жетеді. Кондуктордың ішінен ұңғының тереңдігіне және қазу (бұрғылау) қабаттарының орналасу ерекшеліктеріне байланысты бір немесе екі қосымша шеген құбырларын жібереді. Егер де кондуктордан кейін қанша тізбекті құбырлар жіберсе, сонша тізбекті құбырлар деп атаймыз. Ең соңында пайдалану (өндіру) құбырын – (4) жібереді. Әлбетте, оның диаметрі – 146-168 мм, тереңдігі – 4500-5000 м. шамасында болады. Мұнай мен газ өндіру үшін оның сағасына, фонтанды қондырғы арқылы, кіші диаметрлі мұнай мен газ көтергіш құбырлары жіберіледі. Оның диаметрі – 40-70 мм. аралығында болады.

Бұрғылау тәсілдерін пайдалана отырып ұңғыны бұрғылау кезінде аспаптардың тау жыныстарына тигізетін әсеріне қарай механикалық, термиялық, физико-химиялық, электр жалындық деп бөлуге болады.

Механикалық бұрғылау тәсілінде тау жыныстарын бұзу қол күшін немесе қозғалтқыштарды қолдану арқылы іске асырылады. Механикалық бұрғылау тәсілі соққылау және айналдыру тәсілдерімен іске асырылады.

Соққылама бұрғылау. Бұл тәсіл 70 жылдан астам уақыттан бері мұнай-газ өнеркәсіп саласында қолданылмайды. Дегенмен пайдалы қазбаларды барлау инженерлік-геологиялық іздеу жұмыстарында қолдау тауып жүр. Ол тек арқанды-соққылама бұрғылау тәсілінде қолданылады.

Айналмалы бұрғылау. Мұнай, газ ұңғыларын бұрғылауда қолданылады. Бұл тәсіл бойынша ұңғы оқпаны үздіксіз айналатын қашаумен бұрғыланады. Тау жыныстарының ұсақталған бөлшектері жер бетіне жуу сұйығының ағынымен көтеріледі. Айналмалы бұрғылау тәсілінің өзі роторлық және түптік қозғалтқыштармен бұрғылау тәсілдері болып бөлінді.

Роторлық бұрғыл а у тәсілінде қозғалтқыш жер бетіне орналасады да, қашау бұрғылау тізбегі арқылы айналдырылады.

Түптік қозғалтқыштармен (гидравликалық турбобұрғы немесе электробұрғы) бұрғылау тәсілінде қозғалтқыш тікелей қашаудан жоғары орналастырылады.

Енді мұнай және газ ұңғыларын айналмалы бұрғылау тәсіліндегі жұмысына тоқталық.

Роторлық бұрғылау тәсілінде (2- сурет) 9-қозғалтқыштың қуатымен шығыр (8) арқылы ұңғының сағасында қондырылған мұнараның ортасында орналасқан арнайы айналмалы (16) механизм роторға беріледі. Ол қашау (1) жалғанған бұрғыдау

25

тізбегін айналдырады. Бұрғылау тізбегі жетекші құбырдан (15) және оған арнайы аударғыш (6) арқылы бұралған бұрғылау құбырларынан (5) тұрады. Түптік қозғалтқышпен бұрғылау тәсілінде қашау (1) түптік қозғалтқыштың ішіндегі білгіне бұралады, ал бұрғылау тізбегі қозғалтқыштың корпусына (2) жалғанған. Қозғалтқышты жұмысқа қосқанда оның білігі оған жалғанған қашаумен бірге айналады. Бірақ, бұрғылау тізбегі ротормен бірге айналмайды, ол тек қана түптік қозғалтқыштың қуатымен айналады.

Яғни, роторлы бұрғылау тәсіленде қашаудың жыныс ішіне енуі ұңғының өс бойымен бұрғылау тізбегінің айналып қозғалуынан болады, ал түптік қозғалтқышпен бұрғыланғанда – бұрғылау тізбегі айналмайды. Айналмалы бұрғылаудың роторлы немесе турбобұрғы өзіндік ерекшілігінің бірі, ұңғы сумен немесе арнайы дайындалған сұйықпен қашау тесігі арқылы түпте барлық жұмыс жасаған уақытында үзілмей үнемі жуумен болады. Бұл қозғалтқыш-21 арқылы жұмысқа қосылатын екі (кейде бір немесе үш) бұрғылау сорабы-20-дан,

құбыр-19бен бағана құбыр-17ге жуу сұйықтарын айдайды. Бағана мұнараның оң бұрышында жапсырылған. Әрі иілмелі шланг-14 арқылы ұршық -10ға түсіп, бұрғылау тізбегі арқылы түптегі қашауға қарай бағытталады. Жуу сұйығы қашауға жетіп, ондағы тесіктер арқылы қысыммен ұңғы оқпаны мен бұрғылау тізбегі арасындағы кеңістікпен, қазылған жыныстарды бірге алып сағаға көтеріледі. Мұнда науа жүйесі-18 және тазарту механизмдерінде (суретте көрсетілмеген) жуу сұйықтары қазылған жыныстардан тазартылып, одан кейін бұрғылау сораптарының қабылдау ыдыстарына-22 барып, қайтадан ұңғыға айдалады.

26

Ұңғыны тереңдеткен сайын, бұрғылау тізбегі, кронблоктан, (суретте көрсетілмеген) тәл блогынан-12, ілмектен-10, және тәл арқанынан-11, тұратын полистпас жүйесіне іліп қойған түрінде ұңғыға түсіріледі. Жетек құбыр-15, ротор-16 ішіне түгел өне бойымен кіргенде, шығы-8-ді жұмысқа қосып бұрғылау тізбегін жетек құбырдың-15 ұзындығындай қылып көтеріп, элеватор мен ұстауыш сына арқылы оны роторға отырғызып қояды. Одан кейін жетек құбырды-15 ұршықпен-10 қоса бұрап алып, ротордың жанынан, мұнараның оң жағында алдын ала көлбей қазып дайындап қойған шурфқа (оның тереңдігі жетек құбырдың ұзындығымен бірдей) отырғызады. Осыдан кейін бұрғылау құбырын екеуден немесе үш қосақтап қосқан бұрғылау құбырларын свеча дейді. (Бір бұрғылау құбырының ұзындығы 12,5 м.). Свечаның ұзындығы 25 немесе 37,5 м. болады. ол бұрғылау мұнарасының биіктігіне байланысты (мұнара биіктігі 41 м, болса,свеча ұзындығы 25 м., биіктік 53 м. болса, свеча -37,5 м.). Өйткені, ұңғыны бұрғылаған кезде бұрғылау тізбектерін түсіріп-көтеріп тұру керек. Көтерген бұрғылау тізбектерін секциялап (свечалап) ротор столының үстіне текшелеп орналастыру керек. Сондықтан секцияның (свечаның) төменгі жағын столға тіресек, ал жағарғы басын мұнараның столдан жоғары қарай 25 және 37,5 м. Жерде (жоғарыда айтылғандай, мұнараның биіктігіне байланысты деп) «верховой» деп аталатын алаң бар. Соған тіреп қоямыз. 37,5 м. Свечаны пайдаланып бұрғылайтын ұңғының тереңдігі 3000 м.-ден асқанда қолданылады. Үйткені 25 м. свечаның орнына 37,5 м. Свечаны қолдансақ, онда бұрғыланған кезде түсіру-көтеру уақытын үнемдейміз.

Ұңғыны бұрғылау үшін шурфқа отырғызылған жетек құбырмен-15, ұршық-10-ды шығарып алып, элеваторға тіреліп тұрған бұрғылау тізбегіне бұрап кіргізіп, қашауды түпке түсіреміз.

Тозған қашауды ауыстыру үшін, барлық жіберген құбырлар тізбегін сағаға көтеріп, жаңа қашауға ауыстырғаннан кейін қайтадан ұңғыға жібереді. Түсіру-көтеру жұмыстарын полиспат жүйесі арқылы іске асыруға болады. Шығырдың-8 барабаны айналған, тәл арқаны-11, барабанға оралып немесе тарқатылып тұрады. Сол арқылы тәл блогы мен ілмектің түсіп-көтерілуі қамтамасыз етіледі. Тәл блок пен ілмекке сырға мен элеватор арқылы түсіп-көтеріліп тұратын бұрғылау тізбегі, қажет болса іліп қояды.

Бұрғылау тізбегін көтерген кезде оларды секцияға (свечаға) бөліп текшелеп бұрғышының қасындағы тақтаға (подсвечник) орналастырады. Свечаны немен ұстататынын

27

жоғарыда келтірдік. Түсіру операциясы кезінде бұрғылау аспабы мына ретпен жүзеге асырылады: қашау – түптік қозғалтқыш – бұрғылау құбыр – жетек құбыр.

Бұрғылау қашаулары. Тау жыныстарын бұзушы аспаптар негізгі атқаратын міндеттеріне қарай үш топқа бөлінеді:

1) ұңғы түбін тұтастай бұрғылауға арналған қашаулар;2) ұңғы түбін айналдыра бұрғылап, тау жыныстары үлгісін

керн алу үшін қолданылатын бұрғы ұштары, коронкалар;3) қосалқы аспаптар, найза тәрізді қашаулар, фрезерлер,

калибраторлар, кеңейткіштер.Бірінші және екінші топ аспаптарын жасақтарының тау

жыныстарына әсер ету өзгешеліктеріне қарай төрт шағын топқа бөледі: кесіпуатушы (РС), қажап-кесуші (ИР), үгіп-уатушы және үгу арқылы әсер етуші.

Кесіп-уатушы, қажап-кесуші аспаптар түрлерінің құрал-жабдықтары берік материалдардан кескіш немесе секторлар түрінде жасалады. Үгіп-уату арқылы әсер етуші аспаптардың құрал-жабдықтары шарошкаларға индикатор түрінде орналастырылған.

Бірінші, екінші және үшінші топ аспаптары мұнай және газ ұңғыларын бұрғылауда кеңінен қолданылады.

Нег.: 1. [59-72], 2. [43-63]Қос.: 8. [30-102] Бақылау сұрақтары:

1. Ұңғы дегеніміз не?2. Керн не үшін керек?3. Мұнай өндірісінде қандай бұрғылау тәсілі қолданбайды

және не үшін?4. Шеген құбырлары не үшін керек?5. Ұңғының конструкциясы дегеніміз не?6. Айналмалы бұрғылаудың соққыламаға қарағанда

артықшылығы не де?7. Қашаулардың түрлері. 8. Жуу сұйықтары не үшін тағайындалған?9. Кондуктор дегеніміз не?10. Роторлық бұрғылаудың түптік қозғалтқышпен

бұрғылаудан 11. қандай айырмашылығы бар?

28

№5 –дәріс. Ұнғыны аяқтау (бірінші үш жұмыстары). Өнімді қабатты бұрғылау және зерттеу. Ұңғы түп бөлігінің конструкциясын таңдау.

Ұнғыны бұрғылау және оны пайдалануға өткізу аралығында бірқатар жұмыстар жүргізіледі. Олар:

1) өнімді қабатты бұрғылау;2) өнімді қабатты зерттеу;3) ұңғы түбіндегі бөлігінің конструкциясын таңдап алу;4) ұңғы сағасын жабдықтау;5) пайдалану тізбегін өнімді қабатпен қатынастыру

(перфорация);6) өнімді қабаттан мұнай немесе газды шақыру және

ұңғыны пайдалануға өткізу.Бұл аталған жұмыстардың дұрыс орындалуына ұңғы

шығымы, оның тиімділігін, сонымен қатар пайдалану барысындағы жөндеу аралық кезеңмен тікелей байланысты.

Өнімді қабатты бұрғылау . Ұңғыны игеру және пайдалану барысында жаңа жағдай тұрғызу үшін бұрғылау кезінде мұнай немесе қабаттарының коллекторлық қасиеттерін мүмкіндігінше бұзбауға тырысу қажет. Сонда ғана өнімді қабаттар бұрғылаудан кейін табиғи күйінде қалып, одан мұнайгаз өнімдерін мүмкіндігінше көп алуға болады. Өнімді қабаттарды ашар алдында оның коллекторлық қасиеттерін бұзу себептері мұқият анықталуы тиіс.

Қабат өнімділігін төмендету себептері көп және олар жеткілікті анықтала қойған жоқ. Солардың бірі қабатқа бөтен сұйықтар мен бұрғыланған тау жыныстары бөлшектерінің енуі.

Ұңғыны бұрғылау барысында жуу сұйығы ұңғы ішіндегі гидростатикалық қысым қабат қысымынан жоғары болатындай етіп алынады. Су негізді жуу сұйықтары қолданған жағдайларда, су қабатқа сүзіліп өтеді. Сүзіліп өтетін судың көлемі жуу сұйығының су беру қасиетіне, қабаттың жарықшақтылық дәрежесіне және гидростатикалық қысым мен қабат қысымдарының айырмашылығына байланысты.

Судың ұңғы түбінің өткізгіштігі мен ұңғыны пайдалану үрдісіндегі зияндылығы көптеген зерттулер арқылы анықталады.

Судың өтуі арқылы ұңғы түбінің өткізгіштік қасиетінің төмендеу себептері бірнеше. Солардың бірі қабат қуысындағы капиллярлық қысымның әсері. Ол сүзіліп өткен су әсерінен байқалады. Лаплас заңы бойынша капиллярлық қысым беттік тарау күшіне тура пропорционалды және капилляр радиусына кері пропорционалды.

29

Қабаттан суды ығыстырып шығару барысында қабат қысымынан төмен қысым қажет. Бірақ қысым түсіргеннен бірінші судан кең кеуек арналары босайды да, ал тар кеуектерде су қалып қояды. Мұнай кедергісі аз арналар судан босаған кең кеуек арналары бойынша қозғалады да, тар арналар мұнай ағып өту үшін жабық қалады. Ұңғы төңерегінде қабат арналары арқылы мұнайдың өтуіне кедергі болатын өзінше су кедергісі пайда болады.

Қабат өткізгішінің төмендеудің тағы бір себебі қабатқа жуу сұйығының сүзіліп өту салдарынан шөгінділердің пайда болуы. Бұл қабат суларымен сүзіліп өткен судағы ергіш тұздардың өзара әрекеттері салдарынан болады. Шөгінділер өнімді қабаттардағы кеуектерді бітеп, оның коллекторлық қасиетін нашарлатады.

Өнімді қабат коллекторлық қасиетін төмендетуші себептердің барлығын түзету мүмкін емес. Бірақ олардың қабатқа кері әсерін төменгі шараларды қолдану арқылы азайтуға болады:

1. Өнімді қабатты бұрғылау кезінде қабатқа ері қысымды мүмкіндігінше азайту қажет.

2. Өнімді қабатты бұрғылау, зерттеу, пайдалану тізбегін түсіру, цементтеу алдын-ала жасалған жоспар бойынша тез жүргізілуі қажет.

3. Өнімді қабаттарды ашуда су бергіштігі төмен жоғары сапалы сазбалшық ертінділері немесе көмірсутек негізді жуу сұйықтарды қолдану қажет.

Өнімді қабатты зерттеу. Өнімді қабаттың коллекторлық қасиеті, орналасу жағдайы, пайдалану сапасы, зерттеу жұмыстарын жүргізгеннен кейін анықталуы мүмкін. Пайдалану ұңғыларында өнімді қабаттарды бұрғылауда, бұрғыланған тау жыныстары шламын, геофизикалық зерттеулер нәтижелерін қолдану жеткілікті. Барлау ұңғыларында өнімді қабат жетік зерттеледі, сондықтанда жүргізілетін зерттеу жұмыстары көп.

Барлау ұңғыларында өнімді қабат тек колонкалық қашаулармен бұрғыланады. Бұл алынған керн материалдары бойынша қабаттың орналасу жағдайы, литологиялық және физикалық сипаттамаларынан толық мәліметтер алуға мүмкіндік береді. Өнімді қабат бұрғыланып болғаннан кейін ұңғыда толық геофизикалық зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Дегенмен, геологиялык және геофизикалық зерттеу әдістері өнімді кешендерден өндірістік маңызын анықтауға мүмкіндік бермейді, өйткені ол кезде қабаттың мұнай бергіштігі жөнінде толық мәліметтер болмайды. Тек арнайы сынауыш аспаптар

30

көмегімен жүргізілетін сынау аралықтарын таңдап алуға мүмкіндік береді.

Ұ ң ғы түбінің конструкцияcын тандап алу – қабаттың литологиялық физикалық қасиеттеріне, орналасу орнына, өніміді қабаттан жоғары немесе төмен сулы қабаттардың орналасуына басқада көптеген факторларға байланысты іске асырылады. Бұрғылау практикасында ұңғы түбінің төмендегідей конструкциялары қолданылады.

1) Ұңғыны өнімді қабат жабынына дейін бұрғылап пайдалану тізбегін түсіріп цементтейді.

1- сурет. Ұңғы түбінің конструкциясы

1 - пайдалану тізбегі; 2 – цемент ерітіндісі; 3 – сүзгі-хвостовик;4 – сүзгі пайдалану тізбегінің жалғасы; 5 – манжет отырғызу

орны;6 – сальник.

Цементтеу тығынын тірек сақинасы бұрғыланады да, ұңғы өнімді қабат табанына дейін тереңдетіледі. Егер қабат тұрақты тау жыныстарынан тұратын болса, ұңғы оқпанын ашық қалдырған жөн (1, а сурет). Егер қабат борпылдақ тау жыныстарынан құралса, пайдалану тізбегіне құм кірмес үшін өнімді қабатқа қарсы сүзгі қойылады, 1, б суретте пайдалану тізбегінің төменгі шетіне ұсынылатын сүзгі-хвостовикті пайдалану көрсетілген. Кейде сүзгінің басқа түрі қолданылады (1, в сурет).

31

2 сурет. Пайдалану тізбегі цементтелінген ұңғы түбінің конструкциясы.

1 – мұнайлы қабат; 2 – газды қабат; 3 – сулы қабат; 4 – пайдалану тізбегі; 5 – сүзгі – хвостовик; 6 – пакер;

7 – перфорацияланған тесіктер.Бұл жағдайда өнімді қабат, одан жоғары аралықта

бұрғыланған қашау диаметрімен бұрғыланадыда, пайдалану тізбегі сүзгімен түсіріліп, қабат жабынынан жоғары манжеттік тәсілмен цементтелінеді. Екі жағдайда (1, б, в сурет) метал-керамика, құм-пластмасса немесе іріқұмдақ сүзгілер қолданылуы мүмкін.

Бұл аталған ұңғы түбінің конструкциялары өнімді қабаттан жоғары және төмен сулы қабаттар кездесетін жағдайларда қолданылады.

2) Ұңғы өнімді қабат табанынан біраз төмен бұрғыланып, пайдалану тізбегін түсіреді де, бір немесе екі сатылы тәсілмен цементтейді. Цемент ерітіндісі қатқаннан кейін өнімді қабат тұсынан перфорациялап, қабат пен пайдалану тізбегін жалғастырады (2, а сурет). Кейде пайдалану тізбегіне құм түспейтіндей етіп сүзгі орнатады (2, сурет). Бұл келтірілген ұңғы түбінің конструкциясы мұнайлы құмдар саз балшықтармен және сулы қабаттармен қабаттасып орналасқан, әр өнімді қабаттан жоғары не төмен сулы қабаттар кездескен жағдайларда қолданылады.

Нег.: 1. [91-96], 2. [116-121]Қос.: 7. [84-88]

Бақылау сұрақтары:1. Ұңғыны аяқтау деп қандай кешен жұмыстарын айтады? 2. Өнімді қабатты бұрғылауда, оның коллекторлық қасиеттерін

төмендету себептері. 3. Қабаттың коллекторлық қасиеттерін барынша бұзбауға,

қандай шаралар қолдану қажет?4. Шлам дегеніміз не?5. Қандай жағдайда ұңғы түбін ашық қалдырады? 6. Сүзгі (фильтр) не үшін керек?7. Сүзгінің қандай түрлері болады?8. Өнімді қабат біртекті жағдайда, яғни мұнай қабатында су,

газ және балшық қабаттары жоқ кезінде, қандай ұңғы түбінің конструкцияларын қолданады?

9. Мұнай қабаты, су және балшық қабаттарымен араласып жатқан жағдайда (қабат біртекті емес жағдайда), қандай ұңғы түбінің конструкцияларын қолданады?

32

№6- дәріс. Ұңғыны аяқтау (қалған үш жұмыстары). Ұңғы сағасын жабдықтау. Пайдалану тізбегін қабатпен қатынастыру. Қабаттан мұнай мен газдың құйылуын шақыру (ұңғыны меңгеру).

Ұ ң ғы сағасын жабдықтау . Пайдалану тізбегінің сыртындағы цемент ерітіндісінің көтерілу биіктігін анықтағаннан кейін, шеген құбырды ұңғы сағасына іліп, құбыр аралық кеңестігін бекітуші тізбек басымен байланыстырады.

1 суретте бір тізбекті ұңғы сағасын жабдықтау схемасы көрсетілген. Тізбек басы кондукторға бұралып жалғанған фланецтан-2 және пайдалану тізбегінің жоғарғы шетіне жалғанатын педьесталдан-1 тұрады. Бұралушы бұрма ысырмасын-5, құбыр сыртындағы газды шығару үшін қолданылады.

1 сурет. Бір тізбекті ұңғы сағасының байланысты схемасы.

Пайдалану тізбегін қабатпен қатынастыру. Пайдалану тізбегі цементтелінген ұңғы түбінің конструкциясын қолданған жағдайда, пайдалану тізбегінің қабатпен қатынасы тізбекке цемент сақинасында қабаттағы тау жыныстарында арнайы перфоратор аппараты мен тесік тесу арқылы іске асырады.

Мұнай мен газ осы тесіктер арқылы пайдалану тізбегіне түседі. Тесіктердің диаметрі бір метрдегі саны (перфорация тығыздығы) қабаттан мұнай мен газ мақсималды келіп түсетіндей етіліп алынады.

Перфораторлардың бірнеше түрлері бар. Олар: кумулятивтік, торпедалық және оқты. Ең кең тараған кумулятивтік перфораторлар. Олардың көмегімен шегендеу құбырларында, цемент тасы және ұңғы қабырғасындағы тау жыныстарын тесіп арна жасауға болады.

33

Кумулятивтік перфоратор. Кумулятивтік арын, зарядтың жарылу кезінде, зарядтты мыс қаптамасының күш толқыны әсерінен жан-жақты сығылуы салдарынан түзіледі.

Күш толқынның әсерінен мыстың ішкі беті балқып тығыздығы жоғары метал ағынына айналады да, жарылыс барысындағы заттармен, 8000-10000 м/с жылдамдықпен қаптама ортасынан шегендеу тізбегіне радиалды атқыланады. Мұнай жылдамдықпен атқылаған метал сұйық ағыны шегендеу тізбегіне 30 МПа-дай қысым түсіреді де, оны тесіп өтеді және тау жыныстарында 300 мм, оданда терең арна жасайды.

Кумулятивтік перфоратор, спирал бойымен ағып өтетін тесік тесілген, тығыз жабылған қабырғасы қалың құбырдан тұрады. Кумулятивтік зарядтар перфоратор түрі тесіктерге қарсы қойылады. Зарядтар электркабелге қосылған қопару патронындағы пілте бауы арқылы жарылады.

Торпедалық перфоратор. Айдау ұңғыларында шегендеу тізбегін, цемент сақинасын және тұрақты тау жыныстарынан тұратын қабатты атқылау үшін торпедалық перфораторлар қолданылады. Ату диаметрі 22-32 мм. айырғыш снарядтармен жүргізіледі. Снаряд атылғаннан кейін тау жыныстарына 200-250 мм. еніп сонда жарылады. Жарылу нәтижесінде тау жыныстарында диаметрі 300 мм. дейін қуыстар пайда болады.

Соңғы кезде гидроқұмағынды перфорацияда кең қолданылып жүр. Бұл тәсіл бойынша пайдалану тізбегінің ішіне түсірілген сораптық-компрессорлық құбырға жоғары қысыммен құм аралас сұйық айдайды. Құбырдың төменгі шетіне ағын апараты қойылады, оның тесігінен құм аралас сұйық өте жоғары жылдамдықпен атқыланады.

Осы қоспа шегендеу тізбегін, цемент сақинасын, тау жыныстарын қажап тез бүлдіреді. Гидроқұмағынды перфорацияда шегендеу тізбегі шытынап бүлінбейді, әр тесіктердің диаметрімен терендігін реттеуге мүмкіндік береді.

Қабатта мұнай және газдың құйылуы н қалыптастыру . Пайдалану тізбегімен қабат арасын жалғастыру жұмыстарын аяқтағаннан кейін, қабаттан мұнайдың құйылуын шақыруға кіріседі. Қабаттағы мұнай мен газды ұңғы ішіне шақыру үшін, ұңғы ішіндегі қысым қабат қысымынан төмен болуы керек. Ұңғы ішіндегі қысымды түп қысымы деп айтуға болады. Фонтандық құбырлар мен пайдалану тізбегі арасындағы кеңістікке су айдап фонтандық құбыр арқылы жуу сұйығын ығыстырып шығарады. Қабат қысымы жоғары қабаттарда жуу сұйығын толық алмастырмай-ақ ұңғы атқылап бастайды. Егер жуу сұйығын сумен алмастыру тиімсіз болса онда, суды мұнаймен ауыстырады. Ал бұл шаралар көмектеспеген

34

жағдайларда құбыр сыртындағы кеңістікке мұнайды газбен немесе суды ауамен араластырып айдайды. Қоспаны айдау барысында біртіндеп газ немесе ауаның көлемін өсіріп, толық газ (ауа) айдауға көшеді. Сөйтіп ұңғыға түсірілетін қысымды бірқалыпты төмендетіп, қабаттан ұңғыға мұнай мен газдың құйылуын біртіндеп өсіреді.

