82
UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO

UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

  • Upload
    others

  • View
    0

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO

Page 2: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

Autores: Carolyn Waltz Nathan Waltz

© 2015, SIL International

Ninguna parte de esta publicación puede ser reproducida total o parcialmente sin autorización escrita del propietario.

Edición 1ª, 2015

publicación en el web: http://www.sil.org/worldwide.html

Page 3: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

1

UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO Por Nathan y Carolyn Waltz

El idioma piratapuyo pertenece a la familia de lenguas Tucano Oriental y consta de aproximadamente mil cuatro cientos hablantes (Kristine Stenzel, comunicación personal). Se encuentran los piratapuyos en la frontera de Colombia y Brasil en zonas aledaños a los ríos papurí y vaupés. El idioma piratapuyo sigue siendo utilizado en la vida diaria mientras que muchos de los piratapuyos son capaces de conversar en español o portuguese. El piratapuyo es un idioma muy rico en vocabulario y expresiones idiomáticas, como uno puede notar en esta gramática pedagógica. Notas Ortográficas La ortografía piratapuya usada en esta gramática pedagógica se compone de: a, ã, b, c, ch, d, e, ẽ, g, h, i, ĩ, j, m, n, ñ, o, õ, p, q, r, s, t, u, ũ, ʉ, ʉ, w, y. Esta ortografía piratapuya tiene como base las mismas letras del español con tres símbolos adicionales: (1) la vocal ʉ que representa un sonido como la u del español sin redondear los labios, con la lengua en una posición un poco más adelante en la boca; (2) la nasalización que se indica por medio de una tilde sobre las vocales ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ʉ; y (3) la consonante (semivocal) w que suena como hu en hueco. La nasalización penetra toda la palabra con algunas excepciones. En la ortografía piratapuya se indica la nasalización con la tilde (~) solamente sobre la sílaba acentuada aunque toda la palabra es nasalizada. Si se encuentra las consonantes nasales (m, n, ñ) en una palabra, no se escribe la tilde encima la vocal acentuada porque ya se sabe que el ambiente de la consonante es nasalizado como en masa ‘gente’. La letra g cuando no está nasalizada siempre suena como la g en gallo. Después de una vocal nasalizada la g suena como la n en ganga sin pronunciar la segunda g. La letra h representa una oclusión de la glotis, el hipo [Ɂ], como en la palabra humo. Ejemplo: bihi [biꞌɁi] rata. Es muy importante pronunciar este sonido porque entre various pares de palabras parecidas, la única distinción es la oclusión de la glotis h, como en: peo poner encima; peho [peꞌɁo] completar. La letra r muchas veces representa el mismo sonido que la r del español, como en la palabra para. Después de la a y antes de la l, la r suena casi como la l del español. (Nota que el hipo no interrumpe este proceso). En un ambiente nasalizado la r suena un poco más como la n del español, como en conejo.

Page 4: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

2

No es necesario escribir la sordez de las vocales ortográficamente por ser un fenómeno predecible. Este fenómeno ocurre antes de una sílaba acentuada que comienza con una consonante sorda. Ejemplo: cati [kaAꞌti] ser viva; dapu [daAꞌpu] cabeza. El acento regular de la palabra cae en la última sílaba de la raíz; pero por ser patrón regular no es necesario marcarlo. Por ejemplo, waha [waꞌɁa]; ir; maca [maAꞌká] pueblo. Unos excepciones son el sufijo negativo [ꞌera] y el sufiijo del mandato negativo [é] que siempre llevan el acento pero no es necesario marcarlo. Para diferenciar entre palabras que son iguales pero que tienen diferentes tonos, se emplea el acento agudo /´/ para marcar el tono alto.

Page 5: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

3

Lección 1

Diálogo – Paseando P - Pedro J - Juan P - ¿Ijiajari mʉhʉ? ¿Está usted? (Buenos días.) J - Ijiaja. ¿Ahtajari mʉhʉ? Estoy.¿Usted viene? P - Ahtaja. Vengo yo. J - Dujiya ohõ. Siéntese aquí. P - Aʉ. ¿Nohopʉ wahari Adã? Bien. ¿Adónde se fue Adán? J - Tiquiro wahi yohyero wahari tiquiro bahʉro

mehna. Él se fue a pescar con su hermano menor.

P - ¿Nohopʉ wahari María? ¿Adónde se fue María? J - Ticoro wesepʉ wahari. Ella se fue a (su) chagra

(jardín). Cʉ duharo wahari. Se fue para arrancar yuca. ¿Pohcare sihniajari mʉhʉ? ¿Quiere tomar mingao? P - Sihniaja. Quehnoare. Quiero tomar. Está bien

(grácias). J - Sihniña. Tome (bien provecho). P - Mʉhʉ wajagare neña. Recoje su cuyabra. Yʉhʉ wahagʉ niaja. Yo me voy. J - Aʉ. Wahaya. Bien. Vaya. P - Quehnoahdo Adãre. Saludos a Adán. Quehnoahdo Maríare. Saludos a María. J - Aʉ. Yahuutja. Bien. (Voy a) avisar(los). “¿Está usted?” es la forma para decir a uno que está en casa: “Buenos días, Buenas tardes” o “Buenas noches” en piratapuyo. En la misma manera, en vez de decir “Adiós”, los piratapuyos dicen en su lengua “Me voy”. Vocabulario aʉ bien, claro quehnoa bueno ahta- venir/llegar sihni- tomar bahʉro hermano menor ticoro ella cʉ yuca (brava), mandioca tiquina ellos duha- arrancar tiquiro él duji sentarse ʉsã nosotros (exclusivo) iji- estar/ser/haber waha- ir mari nosotros (inclusivo) wahi pescado mʉhʉ tú/usted wajaga cuyabra na- recoger wese chagra/jardín ni- decir wʉhʉ casa

Page 6: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

4

nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo

1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos: 1. Tiquiro wahi yohyero wahari tiquiro bahʉro

mehne. Él se fue a pescar con su

hermano menor. 2. Ticoro wesepʉ wahari. Ella se fue a (su) chagra

(jardín). ________________________________________________________________________________________________________________

Singular Plural ________________________________________________________________________________________________________________ yʉhʉ yo mari nosotros todos (inclusivo) ʉsã nosotros y no usted (excl.) mʉhʉ tú/usted mʉsa ustedes tiquiro él tiquina ellos ticoro ella tiquina

numia ellas

________________________________________________________________________________________________________________

Nota - No existe pronombres posesivos distintos en piratapuyo. Solo se usa los pronombres personales antes del objeto poseído con la adición opcional de ya sg. y ye pl. como en yʉhʉ maca, yʉhʉ ya maca, ya maca mi pueblo; yʉhʉ weseri, yʉhʉ ye weseri, ye weseri mis jardines. Además se puede usar ya y ye con otros pronombres, como en tiquina ye weseri sus jardines, pero siempre con el pronombre presente. Ejercio para traducir: l. sus jardines tiquina weseri/tiquina ye weseri 2. ella ticoro 3. yo yʉhʉ 4. tú o Ud. mʉhʉ 5. ellas tiquina numia 6. ellos tiquina 7. nosotros todos mari 8. ustedes mʉsa 9. nosotros (y no Ud.) ʉsã

Ejercio - Llenar los espacios: l. ______________________________ nosotros (y no usted) 2. ______________________________ él 3. ______________________________ ustedes 4. ______________________________ ellos

Page 7: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

5

5. ______________________________ yo 6. ______________________________ tú o usted 7. ______________________________ ella 8. ______________________________ ellas 9. ______________________________ nosotros todos

Respuestas: 1. ʉsã 2. tiquiro 3. mʉsa 4. tiquina 5. yʉhʉ 6. mʉhʉ 7. ticoro 8. tiquina numia 9. mari

1. El verbo del presente Ejemplos:

1. Ijiaja. Yo soy/estoy. 2. Quehnoare. Está bien (gracias).

Sufijos evidenciales presentes ___________________________________________________________________________________________________________________

Singular (visual) Plural (visual) ___________________________________________________________________________________________________________________

yʉhʉ iji-aja yo soy/estoy mari iji-aja nosotros (todos) somos/estamos

ʉsã iji-aja nosotros (todos) somos/estamos

mʉhʉ iji-re tú eres/ud. está mʉsa iji-re uds. son/están tiquiro iji-re él es/está tiquina iji-re ellos son/están ticoro iji-re ella es/está tiquina numia iji-re ellas son/están

___________________________________________________________________________________________________________________ Nota - Todos estos sufijos indican que el narrador ve lo que pasa. El sufijo para no-visual presente es –aga. Después de a, la a inicial del sufijo desaparece. Después de nasalización, -re combia a de.

Ejercicio para traducir (visual): l. Él viene. Tiquiro ahtare. 2. Ud. va. Mʉhʉ wahare. 3. Yo digo. Yʉhʉ niaja. 4. Ellos están. Tiquina ijire. 5. Uds. van. Mʉsa wahare. 6. Ella toma (y no la veo). Ticoro sihniaga. 7. Nosotros (todos) venimos. Mari ahtaja. 8. Ellas vienen. Tiquina numia ahtare.

Page 8: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

6

Ejercicio - Llenar los espacios (visual): l. Ticoro wesepʉ ______________________. Ella va a la chagra. 2. Tinquina ______________________________. Ellos están. 3. Ticoro wesepʉ _______________________. Ella está en la chagra. 4. _____________________________________ yʉhʉ. Yo estoy. 5. ________________________________________ ʉsã. Nosotros (y no usted) estamos. 6. Tiquina numia ________________________. Ellas van.

Respuestas: 1. wahare 2. ijire 3. ijire 4. Ijiaja 5. Ijiaja 6. wahare

3. El verbo del pasado Ejemplos: 1. María wesepʉ wahari. María se fue para la chagra. 2. Adã wahi yohgaro wahari. Adan se fue a pescar.

Sufijos evidenciales del pasado __________________________________________________________________________________________________________________ Visual No–visual Persona Raíz Sufijo Castellano Persona Raíz Sufijo Castellano __________________________________________________________________________________________________________________ 1 sg./pl ye - -i yo hice/nosotros

hicimos

waha- -ʉ yo fui/nosotros fuimos

2/3 sg./pl.

waha- -ahye él se fue/ ellos se fueron

oho- -u yo/nosotros(le) di/(le) dimos

2/3 sg./pl.

waha- -ri ud/él se fue/ ellos se fueron.

__________________________________________________________________________________________________________________ Nota - En los evidenciales para primera persona, los sufijos cambian por causa de asimilación entre las vocales. Después de vocales anteriores, se usa el sufijo -i. Después de vocales centrales, se usa el sufijo -ʉ, y después de vocales posteriores, se usa -u. Después de nasalización, el sufijo –ri cambia a -di. Además, cuando el hablante solo vio los indicios de un ocurrido, se emplea una categoria indicial mediante el evidencial –ri jire como en wahari jire hay evidencia que se fue. Es importante notar que en el asunto del visual versus no-visual, el punto de vista es del narrador y no del subjeto del verbo.

Page 9: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

7

Ejercicio para traducir: 1. Nosotros fuimos (todos). Mari wahaʉ. 2. Yo me fui. Yʉhʉ wahaʉ. 3. Hay evidencia que él se fue. Tiquiro wahari jire. 4. Ella se fue (visual). Ticoro wahari. 5. Ud. se fue (visual). Mʉhʉ wahari. 6. Nosotros (y no Ud.) hicimos. Ʉsã yei. 7. Ellos tomaron (visual). Tiquina sihnidi. 8. Ellos pescaron (y no los vi). Tiquina yohyeahye.

Ejercicio - Llenar los espacios: l. Ʉsã ____________________________________. Nosotros (y no Ud.) hicimos. 2. Tiquina ______________________________. Ellos fueron (no-visual). 3. Tiquina numia ____________________. Ellas fueron (visual). 4. Ticoro ________________________________. Ella se fue (no-visual). 5. Tiquiro _______________________________. Él se fue (visual). 6. Yʉhʉ __________________________________. Yo (lo) hice. 7. Mʉhʉ _________________________________. Ud. se fue (visual). 8. Mari __________________________________. Nosotros (todos) fuimos.

Respuestas: 1. yei 2. wahahye 3. wahari 4. wahahye 5. wahari 6. yei 7. wahari 8. wahaʉ 1. La pregunta Ejemplos: 1. ¿Ijiajari mʉhʉ? ¿Está usted? 2. ¿Nohopʉ wahari María? ¿Adónde se fue María?

Sufijos interrogativos

____________________________________________________________________________________________________________________ Presente Pasado

____________________________________________________________________________________________________________________ ajari -ari/-yari

____________________________________________________________________________________________________________________ Nota - Después de a, la a inicial de -ari y -ajari desaparece; waha-ajari resulta en wahajari. Es muy común perder una vocal geminal. Vea los sufijos imperativos. El sufijo para la pregunta no-visual es -yari.

Ejercicio para traducir: 1. ¿Viene él? ¿Tiquiro ahtajari? 2. ¿Vino él? ¿Tiquiro ahtari? 3. ¿Van ellos? ¿Tiquina wahajari? 4. ¿Se fueron ellos? ¿Tiquina wahari?

Page 10: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

8

5. ¿Viene ella? ¿Ticoro ahtajari? 6. ¿Vino ella? ¿Ticoro ahtari? 7. ¿Se va Usted? ¿Mʉhʉ wahajari? 8. ¿Vinieron ellos (no-visual)? ¿Tiquina ahtayari?

Ejercicio - Llenar los espacios: l. ¿Tiquina _______________________________? ¿Ellos van? 2. ¿Tiquina _______________________________? ¿Se fueron ellos? 3. ¿Ticoro _________________________________? ¿Ella viene? 4. ¿Ticoro _________________________________? ¿Ella se fue? 5. ¿Tiquina numia _____________________? ¿Ellas se fueron? 6. ¿Mʉsa ___________________________________? ¿Toman Ustedes?

Respuestas: 1. wahajari 2. wahari o wahayari 3. ahtajari 4. wahari 5. wahari o wahayari 6. sihniajari

5. El imperativo Ejemplos:

1. Ohõ dujiya. Siéntese aquí. 2. Sihniña. Tome. 3 Quehnoahdo Maríare. Saludos a María.

Sufijos imperativos ____________________________________________________________________________________________________________________

Primera Persona Plural -ihna yohye-ihna pescamos -ʉhna waha-ʉhna vámonos -uhna ño peo-uhna alabemos

Segunda Persona Singular y Plural -ya/ña duji-ya siéntese

Tercera Persona Singular y Plural -ahro/-ahdo quehnoahdo saludos

____________________________________________________________________________________________________________________

Nota – Existe asimilación entre las vocales en la primera persona plural: Después de las vocales anteriores, el sufijo -ihna ocurre; después de vocales centrales, el sufijo -ʉhna ocurre; y después de vocales posteriores, el sufijo -uhna ocurre. Las variaciones -ña y -ahdo ocurren después de la nasalización; y después de a, la a de –ahdo desaparece.

Ejercicio para traducir: 1. Siéntese usted. Dujiya mʉhʉ. 2. Tome usted. Sihniña mʉhʉ. 3. Saludos. Quehnoahdo.

Page 11: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

9

4. Vengan ustedes. Ahtaya mʉsa. 5. Que pescamos nosotros. Yohyeihna. 6. Vamonos. Wahaʉhna.

Ejercicio - Llenar los espacios: l. __________________________________ mʉhʉ. Siéntese usted. 2. __________________________________ mʉsa. Vengan ustedes. 3. Tiquirore ____________________________. Saludos a él. 4. _________________________________ mʉhʉ. Tome usted. 5. __________________________________ mʉsa. Siéntense ustedes. 6. ____________________________ tiquinare. Saludos a ellos.

Respuestas: 1. Dujia 2. Ahtaya 3. quehnoahdo 4. Sihniña 5. Dujiya 6. Quehnoahdo

6. Posposiciones Ejemplos:

1. ¿Nohopʉ wahari María? ¿Adónde se fue María? 2. Ticoro wesepʉ wahari. Ella se fue a la chagra. 3 Mʉhʉ wajagare neña. Recoje la cuyabra.

Posposiciones ____________________________________________________________________________________________________________________

Raíz Sufijo Sentido ____________________________________________________________________________________________________________________

noho -pʉ (dirección, a/en) adonde/dónde wajaga -re/ne (objetivo, directo

o indirecto) cuyabra (obj.)

____________________________________________________________________________________________________________________ Nota - También se puede decir nohopʉre adonde (obj.). La variación -ne- puede ocurrir después de la nasalización. Ejercicio para traducir: 1. la casa wʉhʉ 2. adonde la casa wʉhʉpʉ 3. adonde la casa (obj.) wʉhʉpʉre 4. la casa (obj.) wʉhʉre 5. Ella va (adonde) la casa (obj.). Ticoro wʉhʉpʉre wahare. 6. Ella está en la casa. Ticoro wʉhʉpʉ ijire. Ejercicio - Llenar los espacios: l. ¿___________________________ ijire María? ¿Dónde está María? 2. ¿________________________________ wahari? ¿Se fue (adonde) la chagra? 3. Ticoro ___________________________ iijire. Ella está en la chagra.

Page 12: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

10

4. Mʉhʉ ____________________________ neña. Recoje la cuyabra. 5. ¿Tiquiro ______________________ ijiajari? ¿Él está en la casa? 6. Ahtaya yá _______________________________. Venga a (adonde) mi casa. Respuestas: 1. Nohopʉ 2. Wesepʉre 3. wesepʉ 4. wajagare 5. wʉhʉpʉ 6. wʉhʉpʉre

Page 13: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

11

Lección 2

Diálogo - La conversación de un sapo Sapo ‘Yʉhʉ tinigʉ, yʉhʉre Ihyaboaga’,

niahye taharocʉ. “Cuando me voy visitando, (una boa) pueda comerme”, dijo el sapo.

‘Sa yegʉ, yʉhʉ ne yoaropʉre tini macaedaja’, niahye taharocʉ.

“Entonces, yo no visito lejos”, dijo el sapo.

‘Yʉhʉ sa yegʉ ohõ cahagãpʉ macaʉtja’, niahye.

“Yo voy a buscar (comida) aquí”, dijo.

‘Yʉhʉ ihyaja comana. Casia ihyaja’, niahye tiquiro.

“Yo como moscas. Cucarachas como”, dijo el sapo.

‘Sa ye ñamine, acoro ahtagʉ, yʉhʉ bucueaja’, niahye tiquiro.

“Entonces por la noche, cuando llueve, yo (estoy) felíz”, dijo el sapo.

‘Ne, yʉhʉ cohãri wahtieraja’, niahye tiquiro taharocʉ.

“AsíN “Nunca romo mis huesos (mi cuerpo nunca falla)”, dijo el sapo.