Өнімді қабаттар қатты тау жыныстарынан құралған жағдайда ұңғыны компрессорлық тәсілмен игереді. Бұл тәсіл бойынша құбыр сыртындағы кеңістікке жуу сұйығын фонтандық құбырға ығыстыру үшін газ (немесе ауа) айдайды.

Қабат қысымы төмен ұңғыларда мұнай ағынын шегендеу тізбегі ішіндегі жуу сұйығының деңгейін төмендету арқылы қалыптастырады. Ол үшін фонтандық құбыр ішіне арқанмен жоғары жағына ұзын келте құбыр жалғанған поршен түсіріледі. Поршен келтірілген кезде клапан жабылып сұйық фонтандық құбырдан ығыстырылып шығарылады. Поршенді әрлі берлі көтеріп түсіру арқылы пайдалану тізбегі ішіндегі сұйық деңгейін төмендетуге болады, нәтижесінде өнімді қабатқа түсірілетін қысым азаяды.

Қабатта мұнай немесе газдың ағынын шақырғаннан кейін ұңғыны ағынға тексеріп, өнім беру нормасын анықтап, пайдалануға өткізеді.

Нег.:1. [96-99], 2. [122-125]Қос.: 7. [89-95]

Бақылау сұрақтары: 1. Қандай шеген құбырлар аралығын саңылаусыздандыру

үшін, тізбек басы пайдаланылады? 2. Перфоратор не үшін керек?3. Перфораторлардың қандай түрлері бар?4. Мұнай мен газдың ұңғыға құйылуын шақыру әдістерінің

мәні не де?5. Қандай мұнай мен газдың ұңғыға құйылуын шақыру

әдістері бар? 6. Фонтандық құбырларды ұңғыға не үшін түсіреді?

№7-дәріс. Қабат энергиясының түрлері. Қабатта әсер ететін күштер. Мұнай және газ кеніштерін игеру режимдері

Қабаттағы және ұңғы түбіндегі қысымдардың айырмашылығына қатынасты, сұйықтың және газдың ұңғы түбіне пайда болуы негізделеді. Бұл қысым айырмашылығы (депрессия), қабаттағы энергияның түрінен, қабаттағы

35

жыныстың және сұйықтың физикалық қасиеттерінен, ұңғыдағы сұйықты (газды) алу көлемінен туады. Мұнайы немесе газы бар қабат, бұрғыланған ұңғылары мен гидравликалық байланысты жүйе екені анық (егерде қабат тектоникалық бұзылысқа ұшырамаса немесе блоктарға бөлінбесе). Пайдалану ұңғылардың тек қана мұнай-газды облысына емес, қоршаған су қысымды облысына және қабаттың созылған шекарасына дейін әсері тиеді. Сондықтан ұңғы түбіне мұнай мен газ ағынын қамтамасыз етіп жатқан кеніштегі күштердің және энергиялардың түрлерін, кеніштің құрылымын, қоршаған облысын және жыныстар мен сұйықтар қаситтерін және барлық мұнай қабатының бір-бірімен байланысты жүйеде деп есептеп қарастыруымыз қажет.

Ұңғы түбіне сұйықтың, мұнай мен газдың ағысын шақыратын қабаттағы энергияның көзі деп келесі энергия тобын белгілейміз: қабаттағы суарынды энергиясы; сығылған бос жене мұнайда ерітілген газ энергиясы; сығылған жыныстардың және сұйықтардың серпімділігінен пайда болатын энергия; сұйықтар мен мұнайдың салмағынан пайда болатын энергия. Әр түрлі қабат энергиясының бірікенінен немесе бір ғана энергияның әсерінен мұнай мен ғаздың және сұйықтың қабат ішінде қозғалуы айқын болды. Әрмен қарай кен орындардың игеру сипаттамалары кеніштіктегі энергиялық ерекшеліктерге байланысты екенін көрсетеміз.

Қабаттағы суарынды (қысым) энергиясы . Шектелген су қысымы бар кеніштер схемасы 1 суретте көрсетілген. Бұл кеніштегі қысым нұсқасының сыртындағы облыстағы судың бағанасы Н арқылы табылады. Егерде осындай кеніштерде ұңғыны бұрғыласақ, мұнай ұңғы түбіне ағып түсіп және үстіге көтерілуі, осы шеттелген суарыны арқасында болады. Шеттелген суарынының әсер етуінің тиімділігі тек қана қабаттың бетке шығу биіктігінен (ұңғы сағасының биіктігінен) емес, ол жыныстардың өткізгіштігінен және сұйықтардың тұтқырлығынан т. б. ерекшеліктерден байланысты.

Егерде жыныстардың өткігіштігі жеткілікті және сұйықтардың тұтқырлықтары жеткілікті болса, ал өнім алу осы қабат жүйесінің қабылетіне сәйкес болса, негізгі энергия болып шеттегі суарынның энергиясы есептелінеді.

36

1 сурет. Шеттелген суарыны 2 сурет. Жабық (экрандалған) газ

бар кеніштер құрылымының бүркемесі бар кен орнының

схемасы. құрылым схемасы.

Сығылған бос газ энергиясы . Кеніштерде газ көпіршік түрінде және газ бүркемесі (орналасуы) мүмкін. Газ көпіршіктері мұнай ішінде таратылып, қабат қысымы газға қанығу қысымынан төмен болған жағдайда босап бөлініп шығады. Шеткі сусыз, жабық (экрандалған) кен орнының схемасы 2 суретте көрсетілген. Мұндай кеніштерде жоғарыда айтылған энергия негізгі болып саналады.

Егерде ұңғы түбінің қысымын азайтсақ, мұнайдың ұңғыға қарай ағыуы газ бүркемесіндегі газдың ұлғайуынан және мұнайдан газдың босап шығыуынан болады. Мұны, газ бүркемесі болғандықтан, мұнай газға қанығады және қысымның түсуі қоспадан газдың босап ажырауын тудырады. Кеніштерде сығылған газ энергиясы шектелген газ бүркемесіндегі (төмпешігіндегі) газдың көлемінен, мұнайдың қорынан, қабаттың қысымынан, мұнайда газдың еруінен тікелей байланысты болады.

Қабаттағы суарынды жүйенің серпімді энергиясы . Қабатта мұнай мен газдың қозғалу үрдісінде ең керекті рөл атқарады. Тау жыныстары және қабаттағы сұйықтар серпімді болады, сондықтан қабаттағы жағдайда оларда «серпімді» энергия қоры болады, ол энергия қоры қысым төмендеген сайын азаяды.

37

Қабаттағы қысым түсу (құлау) аймағы, кен орның игеру мерзімі көбейген сайын кеніш облысынан асып арғарай суарынды облысына тарайды; көлемі ұлғайған сұйықтар және жыныстағы қуыстар арасындағы су, мұнайы бар қабатқа қарай жылжып ұңғыға қарай ірі мұнай көлемін ығыстырады. Әдетте қабаттағы суарынды бөлімнің көлемі мұнай бар бөлімнің көлемінен бірнеше рет үлкен болады. Сондықтан қысым мәні азайған сайын, ұлғайған судың және жыныстардың қосынды көлемі, кейбір жағдайларда, бастапқы кеніштегі мұнай қорының көлемінен де көп болуы мүмкін. Мұндай жағдайда мұнайдың өндірістік қор мөлшерінің барлығы қабаттан ығыстырылып алынуы мүмкін, бұл жағдай жыныстардың және қабаттағы сұйықтардың серпімділік энергия қорының жеткілікті болуынан болады.

Қабаттағы сұйықтар салмағының энергия арыны . Мұнайы бар қабаттың жазық бойында жатпағандығынан пайда болады. Қабаттың құлау бұрышы бұл энергия арынына әсер етеді. Кейбір жағдайларда қабаттың құлау бұрышы аса көп болмаса да, өнімді қабаттың қалындығы бір шама үлкен болған жағдайда қабаттағы мұнай қозғалысының өз салмағынан болуы мүмкін. Сұйықтың деңгейі, қабаттың бетінен де төмен түседі. Сұйықтардың салмақ күшінен пайда болатын қозғалыс кеніштерде мұнайды ұңғылар түбіне ығыстыратын энергия арыны ретінде жұмыс істейтін жалғыз энергия болуы мүмкін. Бұл жағдай, жабық түрлі (экрандалған) кеніштерін, игеру мерзімі ұзақ болғанда, және газ энергиясы жеткілікті төмендегенде пайда болады. Қабаттағы мұнай мен газ және басқада қоспалардың қозғалыс үрдісін тудыратын бірнеше энергия түрлері бір мерзімде бірдей жұмыс істейді. Барлық игеріліп жатқан кеніштерде сұйықтар мен жыныстар серпімді энергиясы және сұйықтар салмағының энергиясы бірігіп жұмыс істейді.

Кен орындарының геологиялық шарттарына және кен орнын игеру шартына байланысты, бір энергия түрі басым болады.

Қабатта мұнай мен газды ұстап тұратын күштер.Кеніштерді игеру үрдісінде, қабаттағы энергия; мұнай мен

газдың, басқа қоспалардың қозғалысына әсер ететін келесі кедергілерді өту үшін жұмсалады: -сұйықтар мен газдар арасындағы үйкеліске; -сұйықтар мен жыныстар арасындағы үйкеліске; -капиллярлық күштерге.

38

Бұл үйкеліс күштер газ бен мұнайдың, сұйықтың тұтқырлығына байланысты өзгереді.

Капиллярлық күш кедергісінің пайда болуын, қуысты ортада газсұйықты қоспалар (мұнай, су және газ) қозғалысында, бір бірімен бөлінген шекаралардың (менискалар) арасындағы бетті керу күші болатыны арқылы түсінеміз.

Бетті керу күш құбылыстары мен капиллярлық күш – мұнай ығыстыру үрдісіне әр түрлі жағынан әсер етеді. Су мен мұнай түйіскен облыстағы менискалар арасында пайда болатын қысым, гидрофилды қабаттағы мұнай бөліміне қарай, судың ену үрдісінен пайда болуына әсер етеді. Бұл тек қана сыртқы қысым айрмашылығы емес, капиллярлық күштің де әсерінен болады. Осындай жағдайда капиллярлық күш, қуыстық ортада су-мұнайлы қоспалардың пайда болуына және олардың коллектордан мұнайды ығыстыруға кедергі болады.

Кейбір мұнай кеніштерін игеру тәжирибесінен өзгеше шарт туып судың мұнайға қаныққан жыныстарға қарай енген әрекеті мұнайды ығыстыру үрдісіне керісінше жақсы жағдай туғызуы мүмкін. Мысалы, жарықты коллекторларда немесе катпарланған бірнеше қабатшадан тұратын қабаттарда, қабатшаларды құрайтын жыныстардың өткізгіштік мәні жеткілікті болғанда, су ұнғыларға қуыстар немесе өткізгіштігі мол арналармен жылдам қозғалады. Мұндай жағдайларда, қабатқа су айдау шарты мұнаймен қаныққан аймаққа немесе коллектор қабатшаларына қарай шауып еніуіне сәйкес болғанда – қосымша мұнай өнімін өндіріп алуымыз, капиллярлық күштің арқасында игерілуі болады.

Мысалы, асфалтені мен парафины бар, үлкен тұтқырлықты мұнай кеніштерін игергенде, қабаттағы мұнайдың көпшілігі қуысты ортаның капиллярында, мұнайдың ньютондық емес қасиеттерінің арқасында, ұсталып тұрады. Мұндай мұнайлар тыныш қозғалмай тұрған күйінде, ығыстыру кернеуіне кедергісі мол болып қуысты ортада мықтап ұсталып тұрады. Сондықтан оларды ығыстыру үшін бастапқы ығыстыру кернеуінің күші осы жоғарыда айтылған күштен үлкен болуы қажет. Коллектордың ішінен, неғұрлым көбірек алу үшін және қабаттардың қуыстарда мұнайдың сүзілу (фильтрация) кезінде, қуыстардағы малекулярлық, бетті керу күшін, су-мұнай эмулсиясының қасиеттерін т.б. күштерді ескеруіміз қажет.

Мұнай және газ кеніштерін игеру режимдері (тәртіптері)

39

Пайдалану ұңғыларға қарай сұйықты ығыстыратын басым энергия түріне байланысты келесі негізгі мұнай кен орындарын игеру режимдерін (тәртіптерін) қарастырамыз: қатты суарынды және серпімді суарынды; газарынды (газды); ерітілген газ; сұйықтардың салмағы (гравитациялық).

Бір неше режимнің әсері сезілсе аралас режим туралы айтуымызға болады. Мұнайды нұсқаның қозғалатын және қозғалмайтын режимдер туралы түсініктердің бар екенін ұмытпағанымыз жөн.

Кен орынындағы тәбиғи шарттардан, игергендегі жасанды шарттардан және ұңғыларды пайдаланудан, қабаттың жұмыс істеу режимін (тәртібін) анықтауымызға болады. Керекті немесе басқа режимді тағайындауымызға, ұстауымызға, тексеруімізге немесе басқа режимге алмастыруымызға болады. Кен орындарындағы, игеру жүйесінде жүргізілетін жасанды әрекеттерден (қабаттқа агентерді айдау т. с. с.) және мұнай мен газ өнімдерін пайдалану ұңғылардан алу үрдістерінен қабаттың жұмыс істеу режимін анықтауымызға болады.

Кен орнын игеру режимін тағайындау үшін, кеніштің энергетикалық ерекшіліктері және геологиялық шарттары әсер етеді, бірақ олар игеру режимін анықтамайды. Айтарлықтай мықты суарынды режим кезінде, қабаттқа келетін су мұнай немесе газ орнын толтырып отырады. Кен орнын суарынды режимде игергенде – алғашқыда қабат қысымының төмендегенінен, қалыптасқан қысым айырмашылығын (градиент) байқаймыз. Мұндай жағдай, судың өнімді аймаққа келіп мұнайды ығыстыра бастаған кезде байқалады. Егерде қабаттан бір қалыпта сұйықты өндірген (алған) кездегі жағдайда, игеру уақыты ұзарған сайын, қабаттағы қысым қалыптасса – қабаттан алынған мұнайды су толық алмастырғанын білдіреді. Бұл, қабаттың мықты суарынды режимінде игеріліп жатқанын, тағыда анықтайды. Егерде қабаттан алынатын мұнай өнімінің мөлшерін ұлғайтып отырсақ арынды қабаттан алынған мұнай мен газ көлемін су толық алмастырып үлгермейді, сондықтан, суарынды жүйенің өткізгіштік қабілеті өзгеріп, қабат қысымының төмендеуі байқалады. Бұл жағдай қатты суарынды режимінің ерітілген газ режиміне немесе басқа режимге ауысуының басы болғанын түсіндіреді. Кеніштер қатты суарынды режимде игерілген кезде – қабат қысымы баяу төмендейді.

40

Мұнай бергіштік коэффициент і – алынған (игерілген) мұнай мөлшерінің бастапқы кеніште есептелген мұнай мөлшеріне қатынасы болып табылады.

Оның мәнін көп факторларға байланысты: қабаттағы сұйық пен жыныстардың физикалық қасиеттерінен, кенішті игеру режимінен, кен орнын игеру көрсеткіштерінен (ұңғылардың орналасу торынан, оларды пайдалануға беру ретінен және кен орнынан өнім алу қарқынынан) мұнайды ығыстыру агентінің кеніште орын алып жаулауынан т.б.

Ең жоғары мұнай бергіштік коэффициент қатты суарынды режимде болады, неге десеңіз мұнай сумен ығыстырылады кейде оның тұтқырлығы қабаттағы жағдайда мұнайдың тұтқырлығынан үлкен болады, ал газдың тұтқырлығынан бірнеше рет көп болады. Мұнайды ығыстыратын агенттің тұтқырлығы, неғұрлым мұнайдын тұтқырғынан үлкен болған сайын мұнай бергіштік коэффициент мәне үлкен болады.

Газарынды режимнің мұнай бергіштік коэффициенті біраз аз болады, неге десеңіз мұнай қабаттан газбен ығыстырылады оның тұтқырлығы мұнайдың тұтқырлығынан айтарлықтай кем болғандықтаң және газбен жыныстар ылғалданбайды. Қабат қысымы сәл ғана түскен жағдайда мұнайдан газ айырылып шығып, жыныстардың мұнайға деген фазалық өткізгіштігін азайтады.

Эксперементалдық және өндірістердегі статистика мәліметтер бойынша – мұнай бергіштік коэффициент (МБК), қабаттардың жұмыс істеу режимдеріне байланысты келесі мәндерде болалады:

Ең аз мұнай бергіштік коэффициент – кеніш ерітілген газ режимінде жұмыс істеген жағдайда болады. Газдың ұлғайған энергиясының көбі ұңғылар түбіне қарай ағып өтіп мұнайды ығыстыруға пайдалы жұмыс істемейді.

Нег.: 1. [124-126], 2. [130-135], 3. [25-28]Қос.: 5. [7-14]

Бақылау сұрақтары: 1. Мұнай мен газдың қабатта қозғалуына, қандай күштер

әсер етеді?

Суарынды режимінде

0,5-0,8

Газарынды режимінде

0,4-0,7

Ерітілген газ режимінде

0,13-0,3

41

2. Мұнай мен газдың қабатта қозғалуына, қандай күштер қарсы әсер етеді?

3. Кеніштің игеру режимі дегеніміз не? 4. Қандай игеру режимінде қабат қысымы түспейді?5. Қабаттың мұнай бергіштік коэффициенті дегеніміз не? 6. Қанша игеру режимі бар?7. Газ факторы дегеніміз не?8. Мұнай бергіштік коэффициенті, қандай игеру режимінде

ең жоғары?9. Қабаттың серпімділік қасиеттерін, қандай игеру

режимінде ескеру керек?10. Қабат қысымды ұстауда жасанды әдісін қандай игеру

режимінде 11. пайдалану қажет?

2 – Модуль

№8-дәріс. Мұнай және газ кен орындарын игеру.

Игеру объектісі – Кен бойынша белгілі топ ұңғыларды және өндірістік көмірсутектер қоры бар геологиялық құрылымды (қабат, массив, жиынтық қабаттар) жер қойнауынан бөліп қарастыруды айтамыз. Егер, кен шегіндегі барлық қабаттарды объектіге біріктірсе; объект және кен орны деген түсініктеме бір мағыналы болады.

Көп қабаттарды, бір объектіге жатқызсақ, метал, құбыр және басқа материалды үнемдеуге мүмкіншілік береді. Бірақта, басқа жағынан қабаттардың саны көбейген сайын технологиялық жағдайды қарастырғанда, әрбір жеке қабаттан мұнай өндіру үрдісі қиындай бастайды және көп жағдайда мұнай объектісінің бергіштігі өте жылдам төмендейді.

Объектілерді айырып қарастырғанда келесі мәліметтерді ескеру керек:

1. Жыныс – коллекторлардың геологиялық, физикалық қасиеттері. Қабаттардың қасиеттерінің орташа параметрлері бірдей және төселген көлемі, бір жерде орналасқан бір игеру объектісіне кірістіруге болады. Өнімділігі мен қабат қысымының өзгеруі, қабатты игеру әдісі, мұнай қорының игеру жылдамдығы және ұңғылар өнімдерінің сулануы объект қабатшаларында әртүрлі болады. Бұның бәрі объект бойынша жалпы мұнай бергіштікті азайтады.

2. Мұнай, су және газдардың физикалық, химиялық қасиеттері. Мұнайлар қасиеттері бірдей емес қабаттарды бір

42

объектіге біріктіру орынды болмайды, өйткені өнім алу үшін өндіру технологиясында, ұңғы орналастыру сызба нұсқасы және олардың сандары әртүрлі болу керек. Мұнайдың компоненттік құрамдары, жеке қабаттарды игергенде бөлек объект деп өзін жеке қарастыруға себеп болуы мүмкін. Осы мәселені шешуге қабат суларының физикалық, химиялық қасиеттерінің елеулі мәні бар. Мысалы, қасиеті белгілі қабат суын, қабат ішіне су ендіргенде, химиялық реакциялар болуы мүмкін, олардың нәтижесінен сұйықтықтардың сүзгілік шарттары кемиді.

3. Көмірсутектердің фазалық жағдайлары және қабаттар режимі (тәртібі). Геология-физикалық қасиеттері ұқсас екі қабатты алсақ, оның біреуінің көлемі үлкен, газ бұркімбесі болса, екіншісінде серпімді суарынды режим болады. Мұндай жағдайда, оларды, бір объектісіне бірік-тіру нәтижелі емес, өйткені оларды игеруде ұңғыны орналастыру схемасы және мұнай мен газ өндіру технологиясы әртүрлі болуы қажет.

4. Ұңғылардың техникасы мен технологиясы. Бірнеше қабатты бір игеру объектісіне біріктіру, ұңғыдағы сұйықтарды жоғары көтеруіне қолданатын қазіргі ұңғы, құралдары және пайдалану технологиясы қамтамасыз ете алмайды (тіпті пайдалануға болмайды).

Игеру объектілер өзінше бөлек және қайтару объектілер болып бөлінеді. Қайтару объектілердің өзінше бөлек объектілерінен айырмашылығы алдын ала ұңғылар мен басқа бір объектіні игеруді деп ұйғарылып сосын керек кезде қажетті объектіге көшу.

Игеру жүйесі – деп келесі инженерлік шешімдердің жиынтығын атаймыз: объектілерді сайлау және оларды игеру ретін белгілеу; негізгі және резерв фондыларынан пайдалану және айдайтын ұңғылардың санының, ара қатынасы мен орналасуын анықту; жер қойнауынан мұнай мен газды шығару мақсатымен, қабатқа ықпал жасау әдісін дәлелдеу; игеру үрдісін басқару (меңгеру), және бақылау әдістерін анықтау; жер қойнауын және айналадағы ортаны қорғау.

Жер қойнауынан мұнайды шығару технологиясы, қабат ішіндегі мұнай мен газдарды қозғалтатын механизмімен анықталады. Табиғи жағдайларда, бұл газ бүркемесіндегі немесе мұнайдан бөлінген газбен су мұнайды ығыстырады. Игеру технологиясының тиімділігі, мұнай қорының өндіру толықтығымен сипатталады. Қабаттың мұнай бергіштігін көбейту мақсатымен, оларға әртүрлі ықпал жасау әдістерін қолданады. Олар: суды, газды, әртүрлі химияалық

43

реагенттерді және жылу тасушыларды айдау; қозғалмалы жану фронтын тудыру т.б. әдістер арқылы жүзеге асады.

Мұнай кен орнын игеруді реттеу - өнімді қабаттан пайдалану ұңғысы түбіне қарай, сұйықтардың қозғалыс үрдісін басқару. Оның мақсаты, әрбір қабаттан және кен орны бойынша, игерудің әрбір сатысында, барынша көп мұнай өндіру болып табылады.

Мұнай өндірудегі барлық технологиялық операциялар, мұнай өндіруді көбейтуге және игеруді реттеу мақсаттарын шешуге бағытталған.

Игеру жүйесінің сипаттамасы және оларды топтастыруИгерудің сипаттамаларының ерекшеліктеріне сүйене

отырып, игеру жүйелерін топтастырады.1. Алаң бойынша ұңғыларды геометриялық орналасуына

байланысты біркелкі және бірқалыптылық емес орналасу жүйелері белгілі.

Біркелкі орналасқан ұңғылар жүйесінде ұңғылар дұрыс геометриялық тор бойынша орналасады: квадратты немесе ұшбұрышты. Әрқайсысының өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Үшбұрышты тор, коллекторлардан бөлек линзаларының ашлуын жоғары дәрежеде қамтамасыз ете алады. Бірақ, мұндай торда дәйектілі жүйеленген әрбір сатысында, ұңғылар саны үш есе көбейе береді. Квадратты тордың жиі орналасуыда линзаларды ашу мүмкіндігін жоғарлатады. Олардың әрбір сатысында ұңғы саны екі есе көбейеді. Сондықтан, квадратты торлар өндірісте көбрек қолданылады.

Бірқалыпты емес орналасқан ұңғылар жүйелерінде кеніштерді тізбекше немесе қатар ұңғылармен игереді. Бұл тізбекше немесе ұңғы қатарлары мұнай нұсқасына немесе айдайтын ұңғылар қатарына орналасуын тиімді деп болжайды. Кен орындарының көбін, бірқатарлы жүйелермен игеру жобаланады.

2. Ықпал жасау әдістері бойынша келесі игеру жүйелері қолданады: қабатқа әсер етпей игеру және ықпал жасап әсер етіп игеру.

Қабатқа әсер етпей игеру жүйелерді, мұнай кен орындарын игеру үрдісінде табиғи қабаттық қуатты пайдаланатын жағдайда қолданады. Мұндай жүйелер сирек кездеседі. Жоғары мөлшерде мұнайды шығару: серпімді, суарынды және газарынды режимді жағдайларда, жоғарғы нәтижелер алуға болады.

Қабатқа су айдап ықпал жасап әсер ететін жүйелер, елде жиі қолданады.

44

Кейбір кен орындарында жоғары тұтқырлы мұнайлары бар қабаттарды игергенде, оларға жылу тасығыштар (бу, ыстық су) айдаумен ықпал жасайтын жүйелер пайдаланады.

Игеру жүйелерінің сипаттамалары.Ұ ң ғылар фонды – кен орнын игеру үрдісін іске асыруға

тағайындалған айдау және пайдалану ұңғыларының жалпы санын айтады. Зерттеу мезгілінде табылған коллекторлардың бөлек линзаларын игеруге және қабатқа ықпал жасайтын жүйелердің тиімділігін жоғарлату мақсатымен резервтік фондыларды жобалайды. Қабаттың құрылымының бір текті болмауынан, осы фондының ұңғылар саны жер қойнауынан мұнай шығаруға қолданатын технологиясының ерекшеліктеріне байланысты болады.

Ұ ң ғылар торының тығыздық мөлшері Sc – игеру объектісіндегі, бір ұңғыға тиісті көлем, басқаша айтқанда мұнайгаздылық алаңның көлемін барлық пайдалану және айдайтын ұңғылардың жалпы санына бөлгендегі шығатын шамаға тең.

Мұнайдың меншікті алынатын қоры немесе А. П. Крылов мөлшері Nc – объект бойынша мұнай алынатын қорының, ұңғылардың жалпы санына қатынасы.

Параметр – айдалатын ұңғылар санының, өндіру ұңғылар санына қатынасы, басқаша айтқанда = nа/nө. Бұл мөлшер, су ендіру жүйесінің қарқындылығын сипаттайды.

Параметр с – резервтік (сақталатын) ұңғылар саны мен негізгі қор ұңғылар санына қатынасы, басқаша айтқанда с = nс/nн.

Осы көрсетілген параметрлерден, басқа көрсеткіш қатарлары, мысалы мұнай нұсқасының бірінші қатардағы пайдалану ұңғыларына дейінгі ара қашықтық қатарлар аралығын шоғыр кеңдігін және тағы басқаларын пайдаланады.

Нег.: 1. [158-161], 3. [61-71], 2. [138-144]Қос.: 6. [134-158], 5. [52-91] Бақылау сұрақтары:1. Игеру объектісі дегеніміз не?2. Қабаттарды бір объектіге сайлау шарттары.3. Игеру технологиясы дегеніміз не?4. Игеру жүйесі дегеніміз не?5. Мұнай кен орнын игеруді реттеу дегеніміз не?6. Игерудің негізгі көрсеткіштерін атаңыз.

45

№9 дәріс. Қабатқа әсер ету арқылы мұнай кен орындарын игеру. Су айдау жүйелерін талдау

Нүсқаның сыртынан су айдау –Айдайтын ұңғыларды кеніш көлемінің сырт жағынан мұнайлы нұсканың сыртқы шекарасына жақын бұрғылау арқылы су айдау әдісі. Әлемдік тәжірибиде, Туймазы мұнай кенінде меңгерілген, алғашқы жүйелердің бірі. Пайдалану ұңғылары қатар-қатар мұнайлы нұсқасының ішкі жағында, жарыспалы орналастырылған.

Нұсқа сыртынан су ендіру тәжірибесін еліміздің көптеген кен орындарына қолданғанда, игеру үрдісінің тиімді екенін көрсетті, егерде сумұнайлы белдемнің ені үлкен болмаса, қабаттың коллекторлық қасиеттері жақсы болса, (кеуектілігі 12-17%, өткізгіштілігі 0,5 мкм2), құрылымның құрылысы қарапайым болса, нұсқа сыртынан су айдауға болады.

Нұсқа ішімен су айдау . Бұл жүйенің ерекшілігі, айдайтын ұңғыларды кеніштің таза мұнайлы бөлігіне орналастыру арқылы қабатқа әсер ету. Алғашқы әлемдік тәжіребиде Татарстанда Ромашкин кенінде, Қазақстанда «Өзен» кен орнында қолданған. Игерудің дербес объектілерінде қатар-қатар айдайтын ұңғылармен қабаттарды бөлек алаңдарға бөліп су айдағанда, нұсқа ішімен су айдау жүйесі тиімді әдіс ретінде қарастырылады.

Нұсқа маңынан су айдау – мұнайлы нұсқасына жақын немесе мұнайлылықтың iшкi және сыртқы нұсқаларының арасында орналасқан айдау ұңғылар арқылы қабатқа әсер ету.

Суды бөлшектеп айдау – айдайтын ұңғы жарыспалы түзусызықты қатар-қатар ереже ретінде құрылымның ұзынды белдігіне тікелей орналастырады. Пайдалану ұңғыларын қатарлап, айдайтын ұңғылар араларында бұрғылайды.

Сонымен, кеніш бір бірімен тәуелсіз бөлшектерде игерілуі мүмкін. Бұл жүйелер бөлшектердегі пайдалану ұңғылардың қатар сандары бойынша бірқатарлы үшқатарлы және бесқатарлы деп бөлінеді.

Бір қатарлы жүйеде айдайтың және пайдалану ұңғылардың қатарлары кезектессе пайдалану ұңғылардың nө

айдайтын nа ұңғылар сандарына, карым-қатынасы 1.Үш қатар жүйе үлгісі тік бұрышты элемент қабырғасының

ұзындығы айдайтын қатарлардң аралығының жарты мөлшеріне тең. Элементте айдайтын ұңғының жартысы және 1,5 пайдалану ұңғысы болады. Пайдалану ұңғылардың жалпы сандарының айдайтын ұңғыларға қарым-қатынасы = 1/3.

46

Бес қатарлы жүйеде, айдайтын ұңғылар қатарларының аралығында бес қатар пайдалану ұңғылары бұрғыланады. Қарымқатынасы = 1/5.

Практикада аралас бөлшекті жүйелер қолданады. Айдайтын ұңғылар қатарын құрылымның ұзынды белдігіне тікелей және жартылай орналастырады.

Бөлшекті жүйелерді біздің елде мұнай кендерін игеруге кеңінен қолдануы мынандай себептермен байланысты.

1) Қабаттың коллекторлық қасиетеріне байланысты әртүрлі қатарар жобаланады. Егерде, орташа өткізгіштігі жоғары салыстырмалы тұтқырлығы 0 төмен және қабат әр текті және ұзындығы анағұрлым болмаса бес қатарлы жүйелер қолданылады. Мұнайдың көрсеткіштері мен тұтқырлығы төмен болса, су айдаудың қарқынды жүйелері ретінде, бір қатарлық жүйені жобалайды.

2) Қатар-қатар жүйелердің, жеткілікті иілмелік касиеттері мол кендерді меңгеру үрдісінде, бір жүйеден екінші жүйеге, ауыстырылуы жеңіл.

3) Кендерді көркейту үшін жобалау жұмыстарына кедергі болмайды.

Алаңды су айдау . Пайдалану және айдайтын ұңғыларды алаңда түзу геометриялық тор бойынша, бірқалыпты квадрат немесе үш бүрыш түрінде орналыстырады. Бес – жеті – және тоғыз нүктелі жүйелер түрлері болады.

Бес нүктелі жүйе элементі – квадрат оның бұрыштырына пайдалану ұңғыларын, орталығында айдайтын ұңғылар орналастырады. Мұндай жүйеде пайдалану мен айдайтын ұңғылардың қатынастары = 1.

Жеті нүктелі жүйе элементі – алты бұрыш айдайтын ұңғы бұрыштарында және өндіру ұңғысы орталығында орналасады. Қатынастары = 2 (1/2).

Тоғыз нүктелі жүйе элемент-квадрат бұрышында және қабырғаларының орталығында айдайтын ұңғылар, орталығында пайдалану ұңғысы орналасқан. Пайдалану мен айдайтын ұңғылардын қатынасы = 3 (1/3).

Су айдау жүйесінің үнемділігін мөлшері бойынша табады. Ең көбірек үнемділік, тоғыз нүктелі жүйеде болады егерде, орталығында пайдалану ұңғы орналасқан болса. Егерде, орталығында айдайтын ұңғы орналасқанда, бұл жүйенің ең аз үнемділігі болады.

Алаңды су айдау жүйесінің қатар-қатар жүйесіне салыстырғанда, ерекше артықшылығы қабатқа ұңғылар әсерлері бірдей бөлінеді. Алаң бойынша әртекті қабаттарды, игеруде мұндай жағдайды елеулі ескеруіміз маңызды.

47

Сонымен қатар қатарлы жүйелер қима бойынша, өте әртекті қабаттарды игеру маңызды.

Алаңды су айдаудың негізгі кемшілігі – ұңғыларды тағайындау және олардың алаң бойынша орналастыруын, қабат құрылымының ерекшеліктерін білмей, жобалау сатысында белгілейді. Сондықтан жобалау қорының кейбір айдайтын ұңғылары іске асырылмай қалады, себебі олардың тұтқырлықтары төмен.

Таңдап су айдау . Өндірістік-геофизикалық және гидродинамикалық зерттеу мәліметтерінен, бірқалыпты тор бойынша, алаңның бөлшегін бұрғылағанан кейін, су айдайтын ұңғыларды таңдап алады. Бұл жағдайда олардың өнімділік коэффициенті жоғары болу керек және ең төменгі ақиқатты белгілердегі табылған (ашылған) қабат коллекторлар саны көп болуы жөнді. Ұңғының өнімділік коэффициенттері бойынша қабаттың мұнай мен судың тұтқырлықтарының айырмашылықтарын және әртектіліктік дәрежесін есепке алып, пайдалану және айдайтын ұңғылардың қолайлы өз ара қатынастығын белгілейді. Бұл жалпы қордың ішіндегі ең аз саңды айдайтын ұңғылармен қабатқа әсер ету жүйесінің жоғары тиімділігін қамтамасыз етеді және игеру жүйесінің экономикалық көрсеткіштерін ұлғайтады.

1 суретте ұңғыларды өндірістік – геофизикалық зерттеу мәліметтерімен құрастырылған қабат қимасының үлгісі көрсетілген. Осы қимада 3 ұңғыда ең көп санды қабатшалар ашылған. Сондықтан осы ұңғы су айдайтын деп алынса мұнай қорының жоғары алу шығымы болады.

Мұнайды төменнен жоғарыға қарай сумен ығыстыру, керісінше бағытқа қарағанда, тиімді екені белгілі. Сондықтан су айдайтын ұңғылардың ішінде қабаттың жабындысың ең төменгі тереңдіктен ашқан ұңғыларды пайдаланады.

Сонымен алаң бойынша таңдап су айдау жүйесінде ұңғыларды белгілі геометриялық тор бойынша (ең жақсысы квадрат) бұрғылайды су айдайтын ұңғыларды пайдалану ұңғыларының аралығында бір қалыпсыз орналастырады (өнімді қабаттың құрылымдық айқын ерекшеліктерін есепке ала отырып әрбір су айдайтын ұңғылардың орнын белгілейді).

Ұңғы 1 Ұңғы 2 Ұңғы 3 Ұңғы 4 Ұңғы 5 Ұңғы 6

48

1 сурет. Қабаттың схемалық қиылысы.

Көпшілік кендерде таңдап су айдайтын жүйенің енгізу тәжірибесі оның артықшылығы мен кемшіліктерін көрсетті. Мұндай жүйе өте әртектілі қабаттарды игеруде пайдалы болып келеді.

Ошақты су айдау . Мұндай жүйеде суды қабатқа айдағанда пайдалану ұңғылардың арасынан таңдап алынған немесе арнайы бұрғылаған бөлек айдайтын ұңғыларды пайдаланады. Осы жүйені игеру үрдісінде бөлек жиналған мұнайларды немесе ығыстыру әсері тимеген қабат бөлшектерін іске кірістіру ретінде, қолданатын қосымша әдіс болады.

Нег.:1. [174-177], 3. [77-80], 2. [143-144]Қос.: 7. [191-198]

Бақылау сұрақтары: 1. Қандай кен орнында нұсқаның сыртынан су айдауды

пайдалану қажет?2. Қандай жағдайда нұсқанын ішімен суды айдау тиімді?3. Суды бөлшектеп айдаудың кемшілігі мен артықшылығы не

де?4. Алаңды су айдаудың кемшілігі мен артықшылығы не де?5. Қандай кен орнында суды бөлшектеп айдауды пайдалану

қажет?6. Қандай кен орнында алаңды суды айдау тиімді?7. Қандай жағдайда таңдап су айдауды пайдаланады?8. Қандай жағдайда ошақты су айдауды пайдаланады?

№10- дәріс. Мұнай және газ ұңғыларын пайдалану тәсілдері. Фонтанды және газлифтілі пайдалану тәсілдері.

Ф онтанды пайдалану. Жаңа кен орнын игеруге беру кезінде тәртіп бойынша ұңғыдан мұнайды көтеріп шығару үшін, қабат энергиясы жеткілікті болады. Сұйықты көтеріп

49

шығару тек қана қабат энергиясының есебінен жүзеге асатын тәсіл – фонтанды пайдалану тәсілі деп аталады.

Қабат энергиясының қысымы түсіп немесе ұңғы өнімі суланып кетуінен пайдаланудың механизацияланған тәсілдеріне көшеді. Фонтандау тоқтағаннан кейін өнімділігі жоғары ұңғыларды газлифтілік әдіспен немесе сораптар көмегімен пайдаланады.

Ұңғыны сораптық пайдалану кезінде, тереңге түсірілетін ортадан тепкіш электрлі сорап қондырғыларын (ОТЭСҚ) және штангілі тереңдік сораптарды (ШТС) қолданады.

Өндірілетін ұңғылар көпшілігі (60%) ШТС жабдықталған, олармен мұнайдың тек 16,1% өндіріледі. Ұңғы өнімінің орташа суланғандары 71,3% құрайды, яғни мұнайдың 1 тоннасына 2 тонна қабат суы келеді. Минералданған қабат суларын, қоршаған ортаның ластануын болдырмау мен қысымды ұстап тұру үшін қайтадан қабатқа айдайды.

А р т и з а н д ы ұ ң ғ ы л а р . Мұндай ұңғылар қабат қысымы ұңғыдағы сұйық бағанасының гидростатикалық қысымынан жоғары болған кезде фонтандайды, яғни

Pқаб сgH

мұндағы: с – сұйықтықтың тығыздығы.Ұңғыны пайдаланудың қалыптасқан режимі кезіндегі

түптік қысымы ұңғының шығымына Q байланысты, ағын теңдеуі бойынша анықтайды. Сызықты сүзілу (фильтрация) кезінде

Pтүп = Pқаб – (Q/K)

мұндағы: K – ұңғының өнімділік коэффициенті.

Фонтанды мұнай ұ ң ғылары . Мұндай ұңғылардың фонтандалуы қабат қысымы ұңғыдағы сұйық бағанасының гидростатикалық қысымынан аз болған кезде де жүре береді. Бұл, мұнайда ерітілген газдың мөлшерінің көп болуының себебінен. Ұңғы өнімін сыртқа көтеріп шығарған уақытта, қысымның төмендеуімен сорапты компрессорлық құбырлар тізбегінде (СКҚ) ерітілген газ бөлініп шығады және тығыздығы (Pсм Pж) газсұйықты қоспа пайда болады.

Мұнай ұңғысының фонтандау шарты:(1)

Қысым балансының теңдеуі мына түрге келеді:(2)

50

мұндағы: pтіз – СКҚ тізбегінің бойындағы қоспаның орташа тығыздығы.

Ұңғының құрал-жабдықтарыҰңғыны газлифттік, фонтандық әдістерімен пайдалану

кезінде, жер үстінде және ұңғыға тұсірілетін құрал-жабдықтар қолданылады. Бұл жабдықтардың мақсаты: бекітілген режимде, керекті шығынды өндіру; ұңғыда өткізілетін технологиялық үрдістерді, қоршаған аймақтың ластануын және ашық фонтандауын болдырмауын қамтамасыз етуі қажет. Болаттан жасалған әртүрлі беріктіктер тобына бөлінген тігіссіз (бесшовный) құбырлар СКҚ ретінде қолданылады (беріктік шектігі 373-930 МПа). Олардың меншікті диаметрлері 28-114 мм дейін, қалыңдығы – 3-8 мм. Меншікті диаметр ретінде, құбырдың сыртқы диаметрінің мәнін алады. Жиі қолданылатын құбырлардың диаметрі 60 және 73 мм (ішкі диаметрі 50,3 және 62,0 мм).

Ф онтандық арматура. Ұңғы сағасын саңлаусыз мықтап бекіту және керекті технологиялық үрдісін жүргізу үшін оның пайдалану режимін бақылау үшін арналған. Олар келесідей жұмыс істеу қысыммен жасалады: 7, 14, 21, 35, 70 және 105 МПа.

Егерде қысым 21 МПа кем болған кезде жабатын тиек ретінде тығынды кран колданылады, жоғары қысымдарда – арнайы қолмен, автоматпен немесе гидравлика күшімен қозғалып, жабылатын ысырмалар (задвижка) орнатылады. 5 суретте крест пішінді арматура көрсетілген. Оның құрылымы фонтаншыршасынан және құбыр басынан тұрады (тройниктер, крестовиналар, ысырмалар, аудармалар т.с.с.).

Муфта немесе аударма арқылы бекітілген бір немесе екі қатар СКҚ ұстап және олардың арасын сыңалаусыздандыру үшін фонтанды арматурасының құбыр басы арналған. Ол ұңғыда игеру, пайдалану және жөндеу, зерттеу жұмыстарының технологиялық үрдістерін жүргізген кезде ыңғайлы болуы қажет. Фонтандық шырша-ұңғының өнімін керекті жүйеге бағыттайды, пайдалану режимін өзгертіп қысым және қызуды өлшейді және оның үстіне лубрикатор орнатылады. Егерде, ұңғы екі қатарлы лифтпен жабдықталған болса, фонтандық 2-құбырлар (1 сурет) тройник-3 арқылы ілініп бегітіледі, ал кіші диаметрлі 4-құбыр – аударма-5 арқылы ілініп бекітіледі. Көтергіште бір қатарлы конструкция болса, тройник-3 болмайды, 4-құбыр тізбегі, аударма-5 арқылы, крестовинаға-8 желісіне келіп құйылады. Бұл желістің бойында тез салынып алынатын немесе диаметрі өзгертіліп, реттелетін дроссел-9

51

орналастырылады, ұңғының пайдалану режимін өзгертіп, реттеу үшін 5- суретте өзгертіп реттейтін аспап ретінде втулкалы штуцер көрсетілген.

Штуцерлерді өзгерту жұмыстарын ұңғыны тоқтатпай істеу үшін екі лақтырма желісі бар фонтан шыршасын қолданады. Сағадағы және құбырлар сақинасындағы қысымды 11-манометрімен өлшейді. Ұңғыға тереңге түсірілетін манометр және басқада аспаптар түсіру үшін шыршаның үстіне лубрикатор-10 қойылады.

Құмы бар ұңғыларда тройник пішінді фонтандық арматура қолданылады. Шыршаның орталық 6 ысырмасының үстіне крестовина 7-нің орнына, қосымша лақтырма желісі бар тройник қойылады (суретте көрсетілмеген), сосын арасына, тағыда ысырма қойылып, жұмыс істейтін лақтырма желісі пайдалынады. Газлифтілі ұңғыларда, қосымша лақтырма желісі (болмайды) қарастырылмаған.

1 сурет. Крест пішінді фонтандық арматура схемасы.

Құбырлар сақинасы арқылы газ берілген жағдайда, біртізбекті конструкцияда – көтергішке газ 12 бұйірлес желістен айдалады, ал екітізбекті лифтерде – тройник 3 арқылы айдалып ұңғыға беріледі. Арматураның тік өтетін оқпанының диаметрі 50-150 мм аралығында. Жоғары өнімді ұңғылар үлкен диаметрлі оқпаны бар арматурамен жабдықталады. Газ ұңғыларының сағасында термометр, қысым мен өнімді (дебит) реттетігіштер, автоматты клапындар қосылады. Автоматты клапындар лақтырма желісінде, авария болған жағдайда ұңғыны тез жауып тастау үшін арналған.

52

Газлифт әдісі. Сұйықпен араласқан сығылған газ энергиясын пайдаланып сұйықтарды жоғары көтеру тәсілі. Қабаттан келетін немесе жер үстінен нығыздалып айдалынатын газ, ұңғы газлифтілі әдіспен пайдалану мерзімінде ұңғы өнімінің ағынына қосылып беріледі. Бұл кезде газсұйық қоспасының тығыздығы кішірейіп ұңғы түбіндегі қысым берілген өнім шығының алуды және жинақ пункітіне тасмалдауға, жететіндей болады.

Бұл әдісте агентті (газ) пайдалану екі жолмен жүзеге асады: Компрессорлы . Бұл жағдайда, агент компрессорлық

стансияларда сығылып (нығыздалып) дайындалады. Компрессорсыз. Бұл жағдайда, агент ретінде кен орының

газы, табиғи қысыммен беріледі. Компрессорсыз газлифтілі әдіске – ұ ң ғы ішіндегі газлифт әдісі жатады. Бұл әдісте, мұнайды көтеру үшін, өсы ұңғының тесіп ашқан газды қабатың газ энергиясы қолданылады.

2 сурет. Газлифт көтергіштер сұлбасы.

Газлифтілі пайдалану әдісінің, басқа механизацияланған әдістерден, ерекшілігі келесіде: құрал-жабдықтарының және оларды қолданудың қарапайымдығы; жөндеу аралық мерзімінің аздылығы; пайдалану коэффициентінің және сұйықты шығару (өнімінің) шығымының молдығы (бірнеше ондық өлшемінен 1800 м/тәу.-дейін); көлбеу ұңғыларда пайдалану мүмкінділігі; ұңғы өнімінде, газдың болғанында немесе құмның болғанына, қарамайтын әдісті қолдану мүмкіндігі.

Әдістің жетіссіздіктеріне, келесілер жатады – алғашқыда газ бөлетін жүйелерді немесе компрессорлық, стансия салу үшін, күрделі қаржыландырудың көп мол болатындығы; түптегі қысым аз болған жағдайда, пайдалы әсер коэффициентінің (ПӘК) аз болатындығы; меншікті энергия шығынынын үлкендігі. Сондықтан, газлифтілі әдісті, қабат қысымы және

53

көлемі үлкен кен орындарда, өнімділік коэффициенті біршама үлкен ұңғыларда, пайдалынған жөн.

Нег.: 1. [200-219], 2. [153-166], 3. [142-162]Қос.: 5. [230-236], 5. [249-251]

Бақылау сұрақтары: 1. Қандай энергия арқылы ұңғылар фонтандайды?2. СКҚ (НКТ) дегеніміз не?3. СКҚ не үшін тағайындалған?4. Фонтанды ұңғы жабдықтарының негізгі элементері қандай?5. Ұңғы фонтандау үшін қандай шарт орындалу керек? 6. Фонтандық арматура не үшін керек?7. Фонтандық арматураның қандай түрлері бар?8. Штуцер не үшін керек?9. Газлифтілі пайдаланудың артықшылығы мен кемшілігі?10. Тәжіребиде көтергіштердің қандай түрлері қолданылады?11. Комрессорсыз газлифтілі әдіспен пайдалану дегеніміз не?12. Мезгіл-мезгіл газлифтілі әдіспен пайдалану дегеніміз не?13. Қандай кен орнында (кеніште) ұңғыны газлифтілі әдіспен

пайдалану қажет емес?

№11- дәріс. Терең сорапты қондырғымен пайдалану тәсілі.

Қондырғы (1 сурет) поршенді сораптан-2, тербелмелі станоктан-15, плунжерды (поршенды) тербелмелі станокпен байланыстырып тұратын штангілер тізбегінен-4 және ұңғы ішіне құйылған сұйықты жер бетіне шығаратын (СКҚ-сорапты компрессорлы құбырлар) құбырлар тізбегінен-5 тұрады. Электроқозғалтқыш-14 редуктор-13 өсіне орнатылған кривошиптің-12 айналуына қызмет етеді және одан әрі балансир-10 шатунының-11 көмегімен арқанды алқа-9 арқылы балансирдің басына ілінген штангілер тізбегінің-4 тік бағытта жоғарылы-төменді жүріс қозғалысын тудырады. Плунжердің жоғары қарай жүрісі кезінде айдау клапаны-3 жабылады да, плунжер үстіндегі сұйық оның жүріс ұзындығы бойымен жоғары көтеріліп үш жақты құбыр-6 (тройник) арқылы жинау тораптарына түседі. Сораптың сорғыш клапаны-1 ашылады да, ұңғыдағы сұйық сораптың цилиндріне құйылады. Плунжер мен штангінің төмен қарай жүрісі кезінде сорғыш клапаны-1 жабылады да, сұйық бағанасының әсері құбырларға беріледі. Бұл кезде айдау клапаны-3 ашылады да ұңғыдағы өнім плунжер үстіндегі кеңістікке қарай ағады. Одан әрі жоғары

54

қарай плунжер жүрісінің жаңа циклі басталады. Штангіні арқанды алқамен-9 жалғастыратын жылтыратылған штоктың-8 жоғарылы-төменді жүріс қозғалысы кезінде саға арматурасын саңылаусыздандыру (герметизациялау) үшін сальник-7 қарастырылған. Станоктағы күштердің теңсіздігін реттеу үшін тербелмелі-станок балансирлі-16 және роторлы-17 жүктермен теңгеріледі.