Vocabulario acoro lluvia ñami noche -boa- sufijo de posibilidad ne exclamación/hola bucue- estar felíz oho- dar cahagã cerquita pinono boa casia cucarachas sa ye- luego/entonces comana moscas taharocʉ sapo cohãri huesos/cuerpo tini- pasear, andar cue exclamación wahti- romper ihya- comer ye- hacer maca- buscar yoaro lejos Nota - La combinación de verbos tini maca funciona como un verbo describiendo una acción. Dichas combinaciones de verbos son muy común en piratapuyo. 7. El Negativo Ejemplos: 1. Yʉhʉ yoaropʉre tini macaeraja. Yo no (busco) a pasear lejos. 2. Yʉhʉ cohãrine wahtieraja. Yo no rompo mis huesos. ____________________________________________________________________________________________________________________

Raíz Negativo Sufijo Castellano ____________________________________________________________________________________________________________________

wahti- -era(h)- -ja no rompo maca- -eda- -ja no busco

____________________________________________________________________________________________________________________

Page 14: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

12

Nota - El sufijo negative siempre ocurre después de la raíz del verbo. Hay otras variaciones de la forma negativa como -eda- que occure después de la nasalización. Ejercicio para traducir: 1. Él viene. Tiquiro ahtare. 2. Él no viene. Tiquiro ahtaerahre. 3. Él está. Tiquiro ijire. 4. Él no está. Tiquiro ijierahre. 5. Él se va. Tiquiro wahare. 6. Él no se va. Tiquiro wahaerahre. 7. Yo visito. Yʉhʉ tiniaja. 8. Yo no busco. Yʉhʉ macaedaja. Ejercicio - Llenar los espacios: l. Tiquiro ________________________________. Él no va. 2. Ticoro wʉhʉpʉ _____________________. Ella no va a casa. 3. ___________________________________ ticoro. Ella no viene. 4. Tiquina ________________________________. Ellos están. 5. Tiquina ________________________________. Ellos no están. 6. Tiquina ohõpʉ ______________________. Ellos no vienen aquí. Respuestas: 1. wahaerahre 2. wahaerahre 3. Ahtaerahre 4. ijire 5. ijierahre 6. ahtaerahre

8. La frase del verbo (de propósito) Ejemplos: 1. Tiquiro wahi yohyero wahari. Él se fue a pescar. Cʉ duharo wahari. (Ella) se fue a arrancar yuca.

Verbo dependiente Verbo independiente ____________________________________________________________________________________________________________________

Raíz Persona-Género Verbo auxiliar Castellano ____________________________________________________________________________________________________________________

yohye- -gʉ wahaʉ fui (masc.) a pescar duha- -go wahaʉ fui (fem.) a arrancar yuca yohye- -gʉ wahari ud. (masc.) fue a pescar duha- -go wahari ud. (fem.) fue a arrancar

yuca yohye- -ro wahari a arrancar yuca él/ella fue a

pescar yohye- -na wahaʉ nosotros fuimos a pescar yohye- -na wahari (uds.) fueron a pescar yohye- -ye/ñe wahari ellos fueron a pescar

____________________________________________________________________________________________________________________

Page 15: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

13

Nota - La raíz del verbo, añadiendo un sufijo de persona-género-número, consta un verbo dependiente. El verbo dependiente puede ocurrir en una frase del verbo o como el verbo de una claúsula dependiente. Se puede usar los sufijos del pasado, visuales/ no-visuales, o el sufijo de la pregunta para completar el verbo independiente. También, el negativo -era- puede ocurrir después de la raíz del verbo independiente. En los siguientes ejercicios, vamos a usar los sufijos del pasado para simplificar el asunto. Otro verbo auxiliar con esta construcción es ahta- venir como en: Yohyero ahtare. Viene a pescar. Yohyero ahtaerahre. No viene a pescar. Ejercicio para traducir – 1. Él se fue a pescar. Tiquiro yohyero wahari. 2. Ella se fue a arrancar yuca. Ticoro cʉ duharo wahari. 3. Ellos fueron a tomar. Tiquina sihniñe wahari. 4. Me fui a pescar.(masc.) Yʉhʉ yohyegʉ wahaʉ. 5. Me fui a pescar. (fem.) Yʉhʉ yohyego wahaʉ. 6. Ellas fueron a arrancar yuca. Tiquina numia duhaye wahari. 7. Ud. (fem..) fue a arrancar yuca. Mʉhʉ duhago wahari. 8. Ud. (masc.) fue a pescar. Mʉhʉ yohyegʉ wahari. 9. Nosotros (todos) fuimos a pescar. Mari yohyena wahaʉ. 10. Nosotros (y no Ud.) fuimos a pescar. Usã yohyena wahaʉ. 11. Ellos no fueron a pescar. Tiquina yohyeye wahaerahri. Ejercicio - Llenar los espacios: l. Mari ____________ _______________________. Nosotros (todos) fuimos a pescar. 2. Ticoro cʉre _________ ________________. Ella se fue a arrancar (yuca). 3. Usã ___________ _________________________. Nosotros (y no Ud.) fuimos a pescar. 4. Tiquina numia ______________________

___________________________________________. Ellas se fueron a arramcar (yuca).

5. Yʉhʉ ___________ ______________________. Me fui (masc.) a pescar. 6. Mʉhʉ ___________ _____________________. Ud. (fem.) se fue a arrancar (yuca). 7. Yʉhʉ ____________ _____________________. Me fui (fem.) a pescar. 8. Tiquina __________ ___________________. Ellos fueron a pescar. 9. Usã ___________ ________________________. Nosotros (y no Ud.) no fuimos a pescar. Respuestas: 1. yohyena wahaʉ 2. duharo wahari 3. yohyena wahaʉ 4. duhaye wahari 5. yohyegʉ wahaʉ 6. duhago wahari 7. yohyego wahaʉ 8. yohyeye wahari 9. yohyena wahaeraʉ

Page 16: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

14

9. El Futuro Ejemplo: Yʉhʉ sa yegʉ ohõ cahagãpʉ cʉre macaʉ

wahatja. Yo voy a buscar (comida) cerca de aquí.

El futuro

____________________________________________________________________________________________________________________ Raíz Genero/Number/

Persona Sufijo futuro Castellano

____________________________________________________________________________________________________________________ Singular

ahta- -gʉ/-ʉ -tja Yo (masc.) vendré. Ud.(masc.)vendrá.

ahta- -go -tja Yo (fem.) vendré. Ud.(fem.) vendrá. Ud.(fem.) vendrá.

ahta- -ro -tja Él/ella vendrá. Plural - ahta- -na -tja Nosotros vendrémos.

Ustedes vendrán. ahta- -ye/-e -tja Ellos/ ellas vendrán.

____________________________________________________________________________________________________________________ Nota – El sufijo -ʉ se puede usar para masculino o femenino y indica determinación. Si uno dice wahaʉtja se indica que la acción va a ocurrir mañana en el futuro. En contraste, uno puede decir yohyegʉ wahaja voy a pescar y indica que la acción está próxima a empezar al instante. El negativo para el futuro sólo se manifiesta en una forma -si y no en una combinación de sufijos. Un ejemplo del futuro negativo es, yʉhʉ wahasi, Yo no voy. Para el futuro de la pregunta, se usa la forma, -tari en combinación con los sufijos de género/ persona/ número arriba. Para el negativo de la pregunta, se usa el sufijo, -era después de la raíz y antes de los sufijos para género/persona/number, como en ¿Wahaerarotari tiquiro? ¿Él no va a ir? Ejercicio para traducir: 1. Él irá. Tiquiro waharotja. 2. Ellos vendrán. Tiquina ahtayetja. 3. Ellos no irán. Tiquina wahasi. 4. Nosotros (todos) irémos. Mari wahanatja. 5. Uds. vendrán. Mʉsa ahtanatja. 6. Ella no vendrá. Ticoro ahtasi. 7. Ud. (fem.) irá. Mʉhʉ wahagotja. 8. Yo (masc.) iré. Yʉhʉ wahagʉtja.

Page 17: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

15

Ejercicio - Llenar los espacios: l. ¿Tiquiro ___________________________? ¿Él irá? 2. Yʉhʉ ________________________________? Yo (masc.) vendré 3. Tiquina _____________________________. Ellos no irán. 4. Mari _________________________________. Nosotros (todos) irémos. 5. Yʉhʉ ________________________________. Yo (masc.) vendré. 6. Mʉhʉ ohõpʉ _____________________. Ud. (fem.) estará aquí. 7. Ʉsã __________________________________. Nosotros (y no Ud.) vendrémos. 8. Mari _________________________________. Nosotros (todos) estaremos.

Respuestas: 1. waharotari 2. wahagʉtja 3. wahasi 4. wahanatja 5. ahtagʉtja 6. ijigotja 7. ahtanatja 8. ijinatja

10. El verbo de condición

A. Condición con el mismo sujeto Ejemplos: 1. Sa yegʉ, yʉhʉ ne yoaropʉ tini

macaeraja. Entonces (yo haciendo), yo no pienso viajar lejos.

2. Yʉhʉ sa yegʉ, ohõ cahagãpʉ macagʉta.

Entonces(yo haciendo), yo voy a buscar (algo) aquí cerquita.

Condición con el mismo subjeto ____________________________________________________________________________________________________________________

Cláusula dependiente

Clausula independiente

Castellano

Condición/Tiempo Futuro ____________________________________________________________________________________________________________________

Yʉhʉ ahtagʉ, bucuegʉtja. Si (cuando) yo (masc.) vengo, estaré feliz.

Yʉhʉ ahtago, bucuegotja. Si (cuando) yo (fem.) vengo, estaré feliz.

Mʉhʉ ahtagʉ, bucuegʉtja. Si (cuando) tú. (masc.) vienes, estarás feliz.

Mʉhʉ ahtago, bucuegotja. Si (cuando) tú. (fem.) vienes, estarás feliz.

Tiquiro/ticoro ahtaro, bucuerotja. Si (cuando) viene, estará feliz.

Mari/ʉsã ahtana, bucuenatja. Si (cuando) vendremos, estaremos feliz.

Tiquina/tiquina numia ahtaye,

bucueyetja. Si (cuando) vienen, estarán feliz.

____________________________________________________________________________________________________________________

Page 18: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

16

Nota - En la cláusula dependiente, el negativo -era va después de la raíz del verbo y antes de los sufijos de persona/género/número. Cuando se usa el negativo -era en el verbo dependiente, es necesario usar el sufijo negativo -si después del raíz en el verbo independiente de la misma frase (con el mismo subjeto).

Ejercicio para traducir: 1. Si él viene, estará feliz. Tiquiro ahtaro, bucuerotja. 2. Si él no viene, no estará feliz. Tiquiro ahtaeraro, bucuesi. 3. Si tú (fem.) vienes, estarás feliz. Mʉhʉ ahtago, bucuegotja. 4. Si tú (masc.) no vienes, no estarás feliz. Mʉhʉ ahtaeragʉ, bucuesi. 5. Si nosotros (todos) vendremos, estaremos feliz. Mari ahtana, bucuenatja. 6. Si nosotros (y no Ud.) no venimos, no estaremos

feliz. Ʉsã ahtaerana, bucuesi.

7. Si Uds. no vienen aquí, no irán. Mʉsa ahtaerana, wahasi. 8. Si ellos vienen, no irán. Tiquina ahtaye, wahasi.

B. Condición con un cambio del sujeto Ejemplos: 1. Yʉhʉ tinigʉ, pinono yʉhʉre

ihyaboaga. Si yo visito, una boa pueda comerme.

2. Sa ye ñamine, acoro ahtagʉ, yʉhʉ bucueaja.

Luego por la noche, cuando llueve, me felicito.

Condición con el cambio del sujeto

____________________________________________________________________________________________________________________ Cláusula dependiente Cláusula independiente Castellano

Sujeto Raíz +Sufijo (Cambio del Sujeto)

Tiempo futuro

____________________________________________________________________________________________________________________ Tiro wahagʉ, tiquina ijiyetja. (o ijieta) Si (cuando) él va, ellos

estarán. Mʉhʉ wahagʉ, ticoro ijirotja. Si (cuando) tú (masc.) vas,

ella estará. Mari wahagʉ, tiquiro ijirotja. Si (cuando)nosotros (todos)

vamos, él estará. Ʉsã wahagʉ, tiquina ijiyetja. Si (cuando) nosotros (y no

Ud.)vamos, ellos estarán. Mʉsa wahagʉ, yʉhʉ wahagotja. Si (cuando) Uds.van, yo

(fem.) iré. Tiquina wahagʉ, yʉhʉ ahtagʉtja. Si (cuando) ellos van, yo

(masc.) vendré. ___________________________________________________________________________________________________________________

Page 19: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

17

Nota - El negativo -era- va después de la raíz del verbo dependiente y antes del sufijo -gʉ. Cuando se usa el negativo en esta frase, es necesario usar el sufijo negativo -si después de la raíz del verbo independiente como en, Tiquina wahaeragʉ, ticoro wahasi ‘Si ellos no van, ella no irá’. Además, para preguntar con esta frase, el sufijo de la pregunta del futuro -tari va después del sufijo para persona/número/género que va después del sufijo negativo en el verbo independiente, como en ¿wahaerarotari? ¿no va a ir? Ejercicio para traducir: l. Si ellos van, yo (masc.) yo iré. Tiquina wahagʉ, yʉhʉ wahagʉtja. 2. Si ellos no van, yo no iré. Tiquina wahaeragʉ, yʉhʉ wahasi. 3. Cuando Uds. van, yo (fem.) iré. Mʉsa wahagʉ, yʉhʉ wahagotja. 4. Cuando Uds. no van, yo (masc.) no

iré. Mʉsa wahaeragʉ, yʉhʉ wahasi.

5. Si él va, ellos estarán. Tiquiro wahagʉ, tiquina ijiyetja. 6. Si él no va, ellas no estarán. Tiquiro wahaeragʉ, tiquina numia ijisi. 7. Cuando nosotros (todos) vamos, él va

a estar. Mari wahagʉ, tiquiro ijirotja.

8. Si nosotros (y no Ud.) no vamos, ella no va a estar?

¿Ʉsã wahaeragʉ, ticoro ijierarotari?

Ejercicio - Llenar los espacios: l. Tiquiro _________, tiquina ______________. Si él viene, ellos irán. 2. Mʉhʉ __________, yʉhʉ __________________. Si Ud. no viene, yo iré (fem.). 3. Tiquina _________, ticoro ________________. Si ellos vienen, ella irá. 4. Ʉsã _________, tiquina ____________________. Si nosotros (y no Ud) no venimos,

ellos estarán. 5. Mari ______________, ________________________. Si nosotros (todos) no venimos, no

estaremos. 6. Ʉsã _________, ticoro ______________________. ¿Si nosotros (y no Ud.) no vamos,

ella no irá? 7. ¿Tiquina ______________, mʉhʉ

________________________________________________. ¿Si ellos no van, Ud. irá?

8. Mari ________________________________________. Si ella va, yo no iré. Respuestas: 1. ahtagʉ, wahayetja. 2. taeragʉ, wahasi. 3. ahtagʉ, waharotja. 4. ahtaeragʉ, ijiyetja. 5. ahtaerana, ijisi. 6. wahaeragʉ, wahaerarotari 7. wahaeragʉ, wahagʉtari? 8. wahagʉ, wahasi.

Page 20: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

18

Lección 3 Diálogo – Ya maca (Mi pueblo) P - Pedro E - Emiliano P - ¿Dʉhse wame tiajari mʉhʉ maca? ¿Cómo se llama su pueblo? E - Ya maca Teresita wame tire. Mi pueblo se llama Teresita. P - ¿Yabere cʉoajari ti maca maca cjẽna? ¿Cuales grupos tiene ese pubelo? E - Ti macare sohãria bihiguru, weje tara,

sohãria yai ijire. Tuhasa ti maca misión ijire. Buheye wʉhʉse gʉgʉ ijire; yehseye wʉhʉse ijire.

Ese pueblo tiene varias dialectos de piratapuyo. Además hay la misión. También hay una escuela (y) hay casas blancas.

P - ¿Nohopecʉna profesores ijiajari? ¿Cuántos profesores hay? E - Pʉaro pecasã numia, pititiaro masa

mehna buhere. Macanare tiquina buhe maside ti buheye wʉhʉsepʉre.

Dos señoritas enseñan con cuatro personas del pueblo. Ellos conocen enseñar a los niños en esa escuela.

P - ¿Ti macare pʉhtoro dutiajari? ¿Hay un capitán quien dirije ese pueblo? E - Ti maca pʉhtoro dutire. Sa yeye, masa

quehnoano ijire. Sí, el capitán dirije el pueblo. Luego, la gente está feliz.

Vocabulario behto círculo omoca mano, brazo buhe- enseñar pecasã gente no-indígena bʉjʉye grande (pl.) pihti- completar bucue- feliz (estar feliz) pititia cuatro cjẽna pertenecer a pũ hoja/hamaca cjoe pastilla pʉa dos cʉo- tener pʉhtoro capitán, jefe da la forma de una

cuerda sohã- roja

duti- mandar sohãria Río Papuri dʉhse qué sohãria bihiguri un dialecto de piratapuyo ehsa- ancho/ser ancho ti- tener (aux.) gʉhʉ además, también tuhasa- terminar ihcã, nihca uno wame nombre ihtia tres weje tara un dialecto de piratapuyo iji- ser/estar/haber ya pos.sg. ma río, caño yabe qué/cuál maca pueblo yohyeria anzuelo macana niños yoa- lejos (ser lejos) masa gente indígena yucʉsa canoa masi- conocer/saber yucʉsari canoas ña- mal (ser mal) yʉheri pjĩ cuchillo

Page 21: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

19

11. Números A. Con sustantivos animados Ejemplos: 1. Pʉaro pecasã numia, pititiaro masa

mehne buhere. Dos señoritas/señoras enseñan con cuatro personas del pueblo.

Números con sustantivos animados

____________________________________________________________________________________________________________________ Sufijo Singular Sufijo Plural Sustantivo

____________________________________________________________________________________________________________________ Masc. Fem. Masc. Fem. El Número

____________________________________________________________________________________________________________________ nihca- -quiro nihcaquiro uno nihca- -coro nihcacoro una

____________________________________________________________________________________________________________________ pʉa- -ro pʉaro dos (anim. masc.) pʉa- -ro numia pʉaro numia dos (anim. fem.)

____________________________________________________________________________________________________________________ ihtia- -ro ihtiaro tres (anim. masc.) ihtia- -ro numia ihtiaro numia tres (anim. fem.)

___________________________________________________________________________________________________________________ pititia- -ro pititiaro cuatro (anim. masc.) pititia- -ro numia pititiaro numia cuatro (anim. fem.)

___________________________________________________________________________________________________________________ Nota - Después de cuatro, es común usar la lengua nacional. Ejercicio para traducira: l. Son dos mujeres. Pʉaro numia ijire. 2. Son tres mujeres. Ihtiaro numia ijire. 3. Son cuatro indigenas. Pititiaro masa ijire. 4. Son cuatro mujeres. Pititiaro numia ijire. 5. Son tres indigenas. Ihtiaro masa ijire. 6. Hay una (mujer). Nihcacoro ijire.