1 сурет. Терең сорапты қондырғының схемасы.

Егерде газ бен сұйықтың шығып кетуі болмаса, онда плунжердің жүріс ұзындығы мен жылтыратылған штоктың тепе-тендік жағдайында сораптың теориялық тәуліктік сұйық бергіштігі Qт, плунжердің жоғары қарай жүрісі кезіндегі жалпы көлемге тең. Qт = FSn 1440, (1)

55

мұндағы: F – плунжердің ауданы; S – жылтыратылған штоктың жүріс ұзындығы; n – минуттағы тербеліс (жүріс) саны; 1440 – тәуліктегі минут саны. Сораптың нақты бергіштігі Q әрдайым төмен болады, өйткені жылтыратылған шток пен плунжердің жүріс ұзындықтары бірдей емес, сондықтан сорап цилиндрі мен плунжері арасындағы саңылау арқылы сұйықтың шығып кетуі туындайды, цилиндрге сұйық пен бірге газ сорылады және құбырлардың бұрандалы байланысқан жерлерінде мұнай мен газдың шығып кетуі мүмкін, яғни Q = FSn 1440,

(2)мұндағы: = Q/Qт – сораптың бергіш коэффициенті

(әдетте 0-ден 1-ге дейін өзгереді).Сораптың бергіштігі бірнеше жүзден 5-6 м3/тәу дейінгі

кең аралықта өзгеріп отырады. Плунжердің диаметрі 28-ден 120 мм дейін, ал жылтыратылған штоктың жүріс ұзындығы 0,3-тен 6 м дейін, жүріс саны минутына 1-ден 15-ке дейін өзгереді. Кәсіпшілік жағдайында сораптың қалыпты жұмысы кезінде, әдетте 0,7-0,8 болады ( - сораптың бергіш коэффициенті), егер сұйықтың шығып кетуі аз шамада болса да. Бұл негізінен сораптың сұйықпен бірге газды соруына байланысты және плунжердің жүріс ұзындығының жылтыратылған шток жүрісіне сәйкес келмеуімен түсіндіріледі. Плунжер астына нақтылы енген сұйық көлемінің Vж, плунжердің жоғары қарай жүрісі кезіндегі үстіндегі сұйықтың көлеміне V, қатынасын сораптың сұйыққа толу коэффициенті деп аталады (н = Vж/V).

Егер сұйықтың құрамында газ мөлшері көп болса (сорапқа негізінен газ енеді), онда сораптың сұйыққа толу коэффициентінің аз мөлшері әсерінен сораптың бергіш коэффициенті-н төмен болады. -ны (сораптың бергіш коэффициенті) ұлғайту үшін, сорапты динамикалық деңгейдің астына құрамында еркін газ мөлшері аз аймаққа батыра отырып оның қабылдау аузындағы қысымды көбейтеді немесе сораптың қабылдау аузында газ айырғыштары орнатылады, ол өз кезегінде сұйықтан газды айыра отырып және оны құбыр аралық (сақиналы) кеңістікке бағыттайды. Плунжердің жүріс ұзындығынарттыра отырып сораптың сұйыққа толу коэффициентін н өсіруге болады. Бұл коэффициентке жылтыратылған шток пен плунжердің үріс ұзындықтарының сәйкессіздігі елеулі түрде әсер етеді. Бұл сораптың жұмыс үрдісі кезіндегі штангі мен құбырдың деформациясына (созылу мен қысқару) байланысты.

56

Нег.:1. [ 221-248], 2. [167-173], 3. [184-189]Қос.: 7. [310-312]

Бақылау сұрақтары: 1. Тереңсорапты қондырғының айдау және сорғыш

клапандары не үшін тағайындалған?2. Тереңсорапты қондырғының плунжерін не ұстап тұр?3. Тереңсорапты қондырғыны қандай кеніштерде

пайдаланған жөн?4. Тереңсорапты қондырғымен пайдаланудың қандай

кемшіліктері бар? 5. Сораптың түрлері.6. Сораптың бергіш коэффициенті неге тең?7. Сораптың сұйыққа толу коэффиценті неге тең?

№12- дәріс. Ұңғы өнімділігін арттыру әдістері. Қабаттың түп маңы аймағына ықпал ету әдістері.

Көп жағдайларда ұңғыға келетін сұйық пен газ ағыны жеткіліксіз болады. Мұндай ұңғыларда ағынды немесе газ не сұйық жұтылуын арттыру үшін түп маңы аймағының жыныстарына олардың өткізгіштігін көтеру мақсатында жасанды әсер етеді. Түп маңы аймағының өткізгіштігін өнімді қабатта карбонаттар мен глинозем еритін жасанды арналарды тұзқышқылды, жылуық қышқылды және саз қышқылды өндеумен жасау, кеуекті кеністіктерді тұнба және шайырлы материалдардан тазарту жолымен; жыныстарда жасанды жарықтар жасау немесе табиғи жарықтарды қабатты гидравликалық жарғанда немесе түпте торпедо жарғанда ұлғайту; кеуек арналары қабырғаларында немесе ұңғы оқпанында тұрған парафиндер, тұздар мен шайырларды жою, сондай-ақ мұнай тұтқырлығын ұңғыларды жылулық химиялық өңдеу және түп маңы аймағына жылулық әсер ету жолымен төмендету арқылы көтеруге болады.

Ұңғы шығымын көтеру үшін түпке әртүрлі әсер ету әдістері мен олардың қосындыларын қолданады.

Ұ ң ғы төң і регін қышқылымен өңдеу . Қабатқа тұзқышқылымен әсер ету қышқылдық жыныстар өткігіштігінің өсуіне ықпал туғызатындай және ұңғы түбін газ немесе мұнайды аз беретін қабат бөліктерімен байланыстыратындай арналар қалыптастыратын карбонатты жыныстарды еріту қабілетіне негізделген. Алынатын өнімдер суда жақсы еритіндіктен оларды қабаттан шығару жеңіл.

57

Қышқылдың әрекетті күйде қабатқа өту тереңдігі бұл агент пен жыныстың реакциясы жылдамдығына байланысты. Реакция жылдамдығының жыныстың химиялық құрамына, жыныс бетінің бірлігіне келетін қышқыл мөлшеріне, қызу мен қабат қысымына тәуелділігі тәжірибеде анықталған. Қызу өскен сайын қышқылдың әрекеттілігі артады. Қызу 20-дан 600С-ге артқанда жыныс құрамына байланысты реакция жылдамдығы 1,5-8 есеге артады. Салқын суда да, 600С-ге қыздырылған суда да қышқылдың жыныспен әсерлесу жылдамдығы қышқылдың бастапқы концентрациясына тәуелді емес (5-15% HCL). Қысым өссе, қышқылдың карбонатпен әсерлесу жылдамдығы төмендейді.

Қабат жағдайларына байланысты кәсіпшілікте HCL концентрациясы 12-25% қышқылды пайдаланады.

HCL концентрациясы 10-12%-н төмен қышқыл қолдану қабатқа көп мөлшерде су айдау қажеттілігін туғызады, ал оның нәтижесінде қабатты өңдегеннен кейін ұңғыны меңгеру қиындайды. Концентрациясы жоғары қышқылды пайдаланғанда да зиянсыз емес, өйткені бұл кеуекті ортада хлорлы кальций мен хлорлы магнийдің тұтқырлығы жоғары ерітінділерінің түзілуіне соқтырады, ал оларды қабаттан шығару өте қиын. Бұдан басқа құбырлар мен жабдықтар коррозиясымен күрес ауырлайды.

HCL концентрациясы 15-25%-н жоғары қышқыл тек әктас пен дололитті ғана емес, сондай-ақ гипсті де жақсы ерітеді, ол тұнбаға жеңіл түседі және қабат қабат кеуектерін тығындайды. Қышқыл концентрациясы жоғары болғанда қабат қуыстарында реакция үрдісінде қалыптасатын хлорлы кальций айдалған сұйықпен толық ерімейді, және оның қалдығы тұнбаға түседі де, өңдеудің тиімділігін төмендетеді.

Зерттеулер көрсеткендей, тұзқышқылмен өңдеуде түп маңы аймағын қызуы төмен агенттермен (мысалы, сұйық азот) салқындатумен бір уақытта қышқыл концентрациясын көтеруге болады. Салқын қышқылдың әрекеттік қабілеті жылы қышқылға қарағанда төмен, сондықтан оны қабатта үлкен қашықтыққа айдауға болады.

Әрбір ұңғыны қышқылмен өңдеу технологиясын қабат жағдайларын ескере отырып таңдау керек. Еруі қиын жыныстарда реакция жылдамдығын арттыру керек (мысалы, қышқылды қыздыру жолымен), ал, жақсы еритін карбонатты жыныстарда қабат қысымының реакциясын төмендететін фактор екендігіне қарамастан кейбір жағдайларда қышқыл әрекетті күйде қабатқа терең бойлауы үшін оның әсерін төмендеткен дұрыс. Реакцияны арнайы реагенттер-

58

баяулатқыштар көмегімен баяулатуға болады. Бұл кезде қышқылды айдау жылдамдығы барынша жоғары болуы керек.

Қышқылмен өңдеу ұңғыны пайдаланудың бастапқы кезеңінде тиімді, өйткені бұл кезеңде реакцияны баяулататын қабат қысымы жоғары және реакция өнімдерін айдан шығару үшін қабат пен түп арасындағы қысым айырмасын үлкен етіп жасауға жағдай бар.

Ұ ң ғыларды тұзқышқылды өңдеуге қолданылатын реагенттер. Тұзқышқылының жабдықтар металына әсерін төмендету мақсатында оларға ингибиторлар деп аталатын арнайы заттар қосады. Ингибиторлардың қорғау қасиеттері олардың молекулалары мен иондарының немесе коллоидтық бөлшектерінің адсорбциясы нәтижесінде металдың катодты бөліктерінде сутек молекулаларының металмен жанасуына және электролит сутегінің ионының разрядталуына кедергі келтіретін оң зарядталған қабат қалыптасады, бұл қышқылдың темірді ерітуін тоқтатады.

Ингибиторлар ретінде катапин-А, марвелан-К(0), уротропинді И-1-А ингибиторы, В-2 ингибиторы қолданылады. Мысалы, катапин-А қышқыл ерітіндісінің 0,1%-н құрағанда соңғысының коррозиялық әрекеттілігі 55-65 есе төмендейді.

Коррозия ингибиторы ретінде қолданылатын реагентті қышқылдың қабатпен реакциясы жылдамдығын өзгерту қажетінен қабат темературасына байланысты таңдап алады. Мысалы, құрамында И-1-А бар ингибаторды 130С-ге дейінгі қабат қызуында қолдануға болады.

Сондай-ақ жұмыс ерітісіне қышқылдың жалпы көлемінің 4-5% сірке қышқылын қосуға болады. Ол бейтараптану реакциясын баяулатады және қуысты кеңістікте темір тотығының гидратты тұнбасының түсуінің алдын алады.

Қышқылдар мен жыныстардың өзара әсерінің өнімдері ұңғыны меңгеру үрдісінде қабаттан шығарылуы керек. Бұл үрдісті жеңілдету үшін қышқылды дайындау кезінде оған жеделдеткіш деп аталатын зат қосылады. Бұл реакция өнімдерінің беттік керілуін төмендететін беттік әрекеттік заттар (БӘЗ). Кеуекті арналар қабырғаларында адсорбцияланып, жеделдеткіштер жыныс бөлшектерінен судың бөлінуіне жәрдемдеседі және олардың мұнаймен шайылуы мен реакция өнімдерінің қабаттан шығарылу жағдайын жақсартады.

Мұнай ұңғыларын өңдегенде жеделдеткіштер ретінде қабат гидрофобтағыштары және реакция өнімдерімен шекарадағы беттік керілуді төмендеткіштер болып табылатын катионактивті беттік әрекеттік заттар (БӘЗ) – каталин-А,

59

марвелан-К (0) қолданылады. Айдау ұңғыларында гидрофильдгіш ОП-10, ОП-7 БӘЗ-ын қолданған дұрыс.

Қабатты сұйықпен (гидро) жару. Қабатты гидравликалық жару ұңғылардың түп маңы (ҰТА) аймағына әсер етудің тиімді құралы. Ұңғыларды меңгергенде бұл әдісті мұнай және газ кен орындарының өнімділігін арттыру үшін, айдау ұнғыларының жұту қабілетін көбейтуге, қабат суларын бөлектеуге және т. с. с. қолданады.

Қабатты гидрожару үрдісінің мақсаты түп маңы аймағының жыныстарында ұңғыға айдалатын сұйық қысымы әсерімен жасанды жарықтар жасау мен бұрынғы жарықтарды кеңейту болып табылады. Қабат жыныстарында қысым көтерілгенде жаңа жарықтар қалыптасады және бұрынғылары ашылады немесе кеңейеді. Бұл жарықтар жүйесі ұңғыны түптен қашықтықта жатқан қабаттың өнімді аймақтарымен байланыстырады. Қысым төмендегенде жарықтар бітеліп қалмауы үшін оларға ұнғыға айдалатын сұйыққа қосып құм айдайды, жарықтар радиусы ондаған метрлерге жетеді.

Гидрожарудан кейін ұңғы шығымдарын бірнеше ондаған есеге артатынын кәсіпшілік тәжерибесі көрсетті. Қабатты сүзілетін сұйықпен жарғанда, жарықтардың қалыптасу механизмі былай болады. Ұңғыда сорап агрегаттарымен тудырылатын қысымдағы жару сұйығы алдымен жоғары өткізгішті аймақтарда сүзіледі. Бұл кезде тік бағыттығы қабатшаларда қысым айырмасы пайда болады, өйткені өткізгіштігі жоғары қабатшалардағы қысым өткізгіштігі аз немесе тіптен өткізбейтін қабатшалардағы қысымға қарағанда жоғары болады. Нәтижесінде өткізгіш қабаттың жабыны мен табанына жарушы күштер әсері басталады да, жоғары тұрған жыныстар деформацияға ұшырайды және қабатшалар шектерінде көлбеу жарықтар пайда болады.

Сүзілмейтін сұйықпен жарғанда, қабатты жару механизмі қалың қабырғалы ыдыстарды жару механизміне ұқсас болады және бұл үшін жоғары қысым керек. Бұл кезде қалыптасатын жарықтардың бағыты әдетте тік немесе қиғаш болады. Сүзілетін сұйықпен жарғанда жару қысымы әдетте сүзілмейтін сұйыққа қарағанда біршама төмен, өйткені соңғы жағдайдажару механизмі қалың қабырғалы ыдысты жару механизміне ұқсас келеді. Қабатқа өткен сүзілетін сұйық сұйықпен жанасу ауданының үлкендігі арқасында сүзілмейтін сұйықпен қабатты жаруда қажетті қысымнан біршама төмен қысымда да жаруға жеткілікті күш түсіре алады. Бірақ бұл кезде жару сұйығының көп шығыны және сорап агрегаттарының үлкен саны талап етіледі.

60

Қабат жағдайларында жару сұйығының тұтқырлығы өткізгіштікке байланысты 0,05-0,5 Па*с деп есептеледі. Іс жүзінде жару қысымы тау қысымынан көбіне төмен екені анықталды.

Тау қысымынан аз қысымда көлбеу жарықтардың қалыптасуын ғалымдар ұңғыны бұрғылау үрдісінде қимада кездескен саздар мен сазды жыныстардың майысу деформациясы нәтижесінде болады деп түсіндіреді. Саздар ашылғаннан кейін үстіне басқан жыныстар салмағы әсерінен ұңғыға ағады деп болжалады. Бұл майысу деформациясы аймағындағы қабаттарда «жеңілдету күмбездерінің» пайда болуына соқтырады, нәтижесінде ұңғыға жақын жердегі тау қысымы қабаттың ұңғыдан қашық жатқан бөліктеріне қарағанда төмен болады. Кәсіпшілік практикасында көбіне ұңғылар түбіндегі жару қысымы былай екендігі анықталған:

Рж = (1,5-2,5)Н/100 , МПа

(мұндағы: Н – ұнғы тереңдігі, м.)Газды қабаттарды жарғанда, қабатқа тұтқыр мұнайды

енгізген қолайсыз, себебі оларды газ қабатының қуыстарынан шығару қиын. Мұндай қабаттарды сумен жаруға болады, бірақ бұл кезде оны ұңғыға айдау қарқыны жоғары болуы керек (100-120 дм3/с және жоғары).

Құмтасығышсұйық құмды аспалы күйде ұстап тұру керек. Бұған оның тұтқырлығын көтеру арқылы қол жеткізіледі. Кейде құмтасығышсұйық тұтқырлығы 1 Па*с дейін жетеді.

Соңғы кезде қабаттарды гидрожаруға ең тиімдісі тұтқырлығы аз сүзілетінсұйық деп саналады, өйткені қабат бұл кезде бөтен заттармен ластанбайды, ал оларды құбырлармен айдау қысымы жоғары емес. Бұл жағдайда түптегі қысым тез өседі және жарық пайда болғаннан кейін де жоғары деңгейде сақталады, нәтижесінде жарықтар жақсы ашылады және құммен толтырылады.

Қабаттарды жару кезінде, тұтқырлықтың көтерілуі де, сұйықтардың сүзгіштігінің азаюы сияқты оларға сәйкес қосындылар еңгізу арқылы болады. Қабаттарды жару кезінде, қолданылатын көмірсутекті сұйықтар үшін қоюлатқыштар болып органикалық қышқылдардың тұздары, мұнайлардың жоғары молекулалық және коллоидтық ерітінділері (мысалы, мұнай гудроны және мұнай өңдеудің басқа да қалдықтары) табылады.

Карбонаттық коллекторларды жарғанда қолданылатын кейбір мұнайлардың, керосин-қышқылды және

61

мұнайқышқылды эмулсияларының тұтқырлығы едәуір және құмтасығыштық қабілеті жоғары. Оны, сұйықтар мұнай ұңғыларында қабаттарды жарғанда, жару сұйығы және құмтасығыш-сұйық ретінде қолданылуда.

Су айдау ұңғыларында қабаттарды жаруға көмірсутек негізді жару сұйықтары мен құмтасығышсұйықтарды қолдану судың көмірсутектермен қоспасы түзілуі нәтижесінде жыныстар өткізгіштігінің су үшін айдау ұңғыларын қоюлатылған сумен жарады. Қоюлату үшін сульфит-спирт бардасы (ССБ) және т.б. суда жақсы еритін туынды целлюлюзалар қолданылады.

Жарықтарды толтыруға арналған құм келесі талаптарды қанағаттандыру керек: берік құм жастықтарын қалыптастыруы және қысымға

шыдамалы болуы керек; сыртқы қысым әсерінде жоғары өткізгіштікті сақтау керек.

Ірі түйіршікті, жақсы жұмырланған және механикалық беріктігі жоғары, гранулометриялық құрамы біртекті құм бұл талаптарды қанағаттандыра алады. Түйіршіктер өлшемдері 0,5-1,0 мм. таза кварц құмы ең көп қолданысқа ие. Терең ұңғыларда құм орнына арнайы түйіршікті материал (корунд) қолданылады.

Нег.: 1. [302-316], 2. [188-200], 3. [234-240]Қос.: 7. [406-425]

Бақылау сұрақтары:1. Ұңғының түп маңы аймағына ықпал ету әдісін таңдау неге

байланысты?2. Қандай қабаттарда, ұңғы түп маңы аймағын химиялық

әдіспен өңдеу қажет?3. Қандай қабаттарда, ұңғы түп маңы аймағын механикалық

әдіспен өңдеу қажет?4. Қабатты гидрожару үрдісінің мәні не де?5. Гидрожару ұрдісі қанша кезеңнен тұрады?6. Қандай жару сұйық түрлерін қолданады?7. Қандай ұңғыларда көмірсутек негізді жару сұйықтарды

қолданады?

№13-дәріс. Мұнай мен газды кәсіпшілікте жинау және дайындау

Мұнай ұңғыларының өнімі – мұнай, газ және жерасты

қабатының суынан тұрады. Мұнай мен судың қуатты

62

араласуынан қоспа эмульсия түзіледі. Судың өте ұсақ тамшылары мұнай ішінде араласып жүретіндіктен, олар бір-бірімен қосылып, тұнбаға түспейді.

Газ ұңғыларының өнімінде газдан басқа су тамшылары мен буы, ал газконденсат ұнғыларында мұнымен қоса, сұйық көмірсутектері де кездеседі. Газ бен сұйықтан басқа механикалық қоспалар да болады, олар жер асты қабатынан бірге шыққан құм мен саз балшық түйіршіктері.

Мұнай мен газды жинау, тасымалдау, бір-бірінен ажырату үшін сол сияқты бөтен қоспалардан бөліп алу үшін, мұнай өндірісі территориясында құбыр жүйелері, аспаптар, ғимараттар салынады. Олар төмендегідей қызметтер атқарады: ұңғы өнімдерін жинау және өлшеу; мұнайдан газды айыру; мұнай мен газды судан және механикалық қоспалардан

бөліп алу; мұнайды жинау және өлшеу қондырғыларынан

резервуарлар паркіне, ал газды компрессорлық стансияларға немесе газ тарату тораптарына тасу;

мұнайды сусыздандыру, кейде тұзсыздандыру мен тұндыру, оны тұрақтандыру, яғни одан көмірсутектерін шығару;

газ құрамынан керексіз қоспаларды шығарып алу; мұнай мен газ өндіруді есепке алу және оларды көлік

ұйымдарына табыс ету (өткізу).Мұнай мен газ жинауда, тасымалдауда, өңдеуде белгілі

бір үлгі жоқ. Жергілікті жағдайларға байланысты өзгеріп отырады, яғни кәсіпшіліктің географиялық орнына, ұңғылардың ара қашықтығына, өндірістің көлеміне, ұңғыларды пайдалану әдісіне, мұнайдың сапасына, оның сулылығына қарай үлгілер өзгеріп отырады.

Дегенмен, қазіргі жинау, тасымалдау, өңдеу үлгілері негізгі бір ортақ ережелерге – жеңіл фракциялардың ұшып кетпеуінен сақтандыру, мұнайдың атмосферамен жанасуын қадағалау, мұнайдан су мен газ және механикалық қоспалардың неғұрлым толық бөлінуін қамтамасыз етуіне сәйкес келу керек.

Бұл ережелерге белгілі бір аудандағы бір немесе бірнеше кен орындарға қызмет ететін мұнай жинаушы пункттерінде орталықтандырылған көпсатылы айырғышы бар арынды жүйелер сай келеді. Мұндай жүйесі бойынша ұңғы өнімдері мұнай сағасындағы қысым (0,6-дан 1,0 МПа және жоғары) әсерімен топтап өлшейтін айырғыш қондырғысы (ТӨАҚ) арқылы жинағыш коллекторға бағытталады, онан кейін

63

мұнайды дайындау қондырғысымен (МДҚ), товар паркімен (ТП), кейде газ өңдеу зауытымен бір территорияда орналасқан орталықтандырылған айырғыш қондырғыға (ОАҚ) келіп түседі. ОАҚ-да үш немесе төрт сатыдан өтеді. Газ І сатыдағы айырғыштан өтіп, суытылғаннан кейін газ құбырына немесе тұтыну орындарына өз қысымымен жетеді, ал кейінгі сатыдан шыққан газ құбыр арқылы газ өңдеу зауытына (ГӨЗ) жеткізіледі.

1 суретте мұнай мен газды кәсіпшілік жолмен жинау үлгісінің бірі келтірілген, Бұл үлгіде болған жағдайда, мұнайды пайдалану мен кен орындарын игеру жағдайларына қарай өзгертуге немесе бейімдеуге болады. Мысалы, оны суланған және сусыз мұнайларды, сапасы әр түрлі мұнайдарды жинап, жеке каналдармен жіберуге болады немесе газды дайындайтын қондырғыларды қолданып, ұнғыларды газлифтілі тәсілінде пайдалануға болады және т.б. Үлгі бойынша, мұнай ұңғыдан 1, мұнай мен газ шығымын жеке өлшейтін топтама қондырғысына 2, құбыр арқылы бағытталады. Бір ұңғының шығымын өлшеу үшін, өзге ұңғылардың өнімдерін басқа айналып кететін құбырлар арқылы жинағыш коллекторға жіберіледі, одан әрі мұнай мен газдың қоспасы айырғыш қондырғыға 3 немесе сораппен сығу стансияларына (ССС-ға) бағытталады. Соңғы айырғыштарға мұнайды жеткізу үшін қысым жеткіліксіз болғанда ғана ССС қолданылады.

1 сурет. Мұнай мен газды кәсіпшілікте жинау және дайындау

жүйесі.1 – мұнайқұбыры; 2 – газқұбыры; 3 – суқұбыры.