Page 22: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

20

Ejercicio - Llenar los espacios: l. ___________________________________ ijire. Es un (hombre). 2. ___________________________________ ijire. Es una (mujer). 3. _________________________ numia ijire. Son cuatro mujeres. 4. ___________________________ masa ijire. Son tres indígenas. 5. ___________________________ masa ijire. Son dos indígenas. 6. ___________________________________ ijire. Son dos mujeres. Respuestas: 1. Nihcaquiro 2. Nihcacoro 3. Pititiaro 4. Ihtiaro 5. Pʉaro 6. Pʉaro numia B. Números con sustantivos o sufijos inanimados ____________________________________________________________________________________________________________________

Número Sustantivo o Sufijo Inanimado

Frase o Palabra Resultante

Castellano

____________________________________________________________________________________________________________________ nihca da nihca da una cuerda nihca -ria nihcaria una fruta o

forma de fruta pʉa da pʉa da dos cuerdas pʉa -ria paria dos frutas o

forma de fruta ihtia da ihtia da tres cuerdas ihtia -ria ihtiaria tres frutas o

forma de fruta pititia da pititia da cuatro cuerdas pititia -ria pititiaria cuatro frutas o

forma de fruta nihca omoca nihca omoca cinco cuerdas pihtiye dari pihtiye dari (una mano

entera) ___________________________________________________________________________________________________________________ Nota - En piratapuyo, los números uno a cuatro indicando cosas inanimadas son en una forma singular (algunos), y el plural impiesa con cinco. La forma singular da cambia a la forma plural dari cuando hay cinco cuerdas. En la misma manera, la forma -ria cambia al sustantivo entero plural para el número cinco y más. Es muy común usar el castellano después de cuatro.

Page 23: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

21

Ejercicio para traducir: l. Hay cuatro (frutas). Pititiaria ijire. 2. Hay cuatro (cuerdas). Pititia da ijire. 3. Hay dos (frutas). Pʉaria ijire. 4. Hay dos (cuerdas). Pʉa da ijire. 5. Hay una (fruta). Nihcaria ijire. 6. Hay una (cuerda). Nihca da ijire. 7. Hay tres (frutas). Ihtiaria ijire. 8. Hay tres (cuerdas). Ihtia da ijire. Ejercicio - Llenar los espacios: l. _________________ _______________ ijire. Hay dos (cuerdas). 2. _________________ _______________ ijire. Hay tres (cuerdas). 3. _________________ _______________ ijire. Hay cuatro (cuerdas). 4. _________________________________ ijire. Hay cuatro (frutas). 5. _________________________________ ijire. Hay dos (frutas). 6. _________________________________ ijire. Hay una (fruta). 7. _________________________________ ijire. Hay una (cuerda). 8. _________________ _______________ ijire. Hay dos (cuerdas). Respuestas: 1. Pʉa da 2. Ihtia da 3. Pititia da 4. Pititiaria 5. Pʉaria 6. Nihcaria 7. Nihca da 8. Pʉa da 12. Adjetivos Ejemplos: 1. Buheye wʉhʉse gʉhʉ ijire. Además hay escuelas. 2. Yehseye wʉhʉse ijire. Hay casas blancas. En ejemplo uno, para decir escuelas, se dice en piratapuyo, casas de enseñar. Se pluraliza la palabra para casa, wʉhʉ, con –se como en wʉhʉse casas; y el sufijo para el adjetivo que modifica un sustantivo singular es –ri como en buheri wʉhʉ casa de enseñar (escuela)’. En el siguiente cuadro, se encuentra una lista de adjetivos con ejemplos de sufijos y sustantivos que representan la forma del objeto al cual se refiere. Se nota que como los números, el órden del adjetivo y del sustantivo es fijo en contraste con el castellano. En adelante se hará referencia a sufijos, palabras de forma, y a otros sustantivos como wʉhʉ casa como sustantivos.

Page 24: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

22

A. Adjetivos y sustantivos singulares ____________________________________________________________________________________________________________________

Adjetivo singulares

Sustantivo de forma

La forma que representa

Castellano

____________________________________________________________________________________________________________________ quehnoari da una cuerda como bejuco,

hilo, alambre cuerda buena

ñari wʉhʉ la forma de una casa casa mala yoari pjĩ la forma aguda y dura como

una larga tabla, un cuchillo, herramientas que cortan como el serrucho

cuchillo, machete largo

sohãri pũ una hoja, papel, dinero o

objetos de papel hoja roja

yehseri cjoe la forma de pastilla, moneda, disco, plano y redondo

pastilla blanca

ehsari ma río o caño caño ancho

pajiri behto una forma grande y redonda como una soga

anillo, soga grande

____________________________________________________________________________________________________________________ Nota - Hay más sustantivos de forma (clasificadoras) como tju muchas hojas (libro); -tia la form tubular como una pila; -wahsa una zanja; -pa una area bien plano; yʉbʉ esférico. Estos sustantivos de forma funcionan como sustantivos abstractos en contraste a los sustantivos común y corriente que funcionan como sustantivos específicos. Ejercicio para traducir: l. un bejuco malo ñari da 2. una cuerda blanca yehseri da 3. un cuchillo largo yoari pjĩ 4. una soga grande pajiri behto 5. un río grande pajiri ma 6. un caño ancho ehsari ma Ejercicio - Llenar los espacios: l. __________________________________da un bejuco bueno 2. __________________________________behto un anillo grande 3. _________________________________ ma un río ancho 4. _________________________________ ma un río grande 5. _________________________________ cjoe una pastilla roja

Page 25: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

23

6. _________________________________ cjoe una pastilla blanca 7. _________________________________ pũ un papel grande 8. _________________________________ pũ un papel bueno Respuestas: 1. quehnoari da 2. pajiri 3. ehsari 4. pajiri 5. sohãri 6. yehseri 7. pajiri 8. quehnoari B. Adjetivos y sustantivos plurales (de forma) El sufijo del adjetivo plural es –ye y-ñe (después de una vocal nasalizada). Siempre hay concordancia entre el adjetivo y el sustantivo que tiene el sufijo plural -ri (-ni después de -i- nasalizada). ____________________________________________________________________________________________________________________

Adjetivo plural -ye/ñe

Sustantivo plural (de forma) -ri

Castellano

____________________________________________________________________________________________________________________ quehnoañe dari cuerdas buenas ñañe pũri hojas malas sohãñe pũri hojas rojas yoaye pjĩni cuchillos largos yehseye cjoeri pastillas blancas ehsaye mahari caminos anchos quehnoañe wʉhʉse casas buenas

____________________________________________________________________________________________________________________ Nota: El plural para pajiri grande cambia a bʉjʉye. Hay unos sufijos de forma que ocurren con el raíz del adjetivo en vez de ocurrir con el adjetivo que tiene su propio sufijo -ri. Pero esto ocurre solo en el singular. Uno de estos sufijos de forma es -ria la forma de una canoa o una fruta. quehnoaria yucʉsa una canoa buena quehnoañe yucʉsari canoas buenas En realidad se analiza estas palabras como verbos estativos aunque tengan sentidos como adjetivos. Pero en esta gramática pedagógica referiremos a estos verbos como adjetivos enfocando en los sentidos que tienen estas palabras y no en sus amplias funciones. Ejercicio para traducir: l. casas buenas quehnoañe wʉhʉse 2. casas grandes bʉjʉye wʉhʉse 3. casas malas ñañe wʉhʉse 4. pastillas blancas yehseye cjoeri

Page 26: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

24

5. pastillas rojas sohãñe cjoeri 6. cuchillos largos yoaye pjĩni 7. cuchillos buenos quehnoañe pjĩni 8. caños anchos ehsaye mari Ejercicio - Llenar los espacios: l. ______________________________________ dari cuerdas buenas 2. quehnoaye ___________________N________ cuchillos buenos 3. _________________________________ wʉhʉse casas grandes 4. bʉjʉye __________________________________ caños grandes 5. sohãñe __________________________________ hojas rojas 6. ____________________________________ cjoeri pastillas blancas 7. yoeye ____________________________________ cuchillos largos 8. _____________________________________ pjĩni cuchillos malos Respuestas: 1. quehnoañe 2. pjĩni 3. bʉjʉye 4. mari 5. pũri 6. yehseye 7. pjĩni 8. ñañe 13. Clases de sustantivos animados Ejemplo: “Yʉhʉ ihyaja comana, casia ihyaja”,

niahye tiquiro taharocʉ. “Yo como moscas (y) cucarachas”, dijo el sapo.

____________________________________________________________________________________________________________________

Castellano Singular Plural ___________________________________________________________________________________________________________________ a. danta wecʉ wecʉa sapo taharocʉ taharocʉa armadillo pamo pamoa venado ñama ñamaa nutria dieyoho dieyohoa paca seme semea lagarto yoasõ yoasõa cerdo yese yesea loro weco wecoa ratón bihi bihia culebra aña añaa tucan dase dasea pavo wahnopi wahnopia pulga nʉhcope nʉhcopea agouti bu bu b. tigre yairo yayia perro diero diayea

Page 27: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

25

c. hombre ʉmʉno ʉmʉa mujer numino numia boa pinono pinoa d. piojos cʉhaʉ cʉha cucarachas casiʉ cassia comejenes/hormigas butuaʉ butua arrieras mecasiʉ mecasia abejas umiquiro umiquina e. Unos sustantivos de parentesco padre pacʉro pacʉsʉma madre pacoro pacosã numia hermano mayor wahmino wahmisʉma hermana mayor wahmiono wahmiosã numia hermano menor bahʉro bahana hermana menor bahoro bahana numia esposo manʉno manʉsʉmʉa esposa namono namosã numia abuelo ñecʉno ñʉchʉsʉmʉa abuela ñecono ñecosã numia nieto panamino panamena nieta panameono panamene numia ____________________________________________________________________________________________________________________ Nota - El sistema de parentezco para piratapuyo es Dravidian y es muy complicado. Por eso, hay muchos términos no presentado aquí. En la primera persona se dice yʉhʉ pacʉ mi padre. Para el plural se dice yʉhʉ pacʉsʉmʉa mis padres. f. Nombres de grupos étnicos ____________________________________________________________________________________________________________________

Castellano Singular Plural ____________________________________________________________________________________________________________________

tatuyo pamo pamoa tucano dase dasea piratapuyo wahi cjʉno wahi cjãna cubeo pohteri cjʉno (siã) pohteri cjãna

(siã pari) tuyuca dihi cjʉno dihi cjẽna barasano barʉro bará carapana mʉteino mʉtea guanano/wanano acotiriro acotiria tariano paʉro pana desano cʉnʉno cʉna

Page 28: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

26

g. Miseláneo

tortuga curi cua pájaro minicjʉ minicjʉa

____________________________________________________________________________________________________________________ B. Clases de sustantivos inanimados ___________________________________________________________________________________________________________________

Castellano Singular Plural ___________________________________________________________________________________________________________________ a. chagra (jardín) wese weseri huevo dʉe dʉeri semilla pje pjeri hoja pũ pũri noche ñami ñamini día deco decori olla dihi situ dihi situri quebrada ma mári b. Frutas piña senaga senapaca uva ʉhsega ʉhsepaca totumo wajaga wajapaca c. canasto pʉhʉro pʉhʉse casa wʉhʉ wʉhʉse ____________________________________________________________________________________________________________________ Nota - El plural inanimado significa más que cuatro en la mayoría de los sustantivos inanimados. Los sufijos de forma como -ria la forma de una fruta funcionan como sustantivos. Entonces, nihcaria una fruta o algo de la misma forma; pʉaria dos frutas o algo de la misma forma; ihtiaria tres frutas o algo de la misma forma; pititiaria cuatro frutas o algo de la misma forma; y para decir cinco en piratapuyo, se dice: nihca omoca pihtieri poca cinco frutas(una mano entera de frutas) o algo de la misma forma. Ejercicio para traducir: l. Hay tres ollas. Ihtia dihi situ ijire. 2. Hay cuatro huevos. Pititia dʉe ijire. 3. Hay una casa. Nihca wʉhʉ ijire. 4. Hay dos hombres. Pʉaro ʉmʉa ijire. 5. Es un hombre. Nihcaquiro ʉmʉno ijire. 6. Hay dos armadillos. Pʉaro pamoa ijire. 7. Es un huevo. Nihcaria dʉe ijire. 8. Hay dos mujeres. Pʉaro numia ijire. 9. Hay cuatro tortugas. Pititiaro cua ijire.

Page 29: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

27

Ejercicio - Llenar los espacios: Singular Plural Castellano l. wʉhʉ __________________________ casas 2. wese __________________________ chagras 3. pʉhʉro __________________________ canastos 4. sena __________________________ piñas 5. weco __________________________ loros 6. ʉmʉno __________________________ hombres 7. seme __________________________ pacas 8. bihi __________________________ ratones 9. aña __________________________ culebras 10. yairo __________________________ tigres 11. pinono __________________________ boas 12. diero __________________________ perros 13. dʉe __________________________ huevos 14. cʉhʉ __________________________ piojos 15. pacʉro __________________________ padres 16. necʉro __________________________ abuelos 17. umi __________________________ abejas 18. paʉro __________________________ tarianos 19. dase __________________________ tucanos 20. cʉnʉno __________________________ desanos Respuestas: 1. wʉhʉse 2. weseri 3. pʉhʉse 4. sena poca 5. wecoa 6. ʉmʉa 7. semea 8. Bihia 9. añaa 10. yayia 11. pinoa 12. diayea 13. dʉeri 14. cʉha 15. pacʉsʉmʉa 16. ñʉchʉsʉmʉa 17. umiquina 18. pana 19. dasea 20. cʉna

Page 30: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

28

Lección 4

El diálogo – Un perro nombrado Ana P - Pedro J - Juan P - ¿Guiré nohopequina diayea cʉoajari? ¿Cuántos perros tiene

Guillermo? J - Guiré nihcacoro diero cʉore. Guillermo tiene un perro. P - ¿Tiquiro diero dohse wame tiajari? ¿Cómo se llama su perro? J - Tiquiro diero wame tire Ana. Su perro se llama Ana. P - ¿Ana wesepʉ waharo, yaberiquiro borore

nʉnʉajari? ¿Cuándo Ana se va a a la chagra, qué tipo de animal caza?

J - Ana wesepʉ waharo, nʉnʉre bure. Ape tahare semene nʉnʉre.

Cuando Ana se va a la chagra, caza la guara. A veces caza la paca.

P - ¿Ana nʉnʉgʉ, bu pehe yabe cumu boropʉ sajãjari?

¿Cuando Ana caza la guara, cuál tipo de tronco entra (la guara)?

J - Ana ticoro nʉnʉgʉ, bu simi cumu tutipʉ sajãre. Cuándo Ana caza, la guara entra un tronco de simi.

P - ¿Bure quehnoano weajari Guiré? ¿Guiré saca bien la guara (del tronco)?

J - Guiré come mehna were bure. Bure weo, wejẽ, wʉhʉpʉ ne tojoa wahare.

Guillermo saca la guara con su hacha. Sacando la guara, la mata, (y) la lleva a casa.

Vocabulario boro cosa, tipo ihya- comer bu guara ihyaye comida cahme querer ne tojoa- llevar y volver come hache nʉnʉ- cazar/perseguir cumu tronco sajã- entrar cumu tuti tronco vacio taha/tahari vez/veces cʉo- tener we- / weo- sacar/hacer salir daher hacer wejẽ- matar diero perro wihi- llegar, regresar diayea perros 14. Palabras interrogativas Ejemplos: 1. ¿Nohopequina diayea cʉoajari? ¿Cuántos perros tiene? 2. ¿Dohse wame tiajari? ¿Cómo se llama?

Page 31: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

29

3. ¿Yaberiquiro borore nʉnʉajari diero? ¿Qué clase (de animales) caza el perro? 4. ¿Bu yabe cumu tutipʉ sãjari? ¿Qué (clase de) tronco entra la guara? ____________________________________________________________________________________________________________________

Palabras interrogativas Castellano ____________________________________________________________________________________________________________________

nohope cuántos dʉhse cómo yabe qué, cuál noa quién di cuál

Se puede hacer muchas combinaciones de estas palabras interrogativas con sufijos o palabras auxiliares. Además, hay otras combinaciones:

nohopʉ adónde/ dónde nohopuno cuánto nohopuno yoari da cuánto de largo nohopuno yoari pje cuánto tiempo nohopuniquiro qué tamaño (singular, animado) nohopequina cuánta (gente) dʉhse ijigʉ cuándo dʉhsearo porqué dʉhse ijiro boro porqué yabere qué yaberiquiro quién (masc) o cuál (masc.) yabericoro quién (fem.) o cuál(fem.) yaberia cuál (fruta o canoa u otra forma

similar) ____________________________________________________________________________________________________________________ Nota - Para quién también se usa la forma noa y para cuál también se usa la forma, di, en combinación con varios sufijos:

diquiro cuál persona (mas.) dicoro cuál persona (fem.) digʉ cuál arbol (sufijo de forma) di cjʉ cuáles árboles di pje cuál tiempo/cuándo dica cuál canoa [diIca]

Ejercicio para traducir: l. ¿Adónde se fue él? ¿Nohopʉ wahari tiquiro? 2. ¿Porqué se fue él? ¿Dʉhsearo wahari tiquiro? 3. ¿Cuándo se fue él? ¿Dʉhse ijigʉ wahari tiquiro?

Page 32: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

30

4. ¿Con cuál (canoa) se fue él? ¿Dica (yucʉsa) mehna wahari tiquiro? 5. ¿Por cuánto tiempo estuvo él? ¿Nohopuno yoari pje ijiari tiquiro? 6. ¿Cuántas (personas) fueron? ¿Nohopequina wahari? 7. ¿Quién se fue? ¿Noa wahari? 8. ¿Cuál (hombre) se fue? ¿Diquiro wahari? 9. ¿Quién (masc.) se fue? ¿Yaberiquiro wahari? 10. ¿Porqué se fue? ¿Dʉhse ijiro boro wahari? 11. ¿Dónde está él? ¿Nohopʉ ijiajari tiquiro? 12. ¿De qué estatura (tamaño) es él? ¿Nohopuriquiro ijiajari tiquiro? 13. ¿Qué quiere él? ¿Yabere cahmeajari tiquiro? 14. ¿Cuánto quiere él? ¿Nohopuno cahmeajari tiquiro? 15. ¿Cuánta cuerda quiere él? ¿Nohopuno yoari da cahmeajari tiquiro? Ejercicio - Llenar los espacios: l. ¿___________________________________ ijiajari tiquiro? ¿Dónde está él? 2. ¿___________________________________ wahari tiquiro? ¿Adónde se fue él? 3. ¿___________________________________ wahari tiquiro? ¿Porqué se fue él? 4. ¿______________________________ cahmeajari tiquiro? ¿Qué quiere él? 5. ¿_____________ ____________ da cahmeajari tiquiro? ¿Cuánta cuerda quiere él? 6. ¿______________________________ cahmeajari tiquiro? ¿Porqué (lo) quiere él? 7. ¿__________________ _________________ ijiajari tiquiro? ¿Por cuánto tiempo está él? 8. ¿______________________________________________ wahari? ¿Quién se fue? 9. ¿______________________________________________ wahari? ¿Cuál (mujer) se fue? 10. ¿_____________________________________ ijiajari tiquiro? ¿Quién es él? 11. ¿____________________________________ ijiajari tiquina? ¿Cuántas (personas) están? 12. ¿____________________________________ ijiajari tiquiro? ¿De qué estatura (tamaño) es él? 13. ¿______________________________________________ ijiajari? ¿Cuánto hay? 14. ¿___________________________________ cahmari tiquiro?

(yucʉsare) ¿Cuál (canoa) quiso él?

Respuestas: 1. Nohopʉ 2. Nohopʉ 3. Dʉhsearo 4. Yabare 5. Nohopuno yoari 6. Dʉhsearo 7. Nohopuno yoari pje 8. Noa 9. Dicoro 10. Noa/Diquiro 11. Nohopequina 12. Nohopuriquiro 13. Nohopuno 14. Dica 15. Acompañamiento e instrumentalidad Ejemplos: 1. Tiquiro wahi yohyero wahari tiquiro

bahʉro mehna. Él se fue a pescar con su hermano menor.

2. Guiré come mehna weri bure. Guillermo sacó la guara con una hacha.

Page 33: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

31

____________________________________________________________________________________________________________________ Acompañamiento Instrumentalidad

____________________________________________________________________________________________________________________ Sustantivo “con” Castellano Sustantivo “con” Castellano ____________________________________________________________________________________________________________________

tiquiro mehna con él come mehna con la hacha

____________________________________________________________________________________________________________________ Nota - La frase de acompañamiento o instrumentalidad puede ocurrir al principio o al fin de la oración. La palabra mehna con siempre se encuentra junto al sustantivo o a la frase que indica el acompanamiento o la instrumentalidad. Observando el cuadro se puede notar que cuando el sustantivo es animado, resulta el sentido de acompañamiento. Pero cuando el sustantivo no es animado, resulta el sentido de instrumentalidad. Ejercicio para traducir: l. Ellos fueron con él. Tiquiro mehna wahari tiquina. 2. Ellos fueron con ella. Ticoro mehna wahari tiquina. 3. Ellos fueron conmigo. Yʉhʉ mehna wahari tiquina. 4. Él vino con la hacha. Come mehna ahtari tiquiro. 5. Él vino con su hermano menor. Tiquiro ahtari tiquiro bahʉro mehna. 6. Ella viene con ellos. Ticoro ahtare tiquina mehna. 7. Ella viene con la hacha. Ticoro ahtare come mehna. Ejercicio - Llenar los espacios: l. Tiquina ______________ wahasi yʉhʉ. Yo no iré con ellos. 2. _____________ __________ wahasi tiquiro. Él no irá con ella. 3. _____________ __________wahare tiquiro. El va con el hacha. 4. Tiquiro_____________ __________wahare. El va con su hermano menor. 5. ____________ __________ wahare tiquina. Ellos van con ella. 6. ____________ __________ wahare tiquina. Ellos van con él. 7. ____________ __________ wahare tiquina. Ellos van conmigo. Respuestas: 1. mehna 2. Ticoro mehna 3. Come mehna 4. bahʉro mehna 5. Ticoro mehna 6. Tiquiro mehna 7. Yʉhʉ mehna 16. Adverbios Ejemplo:

¿Bure quehnoano weari? ¿Sacó bien la guara?

Page 34: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

32

____________________________________________________________________________________________________________________ Castellano (adj. o adv.)

Raíz Sufijo Adverbio entero

____________________________________________________________________________________________________________________ bien (verbo) quehnoa- -no quehnoano mal (verbo) ña- -no ñano con afán (adv.) soja- -ro sojaro (mehna) mucho (adj.) paji- -ro pajiro lejos yoa- -ro yoaro rápidamente (adv.) ʉmʉña- -no ʉmʉñano (mehna) despácio de- -ro dero dero/dero dehero suavemente de- -rogã derogã

____________________________________________________________________________________________________________________ Nota - Aunque las raízes adverbiales llevan el sufijo –ro/no, las raízes adverbiales no pueden llevar otros sufijos como las raízes de los verbos. El adverbio ocurre generalmente inmediatemente antes del verbo. Además varias palabras pueden ocurrir entre el adverbio y el verbo, como la palabra de acompañamiente mehna con en piratapuyo:

Sojaro mehna yeri. Él (lo) hizo con afán. Ʉmʉñano mehne yeri. Él (lo) hizo rápidamente.

Cuando la palabra de acompañamiento ocurre en esta manera, funciona como una parte de la frase adverbial. Ejercicio para traducir: l. Él (lo) hizo con afán. Tiquiro sojaro mehna yeri. 2. Él (lo) hizo mal. Tiquiro ñano yeri. 3. Él (lo) hizo bien. Tiquiro quehnoano yeri. 4. Él (lo) hizo rápidamente. Tiquiro ʉmʉñano mehna yeri. 5. Él (lo) hizo despácio. Tiquiro dero dero yeri. 6. Él se fue lejos. Tiquiro yoaro wahari. 7. Ella se fue despácio. Ticoro dero dero wahari. 8. Ella (lo) hizo con afán. Ticoro sojaro mehna yeri. Ejercicio - Llenar los espacios: l. Ticoro ___________________ mehna yeri. Ella (lo) hizo con afán. 2. Ticoro _____________ _______________ yeri. Ella (lo) hizo despácio. 3. Ticoro _____________________________ yeri. Ella (lo) hizo bien. 4. Ticoro _____________________________ yeri. Ella (lo) hizo mal. 5. Ticoro _____________________________ yeri. Ella (lo) hizo mucho. 6. Ticoro ___________________ mehna yeri. Ella (lo) hizo rapido. 7. Ticoro _________________________ wahari. Ella se fue lejos.

Page 35: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

33

Respuestas: 1. sojaro 2. dero dehero 3. quehnoano 4. ñano 5. pajiro 6. ʉmʉñano 7. yoaro

17. El verbo serial Ejemplo: Bure weo, wejẽ, wʉhʉpʉ ne tojoa wahare.

Sacando la guara, la mata, (y) se la lleva a casa.

La oración serial manifiesta una serie de sucesos con el mismo sujeto, a menos que sea parte de un diálogo. En la oración serial, no hay límite al número de cláusulas subordinadas, cuyos verbos son raíces sin sufijos. El último verbo de la oración va a tener los sufijos evidenciales u otros sufijos. Nota en la oración del ejemplo, los primeros dos verbos no tienen sufijos, pero el último verbo tiene el sufijo evidencial.

El verbo serial ____________________________________________________________________________________________________________________

Clausula dependiente (verbo sin sufijos) Clausula independiente (verbo con sufijos) ____________________________________________________________________________________________________________________ Bure weo, Sacando la guara,

–––––––––––––––––– wejẽ,

matando (la)

––––––––––––––––––––––––––––— wʉhʉpʉ ne tojoa wahare.

se (la) lleva a casa’. ____________________________________________________________________________________________________________________

Nota - También hay frases verbales con combinaciones de verbos, todos sin inflección excepto el verbo final: ne tojoa wahare se (la) lleva.

Ejercicio para traducir: l. Sacando, matando, (la) lleva. Weo, wẽjẽ, ne tojoare. 2. (Después de) ir a la chagra,

arrancando la yuca, ella (la) lleva a casa.

Wesepʉ waha, cʉre duha, wʉhʉpʉ tojoare ticoro.

3. Llegando a casa, ella hace la comida.

Wʉhʉpʉ wihi, ticoro ihyayere dahrere.

4. Matando la guara, él (la) lleva a casa.

Bure wejẽ, tiquiro wʉhʉpʉ ne tojoa wahare.

5. Sacando la guara,(la) mata. Bure weo, wejẽre. 6. Matando (la guara), se (la) lleva a

casa. Bure wejẽ, wʉhʉpʉ ne tojoa wahare.

Page 36: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

34

Ejercicio - Llenar los espacios: l. Bure ________________, wejẽ, wʉhʉpʉ

ne tojoa wahare. Sacando la guara, la mata, (y) la lleva a casa.

2. Bure weo, ________________, wʉhʉpʉ ne tojoa wahare.

Sacando la guara, (la) mata, (y) la lleva a casa.

3. Bure weo, wejẽ, wʉhʉpʉ _________ ______ wahare.

Sacando la guara, (la) mata,(y) la lleva a casa.

4. Wesepʉ _______________, cʉ duha, wʉhʉpʉ ne tojoa wahare.

(Después de) ir a la chagra, arranca la yuca, (y) regresa a casa.

5. Wesepʉ waha, cʉ _________________, wʉhʉpʉ ne tojoa wahare.

(Después de) ir a la chagra, arranca la yuca, (y) regresa a casa.

6. Wesepʉ waha, cʉ duha, wʉhʉpʉ ____________ ____________________ wahare.

(Después de) ir a la chagra, arranca la yuca, (y) regresa a casa.

Respuestas: 1. weo 2. wẽjẽ 3. ne tojoa 4. waha 5. duha 6. ne tojoa

Page 37: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

35

Lección 5 Diálogo - Una Canoa P - Pedro J - Juan J - ¿Agu yucʉsa bʉrʉayari? ¿Agu perdió su canoa (se bajó el río)? P - Dia puhtagʉ, Agu yucʉsa bʉrʉa wahari. Cuando subió el río, la canoa de Agu

se fue (bajando el río). J - ¿Agu yucʉsa bocayari? ¿Agu encontró su canoa? P - Bohrearo ihña macano wahari jiri.

Bocaerañohti. Por la mañanita se fue a buscarla. Dijeron que no la encontró.

J - ¿Ihña macaeperota, bocaerari? ¿Aunque la buscaba, no la encontró? P - Bocaerañohti. Dijeron que no la encontró. J - ¿Yojopʉre yucʉsa maniedajari Agu? ¿Ahora, no tiene canoa Agu? P - Mariedare tiquirore. Yʉcʉsa

mariediquiro ijire yojopʉre. Peye yucʉsarire ye duamedi tiquiro. Yeerarĩdi.

Él no tiene canoa. Ahora, él es una persona sin canoa. Quiere hacer otra canoa. Todavía no la ha hecho.

J - ¿Ahria yucʉsa noa yaria ijiajari to? ¿Esta canoa, de quién pertenece? P - Ahria yucʉsa Agu yaria yero saha

bajueperota, Mandu yaria ijiboaga. Aunque esta canoa parece como la de Agu, debe ser la de Mandu.

Nota - El sufijo -a en bʉrʉ-a wahari significa una acción que ya pasó y a una distancia del narrador. La forma -yari representa la pregunta no- visual. Vocabulario ahria esta canoa marida no hay baju- aparecer peye otros boca- encontrar puhta- subir el nivel del río bohrearo por la mañanita yaria posesiva con sufijo de

forma, su canoa bʉrʉ(a)- bajar ye- hacer dia río yero saha parecido dua- querer yojopʉre ahora, en este tiempo ihña- ver yojopʉre ahora, en este tiempo ihña maca- buscar mirando yucʉsa canoa maca- buscar marida no hay

Page 38: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

36

18. Reportaje Ejemplos:

1. Bocaerañoga. Dicen que no (la) encuentra. 2. Bocaerañohti. Dijeron que no (la) encontró.

Información reportada

____________________________________________________________________________________________________________________ Raíz Sufijo de reportaje Castellano

____________________________________________________________________________________________________________________ Reportada en el presente

iji- -ñoga dicen que está

Reportada en el pasado

iji- -ñohti dijeron que estuvo

____________________________________________________________________________________________________________________ Nota - Si uno quiere expresar dicen que/dijeron que se usa el reportaje. El sufijo negativo -era- ocurre inmediatamente después de la raíz: Bocaerañohti. Dijeron que no (la) encontró. Ejercicio para traducir: l. Dicen que él se va. Tiquiro wahañoga. 2. Dicen que él viene. Tiquiro ahtañoga. 3. Dijeron que él vino. Tiquiro ahtañohti. 4. Dijeron que ellos vinieron. Tiquina ahtañohti. 5. Dijeron que ellos fueron. Tiquina wahañohti. 6. Dicen que ellos van. Tiquina wahañoga. 7. Dicen que hay (una) guara. Bu ijiñoga. 8. Dijeron que hubo (una) guara. Bu ijiñohti. Ejercicio - Llenar los espacios: l. Tiquiro yucʉsare __________________. Dijeron que él encontró la canoa. 2. Tiquina yucʉsare _________________. Dijeron que ellos encontraron la canoa. 3. Tiquiro ______________________________. Dijeron que él se fue. 4. Tiquiro ______________________________. Dijeron que él no se fue. 5. Tiquiro ______________________________. Dicen que él se va. 6. Tiquiro ______________________________. Dijeron que él no se fue. 7. Tiquiro ______________________________. Dicen que él no se va. 8. Bu _____________________________________. Dijeron que hubo (una) guara. Respuesta: 1. bocañohti 2. bocañohti 3. wahañohti 4. wahaerañohti 5. wahañoga 6. wahaerañohti 7. wahaerañoga 8. ijiñohti.

Page 39: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

37

19. Verbo de conceder (aunque) Ejemplos: 1. ¿Ihña macaeperota, bocaerayari? ¿Aunque buscaba (su canoa) no la

encontró? 2. Ahria yucʉsa Agu yaria yero saha

bajueperota, Mandu yaria ijire. Aunque esta canoa parece como la de Agu, debe ser la de Mandu.

____________________________________________________________________________________________________________________ Cláusula dependiente (de conceder) Cláusula independiente

____________________________________________________________________________________________________________________ El sujeto de las dos cláusulas no cambia- Singular

1. Yʉhʉ ihña macaepegʉta, yucʉsa bocaerahti. Aunque yo (masc.) buscaba, no encontré la canoa. Yʉhʉ ihña macaepegota, yucʉsa bocaerahti. Aunque yo (fem.) buscaba, no encontré la canoa. 2. ¿Mʉhʉ ihña macaepegʉta, yucʉsa bocaerari. ¿Aunque Ud. (masc.) buscaba. no encontró la canoa. ¿Mʉhʉ ihña macaepegota, yucʉsa bocaerari. ¿Aunque Ud. (fem.) buscaba, no encontró la canoa. 3. Tiquiro/ticoro ihña macaeperota, yucʉsa bocaerari. Aunque él/ella buscaba, no encontró la canoa.

Plural

1. Mari/ʉsã ihña macaepenata, yucʉsa bocaerahti. Aunque nosotros buscabamos, no encontremos la canoa. 2. ¿Mʉsa ihña macaepenata, yucʉsa bocaerari? ¿Aunque Uds. buscaban, no encontraron la canoa? 3. Tiquina ihña macaepeeta, yucʉsa bocaerari. Aunque ellos buscaban, no encontraron la canoa.

____________________________________________________________________________________________________________________ Nota – Observe que el sufijo de concesión incluye el sufijo que indica número/persona/género en los verbos dependientes. Estos sufijos indican que el sujeto de la cláusula independiente va a ser el mismo que el sujeto de la cláusula dependiente. Al contrario, el sufijo, -gʉ indica que el sujeto de la clʉusula dependiente no será el mismo que el sujeto de la clausula independiente: Tiquiro wahapegʉta, tiquina wahaerari. Aunque él fue, ellos no fueron.

Page 40: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

38

Ejercicio para traducir: l. Aunque él buscaba, no (la) encontró. Tiquiro ihña macaeperota, bocaerari. 2. Aunque ellos buscaban, no (la)

encontraron. Tiquina ihña macaepeeta, bocaerari.

3. Aunque ellos buscaban, nosotros (y no Ud.) (la) encontramos.

Tiquina ihña macaepegʉta, ʉsã pehe bocaʉ.

4. Aunque él buscaba, ellas (la) encontraron.

Tiquiro ihña macaepegʉta, tiquina numia bocari.

5. Aunque Uds (la) buscaban, yo (la) encontré.

Mʉsa ihña macapegʉta, yʉhʉ pehe bocaʉ.

6. Aunque yo (fem.) buscaba, no (la) encontré.

Yʉhʉ ihña macaepegota, bocaeraʉ.

Ejercicio - Llenar los espacios: l. ¿Mʉhʉ ohõpʉ _______________________,

ihyaerajari? ¿Aunque Ud. (fem.) está aquí, (ud.) no (va a) comer?

2. ¿Tiquina ohõpʉ _____________________, ihyaerajari?

¿Aunque ellos están aquí, (ellos) no (van a) comer?

3. ¿Mʉsa ohõpʉ ________________________, ihyaerajari?

¿Aunque Uds. están aquí, (Uds.) no (van a) comer?

4. ¿Tiquiro ohõpʉ ______________________, ihyaerajari?

¿Aunque él está aquí, él no (va a) comer?

5. Yʉhʉ ohõpʉ __________________________, ihyasi.

Aunque yo (masc.) estoy aquí, no (voy a) comer.

6. ¿Tiquiro ohõpʉ ________________, mʉhʉ ihyaerajari?

¿Aunque él está aquí, Ud.no (va a) comer?

Respuestas: 1. ijiepegota 2. ijiepeeta 3. ijiepenata 4. ijieperota 5. ijiepegʉta 6. ijiepegʉta 20. Posibilidad/Irealidad Ejemplos: 1. Yʉhʉ tinigʉ, pinono yʉhʉre ihyaboaga. Si yo (voy) visitando, (es posible que)

una boa pueda comerme. 2. Yʉhʉre pinono ihyaeraboaga. (Tal vez) una boa no pueda

comerme. 3. Ahria yucʉsa Agustin yaria yero saha

bajueperota, Mandu yaria ijiboaga. Aunque esta canoa parece la de Agu, debe ser de Mandu.

Page 41: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

39

____________________________________________________________________________________________________________________ +Raíz +Negativo +Subjuntivo +Sufijo Evidencial Castellano

____________________________________________________________________________________________________________________ ihya- -bo- -aga (no-visual) (es posible que)

pueda comer (me)

ihya- -era-/-eda- -bo- -aga (no-visual) (es posible que)no pueda comer(me)

iji- -bo- -aga (no-visual) (es posible que) pueda ser

____________________________________________________________________________________________________________________ Nota - El sufijo -bo tiene el sentido de posibilidad; pero en combinación con el sufijo negativo, el sentido es irealidad. El sufijo –eda- ocurre después de nasalización. Ejercicio para traducir: l. Si yo (voy) visitando, es posible que

una boa pueda comerme. Yʉhʉ tinigʉ, pinono yʉhʉre ihyaboaga.

2. Si Ud. (va) visitando, es posible que una boa pueda comerle a Ud.

Mʉhʉ tinigʉ, pinono mʉhʉre ihyaboaga.

3. Si él (va) visitando, es posible que una boa pueda comerle a él.

Tiquiro tinigʉ, pinono tiquirore ihyaboaga.

4. Si ella (va) visitando, es posible que una boa pueda comerla.

Ticoro tinigʉ, pinono ticorore ihyaboaga.

5. Si nosotros todos (vamos) visitando, es posible que una boa no pueda comernos.

Mari tinigʉ, pinono marine ihyaeraboaga.

6. Si Uds. (van) visitando, es posible que una boa no pueda comerles a Uds.

Mʉsa tinigʉ, pinono mʉsare ihyaeraboaga.