Соңғы айырғыштар 5 мұнай дайындау орталық пунктінің (МДОП) территориясында тікелей орналасқан. Осы жерде мұнай газдан атмосфералық қысымға жақын қысыммен

64

айырылуы аяқталады. Соңғы айырғыштан шыққан мұнай, мұнай дайындау қондырғыларына 6, одан товарлық резервуарларға 7, сосын товарланған мұнайды тапсыратын автоматтық қондырғыға 8 келеді. Егер товарлық резервуарлардағы мұнайдың сапасы ойдағыдай болмаса, яғни шартқа сай келмесе, онда оны 8 қондырғыдан 6 қондырғыға қайта өңдеуге жіберіледі. Айырғыш құбырдан газ компрессорлық стансияның қабылдағышына 9 келеді, одан газбензин зауытына 11 айдалады.

Айырғыш қондырғылардан және резервуарлардан шыққан өндірістік сулар жиналып, тартқыш тетіктер арқылы су дайындайтын қондырғыларға 10 жіберіледі, ол жерден механикалық қоспалар мен мұнайдан тазартылып, айдайтын ұнғыларға жіберіледі.

Технологиялық жүйе бойынша мұнай, газ және су дайындайтын үлгіні мынадай элементтерге бөлуге болады: І – бастапқы жинау-өлшеу қондырғылары; ІІ – бірінші сатыдағы айырғыш қондырғылар және сығу сорап стансиялары; ІІІ – екінші және үшінші сатыда соңғы айырғыштары бар дайындау және мұнайды өткізу орталық пункті (егер технологиялық цикл бойынша қажеті болса); мұнай дайындау қондырғысы; резервуарлар паркі; мұнайды автоматтандырып өткізу қондырғысы; IV – газ жинайтын компрессор стансиялары мен газбензин зауыты; V – жер қабатына су айдау үшін су дайындайтын пункт.

Мұнай мен газды жинайтын технологиялық жүйедегі айырғыш қондырғылар сұйықты газдан бөлу үшін, сұйық пен газ шығынын өлшеу үшін, газ өңдеуші зауытқа, не басқа тұтынушыларға компрессорсыз тарату үшін, сол сияқты мұнай мен газ жинау және дайындау пунктіне қондырғы және сорап қысымымен газға қаныққан мұнайды тарату үшін қолданылады.

Мұнайды кәсіпшілікте дайындау. Кәсіпшілік тәжірибесінде, көбінесе, «су мұнай ішінде» эмулсиясы орын алады. Басқалардан бұл эмулсиялардан ерекше айырмашылығы – судың өте ұсақ тамшылары мұнай ішінде жүреді. Мұнай эмулсиясының түзілуіне қолайлы жағдайлар бар себебі мұнай жер қабатынан шығып, ең соңғы айырғыш қондырғыларға жеткенге дейін үдейі араласуда болады. Мұнай эмулсиясының тұрақтылығы әдетте жоғары болады. Жай тұндырумен суды мұнайдан ажырату мүмкін емес, ол үшін эмулсияны арнаулы өңдеуден өткізу керек.

Өңдеу алдындағы мұнайды дайындау екі операцияға бөлінеді:

65

сусыздандыру (деэмульсация); тұзсыздандыру .

Сусыздандырғанда мұнайдағы су мөлшері 1-2%-ке, тұзсыздандырғанда 0,1%-ке жеткізіледі. Онымен қоса, бұл үрдісте тұзданда айыру үрдісі жүреді. Бұл үшін мұнайды тұщы су қабатынан өткізеді, сонда мұнай құрамындағы тұз суға еріп, онымен бірге кетеді.

Мұнай эмулсиясын бұзу үрдісін екі кезеңге бөлуге болады: біріншісі – ұсақ су тамшыларының тұтастануы; екіншісі – іріленген су тамшыларының тұнбаға түсуі.

Бұл үрдістерді жылулық, химиялық және электрлік әдістермен іске асыруға болады.

Жылулық әдісімен тұндырғанда мұнайды 45-800С дейін қыздырады. Әрі қарай тұндырғанда бірнеше сағат ішінде су мұнайдан бөлініп, резервуарларға барып, жиналады да, одан кейін канализация торабымен сыртқа шығарылады.

Мұнайды деэмулсациялаудың жылулық әдісі. Бұл әдісте, қыздырудан эмулсияның тұтқырлығы төмендеп, су тамшылары тұтасып, тұнбаға түсу принципіне негізделген. Эмулсияны айыру резервуарларда, жылуалмастырғыштарда немесе құбырлы пештерде өтеді.

Химиялық әдіс. Эмулсия құрамындағы мұнай мен суға химиялық реагент деэмулгаторлармен әсер етуге негізделген. Деэмулгатор ретінде түрлі ионогенсіз беттік әрекеттік заттар (БӘЗ) қолданылады, олар этилен тотығы (ОП-10, проксоналдар, дипроксамин, дисольван т. б.). Деэмулгатор шығыны аса үлен емес (1 т өңделген мұнайға 30-дан 100 г-ға дейін).

Деэмулгатор. Мұнайға қосылғанда екі фазада ерігіштігіне байланысты, ішкі фазаға еркін кіріп, эмулгатордың қабығын бұзады, су-мұнай шекарасындағы тартылу күшін әлсіретеді де, сөйтіп, эмулсияны ыдыратуына соғады.

Эмулсияны бұзудың электрлік әдісі . Эмулсия ағынына батырылған электродтарға айнымалы және тұрақты токтің әсер етуінен пайда болған әрбір тамшының шетіндегі әртекті электр зарядтарының бір-біріне тартылып, мұнай қабығын бұза алатындығына негізделген. Электорлық деэмулсиялауда темір сауытқа, оның қабырғасына жанаспайтын етіп электрод енгізеді, онымен өтетін электртогынің кернеуі бірнеше мың вольтқа жетеді. Жерге жалғаған және кернеу трансформаторымен қосылған сауыттың қабырғалары екінші электродтың қызметін атқарады.

Жоғары кернеулі ток жүріп тұрған электродтардың арасымен айдалған эмульсия бұзылады, босап шыққан су

66

тамшылары тұтасады, сөйтіп, су біртіндеп сауыт астына жиналады. Аталып кеткен деэмулгация әдістері жеке-жеке қолданылмайды десе де болады. Әдетте, құрама әдістер қолданылады, мысалы, жылулық әдіс химиялық әдіспен немесе техникалық әдіс электрлік әдіспен бірге қолданылады.

Газды дайындау. Газ өзінің шыққан жерінен тұтынушыға жеткенше, кейде мындаған шақырым қашықтықта тасымалданғанда неше түрлі климаттық зоналарды кесіп өтеді. Бұл жағдайда дайындаудың маңызы артады, магистралдық құбырлармен өтетің газдың құрамынан судың шығып кетпесі үшін, оны шық нүктесіне дейін кептірудің маңызы зор. Газконденсаттық кен орындарын пайдаланғанда басқа да қосымша талаптар керек етіледі. Ұңғы өнімінен көмірсутек конденсатын бөліп алу сияқты. Газ және газконденсат кен орындарындағы газды өңдегенде мына сияқты технологиялық қондырғылар қолданылады: төменгі қызу айырғыштар (штуцердегі жоғары қысымдағы

газдың редуциялану есебінен алынған суықпен істейтін); арнаулы мұздатқыш машиналардан шығатын суықпен

істейтін төменгі қызулы айырғыштар; газды сусыздандыру және бензинсіздендіру үшін

абсорбциялайтын қондырғы; газды адсорбция (гликолдық) жолмен кептіру үшін арналған

қондырғы; Қиыр Солтүстіктегі кен орындарында қолданылатын мұз

еріткіштері бар қондырғы.Газды кептіру және тазалау кен орындарында немесе

магистралдық газ құбырларының бастапқы ғимараттарында жасалады. Газдың кептірілуі газ құбырында су буы және кристаллогидраттар түзілмейтін дәрежеде өту керек.

Нег.: 1. [317-326], 2 [210-215], 3. [250-276]Қос.: 5. [393-421]

Бақылау сұрақтары: 1. Айырғыштар (сепараторлар) не үшін тағайындалған?2. Эмульсия дегеніміз не?3. Айырғыш қондырғыларынан кейін, мұнайдан айырған газ

қайда кетеді?4. Мұнайдан айырған су қайда кетеді?5. Деэмульсациялау жылулық тәсілімен дегеніміз не?6. Электрлі тәсілімен деэмульсациялау дегеніміз не?7. Химиялық тәсілімен деэмульсациялау дегеніміз не?8. Газды құрғату не үшін керек?9. Қандай газды құрғату тәсілдері бар?

67

№14- дәріс. Мұнай, газ және мұнай өнімдерін тасымалдау және сақтау.

Мұнай және мұнай өнімдерін қашық жерлерге жеткізу үшін: теміржол; су көлігі; құбыр жолы; автокөлік қолданылады.

Кейбір жағдайларда, олар ұшақпен және тікұшақпен де тасылады.

Теміржолмен тасымалдау. Мұнай және мұнай өнімдерін теміржол арқылы әрқашанда вагон-цистерналармен тасиды. Өнімнің аз ғана бөлігін (2%-тей) ұсақ ыдыстармен (бөшкелер, контейнерлер, бидондар, баллондар) тасуға болады.

Вагон-цистерна – болаттан жасалған көлденең цилиндр. Жүк көтергіштігіне қарай олар екі немесе төртбілікті болып келеді.

Сумен тасымалдау. Су көлігімен (теңізбен, өзенмен шикі мұнайды және мұнай өнімдерін (бензин, керосин, дизел отынын, мазутты т. б.) өздігінен жүретін (танкерлер) және өздігінен жүрмейтін (лихтерлер, баржалар) типтегі кемелермен тасымалданады. Мұнай және мұнай құйғыш кемелермен – теңіздік және өзендік танкерлермен, баржалармен (өздігінен жүретін және өздігінен жүрмейтін) тасымалданады. Теңіз үстінде өздігінен жүретін мұнай құйғыш кемелер танкерлер деп аталады (оның жүк көтергіштігі 50 т, одан да көп), өздігінен жүрмейтін кемелер теңіз баржасы, не лихтерлер деп аталады. Лихтерлер, жүк көтергіштігі 10 мың тн. және одан да артық, мұнай өнімдерін алыс қашықтарға тасымалдауға арналған және танкерлер жағаға жақындап келе алмайтын болғанда, құю-қотару қызметтерін атқаруға арналған. Құю-қотару операциялары лихтерлерде, қалқитын сорап стансияларында орналасқан сораптар көмегімен жүреді.

Автокөлікпен тасымалдау. Автокөлік мұнй өнімдері ірі мұнай базаларынан ұсақ мұнай базаларына, әрі қарай тұтынушыларға жеткізіледі. Бұл ретте өнімдер автоцистернамен, сол сияқты ұсақ ыдыстармен тасылады. Автокөлік мұнай өнімдерін тарату базасынан тікелей тұтынушыға жеткізу үшін қолданылады.

68

Мұнай өнімдерін теміржолмен, не су жолымен жеткізудің мүмкіншілігі жоқ аудандарға автокөлік толық пайдаланылады.

Мұнай өнімдерін таситын автоцистерналар мынадай құрал жабдықтармен қамтамасыз етілуі керек:

мұнай өнімін құюқа арналған келте құбыр; тыныс клапаны; деңгейді көрсеткіш; отын құйғыш ысырма; ұштары бар екі шланг; механикалық жетегі бар сораптар.

Құбырмен тасымалдау. Мұнай және мұнай өнімдерін тасымалдаудың ең тиімді көліктің түрі, құбыр көлігі болып табылады. Оның мынадай артықшылықтары бар:

өнімді жіберіп тұрудың үздіксіздігі; өнімді алыс жерлерге тасудағы өзіндік құнының төмендігі; автоматизациялау үшін, кең мүмкіндіктер; тасымалдаудағы шығынның аздығы; егер тиімді болса, құбырды ең қысқа жолмен өткізу

мүмкіншілігі. Өнімдерді едәуір қашықтыққа айдайтын құбырларды магистралдық деп атайды. Магистралдық құбыр мынадай бөліктерден тұрады:

құбыр; бір немесе бірнеше сорап стансиясы; байланыс құралдары.

Магистралдық құбырлар келесі көрсеткіштермен сипатталады: ұзындығы, диаметрі, өткізгіш қабілеттілігі, айдайтын стансиялар саны. Ұзындығы 1000 км-ге жететін және одан асатын қазіргі магистралдық құбырлар дегеніміз – жеке көлік өнеркәсібі. Олар аса қуатты негізгі және аралық айдайтын стансиялары бар кешенмен жабдықталған, түрлі өндірістік және көмекші ғимараттары бар, құйғыш станциялармен жабдықталған. Олардың өткізгіш қабілеті жылына 50 млн. т. Мұндай құбырлардың шартты диаметрі 500, 700, 800, 1000, 1200, 1400 мм. болатын жасалады.

Мұнай және мұнай өнімдерін, алысқа жібергенде, құбырда пайда болатын едәуір гидравликалық кедергіні женуге тура келеді. Сондықтан бір сорап стансиясы берілген қысымда айдаудың қалыпты режимін қамтамасыз ете алмаған жағдайда, құбырдың бойына бірнеше сорап салынады. Құбыр көлігі тиімділігімен қатар, табиғат жағдайларынан тәуелсіз болатындықтан, жыл бойы жұмыс істей береді, бұл басқа көлік тұрлеріне қарағанда өте пайдалы. Айдау принципіне қарай, іс

69

жүзінде екі түрлі жүйе қолданылады: подстансиялық және транзиттік.

Айлаудың подстансиялық жүйесі бойынша, мұнай және мұнай өнімдерімен, әуелі аралық стансиялардың резервін толтырады, содан кейін келесі стансияларға жіберіледі (1, а-сурет). Егер стансияда бірнеше резервуарлар бар болса, өнім айдау үзіліссіз жүріп тұрады; бір резервуарға өнім келп түсіп жатса, екіншісі құбырдан кетіп жатады.

1 сурет. Мұнай айдау жүйесі.1-резервуар; 2-сорап.

Айдаудың транзиттік жүйесі бойынша, бір сораптан екінші сорапқа, өнім резервуар арқылы өтеді. Резервуар арқылы айдағанда, алдыңғы сорап стансиясынан кейінгі сорап станциясына, газ бен суды мұнайдан айырғыш резервуар арқылы өтеді (1, б-сурет). Өнім бір сораптан екінші сорапқа айдалғанда, аралық резервуарларға соқпай, сорап станциясынан келесі станцияға тікелей бағытталады (1, в-сурет). Бұл, ең жетілген және тиімді жүйе.

Мұнай және мұнай өнімдерін сақтайтын ыдыстар. Мұнай кәсіпшілігінде, мұнай өңдеу зауыттарында, мұнай базаларында және магистралдық мұнай құбыры стансияларында жинау, сақтау және есепке алу үшін, әр түрлі материалдардан жасалған, пішіндері әр түрлі, көлемдері әр түрлі ыдыстар болады. Қолданысында қарай, бұл ыдыстар ашық түсті мұнай өнімдерін, қоңырқай түсті мұнай өнімдерін сақтайтын резервуарлар деп бөлінеді.

Жасалған материалына қарай, металдан және металл еместен жасалған болып бөлінеді. Метал ыдыстарға болаттан жасалған ыдыстар, металл еместерге темірбетон резервуарлары жатады. Бұл резервуарлардың барлығы, пішіні жағынан тік цилиндрлік, көлденең, тамшы тәріздес болып бөлінеді.

70

Резервуарлар, қондырғы үлгісіне қарай, былай бөлінеді: түбінің деңгейі тұрғаналаңның ең төменгі белгісіненжоғары, не бірдей болып келетін жерүсті резервуарлары: резервуардағы сұйықтың деңгейі тұрған алаңның ең төменгі белгісінен 0,2 м-ден кем болмайтын төмендікте орналасқан жерасты резервуарлары. Резервуарлардың көлемдері 100 м3-ден 120 000 м3-ге жетеді.

Ашық түсті мұнай өнімдерін сақтауда көбінесе болат резервуарлар, соныменқатар іші жұқа болатпен қапталған темірбетон резервуарлары қолданылады. Мұнайдың мөлшері өте көп болған жағдайда, қоңырқай түсті мұнай өнімдерінкөбінде темірбетон резервуарларында сақтайды. Жағар майлар әрқашан болат резервуардарда сақталады.

Резервуар паркі . Бір типтегі резервуарлар тобын, құбыр коммуникацияларына қосылғанын атайды. Жерүсті резервуарларының әрбір тобы биіктігі төгілген сұйық деңгейінен 0,2 м. жоғары, қалыңдығы 0,5 м. болатын топырақ қоршаумен қоршалады.

Тік цилиндрлі резервуарлар понтондары бар, қалқып жүрген қақпақтары баржәне төменгі қысымды деп бөлінеді. Әрбір резервуар жабдықтарын қарап-бақылап отыру үшін, сынақ алу үшін, өнімдер деңгейін тексеріп отыру үшін, қажетті басқышпен қамтамасыз етілген. Басқыштың резервуар қақпағына қосылған жерінде алаң бар, оған өлшеуіш аспаптары орнатылған.

Резервуардың қаптамасын атмосфералық жауын шашыннан сақтау үшін, тұрақты материалдан жасалғандықтан, понтонды жеңіл синтетикалық матадан жасауға болады. Қалқымалы қақпағы бар резервуарлардың тұрақты қаптамасы болмайды, болат табақтардан жасалған диск, қақпақ орнына жүреді.

Тамшы тәріздес резервуарлар, жеңіл буланғыш мұнай өнімдерін сақтауға қолданылады. Резервуардың сыртқы қабығы, тамшы пішіндес болғандықтан да, корпустың үстіндегі бүкіл элементтер сұйық қысымының әсерімен бірдей күшпен созылады, бұл резервуар жасағанда болаттың мөлшері аз жұмсалады.

Тамшы тәріздес резервуарларда газ кеңістігіндегі ішкі қысым 0,04-0,2 МПа және вакуум 0,005 МПа болғандықтан, тез буланғыш мұнай өнімдері ешбір шығынсыз сақталады, бу тек қана резервуарларды толтырғанда ғана шығарылады. Тамшы тәріздес, сырты тегіс корпусты резервуарлар жатады. Бұлардың көлемі 5000-6000 м3, қысымы 0,075 МПа. Бірнеше сыртқы қабықтары мен торабы бар корпусты көп күмбезді

71

немесе көп кемерлі резервуарлар деп атайды. Мұндай резервуарлардың көлемі 5000-20 000 м3, қысымы 0,37 МПа-ға дейін жетеді. Металл емес резервуарлардың негізгі конструкциясы металл материалынан емес, темірбетоннан, резинаматадан және жасанды материалдардан жасалғандар жатады, олар көбінесе, жылжымалы сауыттар ретінде қолданылады.

Темірбетон резервуарларында сақталатын өнім түрлері: мазут, мұнай, майлар және ашық түсті мұнай өнімдері.

Мұнай мен мазуттың бетонға химиялық әсері болмайтындықтан әрі өзінің ауыр фракцияларымен, шәйірімен ұсақ саңылаулы материалды бітеп тастайтын қасиеті болғандықтан, резервуардың қабырғасын, түбін арнаулы қорғағыш материалмен қаптамайды. Жанармайды сақтағанда, оларға кір қосылмас үшін, резервуардың ішкі жағын қаптап тастайды. Тез буланғыш фракцияларды сақтағанда да солай етеді, өйткені олар бетон арқылы оңай өтіп кете алады.

Темірбетон резервуарларының металды үнемдеуден басқа да технологиялық артықшылықтары бар, олар жылуын тез жоғалтпайтындықтан мұнай және мұнай өнімдерінің қызуынжақсы сақтайды. Жерасты темірбетон резервуарлары күн сәулесінен қызбайтындықтан, олардатез буланғыш ашық түсті мұнай өнімдері сақталады. Мұндай резервуарлар дөңгелек, не төртбұрыш пішінді болып келеді. Дөңгелек пішінділері экономикалық жағынан тиімді болса, төртбұрыш пішінділері жасауға жеңіл.

Таби ғи газды тасымалдау. Магистралдық газ құбырынан газды өңдірген жерінен газ таратушы стансиялары, қалаларға және өнеркәсіп орындарында тасымалдайтын құбырлар тартылады.

Қазіргі кезде магистралдық газ құбырларын 7,5МПа қысымда газ өткізу қабілеті 15-25 млн/жыл диаметрі 1200 және 1400мм. болып келетін етіп салады. Магистралдық газ құбырлары мұнай құбырларына көп жағынан ұқсас, құбырлары, айдайтын стансиялары және телефон байланысы сияқты негізгі элементтерінен тұрады.

Дегенмен газдың меншікті көлемі жағынан ұлкен, не айдау кезіндегі қысымның әсері бұл көлемнің өзгеріп тұруы сияқты газ құбырларының ерекшеліктері де болады. Бұл ерекшелікке айдайтын газдың салмағы мұнай өнімімен бірдей болғанда, газ құбырының диаметрі мұнай құбырына қарағанда үлкенірек болады. Екінші бір ерекшелігі – құбырдың бүкіл тартылу жолында диаметрі болып келгенмен, соңғы стансиялар арасындағы құбырдың қысымын әжептәуір жоғары

72

дәрежеде ұстап отырудың қажеттілігі туады. Магистралды газ құбырының тағы бір ерекшелігіне құбыр ішінде гидратты тығындардың пайда болып қалмауына қарсы және газдың өрт қаупінің жоғарылығына қарсы шаралар қолдану жатады. Соныңда, ең басты ерекшелігі газдың құбырмен үздіксіз жүріп тұруына қойылатын талапты күшейту жатады, себебі әрбір ұзін үзіліс тұтынушыларды газбен қамтамасыз ету тәртібін бұзады және газ өңдіруді тоқтатады. Газ құбырларға жіберілместен бұрын тасымалдауды қиындататын немесе қылығымен қауып тудыратын қоспалардан тазартылады.

Газ өнеркәсібі жұмысының өзіне тән ерекшелігі тұтынушылардың газды бірқалыпты пайдаланбауында. Қалаларда, ауылдардың, өндіріс орталықтарының, электростансиялардың газды ең көп қажет ететін мезгілі – қыс, ең аз қажет ететін мезгілі – жаз. Сондай-ақ тәуліктік ауытқуда байкалады, күндізгі сағаттарда газдың тұтынуы түнге қарағанда көбірек болады. Одан басқа, электростансиялардағы пештер ремонтқа қойылғанда, газ жұмсалуы азаяды. Ірі тұтынушыларға газбен үздіксіз қамтамасыз етіп отыру үшін, олардың жанына буферлік қоймалар орнатады. Газ аз жұмсалған кезде, бұл қоймаларда газ жиналып, керегінде алып отырады.

Газды сақтау үшін мынадай газголдердің түрі қолданылады: цилиндрлік (тік және көлденен) немесе сфералық

газголдерлер, олар тұрақты көлемді және ауыспалы қысымды келеді;

ауыспалы көлемді және тұрақты қысымды газголдерлер; табиғи жерасты қоймалары.

Нег.: 1. [328-344], 2. [223-243], 3. [288-295]Бақылау сұрақтары:1. Қандай тасымалдаудың түрі ең тиімді?2. Тәжірибеде, құбыр арқылы қандай мұнай айдау

жүйелері қолданылады? 3. Ашық түсті мұнай өнімдерін қандай ыдыстарда

сақтайды?4. Қара түсті мұнай өнімдерін қандай ыдыстарда

сақтайды?5. Құбырмен тасымалдаудың артықшылығы не де?6. Магистралдық мұнай құбыры қандай бөлшектерден

тұрады?

73

7. Магистралдық газ құбырының ерекшеліктері?8. Қандай ыдыстарда газды сақтайды?

№15-дәріс. Мұнай мен газды өңдеу. Өңдеген мұнайдің өнімдері және мұнайды өңдеудің ұрдістері. Көмірсутекті газдарды өңдеу.

Мұнайдан алынатын өнімдерді келесі топтарға жіктеуге болады: жанармай; (отын) мұнай майлары; парафиндер, церезиндер, вазелиндер; мұнай битумдары; жарықтандырғыш керосиндер; еріткіштер; басқа мұнай өнімдері (кокс, күйе консистентті майлайтын

майлар; мұнай қышқылдары және т. б.).Мұнайды тікелей айыру. Мұнайдың бастапқы қайнау

температурасы әр түрлі, өзара ерігіш көмірсутектердің күрделі қоспаларын құрайды. Мұнайдың осы қасиеті, оның айыруына негізделген, яғни сатылыбулану мен және кейбір фракциялардың конденсациялануы.

Мұнайды қыздырған кезде одан алдымен ең жеңіл, ұшпалы көмірсутектер буланады.

Төмен қайнайтын көмірсутектерді қайнатып алу арқылы мұнай құрамында салыстырмалы ауырлау өнімдер, жоғары қайнайтын өнімдер көбейеді. Соңғылардың буларының серпімділігі төмен қайнайтындарға қарағанда айтарлықтай аз болғандықтан, берілген осы температура айыру кезінде атмосфера қысымынан төмен болып шығуы мүмкін және мұнай қайнамай қалуы мүмкін. Сондықтан айыру жалғасу үшін, қалған мұнайдың температурасын жоғарылату қажет. Қызу кезінде булардың серпімділігі жоғарламай болмайды және ол сыртқы қысым мәніне жеткенде мұнай қайтадан қайнайды. Осылайша, мұнайды айыру температурасының үздіксіз жоғарылап отыруынан жүреді.