7. Si ellos (van) visitando, es posible que una boa no pueda comerles a ellos.

Tiquina tinigʉ, pinono tiquinare ihyaeraboaga.

8. Si ellas (van) visitando, es posible que una boa no pueda comerlas.

Tiquina numia tinigʉ, tiquina numiare ihyaeraboaga.

Ejercicio - Llenar los espacios: l. Mʉhʉ wahagʉ, tiquiro mʉhʉre

____________________________________________. Si Ud. va es posible que él no (pueda) verle a

ud. 2. Tiquina wahagʉ, ticoro

tiquinare________________________________. Si ellos van, es posible que ella pueda a verles a ellos.

3. Ticoro ahtaeragʉ, tiquiro ticorore Si ella no viene, es posible que él no (puedan)

Page 42: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

40

____________________________________________. verla a ella. 4. Mʉhʉ wahagʉ, yʉhʉ _______________. Si Ud. va, es posible que yo no voy. 5. Yʉhʉ wahaeragʉ, tiquiro _________

____________________________________________. Si yo no voy, es posible que ẽl pueda ir.

6. Yʉhʉ wahaeragʉ, tiquiro __________ ___________________________________________.

Si yo no voy, es posible que él no vaya.

Respuestas: 1. ihñaedaboaga. 2. ihñaboaga. 3. ihñaedaboaga. 4. wahaeraboaga. 5. wahaboaga. 6. wahaerarota. 21. Modo y frustrativo Ejemplos: 1. Peye yucʉsa ye duamedi. Quiso (frust.) hacer otra canoa. 2. Yeerarĩmedi. Todavía no (la) ha hecho (frust.).

Modo y frustrativo ____________________________________________________________________________________________________________________

+Raíz +Neg. +Modo +Frust. +Evid. Castellano ____________________________________________________________________________________________________________________

ye- -era- -rĩ- -me- -di aun no (la) ha hecho (frust.) todavía

ye dua- -me- -di quiso hacer (la) (frust.) ye- -ducu- -ri (lo)hizo mucho (cont.) ye- -yʉhdʉa- -ri (lo) hizo mucho ye- -me- -di no (lo) hizo ye- -putia- -ri (lo) hizo mucho ye- -cjũ- -di (lo) hizo un poco

____________________________________________________________________________________________________________________ Nota - El sufijo -ri cambia a -di después de nasalización. El sufijo para el frustrativo -me tiene el sentido de que el sujeto quiso hacer el acto pero no pudo hacerlo. En el pasado, la forma del sufijo frustrativo cambia a -mi en la primera persona e incluye el sentido del sufijo evidencial. Aunque aquí, el modo incluye varios sufijos y raíces compuestos, en realidad se puede usarlos en combinación. Por ejemplo: quehnoa-yʉhdʉa-me-di. todavía no (frust.) estuvo muy bien. En la frase, yoa duari quiso hacer(lo), el verbo dependiente yoa no puede llevar sufijos. Ejercicio para traducir: l. Él quiso (frust.) hacer(la). Tiquiro ye duamedi. 2. Él (lo) hizo mucho. Tiquiro yeducuri/yeyʉhʉdʉari/yeputiari.

Page 43: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

41

3. Él (lo) hizo un poco. Tiquiro yecjũdi. 4. Ella no (lo) hizo todavía (frust). Ticoro yeerarĩmedi. 5. Él aun no (la) ha hecho. Tiquiro yeerarĩmedi. 6. Él no( la) hizo (frust.). Yemedi. 7. Todavía no (la) hizo bien. Quehnoa yeerarĩmedi. Ejercicio - Llenar los espacios: l. Tiquina numia ___________________. Ellas no (la) hicieron todavía. (frust.). 2. Tiquiro _____________________________. (Lo) hizo muchas veces. 3. ________________________________________. Él estuvo un poco bien. 4. Ticoro ______________________________. Ella no (la) hizo (frust.) todavía. 5. Tiquiro _____________________________. Él (no) estuvo bien (frust.) 6. Yʉhʉ ________________________________. Yo (no) estuve (frust.) muy bien. Respuestas: 1. yeerarĩmedi 2. quehnoacjũri 3. yeputiari 4. yeerarĩmedi 5. quehnoamedi 6. quehnoaputiami. 22. Semejanza Ejemplo: Ahria yucʉsa Agu yaria yero saha bajueperota, Mandu yaria ijiboaga.

Aunque esta canoa parece (la) de Agu pueda ser (la) de Mandu.

Semejanza

____________________________________________________________________________________________________________________ Sustantivo (de posesión) Frase de semejanza Castellano

____________________________________________________________________________________________________________________ Agu yaria yero saha parecido a la canoa de Agu Agu tiquiro nidiro saha como dijo Agu

____________________________________________________________________________________________________________________ Nota - Aunque se puede usar cualquier verbo en esta construcción, la raíz ye- hacer está utilizada usualmente para indicar como o parecer a. Por ejemplo: Tiquiro yero saha bajuare mʉhʉ. Ud. parece a él. Ejercicio para traducir: l. Él se parece a Ud. Mʉhʉ yero saha bajuare tiquiro. 2. Ud. se parece a él. Tiquiro yero saha bajuare mʉhʉ. 3. Ud. se parece a ella. Ticoro yero saha bajuare mʉhʉ. 4. Él come como Ud. Mʉhʉ yero saha ihyare tiquiro. 5. Él comió como ella. Ticoro yero saha ihyari tiquiro. 6. Ellos comieron como Uds. Mʉsa yero saha ihyari tiquina.

Page 44: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

42

Ejercicio - Llenar los espacios: l. ______________________ yero saha ihyari tiquina. Ellos comieron como Ud. 2. ______________________ yero saha ihyari tiquina. Ellos comieron como Uds. 3. ______________________ yero saha ihyare tiquiro. Él come como yo. 4. Mari ___________________ __________________ ihayare

tiquiro Él come como nosotros todos.

5. _______________________ yero saha ihyare tiquiro. Él come como nosotros (y no Ud.). 6. Tiquiro _____________ _____________ bajure mʉhʉ. Ud. se parece a él. Respuestas: 1. Mʉhʉ 2. Mʉsa 3. Yʉhʉ 4. yero saha 5. Ʉsã 6. yero saha 23. La construcción no hay Ejemplos: 1. Yojopʉre yucʉsa mariedajari

Mandure. Ahora Mandu no tiene canoa.

2. Mariedare tiquirore. No hay (él no la tiene). 3. Yucʉsa mariediquiro ijire yojopʉre. Ahora él es (una persona) quien no

tiene canoa. A. La construcción no hay funcionando como un verbo ____________________________________________________________________________________________________________________

Sujeto Verbo (no hay) Raíz

Sufijo Objeto Indirect Castellano

____________________________________________________________________________________________________________________ yucʉsa marieda- -re tiquirore Él no tiene canoa. canoa no hay a él (no hay canoa a él)

____________________________________________________________________________________________________________________ Nota - Este verbo funciona en una manera parecida al verbo gustarse en castellano. También se puede usar esta forma con sufijo interrogativo: -ajari o -ri.

¿Mariedajari? ¿No hay? ¿Mariedari? ¿No había?

También se puede decir more 'no hay' pero solo con declaraciones y no con preguntas. Por ejemplo: Yucʉsa more tiquiro El no tiene canoa. En contraste, tiene que usar tiquirore con mariedare como: Yucʉsa mariedare tiquirore. Él no tiene canoa (no hay canoa a él).

Page 45: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

43

B. La construcción no hay funcionando como un sustantivo Los verbos manieda- y mo- (como casi todos los verbos en piratapuyo) también pueden funcionar como sustantivos con los sufijos apropiados. ____________________________________________________________________________________________________________________

La raíz del verbo con sufijo adjetival

Sufijo sustantivo Ejemplo entero Castellano

____________________________________________________________________________________________________________________ animado singular -

marie-/mo- gʉ (masc.) mariegʉ/mogʉ uno que no tiene algo

marie-/mo- -go (fem.) mariego/mogo una que no tiene algo

marie-/mo- -na (nosotros) mariena/mona unos que no tenemos algo

marie-/mo- -riquiro (masc.) mariediquiro/moriquiro uno que no tiene algo

marie-/mo- -ricoro (fem.) mariedicoro/moricoro una que no tiene algo

animado plural- marie-/mo- -ñequina marieñequina/

moñequina unos que no tienen algo

marie-/mo- -ñe numia marieñe numia/ moñequina numia

unas que no tienen algo

____________________________________________________________________________________________________________________ Nota – Cuando no hay funciona como un sustantivo, es necesario usar el verbo ser/estar con estas formas. Además no es necesario usar pronombres objetivos con las formas nominalizadas. Ejercicio para traducir: l. No hay canastos. Pʉhʉse mariedare. 2. No hay (una) canoa. Yucʉsa mariedare. 3. ¿Él no tiene canoa? ¿Yucʉsa mariedajari tiquirore? 4. Él es una persona que no tiene canoa. Tiquiro yucʉsa mariediquiro ijire. 5. ¿Ud. es una persona que no tiene canoa? ¿Mʉhʉ yucʉsa mariego ijiajari? 6. ¿Uds.(masc.) no tienen (una) canoa? ¿Mʉsa yucʉsa mariena ijiajari? 7. Él es una persona que no tiene (mo-) canoa. Yucʉsa more tiquiro. Ejercicio - Llenar los espacios: l. ¿Ticoro _____________ ___________________ ijiajari? ¿Ella es una que no tiene canoa? 2. ¿Tiquina ____________ _________________ ijiajari? ¿Ellos son los que no tienen canoa? 3. ¿Tiquina numia ___________ ___________ ijijari? ¿Ellas son las que no tienen canoa?

Page 46: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

44

4. Yucʉsa __________________________________ijiaja. Yo (fem.) soy una que no tiene canoa.

5. Yucʉsa _________________________________________. No hay (una) canoa. 6. Yucʉsa ___________________________ mʉhʉre. Ud. no tiene canoa. 7. Yucʉsa __________________________________ ijire

tiquiro. Él es uno que no tiene canoa.

8. Yucʉsa __________________________________ ijire tiquino.

Ellos son los que no tienen canoa.

Respuestas: 1. yucʉsa mariedicoro 2. yucʉsa marieñequina 3. yucʉsa marieñequina numia 4. mariego 5. mariedare 6. mariedare 7. morequiro 8. moñequina

Page 47: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

45

Lección 6 Diálogo - La Guara M - María P - Pedro M - Bu cʉre ihyaro nire wesepʉ. Wejẽgʉ

wahaya mʉhʉ. La guara está comiendo la yuca en la chagra. Vaya a matarla.

P - ¿Nohopʉ wahari bu? ¿Adónde se fue la guara? M - Cumu tutipʉ sajãri canʉre. Pohna

pʉaro ijire topʉ. Ayer (la guara) entró en un tronco vacio. Tiene dos criaturas allá (en el tronco).

P - ¿Pajiriquiro ijiajari? ¿Dihi tiriquiro ijiajari?

¿Es grande (la guara)? ¿Tiene mucha carne (es gorda)?

M - Pajiriquiro ijire. Yu cʉre ihyariquiro ijire.

Es muy grande. Ha comido mucho yuca.

P - Wesepʉ wahagʉtja bure wejẽgʉ wahagʉ.

Voy a la chagra para matar la guara.

Camepʉ - Después M - ¿Wesepʉ esari mʉhʉ? ¿Bure wejẽari

mʉhʉ? ¿ (Ud.) ha estado en la chagra? ¿ (Ud.) mató la guara?

P - Wejẽri. Acore asipo bure ya poarire cohãna.

(La) maté. Caliente el agua para raspar el pelo.

Camepʉ - Después M - Bu dihire ihyagʉ ahtaya, najugã, bia

mehna. Venga a comer la guara, con casabe (y) ají.

P - Aʉ. Quehnoano ijire bu dihi. Ihyaʉhna.

Bien. La carne de la guara es bien (deliciosa). Vamos a comer.

Vocabulario aco agua najugã casave asipo- calentar pajiri grande asipo bure- calentar agua para

sacar pelo de la guara peye mucho (adv.)

bia ají peye mucho (adv.) camepʉ después poa pelo canʉre ayer poari pelo cumu tuti tronco (vacío) pohna hijos/criaturas dihi carne to allá esa- llegar wʉha- afeitar,

escardar mehna con yu mucho (adv.)

Page 48: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

46

24. Adjetivos funcionando como verbos Ejemplos: 1. Quehnoano ijire bu dihi. La carne de la guara es bien (deliciosa). 2. Quehnoare. Está bien. 3. ¡Quehnoahro! Que esté/estén bien. ____________________________________________________________________________________________________________________

Raíz del adjetivo Sufijo del verbo Castellano ____________________________________________________________________________________________________________________

quehnoa- -(a)ja yo estoy bien/ nosotros estamos bien

quehnoa- -re Ud., Uds., él, ella, ellos está /estan bien

quehnoa- -ahro que esté(n) bien ____________________________________________________________________________________________________________________ La raíz del adjetivo se puede considerar un verbo porque también toma los sufijos siguientes: ____________________________________________________________________________________________________________________ Indicativo Presente quehnoare está bien Pretérito quehnoari estuvo bien Futuro quehnoanota estará bien Interrogativo Presente quehnoajari ¿está bien? Pretérito quehnoari ¿estuvo bien? Futuro quehnoanotari ¿estará bien? ____________________________________________________________________________________________________________________ Nota - Aunque el adjetivo es un verbo estativo aquí, en esta gramática lo llamamos adjetivo enfocando al sentido adjetival que tiene esta clase de verbos. Además, aunque en conversación, es común usar el sufijo frustrativo cuando se habla del estado de salud, en este caso para simplicidad, no lo usamos. La raíz del adjetivo también toma los sufijos del negativo: quehnoaerare no está bien; y además toma el sufijo adverbial cuando el adjetivo funciona como adverbio: quehnoano ijiri estuvo bien. Ejercicio para traducir: l. Estamos bien. Quehnoaja. 2. Estuvimos bien. Quehnoaʉ. 3. Ellos estuvieron bien. Tiquina quehnoari.

Page 49: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

47

4. Él estuvo bien. Tiquiro quehnoano ijire. 5. ¡Que estén bien! ¡Quehnoahro! 6. ¿Está bien? ¿Quehnoajari? 7. ¿Estuvo bien? ¿Quehnoari? 8. Estará bien. Quehnoanota. 9. Está bien. Quehnoare. Ejercicio - Llenar los espacios: l. Tiquinare _________________________. ¡Que ellos estén bien! 2. Ticoro ______________________________. Ella estará bien. 3. Tiquina ____________________________. Ellos estuvieron bien. 4. Mari- _______________________________. Nosotros (todos) estuvimos bien. 5. Yʉhʉ _______________________________. Estoy bien. 6. ¿Tiquiro ___________________________? ¿Él estuvo bien? 7. Yʉhʉ _______________________________. Yo estuve bien. 8. Yʉhʉ _______________________________. Estaré (fem.) bien. Respuestas: 1. quehnoahro 2. quehnoanota 3. quehnoari 4. quehnoaʉ 5. quehnoaja 6. quehnoari 7. quehnoaʉ 8. quehnoagota 25. Verbos que funcionan como sustantivos Ejemplos: 1. Bu cʉre ihyariquiro ijire

wesepʉ. La guara es uno (un animal) que come yuca en la chagra.

2. ¿Dihi tiriquiro ijiajari? ¿(La guara) es uno (un animal) que tiene mucha carne?

3. Peye ihyariquiro ijire bu. La guara es uno (un animal) que come mucho. ____________________________________________________________________________________________________________________

Raíz del verbo Sufijo adj. sg. Sufijo animado persona

Castellano

____________________________________________________________________________________________________________________ ihya- comer

-ri -quiro masc.

uno (masc.) que come

ihya- comer

-ri -coro fem.

uno (fem.) que come

ihya- -ye -quina masc.

unos (masc.) que comen

ihya- -ye numia fem.

unas (fem.) que comen

____________________________________________________________________________________________________________________

Page 50: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

48

Nota – Vea sección 13 para la lista de los sufijos animados de persona y las combinaciones. Ejercicio para traducir: l. una que come ihyaricoro 2. uno que come ihyariquiro 3. unos (masc.) que comen ihyayequina 4. una que tiene (casa) (wʉhʉ) tiricoro 5. uno que tiene (casa) (wʉhʉ) tiriquiro 6. los que tienen (casa) (wʉhʉ) tiriquina Nota - La raíz del verbo ti- significa tener pero ocurre solamente con unos sustantivos específicos como: wama nombre; pohna hijos; manʉ esposo; namo esposa; wʉhʉ, casa. Ejercicio - Llenar los espacios: l. ________________________________ ijire. Es una que come. 2. ________________________________ ijire. Es uno que come. 3. ________________________________ ijire. Son unos que comen. 4. Wʉhʉ _______________________ ijire. Son unos que tienen casa. 5. Wʉhʉ _______________________ ijire. Es una que tiene casa. 6. Wʉhʉ _______________________ ijire. Es uno que tiene casa. Respuestas: 1. ihyaricoro 2. ihyariquiro 3. ihyayequina 4. tiyequina 5. tiricoro 6. tiriquiro 26. Propósito/Intención Ejemplos: 1. Wesepʉ wahaʉtja bure

wejẽatire. Voy a la chagra para matar la guara.

2. Core asipoya bure wʉha coseatire.

Caliente el agua para limpiar (y) raspar el pelo de la guara.

3. Bu dihire ihyagʉ ahtaya. Venga para comer la carne de la guara. ____________________________________________________________________________________________________________________

Raíz del verbo Propósito Sufijo Evid. Castellano ____________________________________________________________________________________________________________________

wejẽ- -ati- -re para matar wʉha- -ati- -re para limpiar/raspar

____________________________________________________________________________________________________________________ Nota - Hay otra manera de expresar que uno tiene proposito de hacer algo usando una frase del verbo:

Wʉhʉre dahrero ahtare. El viene para construir la casa.

Page 51: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

49

Bu dihire ihyagʉ ahtaya. Venga para comer la carne de la guara. Ejercicio para traducir: l. Yo (masc.) iré a la chagra para

matar la guara. Yʉhʉ wesepʉ wahaʉta bure wejẽatire.

2. Ella irá a la chagra para arrancar yuca.

Ticoro wesepʉ waharota cʉre duhaatire.

3. Ella viene para trabajar en la chagra. Ticoro wesepʉ dahraro ahtare. 4. Él viene para matar la guara. Bure wejẽno ahtare. 5. Él irá para construir (hacer) la casa. Tiquiro waharota wʉhʉre dahreatire. 6. Ella irá a la casa para hacer

comida. Ticoro wʉhʉre waharota ihyayere dahreatire.