Төмен температурада қайнайтын фракцияларды жеңіл деп атайды да, ал жоғары қайнайтындарды ауыр деп атайды.

Конденсацияланған булардың бірінші тамшысының бөліну температурасын фракцияның бастапқы қайнауы деп атайды. Фракцияның булануы тоқталатын кездегі температураны фракцияның қайнауының соңы деп есептейді.

74

Дисстиляттар. Төменгі температурадан жоғары температураға дейін айырылған фракцияларды атайды. Одан әрі қарай айырылған дистиляттан әртүрлі өнімдерін алады. Мұнайды айыру арқылы бензинді, керосинді, газойлы және т.б. дистилляттар алынады.

Бензин дистилляттары 35-2050С аралығында қайнайды, керосиндер 150-3000С аралығында, газойлы 180-3500С аралығында.

М ұнай шикізатын деструктивті өңдеудің термиялық ұрдістері. Атмосфералық және вакуумды ажырату кезінде мұнай өнімдерінің фракциясын физикалық жолмен бөліп алады, олар қайнау температурасы бойынша ерекшеленеді. Мұнай өңдеудің термиялық үрдістері, бұл мұнай өнімдерін алудың химиялық ұрдістері.Мұнай өңдеудің термиялық үрдістерін негізгін келесілер құрайды: жоғары қысымдағы мұнай шикізатының термиялық крекингі төменгі температурадағы мұнай қалдықтарының термиялық

крекингі немесе кокстану сұйық және газ тәрізді мұнай шикізатының төменгі

қысымдағы жоғары температуралы термиялық крекингі немесе пиролиз

Бұл термиялық үрдістердің әр түрлігін мұнайды деструктивті өңдеу деп атайды.

Жоғары қысымдағы термиялық крекінг. –деп жоғары температурамен қысымның әсерінен мұнайдың органикалық қосылыстарын ажырату ((t=470—540° С; p=4,0— 6,0 МПа). Бұл жағдайда шикізат ретінде – төмен октан санды бензин, керосинді және дизелді дистиляттық фракциялар, өңдеудің бірінші сатысынан өткен мазуттар және гудрондар т.б. заттар болады. Крекинг үрдісінің арқасында келесі заттар пайда болады: крекинг-бензин, крекинг-керосин, крекинг-газ, крекинг-мазут, т.с.с.

Кокстау дегеніміз –ол ауыр мұнай қалдықтарының термиялық крекингі жасау. Кокстау мұнай коксын алу үшін ( р—0,1—0,4 МПа және t=450—550°С) немесе ақшыл мұнай өнімдернің шығуын көбейту үшін қолданылады.

Кокстауға шикізат ретінде мұнайдың ауыр қалдықтары алынады. Олар, мазуттар және бастапқы ажыратудан өткен гудрондар, крекинг қалдығы, майлау өндірісінде қондырғыны тазартқаннан қалған асфальттар, пиролиздің шәйірлері және

75

басқалары. Шикізаттың құрамынан, оның сапасынан және үрдісті жүргізу жағдайларына алынып отырған өнімнің сапалы болуына байланысты. Кокстау нәтижесінде тауарлы мұнай коксын, газ, бензин және керосинді газойлды фракциялар аладыПиролиз –температурасы 750-900° С аралығында өнеркәсібіне алу мақсатымен жүргізілетін термиялық крекинг. Пиролиз жасау үшін керекті шикізаттар: газдарда (табиғи, тұрақты қондырғылардан алатын мұнайлы газдар) жиналатын жеңіл көмірсутектер, бастапқы айырудан өтетін бензиндер, термиялық крекингтен өткен керосиндер, газойлы керосинді фракциялар және т.б. Пиролизге сұйық және тәрізді мұнай шикізаты ілінуі мүмкін.

Каталитикалық риформинг және каталитикалық крекинг. Жоғары температурада (440-5000С) және азғана қысымдарда (0,15 МПа-ға дейін) алюмосиликатты катализаторларының қатысуымен мұнай фракцияларының ажырату үрдісі каталитикалық крекинг деп аталады.

Мұнай шикізатының каталитикалық крекингі кезінде жүретін реакция негізінен термиялық крекинг жүретін реакцияға ұқсас болады. Бірақта, катализаторларды қолдану, үрдістің сипатын айтарлықтай өзгертеді.

Катализатор. Дегеніміз химиялық реакцияларды жандандыратын заттар.

Катализаторлы крекингтің шикізатты көбінесе газойл фракциялары (атмосфералық және вакумды айырудан) болып табылады, кейде термиялық крекинг өнімдері (керосин-газойлды фракция) және мазут пен гудрондардың кокстенуі.

Каталитикалық крекинг үрдісінде газ, бензин, жеңіл газойл, ауыргазойл және кокс алынады. Бұл өнімдердің сапасы берілген шикізаттың сапасына қолданатын катализатордың технологиялық схемасына және үрдістің параметрлеріне байланысты болады.

Крекингтің катализаторы ретінде қолданатын негізгі компоненттер жоғары қуысты заттар (глинозем мен кремнозем). Олардың өзара әсер етуі кезінде, алюмосиликаттар пайда болады. Мұнай катализаторларын алюмосиликатталған деп атайды.

Крекингтt табиғи және синтетикалық катализаторларын қолданады. Табиғиларын табиғи саз балшықтан дайындайды, бірақта олардың әсері аз болғандықтан көбінесе синтетикалық катализаторларды қолданады (алюмосиликатты және цеолитті).

76

Катализатор, бөлшегінің пішіні бойынша, мынандай болып келеді: домалақты (домалақ диаметрі 3-6 мм); микросфералық (домалақтың диаметрі 20-150 мкм); шаң тәріздес (ұсақ бөлшектер диаметрі 1-150 мкм).

Каталитикалық крекингтің технологиялық үрдісі жалпы түрде мынандай болады. Алдын ала қыздырылған катализатор реакциялық камераға беріледі, оған шикізат буы түседі. Бұл жерде крекинг үрдісі жүреді. Бұл кезде катализатор кокстелінеді және оны реакция аймағынан шығарып регенераторға бағыттайды. Онда кокс жағылады, катализатор өзінің бастапқы қасиеттерін қалпына келтіреді және бір уақытта қыздырылады. Осыдан кейін оны қайтадан реакциялы камераға жібереді.

Каталитикалық крекинг қондырғыларының әртүрін ажыратады. Тұрақты (қозғалмайтын) катализатор қондырғылары.

Мұндай қондырғыларға, шикізат катализатор толтырылған реактор арқылы келеді. Жұмыс кезінде катализатор кокстеледі, оның әрекеттілігі төмендейді және шикізат басқа реакторға түседі, ал бірінші реакторда катализатордың регенерациясы жүреді. Осылайша, реакторлар мезгіл-мезгіл жұмыс істейді. Бұл қондырғылар кең таралмаған.

Жылжымалы домалақты катализатор қондырғылары. Мұндай қондырғыларда, шикізат ағыны домалақты катализатормен бірге реакторға түседі. Коксталған катализатор реактордан шығарылып, басқа аппарат регенераторға жіберіледі. Онда регенацияланады. Жылжымалы катализаторы бар қондырғылар кеңінен таралғандардың бірі.

Майда дисперсиялы катализатордың қайнап тұрған қабатшасымен каталитикалық крекинг қондырғылары. Бұл үрдіс кезінде, шаң тәрізді катализатор өзін қайнайтын сұйық сияқты ұстайды. Шикізат шаң тәрізді катализатормен араласады. Оның бетінде реакция жүреді, содан кейін кокстенген катализатор регенераторға түседі. Бұл жағдайда, шикізаттың катализаторымен ең жақсы түйсіуі қамтамасыз етіледі.

Каталикалық рефор м инг . – бұл бензиндердің октанды санын жоғарылататын және арнайы катализатормен, сутегі қысымымен және жоғары температура әсерінен мұнай шикізаттынан жеке ароматты көмірсутектерді (бензол, толуол және ксилол) алу үрдісі. Бұл үрдіс кезінде бензин молекуласының құрылысы өзгереді, олардың қайнау температурасы төмендейді.

77

Кәсіпшілік жағдайларында каталикалық рефорлингтің кезінде екі жүйесін қолданады. 5000С температурада және 2-4 МПа қысым кезінде сутегінің

айналуынан алюмоплатинді катализаторының қозғалмайтын қабатшасындағы платформинг.

480-5500С температурада және 1,5-2,5 МПа қысым кезінде алюмолибден катализаторының қайнап тұрған қабатшасындағы гидроформинг.

Каталикалық реформингтің шикізаты ретінде кокстену және термиялық крекинг, тікелей айырудың төмен октанды бензин фракциясы жатады.

Рефоминг нәтижесінде, келесі өнімдер алынады: жоғары октанды бензин (негізгі өнім), газ, полимерлер және кокс (қосалқы өнімдер).

Жеке ароматты көмірсутектер алу үшін, санаулы бензинді фракция қолданады.

Каталикалық рифомингтің шикізат ретінде қолданатын бензинде фракциялардың әртүрлі қайнау шегі бар. Мысалы, егерде 85-1800С немесе 105-1800С-дегі фракцияны қолданса, онда аса жоғары октандыбензин алады, ал егерде 60-850С фракциялы болса бензол, 85-1050С толуол, 105-1400С болса ксилол.

Көмірсутекті газдарды өңдеу. Газдардың топталуы, табиғи көмірсутекті газдар шартты түрде, табиғи және мұнай болып бөлінеді. Табиғи газдарға – газ және газ конденсатты кен орындарының газдары. Газ кен орындарының табиғи газдарында ауыр көмірсутек өте аз болады, ең көп тараған метан (93-98%), сондықтанда оларды отын энергетикалық қажеттерге жұмсайды.

Газ конденсатты кен орындарының газдары негізінен метаннан тұрады. Бірақ, жоғары температурада қайнайтын компонентер де болады. Олар қысым төмендегенде конденсатқа айналады.

Конденсатты газ өңдеу немесе мұнай өңдеу зауыттарында өңдеуден өткізгенде сұйытылған газ, бензин және дизел жанар майларын алады.

Мұнай газдары көп мөлшерде пропаннан, бутаннан және бензин фракциялы көмірсутерден құралған және аз мөлшерде метаннан тұрады. Метан газ өңдеу зауытының негізгі шикізаты болып есептеледі.

78

Көмірсутекті газдарды өңдеу тәсілдері. Мұнай газдарын өңдегенде, одан бензин, сұйытылған газ және жеке көмірсутектерді алады.

Газды механикалық қосындылардан тазарту үшін, конструкциясы әр түрлі сепараторларды пайдаланады. Оның жұмыс істеу реті мынандай: газдың қозғалу жылдамдығын азайтқанда, ағынның бағытын өзгертіп немесе ортадан тепкіш күш пайда болғанда газдан құм, шаң, ылғалдық тамшылары, май және конденсат бөлініп шығады. Кейбір кен орындарының газдарында көп шамада күкірт қосылыстары болады, оның ішіндегі ең негіздісі күкіртті сутегі. Олар коррозиялық заттар туғызады. Ол өте улы. Газ күкірт қосылыстарынан арнайы қондырғылармен тазартылады. Газ күкіртсутегінен тазартылып болғаннан кейін келесі өңдеу сатысына көшіп бензиннен ажыратады. Газды бензиннен ажыратудың тәсілдері:Компрессорлы тәсіл . Газды компрессордан шығарып, содан кейін оны суытады. Нәтижесінде газдың құрамындағы көмірсутегінің көптеген ауыр бөлігі сұйық күйге айналып, сепараторларда конденсатқа айналмаған газдарды ажыратады. Компрессорлық тәсілде құрамында көп пропан, бутан, және басқада ауыр көмірсутектері бар майлы газдардан бензинді ажырату үшін қолданылады.Абсорбциялық тәсіл. Оның негізгі маңызы газ құрамында болатын ауыр көмірсутектерді сұйық мұнай өнімімен (мыс. керосинмен) ерітуде. Арнайы абсорбер деп аталатын колоннада абсорбентпен өңделетін газды байланыстырады. Бұл кезде жұтатын сұйықтықты (абсорбент) колоннаның жоғарғы бөлігіне береді: сұғындырма немесе тарелка бойынша төмен қарай аға отырып, абсорбент бірнеше қайтара төменнен жоғары қарай жүріп келе жатқан газ ағынымен араласады. Көмірсутектермен байыған абсорбент колонналық төменнен десорбцияға жетіледі, бұл кезде конденсациядан кейін тұрақсыз бензин түзетін, алынған көмірсутектер одан буланады. Регенерацияланған абсорбент суытылады да қайтадан пайдаланылады. Адсорбциялық тәсіл қатты қуысты материалдардың (адсорбенттері) бу мен газды жұту (абсорбтеу) қабілеттігіне негізделген. Газды адсорбентпен, мысалы: әрекеттелген көмірмен толтырылған цилиндрлі аппарат – адсорбер арқылы өткізеді. Абсорбент газдан ауыр көмірсутектерді жұтады және уақыт өтуіне қарай олармен қанығады, жұтылған көмірсутектерді алу және адсорбциялайтын қабілетін қалпына келтіру үшін, қаныққан адсорбентті өткір су бу қоспаларын суытады және сұйық түрге

79

айналдырады. Алынған тұрақсыз бензин суды тұндырған кезде жеңіл бөлініп шығады.

Нег: 1. [360-385], 2. [249-276] Бақылау сұрақтары:

1. Мұнайдан алынған өнімдер қандай топтарға бөлінеді?2. Дистиллят дегеніміз не?3. Мұнайды өңдеудің термиялық крекингі дегеніміз не?4. Кокстау дегеніміз не?5. Пиролиз дегеніміз не?6. Каталикалық крекинг дегеніміз не?7. Каталикалық реформинг дегеніміз не?8. Газды өңдеудің компрессорлық әдісі дегеніміз не?9. Газды өңдеудің абсорбциялық әдісі дегеніміз не?

2.3. Семинар сабақтарының (практикалық) жоспары

Тақырып. Мұнай және газ кен орындарының сипаттамасы.

№1- практикалық тапсырма. Қабаттың негізгі коллекторлық қасиетттерін талдау. Кеніштің негізгі параметрлерін қарастыру. Әдістемелік ұсыныстар: Күмбезді және массивті мұнайгазды кеніштер арқылы кеніштің негізгі параметрлерін талдау қажет. Нег.: 1. [33-46], 2. [21-28], 3. [4-11], 4. [9-19] Бақылау сұрақтары:

1. Кеуектілік дегеніміз не?2. Кеуектілік коэффициенті дегеніміз не?3. Өткізгіштік дегеніміз не?4. Кеуектіліктің өткізгіштіктен айырмашылығы не де?5. Кеніш дегеніміз не?6. Мұнайлылықтың ішкі нұсқасы дегеніміз не?7. Мұнайлылықтың сыртқы нұсқасы дегеніміз не?8. Кеніштің биіктігі қалай анықталады?9. Кеніштің ұзындығы мен еңі калай анықталады?

Тақырып. Температура және қабат қысым. Мұнай және газдың физикалық қасиеттері. №2- практикалық тапсырма. Температураның тереңдікке байланысты өзгеру сипатын және жер қойнауындағы қысымды анықтау формуласын түсіндіру. Мұнай мен газдың негізгі қасиеттерін талдау.

80

Әдістемелік ұсыныстар: Қандай мұнайлар ең бағалы және мұнайдың тығыздығы өндірісте қандай аралықта өзгеретіне назар аударындар. Нег.: 1. [46, 52], 2. [29-39], 3. [14-22] Қос.: 7. [3-11], 7. [46-50]

Бақылау сұрақтары: 1. Қабат қысым қалай анықталады?2. Кеніштің тереңдігі үлкейген сайын температура мен қысым

қалай өзгереді?3. Мұнай мен газ дегеніміз не? 4. Мұнайдың құрамына қандай заттар кіреді?5. Мұнайдың негізгі қасиеттерін атаңыз?6. Қайда, қабатта әлде жер бетінде, мұнайдың тұтқырлығы

көп?7. Мұнайдың көлемдік коэффициенті дегеніміз не? 8. Мұнайдың көлемдік коэффициенті не үшін керек?9. Қайда, қабатта әлде жер бетінде, мұнайдың тығыздығы

көп?10. Мұнайдың фракциялық құрамы дегеніміз не?11. Құрғак газдың майлы газдан айырмашылығы не де?12. Қандай газ табиғатта кең тараған?

Тақырып. Мұнай және газ ұңғыларын бұрғылау . №3 - тапсырма. Бұрғылау қондырғының жұмыс істеу принципін талдау. №4 - тапсырма. Бұрғылау тәсілдері. Қашау және жуу сұйықтардың түрлері мен тағайындалуы.

Әдістемелік ұсыныстар:Ұңғыларды роторлық және түптік қозғалтқыштармен бұрғылау үшін арналған қондырғыны (схемасын) қарастыру керек.

Нег.: 1.[60-66], 2. [44-64]Қос.: 8. [30-55]

Бақылау сұрақтары:1. Айналмалы бұрғылау тәсілдері.2. Роторлық бұрғылаудың түптік қозғалтқышпен

бұрғылаудан айырмашылығы не де?3. Ротор не үшін керек?4. Турбобұрғы дегеніміз не?5. Электробұрғы дегеніміз не?6. Жуу сұйықтарды не үшін қолданады?7. Бұрғылау үшін бұрғылау тізбек ұзындығын қалай

үлкейтеді?

81

8. Тазарту механизмдер не үшін тағайындалған? 9. Свеча дегеніміз не?

Тақырып. Ұңғы туралы түсінік. №5- пратикалық тапсырма. Ұңғы конструкциясын және ұңғы түп маңы бөлігінің конструкцияларын талдау. Әдістемелік ұсыныстар:Ұңғы конструкциясына қандай шеген құбырлары кіреді екені не және олардың тағайындалуына назар аудару керек. Ұңғы түп маңы бөлігінің пайдалану тізбегі цементелінген жағдайдағы конструкциясын жие қолдану себептерін қарастыру қажет. Нег.: 1. [59-60], 1. [94-96], 2. [50-54] Қос.: 8. [134-136] Бақылау сұрақтары:

1. Бағыттаушы құбыр не үшін тағайындалған?2. Кондуктор не үшін керек?3. Ұңғы конструкциясына қандай шеген құбырлары кіреді?4. Аралық шеген құбырлар не үшін керек?5. Ең соңғы шеген құбырды қалай атайды?6. Өнімді қабат қатты тау жыныстарынан тұрған жағдайда,

қандай ұңғы түп маңы бөлігінің конструкциясын пайдаланады?

7. Өнімді қабатта мұнай мен бірге су және балшық қабаттары араласып жатса, онда қандай ұңғы түп маңы бөлігінің конструкциясын пайдаланады?

8. Сүзгіштерді қандай мақсатпен қолданады? Тақырып. Сұйықпен газдың ұңғыға құйылуы. №6 – практикалық тапсырма. Мұнай мен газдың ұңғыға құйылу теңдеуін қарастыру. Индикаторлық қисықтарды талдау. Әдістемелік ұсыныстар:Индикаторлық сызықтар қандай жағдайларда дөңес, ойыс және түзеу болатына назар аудару қажет. Нег. 1. [138-140], 2. [135-138], 3. [36-38] Бақылау сұрақтары:

1. Ұңғының дебиті дегеніміз не?2. Депрессия (қысым айырмашылығы) дегеніміз не?3. Ұңғы өнімділігінің коэффициентін қалай анықтайды?4. Индикаторлық диаграмма дегеніміз не?

Тақырып. Мұнай мен газдың құйылу теңдеуінің заңдылықтары.

82

№7 – практикалық тапсырма. Әр түрлі игеру режимінде мұнай мен газдың ұңғыға құйылу теңдеулерін талдау. Әдістемелік ұсыныстар:Әр игеру режимін қарастырғанда, құйылу теңдеуіне өнімді қабаттың қандай параметрлері кіретініне назар аудару керек. Нег. 1. [131-134], 3. [30-33] Қос. 7. [79-83] Бақылау сұрақтары:

1. Мықты суарынды режимінде, мұнайдың ұңғыға құйылу теңдеуі қалай аталады?

2. Кеуекті ортаның көлемді серпімділігін және сұйықтың сығылу коэффициентін, қандай игеру режимінде ескеру қажет?

3. Ерітілген газ режимінде, қабаттың өткізгіштік коэффициенті қалай табылады?

4. Пьезоөткізгіш коэффициенті неге тең?5. Пьезоөткізгіш коэффициентін қандай игеру режимінде

ескереде? Тақырып. Мұнай кен орындарын игеру. №8 –практикалық тапсырма. Серпімді суарынды игеру режимінде, игеру қисықтары бойынша А және Б кеніштердің негізгі көрсеткіштерінің уақытпен өзгеру сипатын түсіндіру керек. 1 4 3 2

А кен орнын игеру мерзіміндегі,негізгі көрсеткіштердің өзгеру графигі.

1 – орташа қабат қысымы; 2 – игеру екпіні; 3 – шығарылған қорды алу коэффициенті; 4 - өнімнің сулануы. 1 4 3 2

83

В кен орнын игеру мерзіміндегі,негізгі көрсеткіштердің өзгеру графигі.

1 – орташа қабат қысымы; 2 – игеру екпіні; 3 – шығарылған қорды алу коэффициенті; 4 - өнімнің сулануы. Әдістемелік ұсыныстар: Серпімді суарынды режимінде қабат қысымының өзгеру сипатын қарастыру керек. Нег.: 1. [170-172], 3. [71-75], 2. [131-135] Қос.: 7. [158-179] Бақылау сұрақтары:

1. Серпімді суарынды игеру режимі (тәртібі) қандай жағдайда пайда болады?

2. Игеру екпіні дегеніміз не?3. Ұңғы өнімінің сулануы дегеніміз не?4. Шығарып жатқан қорды алу коэффициенті дегеніміз не?5. Қабат қысым дегеніміз не?

Тақырып. Мұнай кен орындарын игеру.№9-пратикалық тапсырма. Ерітілген газ игеру режимінде,

игеру қисықтары бойынша А кеніштің негізгі көрсеткіштерінің уақытпен өзгеру сипатын түсіндіру керек.

84

А кен орнын игеру мерзіміндегі, негізгі көрсеткіштерінің өзгеру графигі.

1 – орташа қабат қысымы; 2 – жұмыс істеп тұрған ұнғы саны;3 – газ факторы; 4 – жинақты мұнай өнімі

Әдістемелік ұсыныстар: Ерітілген газ игеру режиміндегі газ факторы мен қабат

қысымның өзгеру сипаттарын қарастыру керек. Нег.: 1. [172-174], 3. [ 75-77] Қос.: 7. [158-178] Бақылау сұрақтары:

1. Қандай кен орындарында (қабатта) ерітілген газ игеру режимі пайда болады?

2. Қанығу қысым дегеніміз не?3. Газ факторы дегеніміз не?4. Ерітілген газ игеру режимінде мұнайдан басқа, ұңғы түбіне

тағыда не қозғалады?5. Ерітілген газ игеру режимінде, қабаттың өткізгіштік

коэффициенті неге тең?6. Ерітілген газ игеру режимінде, қабаттың мұнай бергіштік

коэффиценті орташа шамамен неге тең?

Тақырып. Ұңғыларды пайдалану тәсілдері. №10 – практикалық тапсырма. Ұңғыларды фонтандық тәсілмен пайдалану кезінде, қысымның баланс теңдеуін талдау және қысымның терендікпен өзгеру қисықтарын көрсету. Әдістемелік ұсыныстар:Қысымның баланс теңдеуін және оның (қысымның) тереңдікпен өзгеру заңдылықтарын тек мұнай ұңғыларында, яғни мұнай бірге ұңғы бойымен газ жүргенде, қарастырыңдар. Нег. 1. [200-202], 2. [154-155], 3. [143-144]

85

Қос.: 7. [233-235] Бақылау сұрақтары.1. Қабаттың гидростатикалық қысымы арқылы фонтандау

дегеніміз не?2. Ұңғыдағы сұйық бағананың гидростатикалық қысымынан

қабат қысымы аз болғанда, ұңғы фонтандау мүмкін бе? 3. Ұңғыда, қашан мұнайдан газ шыға бастайды? 4. Саға қысымы дегеніміз не?5. Үйкеліске кеткен қысымды және саға қысымды баланс

теңдеуінде не үшін ескереді?

Тақырып. Ұңғыларды пайдалану тәсілдері. №11- практикалық тапсырма. Газлифтілі және сорапты ұңғылардағы қысымның тереңдікпен өзгеру графиктерін сызу және түсіндіру. Әдістемелік ұсыныстар: Ұңғыларды пайдаланудың осы тәсілдері механизацияланған екенің еске алу керек, яғни сұйықты көтеру үшін сырт жақтан қосымша энергияны әкелу қажет. Оларға қысым баланс теңдеуі орындалмайды. Нег.: 1. [ 202-204], 3. [144-148], 2. [160-170] Қос.: 5. [230-235] Бақылау сұрақтары:1. Ұңғыны газлифтілі тәсілмен пайдалану дегеніміз не?2. Ұңғыны сорапты қондырғылармен пайдалану дегеніміз не?3. Механизацияланған пайдалану тәсілі қандай жағдайда

қолданылады?4. Газлифтілі тәсілде қандай қосымша энергия түрін

пайдаланады?5. Сорапты тәсілде қандай қосымша энергия түрін

пайдаланады?