7. Ella viene para hacer comida. Ticoro ihyayere dahrero ahtare. 8. Él viene para construir (una) casa. Tiquiro wʉhʉre dahrero ahtare. Ejercicio - Llenar los espacios: l. Tiquina wʉhʉre _____________________. Ellos vienen para construir (hacer) una

casa. 2. Tiquiro wesepʉ waharota, bure

___________________________________________. Él irá a la chagra para matar la guara.

3. Bure ________________ ___________________. Él viene para matar la guara. 4. Tiquiro waharota, wʉhʉre

___________________________________________. Él irá para construir (hacer) la casa.

5. Tiquiro wʉhʉre _____________________. Él viene para construir la casa. 6. Tiquiro wesepʉ wahare bure

___________________________________________. Él va a la chagra para matar la guara.

Respuestas: 1. dahreye ahtare 2. wejẽatire 3. wejẽno ahtare 4. dahreatire 5. dahrero ahtare 6. wejẽatire

Page 52: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

50

Lección 7 Diálogo - Las Abejas P - Pedro J - Jaime (el hijo de Pedro) J - ¿Mai, nohopʉ ijiajari peyequina

umiquina? ¿Papá, dónde están las abejas?

P - Umiquina ijire nʉcʉpʉ. Las abejas están en el monte. J - ¿Yabepʉ sajãjari tiquina? ¿En dónde se encuentran ellos? P - Yucʉgʉpʉ sajãre. Yucʉgʉ susudʉ

tutipʉ sajãre. Tiquina dahrare cohori umire dahreye tehe. Cohoripe dahrere.

Ellos entran en un árbol. Entran en un hueco de un árbol. Ellos usan (trabajan con) las flores para hacer miel. Usan (trabajan con) cada flor.

J - ¿Noa ijiajari tiquina pʉhtoro? ¿Quién es su jefe? P - Tiquina pʉhtoro cʉori jire

ijipihtiequina bui. Ticoro dʉeri cũre umiquina wahaatiquinare.

Ellos tienen una jefa (una reina) quien pone sus huevos para tener más abejas.

J - ¿Apequina umiquina dʉhse ye cohteyequina ijiajari?

¿Qué hacen las demás abejas (obreros)?

P -

Apequina umi dahra cohteyequina ijire. Cohoripʉre neñe wahare. tiquina ya tutipʉ.

Los obreros cuidan a la reina. Ellos llevan miel de las flores. Ellos traen la miel a la colmena.

Vocabulario ape otro namono esposa baho hermana menor ne nunca bahoro hermana menor noa quién basuricoro prima neñe- chupar/lamer basuriro primo nʉcʉ monte becʉ tío (hermano de madre) ñeco abuela bia ají ñecʉ abuelo bui encima niñeru dinero cahta- después -pe cada uno camepʉ después peye muchos canʉre ayer pʉhtorocʉo reina cohe- volver (a casa) pacʉsʉmʉa padres cohori flores pacoro madre cohte- cuidar, esperar pacʉro padre cũ- poner sajã- entrar (hueco) dʉeri cũ- poner (huevos) susudʉ hueco dʉhse qué/porqué taboa darhrari carpintero esa- llegar to allá ijipihtiyequina todos (animado) umiquina wʉhʉ colmena

Page 53: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

51

iño mamá umi co miel (de abejas) iñocʉo abuela umiquina abejas maco/macono hija wahmi hermano mayor macʉ/macʉno hijo wahmino hermano mayor mai papá wahmio hermana mayor manʉno esposo wahmiono hermana mayor maiquiro abuelo wame tía, hermana del masa bajua- nacer yabe qué/cuál mʉoga tía (hermana de madre) yucʉgʉ árbol najugã casave o casabe

27. Términos vocativos de parentesco Ejemplos:

1. ¿Mai, nohopʉ ijiajari peyequina umiquina?

¿Papa, dónde están las abejas?

2. Iño, ihyayere ohoya yʉhʉre. Mamá, (favor de) darme comida. 3. Bahʉ, yʉhʉre yedohoya. Hermano menor, (favor de)

ayudarme. Muchos de los términos de parentesco tienen una forma vocativa, la cual se utilizan para dirigirse a alguien. También se derivan formas vocativas de varios sustantivos con sufijos especiales o sin sufijos.

Unos términos vocativos del parentesco

____________________________________________________________________________________________________________________ Piratapuyo Castellano ____________________________________________________________________________________________________________________ Terminos vocativos: mai papá iño mamá maiquiiro abuelo iñocʉo abuela wahmi hermano mayor wahmio hermana mayor bahʉ hermano menor baho hermana menor becʉ tio, hermano del padre wame tia, hermana del padre macʉ hijo maco hija ____________________________________________________________________________________________________________________

Page 54: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

52

Ejercicios para traducir: l. Saludos hermano mayor. ¿Wahmi, ijiajari mʉhʉ? 2. Mamá, (favor de) darme comida. Iño, ihyayere ohoya yʉhʉre. 3. ¿Papá, dónde está mamá? ¿Mai, nohopʉ ijiajari iño? 4. Hermana menor, (favor de) coser

mis pantalones. Baho, yʉhʉ sirurare dereya.

5. Papá, (favor de) darme dinero. Mai, niñerure ohoya yʉhʉre. 6. Hermano menor, (favor de)

ayudarme. Bahʉ, yʉhʉre yedohoya.

Ejercicio - Llenar los espacios: l. ___________________, yʉhʉre yedohoya. Abuela, (favor de) ayudarme. 2. ______________________, yahuya yʉhʉre. Abuelo, (favor de) explicarme (algo). 3. ________________________, dahpo suhtire

wasoya. Hermana mayor, préstame los zapatos.

4. _____________________, ihyayere ohoya yʉhʉre.

Mamá, (favor de) darme comida.

5. ¿____________________, miare dahragʉtari mʉhʉ?

¿Papá, va a trabajar hoy?

6. _________________________, ñamiare dahra dʉcagʉtja.

Baho, mañana comenceré a trabajar.

7. ____________________, yʉhʉre yedohoya. Hermano menor, (favor de) ayudarme. 8. _____________________, ahri pũre ohoya

yʉhʉre. Hermano mayor, (favor de) darme esta hoja de papel.

Respuestas: 1. Iñocʉo 2. maiquiro 3. wahmio 4. iño 5. mai 6. hermana menor 7. bahʉ 8. wahmi 28. Términos referentes de parentesco Ejemplos: 1. Ticoro basurirore manʉ tiri. Ella se casó con su primo. 2. Tiquiro bujiro mehna wahari. Él se fue con su yerno. 3. Tiquiro pacʉro tuhtiri tiquirore. Su padre lo regañó a él. 4. Usã pacʉsʉmapʉre basaye

wʉhʉsepʉre ijiyequinare piji cahmecoari jiri.

Se invitaron a reunir a nuestros padres los que estaban en sus malocas.

Page 55: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

53

Unos términos referentes de parentesco ____________________________________________________________________________________________________________________ 1/2 persona Tercera Persona Sg. Tercera Persona Pl. Castellano yʉhʉ/mʉhʉ tiquiro/ticoro tiquina ____________________________________________________________________________________________________________________ pacʉ pacʉro pacʉsʉmʉa padre/padres paco pacoro pacosanumia madre/madres ñecʉ ñecʉno ñʉcʉsʉmʉa abuelo/abuelos ñeco ñecono ñecosanumia abuela/abuelas macʉ macʉno mʉa pohna hijo/hijos maco macono numia pohna hija/hijas wahmi wahmino wahmisʉmʉa hermano mayor(es) wahmio wahmiono wahmiosanumia hermana mayor(es) bahʉ bahʉro bahana hermano menor(es) baho bahoro bahana numia hermana menor(es) manʉ manʉno manʉsʉmʉa esposo/esposos namo namono namosanumia esposa/esposas becʉ becʉ becʉsʉmʉa tío/tíos (hermano de

la madre del ego) mʉoga mʉo mʉosanumia tía/tías (hermana de

la madre del ego) panami panamino panamana nieto/nietos panameo panameono panamana numia nieta/nietas wame macʉ basuriro primo cruzado wame maco basuricoro prima cruzada ____________________________________________________________________________________________________________________ Hay tres variaciones de los términos referentes de parentesco: La forma posesiva para primera y segunda persona yʉhʉ/mʉhʉ; la forma posesiva para la tercera persona tiquiro/ticoro; y la forma posesiva plural tiquina. Ejercicios para traducir: l. Nació un hijo a ella. Ticoro macʉno masa bajuari. 2. Su madre la enseñó a cocinar. Ticoro pacoro ticorore ihyaye

dahreyere buheri. 3. Mi hermano (mayor) me dió el

pescado. Yʉhʉ wahmi wahi ohori yʉhʉre.

4. Ella quiere mucho a su madre. Ticoro pacorore cahrĩ yʉhdʉare. 5. Su padre lo regañ. Tiquiro pacʉro tiquirore tuhtiri. 6. Sus padres se fueron. Tiquina pacʉsʉmʉa wahari. 7. Él se fue con su yerno. Tiquiro bujiro mehna wahari. 8. Su padre la enseñó a ella. Ticoro pacʉro buheri ticorore.

Page 56: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

54

9. La hermana menor de ella se fue. Ticoro bahoro wahari. 10. Mi esposo se fue a pasear. Yʉhʉ manʉno tinino wahari. Ejercicio - Llenar los espacios: l. ____________ _____________ masa bajuari. Mi hermano (menor) nació. 2. Tiquiro _____________________ ya wʉhʉ

ijire. Es la casa de su hermano (mayor).

3. Ticoro __________________________ wihiri canʉre.

Su esposo llegó ayer.

4. Tiquiro ________________________ wahari. Su padre se fue. 5. Batirire suhayere buheri yʉhʉ

______________________________________________. Enseñó como tejer balayes a mi hermano (menor).

6. Bʉcʉro ijiro ____________ ________________ dohatire.

Mi abuelo se enferma porque es viejo.

7. Ticoro _________________________ mehna omoca dʉhteri.

Ella se casó con su primo (cruzado).

8. Tiquina ihña tuhtiri ___________________ ________________.

¿Ellos se enemistaron con tu padre?

9. ____________ _________________ quehnoano buheñoga.

Dicen que mi hijo estudia bien.

Respuestas: 1. Yʉhʉ bahʉ 2. wahmino 3. manʉno 4. pacʉro 5. bahʉre 6. yʉhʉ ñecʉ 7. basurirore 8. mʉhʉ pacʉre 9. Yʉhʉ macʉ.

Page 57: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

55

Lección 8 Diálogo - La tortuga y la danta N - Narrador T - Tortuga H - Las heces N - Curi wecʉre nʉnʉ tãcãhahye. Ohõ

yoaro nʉnʉ tãcãha, tiquiro wecʉ cohrẽ cũrirore esahye. Tire esa, sinituahye.

La tortuga empezó de perseguir la danta. Desde aquí (la) persiguió, (y) llegó allí donde las heces de la danta. Llegando allí, se les preguntó:

T - ‘¿Dʉhse ijigʉ wahari to mʉsã pacʉ?’ niahye.

‘¿Cuándo se fue su padre?’ dijo (la tortuga a las heces de la danta).

H - ‘Yoaare. Nihca asʉ yʉhdʉrota nine naja’, niahye.

‘Un tiempo largo. Hace un mes’, dijeron (las hueces).

T - ‘Aʉ’ ni, yʉhdʉcãhye tja. Yoaro nʉnʉ tãcãha, tiquiro cohrẽ cũriro pari turi esahye tja.

‘Bien’, diciendo, (la tortuga) pasó (se fue) otra vez. Persiguiendo (la danta), (la tortuga) llegó otra vez donde otras heces (de la danta).

T - ‘¿Mʉsã pacʉ dʉhse ijigʉ wahari to?’ niahye.

‘¿Cuándo se fue su padre?’ dijo (la tortuga).

H - ‘Ʉsã pacʉ pʉa samana yʉhdʉre tiquiro wahari boto’, niahye.

‘Hace dos semanas se fue nuestro padre’, dijeron (las heces de la danta).

T - ‘Aʉ’, niahye. Wahahye tja. Nʉnʉ tãcãhahye tja. Nʉnʉ tãcãha, te tiquiro wecʉ pari turi to cohrẽriropʉ tja, topʉ esa, sinituahye tja.

‘Bien’, dijo. Se fue otra vez. Persiguió (la danta) otra vez. Persiguiéndola, otra vez llegando allí donde había otras heces, otra vez se les preguntó:

T - ‘¿Mʉsã pacʉ dʉhse ijigʉ wahari to?’ niahye.

‘¿Su padre cuándo se fue?’ dijo.

H - ‘Ʉsã pacʉ nihca samana yʉhdʉre tiquiro wahariro’, niahye.

‘Hace una semana se fue nuestro padre’, dijeron.

T - ‘Aʉ’, niahye. Ni, yʉhdʉcahye tja. Nʉnʉ tãcãhye tja, te, to pari turi cohrẽriropʉ tja. Topʉ esa, cohrẽriropʉ tja. Topʉ esa, sinituahye tja.

‘Bien’, dijo. Diciendo (así), pasó (de allí) otra vez. Persiguió (la danta) otra vez hasta allí donde había otras heces. Llegando allí se les preguntó otra vez.

T - ‘¿Ʉsã pacʉ dʉhse ijigʉ wahari to?’ --niahye.

‘¿Cuándo se fue su padre?’ dijo.

H - ‘Ʉsã pacʉ wahariro pʉa decota ʉsãre’, niahye.

‘Hace dos días que nuestro padre se fue’, dijeron (las heces).

T - ‘Aʉ’, ni, yʉhdʉcãhye tja, te to pari turi cohrẽriropʉ wecʉ pari turi cohrẽriropʉta. Topʉ esa, sinituahye.

‘Bien’, diciendo, pasó otra vez donde había(otras) heces. Llegando allí, se les preguntó.

T - ‘¿Mʉsã pacʉ dʉhse ijigʉ wahari?’ ‘¿Cuándo se fue su padre?’ dijo (la

Page 58: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

56

niahye. tortuga) H - ‘Ʉsã pacʉ mianogãta wahare’, niahye. ‘Ahorita nuestro padre se fue’, dijeron. T - ‘Aʉ quehnoare’, niahye. Wecʉ topʉ esa,

wecʉre sinituahye curi. ‘Bien, gracias --dijo (la tortuga). Llegando donde la danta, se le preguntó.

T - ‘¿Ijiajari mʉhʉ?’ sinituahye. ‘¿Está usted?’( le) preguntó. D - ‘Ijiaja. ¿Ahtajari mʉhʉ?’ niahye. ‘Estoy. ¿Viene usted?’ T - ‘Ahtaja.’ ‘Vengo yo’. Vocabulario asʉ luna, mes pʉa dos boto después pacʉsʉmʉa padres cohrẽ cũ- defecar/heces pari turi otra vez dʉhse ijigʉ cuándo pehe por su parte, foco deco día piho purĩ- enojarse mianogã ahorita quehnoare gracias, bueno miare hoy sinitu- preguntar mia ñami esta noche, anoche te hasta nʉnʉ tãcãha- perseguir tja otra vez nihca asʉ yʉhdʉ- hacer un mes tópʉ allá ñamia mañana wecʉ danta, vaca ñamicaha la tarde yʉhdʉ-/yʉhdʉcã- pasar ñamia bohrearo pasado mañana yʉhti- contestar 29. Palabras de Tiempo Ejemplos: 1. Yʉhʉ pacʉ mianogãta wahare. Ahorita se fue mi padre. 2. Canʉre ticoro wihiri. Ella llegó ayer. 3. Mia ñami quehnoano carĩi. Durmí bien anoche. 4. Mia ñami yohyegʉ wahagʉtja. Esta noche voy a pescar. 5. Ñamia bohrearo pahi wihirota. Pasado mañana el padre llegará. Palabras de tiempo indican el pasado, el presente y el futuro. Se ocurren más comunmente en la primera parte de la clausula. ____________________________________________________________________________________________________________________

Pasado Presente Futuro ____________________________________________________________________________________________________________________

canʉre ayer miare hoy ñamia mañana ti nʉmʉre anteayer mia deco hoy ñamia

bohrearo pasado mañana

yatopʉ/topʉ hace poco mianogãta ahorita came cjũnogã

un poco después

Page 59: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

57

panopʉ hace mucho tiempo

yojopʉre ahora esta época

camepʉ después

ti pjepʉre hace mucho tiempoo

ahri pje boro

esta epoca ahri pje boto

después de esta epoca

____________________________________________________________________________________________________________________ Nota: came quiere decir un poco después y camepʉ quiere decir más tiempo después. Ejercicios para traducir: l. Hoy mi padre llegará. Miare yʉhʉ pacʉ wihirota. 2. Mañana terminaré mi trabajo. Ñamiare yʉhʉ dahrayere pehoutja. 3. Hace mucho tiempo vivía nuestro

abuelo. Panopʉ mari ñecʉ ijiahye.

4. Hace mucho tiempo hizo esta tierra. Ti pjepʉre ahri yehpare yeahye. 5. Llueve mucho en esta epoca. Yojopʉre acoro tutuaro ahtare. 6. Ahorita comerémos. Mianogãta ihyanatja. 7. Ayer llegó ella. Canʉre ticoro wihiri. 8. Pasado mañana iré allí. Ñamia bohrearo topʉ wahagʉtja. 9. Un poco después los enseñará. Came cjũnogã tiquinare buherota. Ejercicio para practicar: l. Wihirota. Llegará. 2. Ticoro wihirota. Ella llegará. 3. Ñamiare ticoro wihirota. Mañana ella llegará. 4. Ñamia bohearo ticoro wihirota. Pasado mañana ella llegará. Ejercicio - Llenar los espacios: l. ______________________ mari ñecʉsʉmʉa

ijiahye. Hace mucho tiempo que nuestros abuelos vivían.

2. ________________ buheyequinare buhe dʉcari.

Ayer empezó a enseñar a los estudiantes.

3. _____________________ waha duaro nide ticoro.

Hoy ella quiere ir.

4. ________________ _____________________ pahi wihiato ijiñohti.

Dicen que el Padre llegará pasado mañana.

5. _______________________ bure wejẽi yʉhʉ. Anoche maté una guara. 6. ________________ najure ihya

pehonatja. Después terminaremos comer el casabe.

7. ____________________________ batirore suha pehoutja.

Ahorita terminaré a tejer el balay.

8. _____________________ tinina wahanatja. Mañana vamos a pasear.

Page 60: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

58

Respuestas - 1. Panopʉ 2. Canʉre 3. Miare 4. Ñamia bohearo 5. Mia ñamine 6. Came 7. Mianogã 8. Ñamiare 30. Locativos Ejemplos: 1. Mitúpʉ wahari tiquiro. Él se fue a Mitú. 2. Ʉhmʉanopʉ wʉye nide

minicjʉa. Los pájaros están volando arriba/alto.

3. Tiquina wʉhʉpʉ ijiri tiquiro. Él está en la casa de ellos. 4. Ñamiare sohõpʉ ticoro esarota. Mañana ella llegará allí. 5. Ñamiare ohõpʉ ticoro wihirota. Mañana ella llegará aquí. 6. Mianogãta ohõpʉ ahtaya. Ahorita venga aquí. La lengua piratapuya refleja un modo de pensar en que el espacio y el tiempo son casi iguales. A veces palabras que indican locación se utilizan para indicar tiempo: sohõ ijiri pje aquel tiempo (lit. el tiempo de allá). También se utilizan los mismos sufijos para indicar locación y tiempo: topʉ por allá; ñamipʉ por la noche. Por lo general la palabra locativa se ocurre al principio de una cláusula o por lo menos antes del verbo.

Palabras locativas ____________________________________________________________________________________________________________________ Cerca Lejos ____________________________________________________________________________________________________________________ ohõpʉ aquí sohõpʉ allí (lejos) cahagã cerquita yoaro(pʉ) lejos ohõ cahagã aquí cerquita topʉ allí mismo ohõ doca abajo en el río ohõ buipʉ río arriba ahri wʉhʉpʉ en esta casa si wʉhʉpʉ en aqeuella

casa ____________________________________________________________________________________________________________________ Ejercicio para traducir: l. Ellos llegarán allá. Tiquina tópʉ esaeta. 2. Aquí ella cocinará (la comida) en

(la) cocina. Ohõpʉ ihyayere dahreri tucũpʉ tire doharota.

3. Él se va río arriba. Ohõ buipʉ tiquiro waharota. 4. ¿Él (masc.) vendrá aquí? ¿Ohõpʉ ahtagʉtjari tiquiro? 5. Haga bien a él que está cerca de Ud. Mʉhʉ cahagã ijiriquirore quehnoano yeya. 6. Él viajó lejos. Yoaropʉ tinidi tiquiro. 7. Su balay está en aquella casa. Sí wʉhʉpʉ ijire mʉhʉ batiro.

Page 61: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

59

8. El profesor enseñará en esta casa. Ahri wʉhʉpʉ buherota buheriquiro. Ejercicio para practicar: l. Esarota. Llegará. 2. Tiquiro esarota. Él llegará. 3. Ñamiapʉ tiquiro esarota. Mañana él llegará. 4. Ñamiapʉ yucʉsa mehna tiquiro

esarota. Mañana él llegará con la canoa.

5. Ñamiapʉ si wʉhʉpʉ yucʉsa mehna tiquiro esarota.

Mañana él llegará a aquella casa con la canoa.

6. Ñamiapʉ si wʉhʉpʉ yucʉsa mehna tiquiro ʉmʉñano esarota.

Mañana él llegará rápidamente a aquella casa con la canoa.

Ejercicio - Llenar los espacios: l. __________________________ ticoro buheri

tiquinare. Allí ella enseñó a ellos.

2. __________________________ ticoro buheri buheyequinare.

Aquí ella enseñó a los estudiantes.

3. __________________________ pahia carĩeta. Los Padres dormirán en aquella casa. 4. ________________ tiquiro namono ijire. Su esposa está en esta casa. 5. ________________ wahiquinare wejẽñe

wahari.. Se fueron a cazar animales allí (lejos).

6. ________________ wahi yohyero wahari. Se fue a pescar río arriba. Respuestas: 1. Topʉ 2. Ohõpʉ 3. Si wʉhʉpʉ 4. Ahri wʉhʉpʉ 5. Sohõpʉ 6. Ohõ buipʉ

Page 62: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

60

Lección 9 Diálogo – Un viaje para pescar P - Pedro J - Juan P - Wahi yohyena wahaʉhna. Vamos a pescar. J - Aʉ, wahaʉhna. Yʉhʉ macʉ gʉhʉ waharota. Bien, vamonos. Mi hijo también

se va. P - ¿Tiquiro carĩno niajari? ¿Él está durmiendo? J - Ãha, carĩno nide. Mianogã wahcõʉtja. Sí, está durmiendo. Ahorita

(voy a) despertarlo. P - Yʉhʉ macʉ gʉhʉ yohyero waha duare. Mi hijo también quiere ir a

pescar. J - ¿Tiquiro yaria yucʉsare quehnogʉ niajari mʉjʉ? ¿Ud. está arreglando la canoa

de él? P - Ãha, tiare quehnogʉ niaja. Sí, estoy arreglándola. J - ¿Sa yero dipia mehna waha duaro niajari? ¿Entonces, con cuál canoa

quiere ir? P - Yʉhʉ mehna, yʉhʉ yaria mehna waharo taro

nide. (Él) va a ir conmigo en mi canoa.

J - Aʉ, sata yeahro. ¿Quehnoano yohye masiajari tiquiro?

Bien, que sea así. ¿Él sabe bien pescar?

P - Quehnoano yohye maside tiquiro. Él sabe bien pescar. J - ¿Nijinogã ijieperota yohye masiajari? ¿Aunque es (un) niño él sabe

pescar? P - Ãha, mʉhʉ macʉ yero saha yohye maside. Sí, él sabe (pescar) como su

hijo. J - ¿Sa tjiajari? Yʉhʉ macʉ nijinogã ijierare. ¿Así es? Mi hijo no es un niño. P - Sa tjire. Yʉhʉ macʉ pehe nijinogã ijieperota

quehnoano yohye maside. Así es. Aunque mi hijo es (un) niño él sabe bien pescar.

J - Aʉ, waha duaro wahaahro. Bien, si quiere ir que vaya. P - Sa tjire. Mianogã wahaʉhna mari. Así es. Ahorita nos vamos. Camepʉ - Después: J - Yʉhʉ macʉ ihtiaro beheare wejẽdi. Mi hijo mató (cogió) tres

pescado tucunaré. P - Quehnoare. Yʉhʉ macʉ to pequina beheare

wejẽdi tiquiro gʉhʉ. Bien. Mí hijo también mató tres pescado tucunaré.

J - Nijinogã ijieperota muhsioriquiro ijire. Aunque es un niño tiene buena puntería (para pescar).

P - Ãha, muhsioriquiro ijiro seis wahi pohna gʉhʉre wejẽdi tiquirogã.

Sí, siendo uno que tiene buena puntería (para pescar) además mató seis pescado yacundá.

J - Adenah, muhsio yʉhdʉariquiro ijire tiquirogã. Qué cosa, ese pequeño tiene

Page 63: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

61

muy buena puntería (para pescar).

Vocabulario ãha sí muhsió- tener buena

puntería behe pescado tucunaré nijinogã niño bu guara quehno- arreglar cahagã cerquita sata así carĩ- dormir tja otra vez cjẽ- golpear, pegar tu wahcõ- alzar dahre- preparar, hacer uti- llorar derogã suavemente ʉmʉñano rapidamente dojomehne- dañar waha dua- querer it dipia cuál (canoa) wahi pohna pescado yacundá ihtiaro tres wahcõ- despertar ihyaye comida yaria- morir macanagã muchachos yucʉgʉ árbol maco hija yʉhdʉa- muy macʉ hijo nijinogã niño 31. Frases verbales Ejemplos: 1. Tiquiro yucʉsare quehnogʉ niaja yʉhʉ. Yo estoy arreglando la canoa de él. 2. Tiquiro quehnoano yohye maside. Él sabe bien pescar. 3. Yʉhʉ mehna waharo taro nide. Él viene para ir conmigo. Hay dos tipos de verbos auxiliares usado en frases verbales: (1) los que no se ocurren sin un verbo acompañándolos; (2) los que pueden ocurrir sin un verbo acompañándolos. Siempre con otro verbo Sólo o con otro verbo ____________________________________________________________________________________________________________________ yohye duare quiere pescar yohyero wahare va a pescar yohye maside sabe pescar yohyero tare viene a pescar yohyero nide está pescando ____________________________________________________________________________________________________________________ Nota - Los verbos auxiliares dua- querer y masi- poder ocurren precedidos solamente con la raíz de otro verbo como: waha duare, waha maside; pero los verbos auxiliares waha-, ta-, y ni- están precedidos con una raíz con el sufijo persona-género-número, como el siguiente:

Page 64: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

62

Raíz Persona-género-

número Verbo auxiliar

Sufijo Castellano

____________________________________________________________________________________________________________________ yohye- -gʉ 1,2, masc.sg. waha- -aja yo (masc.) voy a pescar yohye- -go 1,2 fem.sg. waha- -aja yo (fem.) voy a pescar yohye- -ro 3, m./f., sg- waha- -de él/ella va a pescar yohye- -na 1,2,m./f.,pl. waha- -aja nosotros vamos/ustedes

van a pescar yohye- -ye 3, m./f., pl. waha- -de ellos/ellas van a pescar

____________________________________________________________________________________________________________________ El verbo auxiliar masi- cambia a basioera- en el negativo. Solamente se usa basioera- en la tercera persona negativa. El verbo que ocurre antes del verbo basioera- sólo toma el sufijo -ro/-no como en: tinino basioerare no puede pasear. Ejercicio para traducir: l. Él quiere ir a visitar a Mitú. Tiquiro Mitúpʉ tinino waha duare. 2. Ella viene a preparar la comida. Ticoro ihyayere dahrero tare. 3. Ella (pequeña) no puede cocer bien. Ticorogã quehnoano ohse basioerare. 4. Él (pequeño) no puede alzar aquel

palo. Tiquirogã tʉre tu wahcõno basioerare.

5. Juan va a pescar con Pedro. Juan yohyero waharo nide Pedro mehna. 6. Su hijo está queriendo ir a pescar. Tiquiro macʉno yohye duaro nide. 7. No se puede alzar el tronco. Cumu tutire tu wahcõno basioerare. Ejercicio para practicar: l. Waha duare. Quiere ir. 2. Tiquiro waha duare. Él quiere ir. 3. Yojopʉre tiquiro waha duare. Ahora él quiere ir. 4. Yojopʉre tiquiro ʉmʉñano waha

duare. Ahora él quiere ir rapidamente.

5. Yojopʉre tiquiro ʉmʉñano waha duaro nide.

Ahora él está queriendo ir rapidamente.

6. Yojopʉre tiquiro ʉmʉñano waha duaro nide tja.

Ahora él está quieriendo ir rápidamente otra vez.

Ejercicio - Llenar los espacios: l. Tiquiro dahra

____________________________. Él no quiere trabajar.

2. Yojopʉre ticoro ihya _______________________________________________.

Ahora ella quiere comer.

3. Canʉre tiquina waha Ayer él no pudo ir.

Page 65: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

63

_______________________________________________. 4. Nijinogã cumu tutire __________________

________________ _______________________________.

El niño no pudo alzar el tronco.

5. Tiquiro namono tire __________________ ______________________.

La esposa de él se fue a mirar aquella (cosa).

6. Mianogãta ________________ _______________.

Ahorita vendrá (para) trabajar.

7. ¿Ñamicahapʉ yucʉsare _______________ __________________________ tiquiro?

¿Por la tarde (él) viene para arreglar la canoa?

8. Yucʉgʉre ______________ ___________________ tiquiro.

Él no pudo subir el árbol.

Respuestas: 1. duerare 2. duare 3. basioerari 4. tu wahcõno basioerare 5. ihñano wahari 6. dahraro tarotja 7. quehnoro tarotjari 8. mʉja basioerari

32. Diminutivo Ejemplos: 1. Yʉhʉ macʉ nijinogã ijierare. Mi hijo no es un niño. 2. Ihtiaro beheare wejẽdi tiquirogã. Él (pequeño) mató tres peces tucunaré. 3. Macanagã yucʉsare dojomehnedi jiri. Los muchachos dañaron la canoa. 4. Mianogã wahaʉhna mari. Ahorita vamonos nosotros. 5. Najugãre ohori tiquirore. Se lo dio a él un pedazo de casave. El sufijo diminutivo ocurre con sustantivos y a veces adverbios e indica el sentido de pequeño o joven; con adverbios indica reciente, cerquita o suavemente. ____________________________________________________________________________________________________________________ Sustantivos con

el diminutivo Adverbios con el diminutivo

____________________________________________________________________________________________________________________ macanagã muchachos mianogã ahorita nijinogã niño cahagã cerquita tiquirogã él (pequeño) ti deco panogã antes del día nihca yucʉsagã una pequeña canoa buigã poco encima meheñe decorigã pocos días derogã suavemente/poco pjegã semilla sohõ cjũnogã un poco por allá najugã pedazo de casave botogã cerquita del borde,

poco después ____________________________________________________________________________________________________________________ Ejercicios para traducir: l. El niño está llorando. Nijinogã utiro nide. 2. La escuela está cerquita de aquí. Buheri wʉhʉ ohõ cahagã ijire.

Page 66: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

64

3. Después de pocos días se fue él. Meheñe decorigã boto tiquiro wahari. 4. Ella lo pegó suavemente (un poco). Ticoro derogã cjẽdi tiquirore. 5. Ahorita se fue a pescar. Mianogã yohyero wahari. 6. Era un poco después de media noche. Ñami deco botogã ijiri. 7. La guara está un poco por allá. Sohõ cjũnogã ijire bu.

Ejercicios para practicar: l. Nijinogã wahari. El niño se fue. 2. Nijinogã ohõ cahagã wahari. El niño se fue aquí cerquita. 3. Nijinogã ohõ cahagã ihñano

wahari. El niño se fue a mirar aquí cerquita.

4. Nijinogã ohõ cahagã bure ihñano wahari.

El niño se fue a mirar la guara aquí cerquita.

5. Nijinogã ohõ cahagã bure quehnoano ihñano wahari.

El niño se fue a mirar bien la guara aquí cerquita.

Ejercicios - Llenar los espacios: l. ________________________ tinino wahari. Ahorita se fue a pasear. 2. Ticoro ________________ pacoro ijire. Ella es la madre del niño. 3. ________________ ___________________ boto

wihiri pahi. El padre llegó después de pocos días.

4. Ohõ _____________________ bure ihñari _________________________________________.

Él (pequeño) miró la guara aquí cerquita.

5. ______________________________ yucʉsare dojomehnedi.

Los muchachos dañaron la canoa.

6. Wʉhʉ ___________________ pesari weco. El loro se posó un poco encima de la casa. 7. __________________ _________________ ihyari

tiquiro. Él comió unos pocos peces.

8. _______________________________ utiro nide. El niño está llorando. Respuestas: 1. Mianogã 2. nijinogã 3. Meheñe decorigã 4. cahagã, tiquirogã 5. Macanagã 6. buigã 7. Meheñequinagã wahi 8. Nijinogã

Page 67: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

65

Lección 10 Diálogo - Visita al médico M - Médico C - Carlos M - ¿Ne, ahtajari mʉhʉ? ¿Hola, viene Ud.? (Saludos) C - Ahtaja yʉhʉ. ¿Ijiajari mʉhʉ? Vengo yo. ¿Está Ud.? (Saludos) M - ¿Noho cjʉ ijiajari mʉhʉ? ¿De dónde es Ud.? C - Mitú cjʉ ijiaja yʉhʉ. Soy de Mitú. M - ¿Mʉhʉ pacʉsʉmʉa noho cjẽna ijiajari? ¿De dónde son sus padres? C - Tiquina gʉhʉ to cjẽna ijire. Ellos también son de allá (Mitú). M - ¿Dʉhse cahmeajari mʉhʉ? ¿Qué desea Ud.? C - Yʉhʉ macogã dohatiro nide.

Ticorogãre aco wa dutigʉ tagʉ niaja. Mi hija pequeña está enferma. Vengo para pedir (mandar que se le diera) remedio.

M - ¿Nohopʉ purĩajari ticorore? ¿Dónde le duele a ella? C - Dapu purĩno niñohti. Sa yero paga

purĩñohti Dice que tiene dolor de cabeza (y) dolor del estómago.

M - ¿Ujuaye mariedajari ticorogãre? ¿Ella no tiene fiebre? C - Ujuaye mariedare ticorogãre. Ella no tiene fiebre. M - Ape tehe yero aco waro marieno

yʉhdʉrota. Tal vez se curaría sin darse remedio.

C - ¿Dapu purĩñe acore ohoboagari mʉhʉ? ¿Podría darle remedio para el dolor de cabeza?

M - Ãha, dapu purĩne acore ohogʉtja. Sí, le daré remedio para dolor de cabeza. C - ¿Paga purĩñe aco gʉhʉre ohoboagari? ¿Podría darle remedio para dolor del

estómago también? M - Ãha, ti aco gʉhʉre ohogʉtja ticorore. Sí, le daré ese remedio también. C - ¿Nohope cjoerire dapu puríne acore

ohogʉtjari? ¿Cuántas pastillas dará Ud. para dolor de cabeza?

M - Pititia cjoere ohogʉtja. Nihca deco pʉa cjoeta ohoya ticorogãre. Paga purĩne acore nihca omocape cjoerire ohogʉtja.

Le daré cuatro pastillas. En un día dele a ella sólo dos pastillas. Le daré cinco pastillas de remedio para el dolor del estómago.

C - ¿Nohope cjoerire ohoboagari nihca decore?

¿Cuántas pastillas le daría en un día?

M - Apeye cjoeri yero saha nihca decore pʉa cjoeta ohoya ticorogãre.

Como las otras pastillas dele a ella sólo dos pastillas en un día.

C - Quehnoare. Mʉhʉ nino sahata yegʉtja. Gracias. Haré como Ud. ha dicho. M - Ujuaye wahcagʉ yahuya yʉhʉre. Si empieza a tener fiebre, avísame. C - Sata yegʉtja. Wahana niaja ʉsã. Así haré. Ya vamos a ir. M - Aʉ, wahaya mʉsa. Quehnoahdo mʉhʉ

namono. Bien, que vaya. Saludos a su esposa.

Page 68: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

66

Vocabulario (ohõ) cjã/cjẽ pertenecer (a) aquí (inan.sg/pl.) (ohõ) cjãna pertenecer (a) aquí (1,2 per.pl) (ohõ) cjẽna pertenecer (a) aquí (3 pers.pl.) (ohõ) cjõ pertenecer (a) aquí (1,2 pers. fem.) cjõno pertenecer (a) aquí (3 pers. fem.) (ohõ) cjʉ pertenecer (a) aquí (1,2 pers. masc.) (ohõ) cjʉno pertenecer (a) aquí (3 pers. masc.) dú- comprar dujiri pahta silla paga estómago purĩñe aco remedio contra el dolor -ta solamente, específicamente tucũ cuarto, pieza ujuaye fiebre ʉhmʉano arriba, los cielos ʉhmʉse el cielo ʉjʉ-, ʉjʉa- quemar yʉhre- cortar yʉhreri pjĩ cuchillo yojopʉre ahora, durante esta época 33. Pertenecer (a) Ejemplos: 1. ¿Noho cjʉ ijiajari mʉhʉ? ¿De dónde es Ud.? 2. Tiquina gʉhʉ to cjẽna ijire. Ellos también son de allá. 3. Ʉsã pehe Mitú cjãna ijiaja. Nosotros por nuestra parte somos de

Mitú. 4. Ticoro Teresita cjõno ijire. Ella es de Teresita. 5. Ʉhmʉse cjʉno mari pacʉ ijire. Él que pertenece al cielo es nuestro padre. Las palabras para pertenecer (a) se distinguen entre la primera y segunda persona con una forma y la tercera persona con otra forma. Además se distinguen entre masculino y femenino, plural, y animado e inanimado. Estas palabras ocurren después del sustantivo al que pertenece, la persona o las personas indicado. También se ocurre después de palabras interrogativas: ¿Noho cjʉno ijiajari?. ____________________________________________________________________________________________________________________ Animado Inanimado 1,2 pers. Sg. Pl. 3 pers. Sg. 3 pers. Pl. Sg. Pl. ____________________________________________________________________________________________________________________ Masc. cjʉ cjãna cjʉno cjẽna Fem. cjõ cjãna cjõno cjẽna cjã cjẽ ____________________________________________________________________________________________________________________

Page 69: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

67

Nota - Sólo se usa la forma plural cjẽ cuando funciona como sustantivo para indicar una cosa o unas cosas inanimadas; y se usa la forma singular como adjetivo cuando se ocurre antes de un sustantivo: cjã wʉhʉ. Ejercicio para traducir: l. ¿De dónde es él? ¿Noho cjʉno ijiajari tiquiro? 2. Él es de (pertenece a) aquí. Tiquiro ohõ cjʉno ijire. 3. Ella no es de Mitú. Ticoro Mitú cjõno ijierare. 4. Yo soy de (pertenezco a) Bogotá. Bogotá cjʉ ijiaja. 5. Nosotros somos de (pertenecemos

a) aquí. Ʉsã ohõ cjãna ijiaja.