Тақырып. Ұңғыларды пайдалану тәсілдері. №12 – практикалық тапсырма. Терең сорапты қондырғының жұмыс істеу принципін қарастыру. Оның жер үстіндегі және жер астындағы жабдықтарын атаңыз. Әдістемелік ұсыныстар: Терең сорапты қондырғының схемасын қарастыру керек. Сораптың сұйыққа толу және бергіш коэффициентері сияқты ұғымдарға назар аудару керек.

Нег.:1. [242-253], 2. [167-174], 3. [184-191]Қос.: 7. [310-312] Бақылау сұрақтары:

1. Саға штоктың жүріс ұзындығын қалай өзгертеді?

86

2. Балансирдің тербеліс саның қалай өзгертуге болады?3. Тербелмелі станоктың кривошипы қандай қозғалыста

болады?4. Плунжердің жоғары қозғалысында, қандай клапан ашылып,

қандай жабылады?5. Сораптың қандай түрлері бар?6. Сораптың бергіш коэффициентің қалай анықтайды?7. Сораптың сұйыққа толу коэффициенті неге тең?

Тақырып. Ұңғылар өнімділігін көбейту әдістері. №13 – практикалық тапсырма. Қабатты сұйықпен жарудың мәні неде? Қабатты сұйықпен жаруда жабдықтардың орналасу схемасын қарастыру. Әдістемелік ұсыныстар: Қабатты сұйықпен жару ұрдісі неше кезеңнен тұратының және жару сұйықтар мен құмға қойылған негізгі талаптарды қарастыру керек. Нег.: 1. [312 –315], 2. [192-196], 3. [237-239] Қос.: 7. [417-420] Бақылау сұрақтары:1. Жару сұйықтар дегеніміз не?2. Пакерді не үшін пайдаланады?3. Гидравликалық якорді не үшін орнатады?4. Қабатты сұйықпен жару үрдісі неше кезеңнен тұрады?5. Қабатты сұйықпен жару үрдісінде құмға қандай талаптар

қойылады? Тақырып. Мұнай мен газды өндірісте жинау және дайындау. №14 – практикалық тапсырма. Мұнай мен газды жинау және тасымалдау сұлбасын (схемасын) талдау. Әдістемелік ұсыныстар: Мұнайдан айырылған газ, су және мұнайдың өзі дайындауға, кайда бағытталатынына назар аудару керек? Мұнайдың деэмулсациялау тәсілдерін қарастыру қажет. Нег.: 1. [317-322], 2. [215-220], 3. [250-252] Қос.: 5. [393-395] Бақылау сұрақтары:

1. Сепараторлар (айырғыштар) не үшін тағайындалған?2. Эмульсия дегеніміз не?3. Айырғыш қондырғыларынан кейін, мұнайдан айырған газ

қайда кетеді?4. Мұнайдан айырған су қайда кетеді?5. Деэмульсациялау жылулық тәсілімен дегеніміз не?

87

6. Деэмульсациялау электрлі тәсілімен дегеніміз не?7. Деэмульсациялау химиялық тәсілімен дегеніміз не?

Тақырып. Мұнай мен газды тасымалдау.№ 15 практикалық тапсырма. Құбыр арқылы

тасымалдауда мұнай айдау схемаларын талдау және магистралдық құбырды есептеу формулаларын келтіру. Әдістемелік ұсыныстар:

Қандай мұнай айдау схемасы ең тиімді және неге екеніне назар аудару керек? Құбырдың сағат бергіштігінің формуласын және құбырдың диаметрін анықтау формуласын қарастыру керек. Нег.: 1. [229-234]

Бақылау сұрақтары:1. Қандай тасымалдаудың түрі ең тиімді?2. Тәжіребиде, құбыр арқылы қандай мұнай айдау жүйелері

қолданылады? 3. Қандай мұнай айдау схемасы ең тиімді?4. Магистралдық құбыр арқылы мұнай және мұнай өнімдерінің

сағат бергіштігі неге тең? 5. Құбырдың нақты диаметрін табу формуласы.

2.4. Оқытушының жетекшілігімен орындалатын студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша өткізілетін сабақтардың жоспары (СОӨЖ)

Тапсырма лар: 1. Мұнай және газдың пайда болу ғылыми болжамдарын

талдау. Мұнай және газдың негізгі қасиеттерін қарастыру.2. Геологиялық барлау жұмыстарының түрлерін және

кезеңдерін зерттеу.3. Қашаулар мен жуу сұйықтардың түрлерін және

тағайындалуын қарастыру.4. Ұңғыны аяқтау жұмыстарын меңгеру. 5. Ұңғыны меңгеру әдістерін оқып-үйрену.6. Газ және газконденсатты кен орындарының игеру

ерекшеліктерін қарастыру.7. Қабаттардың газбергіштігін және мұнайбергіштігін көбейту

әдістерін меңгеру.8. Мұнай қабаттарына ықпал ету жасанды әдістерін қарастыру

(су айдау жұйелері).

88

9. Фонтанды ұңғыларды реттеуін, СКҚ функцияларын және фонтандық арматураның түрлері мен тағайындалуын қарастыру.

10. Ұңғыларды газлифтілі тәсілмен пайдалануды зерттеу және газлифтілі тәсілдің артықшылығы мен кемшілігін қарастыру.

11. Газ және газконденсатты ұңғылардың пайдалану ерекшеліктерін меңгеру.

12. Қабаттың түп маңы бөлігіне ықпал ету әдістерін қарастыру.

13. Мұнай мен газды тасымалдауға дайындау тәсілдерін оқып-үйрену.

14. Мұнайды, мұнай өнімдерін және газды сақтау ерекшеліктерін оқып-үйрену.

15. Мұнай мен газды өңдеу ұрдістерін қарастыру.

СОӨЖ өткізу түрі - сөз сайысы. СОӨЖ-ді орындауға арналған әдістемелік ұсыныс –

білімдерін тест сұрақтарымен тексеру.

Ұсынылатын әдебиеттер:1. Нұрсұлтанов Ғ.М., Абайұлданов Қ.Н. Мұнай және газды

өндіріп, оңдеу: Оқулық, -Алматы: Альманах. 1999-464бет.2. Середа Н.Г., Муравьев В.М.. Основы нефтяного и газового дела. – М.:

Недра, 1980, 287с.3. Гиматудинов Ш.К. Дунюшкин И.И., Зайцев В.М., Коротаев Ю.П., Левыкин

Е.В., Сахаров В.А. Разработка и эксплуатация нефтяных, газовых и газоконденсатных месторождений. – М.: Недра, 1988, 302с.

4. Гиматудинов Ш.К. Физика нефтяного и газового пласта. –М.: Недра, 1971, 302с.

5. Бойко В.С. Разработка и эксплуатация нефтяных месторождений.-М.:Недра, 1990, 427с.

6. Муравьев В.М. Эксплуатация нефтяных и газовых скважин. -М.: Недра, 1978, 448с.

7. Акульшин А.И. и др. Эксплуатация нефтяных и газовых скважин. -М.:8. Недра 1989, 480с9. Муравьев В.М., Середа Н.Г. Спутник нефтяника.- М: Недра, 1971, 240с.10.Ширковский А.И. Разработка и эксплуатация газовых и газоконденсатных

месторождений. М.: Недра, 1987, 309с.11.Желтов Ю.П. Разработка нефтяных месторождений.- М.: Недра, 1986, 332с.

2.5 Студенттердің өздік жұмыстары бойынша сабақ жоспары (СӨЖ)

89

Тапсырмалар.1. Қазахстандағы мұнай өнеркәсыбының даму тарихын

талдау2. Қазахстандағы мұнайгаз саласының қазіргі жағдайын

талдау 1. Қазіргі кездегі ОПЕК стратегиясы2. Әлемдік мұнай мен газ өндірудің қазіргі жағдайы3. Қазахстан мұнайын тасымалдау мәселелері4. «КазМұнайГаз» ұлттық компанияның құқық жағдайы 5. Қазахстанда мұнайгаз өндіру саласында жұмыс істеп

жатқан шетел компаниялары 6. Мұнайды тасымалдайтын «КазТрансОйл» ұлттық

компаниясының құқық жағдайы7. «КазТрансГаз» ұлттық компаниясының құқық жағдайы8. «Казахстанкаспийшельф» ААҚ құқық жағдайы9. Қабат жағдайдағы мұнай, газ және су күйіні талдау

жүргізу және кеуекті ортада10. көпфазды сұйық қозғалысы кезіндегі беттік

құбылыстарды қарастыру11. Кеніште әсер ететін табиғат күштерін және мұнай

мен газ кеніштерінің жұмыс 12. істеу (игеру) режимдерін талдау13. Ұңғы конструкциясын жобалау формулаларын талдау14. Мұнай ұңғыларды зерттеу15. Мұнай және газ ұңғылар өнімділігін көбейту әдістері16. Фонтандық ұңғылардың жұмыс кезіндегі

олқылыктарды қарастыру17. Қабаттарға су айдау үшін сумен қамтамасыз ету

схемасын қарастыру18. Газлифтілі тәсілмен пайдалануда көтергіштің

оптималды режимін графикалық анықтау19. Күрделі жағдайларда ұңғыларды пайдалану20. Ұңғыларды батырмалы ортадан тепкіш

элетросораптармен пайдалану.21. Ұңғыларды бұрандалы электросораптармен

пайдалану.22. Ұңғыларды жер асты күнделікті жөндеу.23. Ұңғыларды жер асты кұрделі жөндеу.24. Мұнай кен орындарын игеру және бақылау

сұрақтарын талдау25. Бірнеше қабаттарды бір ұңғымен бір уақытта бөліп

пайдалану26. Мұнай, мұнай өнімдерін және газды сақтау ыдыстары

90

27. Мұнайды өңдеудің ұрдістері28. Көмірсутекті газдарды өңдеу

СӨЖ-ды орындауға арналған әдістемелік ұсыныстар – реферат жазу және жаттығуларды

шығару түрлерінде үй тапсырмасын орындау

Ұсынылатын әдебиеттер:3. Сейдалы А.С. Современное состояние и перспективы развития

нефтегазодобывающей отрасли за рубежом и в Казахстане.- Алматы. КазгосИНТИ, 2001.

4. Мауленов К.С. Нефтяное право Республики Казахстан и зарубежных стран. – Алматы: Издательство «Жеты жаргы», 2003.

5. Инджикян Р.О. ОПЕК в мировом капиталистичеком хозяйстве.-М.: Издательство «Международные отношения», 1983.

6. Нұрсұлтанов Ғ.М., Абайұлданов Қ.Н. Мұнай және газды өндіріп, өңдеу: Оқулық, -Алматы: Альманах. 1999-464бет.

7. Середа Н.Г., Муравьев В.М.. Основы нефтяного и газового дела. – М.: Недра, 1980, 287с.

8. Гиматудинов Ш.К. Дунюшкин И.И., Зайцев В.М., Коротаев Ю.П., Левыкин Е.В., Сахаров В.А. Разработка и эксплуатация нефтяных, газовых и газоконденсатных месторождений. – М.: Недра, 1988, 302с.

9. Гиматудинов Ш.К. Физика нефтяного и газового пласта. –М.: Недра, 1971, 302с.

10. Бойко В.С. Разработка и эксплуатация нефтяных месторождений.-М.:Недра, 1990, 427с.

11. Муравьев В.М. Эксплуатация нефтяных и газовых скважин. -М.: Недра, 1978, 448с.

12. Акульшин А.И. и др. Эксплуатация нефтяных и газовых скважин. -М.:

13. Недра 1989, 480с14. Муравьев В.М., Середа Н.Г. Спутник нефтяника.- М: Недра, 1971,

240с.15. Ширковский А.И. Разработка и эксплуатация газовых и

газоконденсатных месторождений. М.: Недра, 1987, 309с.16. Желтов Ю.П. Разработка нефтяных месторождений.- М.: Недра, 1986,

332с.

2.6 Курс бойынша жазбаша жұмыстың тақырыптары

1. Қазахстандағы мұнай өнеркәсыбының даму тарихын талдау

2. Қазахстандағы мұнайгаз саласының қазіргі жағдайын талдау

91

3. Қазіргі кездегі ОПЕК стратегиясы4. Әлемдік мұнай мен газ өндірудің қазіргі жағдайы5. Қазахстан мұнайын тасымалдау мәселелері6. «КазМұнайГаз» ұлттық компанияның құқық жағдайы 7. Қазахстанда мұнайгаз өндіру саласында жұмыс істеп

жатқан шетел компаниялары 8. Мұнайды тасымалдайтын «КазТрансОйл» ұлттық

компаниясының құқық жағдайы9. «КазТрансГаз» ұлттық компаниясының құқық жағдайы10. «Казахстанкаспийшельф» ААҚ құқық жағдайы11. Мұнай ұңғыларды зерттеу12. Мұнай және газ ұңғылар өнімділігін көбейту әдістері13. Күрделі жағдайларда ұңғыларды пайдалану14. Ұңғыларды батырмалы ортадан тепкіш

элетросораптармен пайдалану.15. Ұңғыларды бұрандалы электросораптармен

пайдалану.16. Ұңғыларды жер асты күнделікті жөндеу.17. Ұңғыларды жер асты кұрделі жөндеу.18. Бірнеше қабаттарды бір ұңғымен бір уақытта бөліп

пайдалану19. Мұнай, мұнай өнімдерін және газды сақтау ыдыстары20. Мұнайды өңдеудің ұрдістері21. Көмірсутекті газдарды өңдеу

Ұсынылатын әдебиеттер:1. Сейдалы А.С. Современное состояние и перспективы

развития нефтегазодобывающей отрасли за рубежом и в Казахстане.- Алматы. КазгосИНТИ, 2001.

2. Мауленов К.С. Нефтяное право Республики Казахстан и зарубежных стран. – Алматы: Издательство «Жеты жаргы», 2003.

3. Инджикян Р.О. ОПЕК в мировом капиталистичеком хозяйстве.-М.: Издательство «Международные отношения», 1983.

4. Нұрсұлтанов Ғ.М., Абайұлданов Қ.Н. Мұнай және газды өндіріп, оңдеу: Оқулық, -Алматы: Альманах. 1999-464бет.

5. Середа Н.Г., Муравьев В.М.. Основы нефтяного и газового дела. – М.: Недра, 1980, 287с.

6. Гиматудинов Ш.К. Дунюшкин И.И., Зайцев В.М., Коротаев Ю.П., Левыкин Е.В., Сахаров В.А. Разработка и эксплуатация нефтяных, газовых и газоконденсатных месторождений. – М.: Недра, 1988, 302с.

92

7. Акульшин А.И. и др. Эксплуатация нефтяных и газовых скважин. -М.:Недра 1989, 480с

2.7. Өздік бақылау үшін тест тапсырмалары

1. Кен орнындағы мұнай, газ және судың көлемін анықтау үшін тау жынысының кеуектілік коэффициентін білуіміз қажет. Егер қабаттың көлемі мен ондағы орналасқан барлық қуыстың жалпы көлемі белгілі болса, кеуектілік коэффициентін қалай анықтаймыз.А) Б)С Д) Е)

2. Тау жынысының кеуектілігі 45% болған жағдайда, 1 м. куб құмдытопырақта қанша сұйық болуы мүмкін?А) 450л.Б) 400л.С) 550л.Д) 200л.Е) 100л.

3. Кен орнында мұнайдан басқа да су және газдың болатыны белгілі. Олар қабатта жоғарыдан төмен қарай қандай жүйемен орналасады?А) газ, мұнай, суБ) газ, су, мұнай.С) су, газ, мұнайД) мұнай, газ, суЕ) су, мұнай, газ.

4. Қысым айырмасы кезде тау жыныстарының өз бойынан сұйықтар мен газдарды өткізу қабілетін қалай айтады?А) өткізгіштікБ) кеуектілік С) гидроөткізгіштікД) шығымЕ) қанығу қысымы

5. Қысымның қабат бойымен таралу жылдамдығы?А) пьезоөткізгіштік

93

Б) гидроөткізгіштікС) мұнайөткізгіштікД) өткізгіштікЕ) газдыөткізгіштік

6. Табиғи газдың құрамына кіретін метан қатарындағы көмірсутектерінің формуласы?А) Сn Н2n+2

Б) Сn Нn С) Сn Н2n

Д) С2n Н2n

Е) С2n Н2n-2

7. МЭЕҰ (ОПЕК) құрамына кіретін елдерді атаңыз?А) АлжирБ) ҚазақстанС) РесейД) АҚШЕ) Өзбекстан

8. Мұнай баррелі неге тең?А) 159 лБ) 1 м3

С) 2,54 см Д) 0,12 мПаЕ) 819 м3

9. Мұнай кен орындары дегеніміз не?А) Бір аудан аралығындағы бір түрдегі кеніштер жиынтығыБ) Мұнай кенішін тапқан ұңғыС) Мұнай немесе газ өндіретін ұңғылар тобыД) Бұрғылау қондырғысыЕ) Игерудің біріңғай жүйесімен игерілетін қабат немесе қабаттар тобы

10. Мұнай мен газ үшін қандай тау жыныстары коллекторлар бола алады?А) құм, құмтас, әктасБ) саз, құмС) гранит, базальтД) гранит, сазЕ) мрамор

11. Ұңғы конструкциясы деп нені айтамыз?

94

А) шеген құбырлар тізбегінің жиынтығы, олардың диаметрі және түсіру тереңдігі;Б) бұрғылау қондырғысының түрлеріС) фонтанды арматураның түрлері және оның диаметріД) тербелмелі-станоктың түрі және оның жүк көтергіштігіЕ) газлифтілі ұңғыға газды бөлу тәсілі

12. Қабатты сұйықтармен жаруды қандай ұңғыларда жүргізуді ұсынылады?:А) қатты, өткізгіштігі нашар жыныстарда;Б) асфальтшайырлы және парафинді шөгінділер бар болғанда;С) карбонатты жыныстарда;Д) бос құмдардаЕ) бірнеше өнімді қабаттарды ашқанда;

13. Мұнай ұңғысының фонтандауына негізгі себеп?А) Қабат қысымының төмендеуіБ) ұңғы өнімінің сулануының ұлғайуыС) газ факторының ұлғайуыД) түпте парафиннің шөгуіЕ) қабат қысымын ұстау

14. Батырылмалы электрлі ортадан тепкіш сораптарды қолдану аймағы?А) шығымы жоғары ұңғылардың терең сулануыБ) газ факторы үлкен ұңғыларС) шығымы аз ұңғыларД) терең емес шығымы аз ұңғыларЕ) парафині бар ұңғылар

15. Мұнай немесе газ кеніштерін игеру режимін қалай түсінесіз?А) кеніштегі байқалатын басымды энергия түріБ) мұнай мен газдың қабат бойымен қозғалу жылдамдығы;С) сұйықтар мен газдарды алу көлемі;Д) Мұнай мен газды ұңғылардың шығымы; Е) Кеніш ауданы бойынша қабат қысымының таралуы

16. Мұнай кен орындарын игеру кезінде байқалатын сатылар қанша?А) 4Б) 2С) 3Д) 5

95

Е) 1

17. Мұнай ұңғысының өнімі дегеніміз не?А) мұнай, газ және қабат суларының қоспасыБ) тауарлы мұнайС) еріген газы бар мұнайД) мұнай эмульсиясы Е) мұнай өнімдері

18. Мұнайды эмульсиядан айыру қандай мақсатпен жүргізіледі?А) мұнайды қабат суларынан бөлуБ) ұңғы шығымын өлшеуС) мұнайдан газды айыруД) мұнайды механикалық қоспалардан, құмнан бөлу Е) қабат қысымын ұстау

19. Қатты сөрбенттермен газды кептіру үшін қандай ұрдіс қолданылады?А) адсорбцияБ) абсорбцияС) төменгі -температуралық айыруД) деэмульсацияЕ) ректификация

20. Мұнай, мұнай өнімдерін тасымалдаудың қай түрі неғұрлым тиімді болып табылады?А) құбыр жолыБ) теміржолС) су жолыД) автокөлікЕ) авиациялық (әуе жолымен)

21. Мұнайдың фракцияларға бастапқы бөліну үрдісін қалай атайды?А) ректификацияБ) термиялық крекингС) каталитикалық крекингД) риформингЕ) пиролиз

22. Уақыт бірлігі ішінде ұңғыдан өндірілген сұйықтың мөлшері бұл:А) шығым

96

Б) мұнай бергіштік коэффициентіС) газдың меншікті шығымыД) өткізгіштікЕ) игеру режимі

23. Қандай жыныстарда ұңғының ашық түбін қолдануға болады?А) қатты жыныстардаБ) құмдардаС) саздардаД) бос жыныстардаЕ) жарықшақты жыныстарда

24. Меңгерудің қандай әдісі газды және фонтанды мұнай ұңғыларында қолданылмайды?А) поршендеуБ) Сұйықты, оның жеңіл түріне ауыстыруС) аэрациялық әдісД) компрессорлық әдісЕ) көбіктендіру жүйесін қолдану

25. Жер бетіне шыққан 1 тонна немесе 1м3 мұнайдан бөлінетін газ мөлшерін қалай атайды?А) газ факторыБ) газ шығымыС) газдың меншікті шығыныД) газға қанығушылықЕ) газ бергіштік коэффициент

26. Ұңғыны бұрғылау кезінде жуу сұйықтарының міндеті?А) бұрғыланған тау жыныстарын түптен сағаға шығаруБ) бұрғылау сорабын жууС) роторды суытуД) крюкке (ілмекке) энергия беруЕ) бұрғылауды тежеу

27. Тұз қышқылын өңдеуді қандай ұңғыларда жүргізу ұсынылады?А) карбонатты жыныстардаБ) асфальтшайырлы және парафинді шөгінділер болған кездеС) қатты нашар өткізетін қабаттардаД) бос құмдардаЕ) бірнеше өнімді қабаттарды ашқанда

97

28. Фонтанды ұңғының шығымын реттеуді қалай жүзеге асырамыз?А) штуцердің диаметрін өзгертемізБ) арматураның диаметрін өзгертемізС) құбырдың диаметрін өзгертемізД) кривошиптегі шатунның жағдайын өзгертемізЕ) ыстырмалармен

29. Қабаттағы газды, сол ашқан ұңғымен пайдалану кезіндегі газлифтіні қалай атайды?А) ұңғы ішіндегі компрессорсыз газлифтБ) мерзімдік газлифтС) компрессорлық газлифтД) эрлифтЕ) компрессорсыз эрлифт

30. Бұрандалы сораптар қай категорияға жатады?А) Штангасыз сораптарБ) штангалы сораптарС) электрлі ортадан тепкіш сораптарД) салынатын сораптарЕ) салынбайтын сораптар

Тест сұрақтарының жауап паспорты

Сұрақтың №

Күрделілік деңгейі

Дұрыс жауап

Сұрақтың №

Күрделілік деңгейі

Дұрыс жауап

1 2 А 31 3 A 2 2 А 32 2 А 3 1 А 33 1 А 4 1 А 34 1 А 5 2 А 35 2 А 6 2 А 36 2 А 7 3 А 37 2 А 8 2 А 38 1 А 9 2 А 39 2 А 10 2 А 40 1 А 11 1 А 41 2 А 12 1 А 42 1 А 13 3 А 43 1 А 14 3 А 44 1 А 15 3 А 45 1 А 16 1 А 46 1 А

98

17 2 А 47 2 А 18 2 А 48 2 А 19 2 А 49 2 А 20 3 А 50 1 А 21 2 А 51 2 А 22 2 А 52 1 А 23 3 А 53 2 А 24 3 А 54 2 А 25 3 А 55 1 А 26 3 А 56 2 А 27 3 А 57 2 А 28 2 А 58 2 А 29 1 А 59 2 А 30 2 А 60 1 А

2.8. Курс бойынша емтихан сұрақтары

1. Жер қыртысының қозғалу түрлері2. Шөгінді тау жыныстарының жату пішіндері.3. Тау жыныстарының коллекторлық қасиеттері4. Резервуарлардың түрлері5. Ұстағыштардың түрлері6. Мұнай және газ кен орындары дегеніміз не? 7. Кеуектілік пен өткізгіштік8. Кеніш туралы түсінік. Кеніштің параметрлері.9. Жер қойнауындағы қысым мен температура.10. Геологиялық барлау жұмыстарының түрлері және

кезеңдері 11. Геохимиялық және геофизикалық барлау әдістері12. Мұнай, оның құрамы және негізгі қасиеттері.

Тығыздық пен тұтқырлық. 13. Газ, оның құрамы, топтамасы, негізгі қасиеттері.14. Мұнай мен газдың пайда болуы жөнінде ғылыми

болжамдар.15. Ұңғы туралы негізгі түсініктер.16. Ұңғының конструкциясы дегеніміз не?17. Газ және мұнай ұңғыларың бұрғылау тәсілдері. 18. Турбобұрғы және электробұрғы дегеніміз не?19. Қашаулардың түрлері мен тағайындалуы20. Жуу сұйықтың тағайындалуы, оның түрлері21. Жуу сұйықтардың пайдалы функциялары

99

22. Айналмалы бұрғылаудың соққыламаға қарағандағы артықшылықтары

23. Ұңғыны аяқтау: бұрғылау және зерттеу жұмыстары 24. Ұңғыны аяқтау: ұңғы түп маңы бөлігінің

конструкциялары 25. Ұңғыны аяқтау: ұңғы сағасын жабдықтау26. Пайдалану тізбегін қабатпен қатынастыру. 27. Перфораторлардың түрлері, олардың тағайындалуы.28. Ұңғыға мұнай мен газдың құйылуын шақыру (ұңғыны

меңгеру)29. Ұңғыны меңгеру әдістері30. Суарынды және серпімді суарынды игеру режимдері.31. Газарынды игеру режимі және ерітілген газ режимі.32. Қанығу қысым дегеніміз не?33. Қабат және түп қысымдары.Ұңғыны пайдалану және

бұрғылау шарттары.34. Гравитациялық игеру режимі35. Ұңғыға мұнай құйылуының жалпы теңдеуі36. Ұңғыға газ құйылуының жалпы теңдеуі37. Әр түрлі игеру режимінде мұнай мен газдың ұңғыға

құйылу теңдеуі 38. Индикаторлық диаграммалар39. Игеру объектісі және жүйесі40. Игеру технологиясы және игеруді реттеу41. Игерудің негізгі көрсеткіштері42. Газ және газконденсатты кен орындаын игеру

ерекшеліктері43. Нұсканың сыртынан су айдау және оны пайдалану

үшін тиімділік шарттары.44. Нұска ішімен су айдаудың ерекшеліктері және

түрлері.45. Бөлшектеп суды айдау жүйесі. Артықшылығы мен

кемшілігі 46. Алаңды су айдау. Артықшылығы мен кемшілігі 47. Таңдап және ошақты су айдау.48. Ұңғыны фонтанды тәсілмен пайдалану 49. Ұңғылардың фонтандау шарты.50. Фонтандау кезіндегі қысымның баланс теңдеуі..51. Фонтанды ұңғылардағы парафин шөгінділерімен

күресу52. СКҚ –дың тағайындалуы, оларды диаметрі53. Фонтандық арматураның тағайындалуы және түрлері. 54. Фонтандық ұңғыларды реттеу55. Ұңғыларды газлифтілі тәсілмен пайдалану

100

56. Компрессорсыз газлифтілі және ұңғы ішіндегі газлифтілі әдістер

57. Газ көтергіштердің түрлері58. Газлифтілі әдістің артықшылығы мен кемшілігі59. Ұңғы төңірегін қышқылымен өңдеу 60. Қабатты гидравликалық жару 61. Қабатты гидравликалық жаруда жабдықтардың

орналасу схемасы62. Гидроқұмағынды перфорация63. Ұңғылардың түп маңы бөлігіне жылумен ықпал ету64. Штангалы терең сорапты қондырғымен ұңғыларды

пайдалану.65. Сорапты қондырғының бергіш формуласы (теориялық

және нақтылы)66. Салынатын және салынбайтын сораптар67. Штангалы тереңсорапты қондырғымен пайдаланудың

артықшылықтары мен кемшіліктері. 68. Күрделі жағдайда ұңғыларды пайдалану69. Батырмалы штангасыз сораптармен ұңғыларды

пайдалану.70. Газ және газконденсатты ұңғыларды пайдалану 71. Ұңғыларды күнделікті жөндеу72. Ұңғыларды күрделі жөндеу73. Құм тығындардан ұңғы түбін тазарту74. Мұнай мен газды жинау және тасымалдау сұлбасы

(схемасы )75. Мұнайды өндірісте дайындау76. Газды дайындау77. Деэмульсациялау тәсілдері78. Сепараторлардың (айырғыштар) тағайындалуы79. Мұнайды өңдеудің өнімдері.80. Мұнайды өңдеудің ұрдістері81. Мұнайды тікелей айыру82. Мұнайды өңдеудің термиялық ұрдістері83. Каталитикалық крекинг және каталитикалық

риформинг84. Көмірсутекті газдарды өңдеу85. Абсорбция және адсорбция дегеніміз не?86. Мұнай, мұнай өнімдерін су және теміржолмен

тасымалдау 87. Мұнай, мұнай өнімдерін автокөлік және құбырмен

тасымалдау.88. Басқа тасымалдау түрлерімен салыстырғанда

құбырмен тасымалдаудың артықшылығы.

101

89. Мұнайды айдаудың жұйелері (схемалары)90. Магистралдық құбырды есептеу.91. Мұнай және мұнай өнімдерін сақтау тәсілдері

(принциптері) 92. Табиғи газды сақтау тәсілдері93. Табиғи газды тасымалдау

ГЛОССАРИЙ

102

1. Минералдар – бұл жер қойнауындағы физика-химиялық үрдiстер (процесстер) натижесiнде пайда болған, химиялық құрамы және физикалық қасиеттері бойынша ұқсас болып келетiн табиғи зат.

2. Тау жыныстары – жер қойнаунда жатып өздiгiнен геологиялақ денелер түзетiн, минералдық және химиялық құрамы тұрақты немесе тұрақсыз болып келетiн минералдарды айтады.

3. Ақтарылған(магмалық) жыныстар – негiзiнен кристалды құрылымға ие, олар жер бетiнде немесе жер қойнаунда магма деп аталатын силикатты балқыманың қатуы нәтижесiнде пайда болады.

4. Шөгінді тау жыныстары – су бассейндерінің түбіне және құрлықтар (материктер) бетiнде органикалық және органикалық емес заттардың шөгуі нәтижесiнде түзiлген.

5. Метаморфтық тау жыныстары – шөгiндi және ақтарылған тау жыныстарынан түзiлген, бұлар жер қойнауының қалыңдығының белгiлi бiр тереңдiгiне дейiн батқан.

6. Стратиграфиялық шкала – бұл жер қойнауының дамуындағы басты тарихи–геологиялық зандылықтарды көрсететiн шкала.

7. Геохронологиялық кесте – бұл жердiң даму тарихын шартты белгiлi бiр уақыт кескiнiмен көрсететiн кесте.

8. Қабаттың табаны – бұл қабаттың төменгi жағынан шектелу бетi.

9. Қабат жабыны – бұл қабаттың үстiңгi жағынан шектелу бетi.

10. Айқын (нақты) қалыңдық – бұл қабат жабынының кез-келген нүктесiнен оның табанына дейiнгi тұрғызылған перпендикуляр.

11. Көлбеу (көлденең) қалыңдық – бұл қабат жабынының кез–келген нүктесiнен оның табанына дейiнгi көлденең қашықтығы (аралығы).

12. Тiк қалыңдық – бұл қабат жабынының кез–келген нүктесiнен оның табанына дейiнгi тiк бағыттағы аралығы (қашықтығы).

13. Тербелмелi қозғалыстар – бұл жер қойнауның жекелеген участкiлерiнiң (бөлiктерiнiң) вертикалтiк бағытта бiр–бiрiне салыстырмалы түрде орын ауыстыруларын туғызатын қозғалысты айтады.

14. Қатпарлы қозғалыстар – бұл қозғалыстар натижесiнде қатпарлар түзiледi, яғни толқын тәрiздi иiлiмдер қүрайды.

103

15. Синклинал – бұл өзегiнде жас жыныстар қанатында көне жыныстар жатқан қатпарлар.

16. Антиклинал – бұл өзегi көне қабаттармен толып, қанаттарында жас қабаттар жатқан қатпарлар.

17. Толық қатпар – бұл жапсарлас (көршiлес) антиклиналдар мен синклиналдардың жиынтығы.

18. Моноклинал немесе флексура – табиғи жағдайда бiр қанаты ғана көтерiлiп, не құлаған иiндердi айтады.

19. Көсiлу сызығы – қатпар қанатының горизонтал жазықтықпен қиылған сызық

20. Құлау сызығы – деп көсiлу сызығына перпендикуляр орналасып қатпар қанатында жатқан сызықты айтады.

21. Абсолюттiк немесе теоретикалық кеуектiлiк –деп жыныстардағы барлық қуыстардың (қуыс, каверна, жарық) жалпы көлемiн айтады.

22. Кеуектiлiк коэффициентi – бұл жыныстардағы қуыстардың жалпы колемiнiң сол жыныстың барлық көлемiне қатынасып айтады.

23. Тиiмдi кеуектiлiк –деп өзара бiр–бiрiмен қосылған қуыстардың көлемiн айтады.

24. Өткiзгiштiк – бұл қысым өзгерген кезде тау жыныстарының өз бойынан сұйықтьармен газдарды өткiзу қабiлетi.

25. Коллекторлар деп сұйық пен газды өзiнен өткiзе алатын және олар үшiн қойма бола алатын кеуектi және жарықшақты тау жыныстарын айтады.

26. Табиғи резервуарлар деп – жабыны мен табаны өткiзбейтiн немесе нашар өткiзетiн жыныстар мен қоршалған коллекторларды айтады.

27. Ұстағыш – бұл мұнай–газ шоғырларын өз бойына жинап, қоршап сақтауға қабiлетi бар тау жыныстарының жиынтығы.

28. Дөңбек күмбездi ұстағыштар – антиклиналдық иiлiмдерде пайда болып, жабыны мен табаны өз бойынан сұйықтық пен газды өткiзбейтiн тау жыныстарынан құралады.

29. Литологиялық экрандалған ұстағыштар – бұл өткiзгiштiгi жақсы жыныстар он бойына өткiзгiштiгi нашар жыныстармен шектеледi.

30. Тектоникалық экрандалған ұстағыштар – бұл тектоникалық жарықтармен байланысты болған ұстағыштар.

31. Стратиграфиялық экрандалған ұстағыштар – бұл жағдайда құламалы мұнай–газ қабаттары горизонтал

104

орналасқан нашар тау жыныстарынан құралған қабаттар құнарлы горизонттарға кедергi келтiрiп, қорды сақтауға көмектеседi.

32. Мұнайгаз кенiшiнiң табаны немесе сумұнай бөлiмiнiң бетi деп мұнай мен суды бөлып тұратын беттi айтады.

33. Мұнайлықтың сыртқы нұскасы деп сумұнай бөлiмi бетiнiң қабат жабынымен қиылысқан сызығын айтады.

34. Мұнайлықтың iшкi нұскасы деп сумұнай бөлiмi бетiнiң қабат табанымен қиылысқан сызықты айтады.

35. Газды шапка – еркiн газ, мұнай кенiшiнiң үстiнде жинақталғанын айтамыз.

36. Газдылықтың сырткы нұскасы -деп мұнайгаз бөлiмi бетiнiң қабат жабынымен қиылысқан сызықты айтады.

37. Газдылықтың iшкi нұсқасы- деп мұнайгаз бөлiмi бетiнiң қабат табанымен қиылысқан сызықты айтады.

38. Мұнай және газ кен орындары- деп жер қойнауында бiр тектес құрылымдағы мұнай және газ кенiштерiнiң жиыктыгын айтады.

39. Мұнай – көмiртегi мен сутегiнiң күрделi қосылыстары, табиғи жаңғыш зат.

40. Мұнайдың көлiмдiк коэффициентi – бұл қабат жағдайындағы мұнай көлемiнiң осы мұнайдың газсыздандырылғаннан кеiнгi, яғни қалыпты жағдайдағы көлемiнiң қатынасына тең.

41. Құргақ газ – құрамында ауыр көмiрсутектерi жоқ немесе елеусiз болатын табиғи газ.

42. Майлы газ – қурамында ауыр көмiрсутектерi бар, айыру процесiнде олардан сұйық газ және газды бензiндер алуға болатын газдар жатады.

43. Ұңғы – дегенiмiз жер қыртысында арнайы бұрғылау аспантарының көмегiмен қазылатын диаметрi тереқдiгiнен бiрнеше есе кiшi цилиндр пiшiндi тау–кен құрылыс орны.

44. Шурфта орнатылған құбырды бағыттаушы деп айтады.

45. Бiрiншi шегендеу тiзбегiн кондуктор деп айтады.46. Екiншi шегендеу тiзбегiн аралық құбыр деп айтады.47. Пайдалану тiзбегi -бұл мұнай мен газды ұңғы

түбiнен сағаға шыгару үшiн немесе қабат қысымын ұстау мақсатында өкiмдi қабаттарға су (газ) айдау үшiн арналған құбырлар тiзбегi.

105

48. Диаметрлерi көрсетiле отырып шеген тiзбектерiн орналастыру, ұңгының үлкен диаметрден кiшi диаметрге оту тереңдiгi, исеген тiзбегiн түсiру тереңдiгi және өларды цементтеу интервалдары ұңғы конструкциясы жөнiндегi түсiнiктi бередi.

49. Егерде ұңғығы, бағыттаушы және кондуктордан басқа тек дана пайдалану тiзбегiн түсiрсе, онда констркцияны бiртiзбектi деп атайды.

50. Егерде ұңғыға, бағыттаушы және кондуктордан басқа аралық және пайдалану тiзбектерiн түсiрсе, онда конструкцияны екiтiзбектi деп атайды (бiр аралық тiзбек кезiнде).

51. Егерде ұңғыға, бағыттаушы және кондуктордан басқа аралық және пайдалану тiзбектерiн түсiрсе, онда конструкцияны екiтiзбектi (бiр аралық тiзбек кезiнде) немесе үштiзбектi (екi аралық тiзбек кезiнде) деп атайды.

52. Ұңғының ыңшамдалған конструкциясы деп ұңғылар қабарғасының және шеген тiзбектерiнiң арасындағы санылауды азайтуды түсiнемiз, бүл бұрбыланатын жыныстар көлемiнiң азайуына және ұңғыны цементтеуге кететiн шығынды азайтады.

53. Ұңғы конструкциясын жеңiлдету деп пайдалану тiзбегiнiң диаметрiн азайтуды, осыған сәйкес басқа тiзбектердiң диамертлерiн азайтуды айтады; көмекшi тiзбектер (кондукторлар, аралық тiзбектер) қолданылмайды, тiзбектi түсiру тереңдiгi азаяды.

54. Ұңғыны бұрғылау мен пайдалануға қосу аралығында бiрнеше жұмыстар атқарылады, бұл жұмыстар ұңғыны аяқтау деп аталады.

55. Қабаттан мұнайдың ағысын шақыру әдiсi бұл қабатқа қарсықысымды азайтатын әдiстер, яғни нәтижесiнде ұңғыдағы гидростатикалық қысым қабат қысымынан аз болатын белгiлi бiр шараларды өткiзу.

56. Суарынды режим қабаттағы мұнайдың ұңғыға қозғалысы шектiк суларының әсерiнен болатын режим.

57. Мұнай бергiштiк коэффициентi – кенiштен алынған мұнай мөлшерiнiң оның бастапқы қорына қатынасы.

58. Қабатта негiзгi қозғаушы күш жыныс пен сұйықтың серпiмдi ұлғаюы болып табылатын мұнай қабатының жұмыс режимiн серпiмдi су арынды (серпiмдi) режим деп аталады.

59. Қабатта негiзгi қозғаушы күш газ шапкасындағы (бүркенбе) еркiн газдың энергиясы болып табылатын

106

қабат жұмысының режимi газарынды режим деп аталады.

60. Газ факторы – бұл қалыпты жағдайға келтiрiлген, 1 т өндiрiлген мұнайға келетiн газ мөлшерi.

61. Қабаттағы арын энергиясы ауырлық күш әсерiнен болатын мұнай кенiштерiн дренаждау режимi гравитациялық режим деп аталады.

62. Қабат қысымы – жабық ұңғыдан сұйық пен газ алынбаған кезде өлшенген қысым.

63. Ұңғыдан сұйық пен газ алынбаған кездегi қалыптасқан сұйық деңгейi статикалық деңгей деп аталады.

64. Ұңғыны пайдалану кезiнде құбыр сырты кеңiстiкте қалыптасатын сұйық деңгейi динамикалық деңгей деп аталады.

65. Сұйық ағынының депрессияға тәуелдi қисығын индикаторлық сызық деп аталады.

66. Игеру объектiсi – жер қойнауынан кең көлемiндегi белгiлi топ ұңғылармен, өндiрiстiк көмiрсутектер қоры бар, геологиялық құрауларды (қабат, массив, жиынтық қабаттар) бөлiп қарастыру.

67. Игеру жүйесi – инженерлiк шешiмдердiң өз ара байланысты жиыны: объектiлердi сайлау және оларды игеру ретiн белгiлеу; негiзгi және резерв фондыларынан пайдалану және айдайтын ұңғылардың санын, ара қатынастығын және орналастыруын анықтау; жер қойнауынан мұнай мен газдарды шығару мақсатымен, қабатқа ықпал жасау әдiсiн дәлелдеу; игеру үрдiсiн басқару (меңгеру) және бақылау әдiстерiн анықтау; жер қойнауын және айналадағы ортаны қорғау.

68. Мұнай кеп орнын игеруiн реттеу – өпiмдi қабаттан пайдалану ұңғысы түбiне қарай, сұйықтардың қозғалыс үрдiсiн басқару.

69. Ұңғы қоры – кен орнын игеру үрдiсiн жүзеге асыруға арналған айдау және өндiру ұңғыларының жалпы саны.

70. Ұңғы торы тығыздығының параметрi Sс – бiр ұңғыға келетiн игеру объектiсiнiң алаңы, яғни бұл шама мұнайлылық алаңын өндiру және айдау ұңғыларының жалпы санына бөлгенге тең.

71. Мұнайдың меншiктi алынатын қоры немесе А.П.Крылов параметрi Nс – объект бойынша алынатын мұнай қорының ұңғылардың жалпы санына қатынасы.

72. Параметр ω – айдалатын ұңғылар санының өндiру санына қатынасы, яғни ω=nа/nө.

107

73. Параметр ωр – резервтiк ұңғылар санымен негiзгi қор ұңғылар санына қатынасы, яғни ωр=nр/nн.

74. Мұнай өндiру qм – объектiнi бұрғыланған барлық өнiмдi ұңғылардың бiрлiк уақыт бойынша, жиынтық көрсеткiшi және бiр ұңғыға сәйкес орта тәулiк өнiмi qмұ.

75. Суйықты өндiру qс – мұнай мен судың бiрлiк уақыт бойынша, жинақталған өнiмi.

76. Газ өндiру qг – бул көрсеткiш қабат мұнайының құрамындағы газдаң алардың қабат iшiндегi мұнайға қарағанда қозғалмалысы салыстырмалығынан қабат қысымының қапығу қысымына қарым–қатынастығынан газ бүркембесi барлығынан және кен орнының игеру жүйесiнен байланысты.

77. Нұсқа сыртынан су айдау – мұнайлылық нұсқасынын сыртында орналасқан айдау ұңғылар арқылы қабатқа әсер ету.

78. Нұсқа маңынан су айдау – мұнайлылық нұсқасына жақын немесе мұнайлылықтың iшкi және сыртқы нұсқаларының арасында орналасқан айдау ұңғылар арқылы қабатқа әсер ету.

79. Нұсқа iшiнен су айдау – кенiштiң таза мұнайлы бөлiгiнде орналасқан айдау ұңғылар арқылы қабатқа әсер ету.

80. Блокты жүйе – айдау ұңғыларын құрылымның өс бойына тiке қиылысатын параллельдi түзусызықты қатарлармен орналастырады, өндiру ұңғыларын айдау ұңғылар арасына бұрғылайды.

81. Алаңды су айдау – пайдалану және айдайтын ұңғыларды алаңда түзу геометриялық тор бойынща бiрқалыпты квадрат немесе үш бұрыш түрiнде орналастырады.

82. Сұрыптап су айдау – бұл жүйеде кәсiпшiлiк–геофизикалық және гидродинамикалық зерттеу мәлiметтерi арқылы тепе–тең төр бойынша алаңдарды бұрғылағаннан соң су айдау ұңғыларын таңдайды.

83. Ошақтық сулану – бұндай жүйеде жеке таңдалған немесе арнайы бұрғыланған ұңғылар арқылы суды қабатқа айдайды.

84. Қабаттың өз энергиясы арқылы суйықтың сағаға көтерiлу кезiндегi пайдалану тәсiлi фонтанды тәсiл деп аталады.

85. Пайдаланудың газлифтi әдiсi – бұл ұңғы ағымының өнiмiне қабаттан келетiн немесе жоғарыдан айдалатын газ арқылы пайдалану әдiсi.

108

86. Плунжердiң астына енетiн нақты суйық көлемiнiң осы плунжердiң жоғары жүрiсi кезiндегi сипатталатын көлемiне қатынасын сораптың толу коэффициентi.

87. Тербелмелi станоктар – бұл айналмалы қозғалыс жасайтын электрқозғалтқыштың бiлiгi арқылы плунжердi штангiмен жоғары–төмен қозғалысына келтiрiп сұйықтықты айдау механизмдер.

88. Су мен мұнайдың араласу нәтижесiнде пайда болатын сұйықтықты мұнай эмульсиясы деп аталады.

89. Төменгi температурада қайнайтын фракциялар жеңiл фракциялар деп аталады.

90. Жоғары температурада қайнайтын фракциялар ауыр фракциялар деп аталады.

91. Конденсацияланған будың алғашқы тамшысының құлау температурасы фракциясын қайнай бастауы деп аталады.

92. Фракцияның булануы тоқтағандағы температура фракция қайнауының аяқталуы деп аталады.

93. Төменгi температурадан жоғары температураға дейiн айырылған фракцияларды дистиллятор деп атайды.

94. Ректификация – бұдың щыққан ағынымен төмен аққан суйықтың арасындағы жылу не масса алмасуды айтады. Осының нәтижесiнде булар төмен температурада қайнайтын, ал сұйықтықтар жоғары температурада қайнайтын компоненттермен байытылады.

95. Ректификациялану колонна – тесiктерi табақшалармен жабылған ондаған горизонталь бөгеттерi бар болат цилиндр.

96. Жоғары қысымда жүретiн термиялық крекинг – бұл қысым және жоғары температураның әсерiнен мұнайдың органикалық қосылыстарының ыдырауы.

97. Кокстау дегенiмiз – ол ауыр мұнай қалдықтарының термиялық крекингi. Кокстау мұнай коксын алу үшiн (t=450—550°С және р=0,1—0,4 МПа) немесе ақшыл мұнай өнiмдерiнiң шығуын көбейту үшiн қолданылады.

98. Алюмосиликатты катализаторлар қатысқан жоғарғы температурада (440—500°С) және төменгi қысымдағы (0,15 МПа дейiн) мұнай фракцияларының бөлiну үрдiсiн каталитикалық крекинг деп атайды.

99. Катализаторлар – химиялық реакцияны жеделдететiн зат. Каталитикалық риформинг – бұл бензиндердiң октандық санын арттыру және мұнай шикiзатынан жеке ароматтық көмiрсутектерiн (бензол, толуол және ксилолды) алу үрдiсi.

109

МАЗМҰНЫ

1 Пәннің оқу бағдарламасы – SYLLABUS …………………………………....31.6 Тапсырмалар тізімі мен түрлері және оларды орындау графигі.................41.7 Әдебиеттер тізімі…………………………………………........................…...61.8 Білімді бағалау және бақылау

………………………………………….........71.9 Курстың саясаты мен процедурасы

……………………………………..........72 Таратылатын негізгі материалдардың мазмұны……………..……………….82.1 Курстың тақырыптық жоспары…………………………………..….………...82.2 Дәрістік сабақтардың конспектісі (Модуль 1)………………………………..9

Дәрістік сабақтардың конспектісі (Модуль 2)……………………………….342.3 Практикалық сабақтардың жоспары …………………………………………652.4 Оқытушының жетекшілігімен студенттердің өзіндік жұмыс шеңберіндегі

сабақ жоспары (Аудиториялық СОӨЖ)…….…………..............…..............722.5 Студенттердің өзіндік жұмысы (СӨЖ)…..…………………………….….….732.6 Курс бойынша жазбаша жұмыстың тақырыптары

…………………………..752.7 Өздік бақылау үшін тест

тапсырмалары..........................................................762.8 Курс бойынша емтихан сұрақтары …………………….

………….................82

110

Глоссарий………………………………………………………………….........85

111

Джексенбаев Ержан КопжасаровичШукманова Анар Абильхановна

Тау Нурымбек

Мұнай-газ ісі негіздері

Пәннің оқу-әдістемелік кешені

(5В070800 мұнай-газ ісі мамандығы үшін)

Редактор

«МГКОПжБ» кафедрасымәжілісінің хаттамасы №___ «__» ___________ 20… ж.

СП ОӘК Қ.Тұрысов ат. «Геология және мұнай газ институты»ОӘК мәжілісінің хаттамасы №___ «__» ___________ 20… ж.

Басуға қол қойылған күні ...20... ж.

Таралымы ... дана. Пішімі 60х84 1/16. №1 баспаханалық қағаз. Көлемі....б.т.Тапсырыс № ... Бағасы келісімді.

Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық университетінің басылымыҚазҰТУ Ақпараттық-баспа орталығы,

Алматы қ., Сәтбаев көшесі, 22

112