6. ¿De dónde (pertenecen) son Uds.? ¿Noho cjãna ijiajari mʉsa? 7. Ellos son de Brazil. Tiquina Brazil cjẽna ijire. 8. Estamos felices porque somos de

aquí. Ohõ cjãna ijina bucueaja.

9. La silla pertenece a este cuarto. Ahri tucũ cjẽ ijire dujiri pahta. 10. Mi casa pertenece a este pueblo. Ya wʉhʉ ahri maca cjã wʉhʉ ijire. Ejercicio para practicar: l. Ohõ ijiaja. Estoy aquí. 2. Ohõ cjʉ ijiaja. Soy de aquí. 3. Yojopʉre ohõ cjʉ ijiaja. Ahora soy de aquí. 4. Yojopʉre ahri macapʉ ohõ cjʉ

ijiaja. Ahora soy de aquí en este pueblo.

5. Yojopʉre ahri macapʉ ijigʉ, ohõ cjʉ ijiaja.

Ahora que estoy en este pueblo, soy de aquí.

6. Yojopʉre ahri macapʉ ijigʉ ohõ cjʉ ijiaja yʉhʉ gʉhʉ.

Ahora que estoy en este pueblo, yo soy de aquí también.

Ejercicio - Llenar los espacios: l. ¿Noho _________________________ ijiajri tiquina? ¿De dónde son ellos? 2. ¿Tiquina Colombia _________________ ijiajari? ¿Ellos son de Colombia? 3. ¿Mʉhʉ ohõ ___________________________ ijiajari? ¿Es Ud. (fem) de aquí? 4. Ãha, ohõ _________________________________ ijiaja. Sí, soy (masc) de aquí. 5. ¿Noho __________________________ ijiajari mʉsa? ¿De dónde son Uds.? 6. Ticoro Teresita __________________________ ijire. Ella es de Teresita. 7. Buheye tjuri ahri tucũ _________________ tjuri

ijire. Los libros son de este cuarto.

8. Yʉhreri pjĩ ohõ _______________________ pjĩ ijire. El cuchillo es de aquí. 9. Tiquiro to __________________________________ ijire. Él es de allá. 10. Tiquiro bahoro Mitú ____________________ ijire. La hermana de él es de Mitú. Respuestas:

Page 70: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

68

1. cjẽna 2. cjẽna 3. cjõ 4. cjʉ 5. cjãna 6. cjõno 7. cjẽ 8. cjã 9. cjʉno 10. cjõno 34. Especificación - el posclítico –ta Ejemplos: 1. Pʉa cjoeta ohoya ticorore. Déle a ella sólo dos pastillas. 2. Mʉhʉ nino sahata yegʉtja. Haré sólo como dice Ud. 3. Ticorota ijire mʉhʉre yʉhʉ

nidicoro. Ella es especificamente (la persona) de quien hablé.

4. Tiquina wʉhʉta ʉjʉaa wahari. Sólamente la casa de ellos quemó. El posclítico -ta especificamente (espec.) a veces quiere decir sólo/no más y intercambia con la palabra dihita no más. Este posclítico ocurre con sustantivos, verbos y adverbios como en: Tiquirota waharota nide. Sólo él va. ____________________________________________________________________________________________________________________

-ta con sustantivos -ta con verbos y adverbios ____________________________________________________________________________________________________________________

tiquirota sólo/espec. él waharota nide sólo (él) va pʉa cjoeta sólo/espec. dos pastillas sata ijire (sa tjire) sólo así es (así no

más) nihcariata sólo/espec. una canoa ohõ docapʉta espec. aquí abajo yʉhʉ macʉta sólo/espec. mi hijo nino sahata sólo/espec. como

dice ____________________________________________________________________________________________________________________ Ejercicio para traducir: l. Vaya a aquella casa (espec.). Sí wʉhʉpʉta wahaya. 2. Ella hizo (espec.) como él dijo. Tiquiro nidiro sahata yeri ticoro. 3. Así es. Sólo él se va. Sa tjire. Tiquirota waharo nide. 4. El padre (espec.) de ella le dio

dinero. Ticoro pacʉrota ticorore niñerure ohori.

5. Sólo por un mes paseará él. Nihca asʉta tininota tiquiro. 6. El avión subió hacia arriba (espec.). Wʉria ʉhmʉanopʉta mʉjari. 7. Es él(espec.) quien me robó. Tiquirota ijire yʉhʉre yaqueriquiro. 8. Toma sólo una pastilla hoy. Miare nihca cjoeta sihniña.

Ejercicio para practicar: l. Ticoro ihñari. Ella miró. 2. Ticorota ihñari. Ella (espec.) miró. 3. Ticorota wʉhʉre ihñari. Ella (espec.) miró la casa. 4. Ticorota ya wʉhʉre ihñari. Ella (espec.) miró mi casa. 5. Ticorota ya wʉhʉre quehnoano ihñari. Ella (espec.) miró bien mi casa. 6. Ticoro ya wʉhʉreta quehnoano ihñari. Ella miró bien mi casa (espec.).

Page 71: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

69

Ejercicio - Llenar los espacios: l. ________________________________ wahana tana

niaja. Mañana (esp.) vamos a ir.

2. Nihca ____________________________ ohoya ticorore. Dele a ella una sóla pastilla. 3. ________________ ijire macanagãre

buheriquiro. Hay sólo uno que enseña a los niños.

4. ___________________________. Tiquirota ijire yʉhʉre cjẽdiquiro.

Así es (esp.). Él es (uno) que me pegó.

5. Miare tiquiro ______________ _____________ yegʉtja.

Hoy haré lo que dijo (espec.) él.

6. Tiquiro ya ____________________________ dúri ticoro.

Ella compró la casa (espec.) de él.

7. Yʉhʉ _______________________________ dohatiro nide.

Solo mi hermano menor está enfermo.

8. ____________________ ____________________ buhero nide.

Solo mi hijo está estudiando.

Respuestas: 1. Ñamiapʉta 2. cjoeta 3. Nihcaquirota 4. Sa tjire (Sata ijire) 5. nidiro sahata 6. wʉhʉreta 7. bahʉta 8. Yʉhʉ macʉta

Page 72: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

70

Lección 11 Diálogo - El enfermo A - Armando M - Médico A - ¿Ne, ijiajari mʉhʉ? ¿Hola, está Ud.? M - Ijiaja. ¿Mʉhʉ waro ahtajari? Estoy. ¿Viene Ud.? A - Ahtaja. Yʉhʉ paco dohatiro nide. Vengo (yo). Mi madre está enferma M - ¿Ticorore aco ohogʉ tagʉ niajari mʉhʉ? ¿Ud. viene a conseguir remedio para

ella? A - Ãha, aco ohogʉ tagʉ niaja. Pues sí, vengo a conseguir remedio. M - ¿Ticoro pehe nohopʉ ijiajari? ¿Dónde está ella por su parte? A - Miare, ape macapʉ bʉrʉa wahari. Hoy, se fue río abajo a otro pueblo. M - ¿Dohatieperota, tinia wahayari? ¿Aunque está enferma, se fue a

pasear? A - Ãha, ticoro ihyo waro tinino wahaerari.

Yairore aco waro wahari. Sí, ella no se fue a pasear no más. Se fue a conseguir remedio del brujo.

M - ¿Yabe boro dohatiajari ticoro? ¿De qué está enferma? A - Ticoro ñecʉa ipiye nide. Sa yero, ujuaye

tiducu, dapu purĩ, tutuaerare. Sus piernas están hinchadas. Entonces, siempre tiene fiebre, dolor de cabeza, (y) no tiene fuerza.

M - ¿Noho puno yoari pje ujuaye tiyari ticoro? ¿Por cuánto tiempo ha tenido fiebre ella?

A - Ihtia asʉ ujuaye tiri. Nihque tahari ticorore surua wahari. Sa ye pari turi ujuaye tire tja.

Ha tenido fiebre por tres meses. A veces se alivia (del fiebre). Entonces (siempre) tiene la fiebre otra vez.

M - Ticoro mariedagʉ quehnoano aco oho masiedaja yʉhʉ. Ticoro yoja tagʉ ticorore ne cãhtaya, yʉhʉ examina ihñaa ticorore.

Sin ella no puedo darle remedio bien. Cuando ella sube el río traígala para que yo la examinaré.

A - Aʉ, tojoa tagʉ ticorore ne cãhtaʉtja. Sa yegʉ mʉhʉ niñepe tahari ticorore pari turi ne cãhtaʉtja tja.

Está bien, cuando vuelvo la traeré. Entonces, tantas veces que Ud. dice la traeré otra vez.

M - Sata yeya. Tojoa tagʉ ticorore ne cãhtaya tja.

Así haga. Cuando Ud. vuelva traígala otra vez.

A - Sata yeitja. Wahagʉ niaja. Así haré. Me voy (adiós). M - Aʉ, wahaya. Bien, que vaya (adiós). Came – Después A - ¿Ijiajari mʉhʉ? ¿Está Ud.? M - Ijiaja. ¿Ahtajari mʉhʉ? Estoy. ¿Viene Ud.? A - Ahtaja. Vengo (yo). M - ¿Mʉhʉ pacore ne cãhtaerari mʉhʉ? ¿No trajó Ud. a su madre? A - Ãha, ticoro dohatiricoro ijieperota ti

macapʉ pari turi bʉrʉa wahari tja aco Sí, aunque ella está enferma otra vez se bajó hacia aquel pueblo para

Page 73: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

71

ohoro waharo. consequir remedio. M - ¿Quehnoa cjũajari ticoro? ¿Está ella un poco mejor? A - Mʉnanota ijire. Tire mʉhʉre yahugʉ

ahta. Wahagʉ niaja. Está lo mismo. Vengo a avisarle de esto. Me voy (adiós).

M - Wahaya. Que vaya (adiós). Ihtia asʉ boto - Después de tres meses M - ¿Ne, mʉhʉ paco dʉhse wahayari ticorore? ¿Qué pasó con su madre? A - Pʉa taha ticoro bʉrʉari boto, ohõpʉ yoja

tari tja. Después de bajar el río dos veces, ella volvió aquí otra vez.

M - ¿Yoja tari boto dʉhse wahayari ticoro? ¿Qué pasó con ella después de regresar(a casa)?

A - Pari turi ujuaye ti, tutuera, yariaa wahari. Otra vez le dió fiebre, no tenía fuerza, (y) se murió.

M - ¿Pejecʉoricoro, yariaa wahari? ¿Pobrecita, se murió? A - Ãha, yariaa wahari. Sa yegʉ mʉhʉ cahapʉ

ne cãhtaeraʉ ticorore. Sí, se murío. Por eso no la trajé donde Ud.

Vocabulario aco oho- conseguir remedio, dar remedio nihque tahari a veces ãha sí, pues ñecʉ pierna ape otro pejecʉo- pobre aque churuco peo raudal bʉcoro vieja pʉno hamaca cahapʉ donde tojoa ta- volver, regresar dapu cabeza tutua- tener fuerza dohati- enfermarse ʉtã piedra duhti- fugarse, esconderse ʉtã pa piedra plana mʉnanota mismo yaque- robar ne cãhta- traer yoja- subir el río 35. Frase del verbo completativo Ejemplos: 1. Miare, ape macapʉ bʉrʉa wahari. Hoy, se fue bajando el río hacía otro pueblo. 2. ¿Dohatieperota tinia wahayari? ¿Aunque está enferma se fue a pasear? 3. Pari turi ujuaye ti, tutuera, yariaa

wahari. Otra vez le dió fiebre, no tenía fuerza, (y) se murío.

4. ¿Pejecʉoricoro, yariaa wahari? ¿Pobrecita, se murío? Solamente algunos verbos ocurren en la frase del verbo completativo. Se incluyen verbos como waha- ir, bʉrʉ- bajar (el río), bora- caerse, tini- pasear y yʉhdʉ- pasar. La frase del verbo completativo consta de un verbo auxiliar waha- ir que lleva cualquier sufijo evidencial o interrogativo y el verbo principal que siempre lleva el sufijo completativo -a:

Page 74: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

72

____________________________________________________________________________________________________________________ Verbo principal con sufijo completativo

Verbo auxiliar con sufijo Castellano

____________________________________________________________________________________________________________________ waha- -a waha- -ri ya se fue (visual) bʉrʉ- -a waha- -ri ¿ya bajó el río? tini- -a waha- -ñohti dicen que ya se fue a pasear bora- -a waha- -hye ya se cayó (no-visual) mʉja- -a waha- -yari ¿ya se subió (el árbol)? yʉhdʉ- -a waha- -ri ya se pasó (visual) yaria- -a waha- -hya ya se murió (no-visual)

____________________________________________________________________________________________________________________ Ejercicio para traducir: l. Él ya se fue. Tiquiro wahaa wahari. 2. Él ya se bajó. Tiquiro bʉrʉa wahari. 3. Ella ya se fue a pasear. Ticoro tinia wahari. 4. La gente ya se pasó por acá. Masa ohõpʉ yʉhdʉa wahari. 5. El churuco ya se subió el árbol. Aque yucʉgʉre mʉjaa wahari. 6. Dicen que la vieja ya se murió. Bʉcoro yariaa wahañohti. 7. Subiendo el árbol ya se cayó. Yucʉgʉre mʉjano boraa wahari. 8. La casa de él ya se quemó. Tiquiro ya wʉhʉ ʉjʉa wahari. Ejercicio para practicar: l. Wahari. Se fue. 2. Tinia wahari. Se fue a pasear. 3. Miare tinia wahari. Hoy se fue a pasear. 4. Miare ti macapʉ tinia wahari. Hoy se fue a pasea en ese pueblo. 5. Miare ti macapʉ ʉmʉñano tinia

wahari. Hoy ya se fue a pasear con afán en ese pueblo.

Ejercicio - Llenar los espacios: l. Ticoro _____________________________________

wahari. Ella ya se fue a pasear.

2. Tiquina peopʉ ________________ wahari. Ellos ya se pasaron el raudal. 3. Carlos_______________________________________

wahañohti. Dicen que ya se fue Carlos.

4. Nijinogã ʉtã papʉ _____________________ wahahye.

El niño ya se cayó (no-visual) encima de la piedra plana.

5. Ñano dohatiro ________________ wahari.

Se enfermó muy mal (y) ya se murió.

6. Yaque tuhasa _____________________________ wahañohti.

Después de robar dicen que ya se bajó el río.

Page 75: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

73

7. Pʉnore dú tuhasa _______________________ wahari.

Después de comprar la hamaca ya se fugó.

8. Yucʉsa __________________________ wahari.

La canoa ya se bajó (el río).

Respuestas: 1. tinia 2. yʉhdʉa 3. wahaa 4. boraa 5. yariaa 6. bʉrʉa 7. duhtia 8. bʉrʉa 36. El posclítico de repetirse Ejemplos: 1. Pari turi bʉrʉa wahari tja. Ya se bajó (el río) otra vez. 2. Ohõpʉ yoja tari tja. Otra vez se subió hasta aquí. 3. Pari turi ne cãhtaʉtja tja. Otra vez (la) traeré (otra vez). 4. Tiquiro tiquinare buheri tja. Él los enseñó a ellos otra vez.

El posclítico que significa repetición es tja otra vez. Se puede ocurrir sólo o con pari turi otra vez. También pari turi puede ocurrir sin el posclítico tja. A veces el posclítico tja significa una repetición de una acción en general por un participante en vez de una acción especifica por él. ____________________________________________________________________________________________________________________

tja solo tja con pari turi ____________________________________________________________________________________________________________________

Tiquiro wahaa wahari tja. Pari turi tiquiro wahaa wahari tja. Él ya se fue otra vez. Otra vez él ya se fue (otra vez).

____________________________________________________________________________________________________________________ Nota – El uso repetido del posclítico tja indica el punto culminante de una historia o diálogo. Ejercicio para traducir: l. Entonces ella lo hizo así otra vez. Sa yeri ticoro pari turi tja. 2. Ella ya se bajó otra vez. Ticoro pari turi bʉrʉa wahari tja. 3. Ellos están estudiando otra vez. Pari turi buheye nide tiquina. 4. Vamos a estudiar otra vez. Pari turi buheihna tja. 5. Carlos ya se cayó otra vez. Carlos boraa wahari tja. 6. El niño está llorando otra vez. Nijinogã pari turi utiro nide. 7. Cristo se resusitó de la muerte. Cristo yariaro masa mʉjahye tja. Ejercicio para practicar: l. Utiri. Lloró. 2. Carlos utiri. Carlos lloró. 3. Canʉre Carlos utiri. Ayer Carlos lloró. 4. Canʉre Carlos tutuaro utiri. Ayer Carlos lloró fuertemente.

Page 76: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

74

5. Canʉre pari turi Carlos tutuaro utiri. Ayer otra vez Carlos lloró fuertemente. 6. Canʉre pari turi boraro Carlos tutuaro

utiri. Ayer cuando se cayó, otra vez Carlos lloró fuertemente.

7. Canʉre pari turi boraro Carlos tutuaro utiri tja.

Ayer cuando se cayó, otra vez Carlos lloró fuertemente (otra vez).

Ejercicio - Llenar los espacios: l. ________________ _________________ ticoro wahari. Otra vez ella se fue. 2. Canʉre tiquiro boraa wahari ______________. Ayer él se cayó otra vez. 3. Buheri wʉhʉpʉ tiquina buheri ____________. Ellos estudiaron en la escuela otra vez. 4. ____________ __________________ yoja tari tiquina

____________________. Ellos subieron (el río) otra vez.

5. Nijinogã utiro nide ___________________________. El niño está llorando otra vez. 6. ____________ _______________ aco ohoro wahari. Otra vez se fue a conseguir remedio. Respuesta:

1. Pari turi 2. tja 3. tja 4. Pari turi....tja 5. tja 6. Pari turi

Page 77: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

75

Lección 12 Diálogo - El jaguar y la tortuga T - Tortuga J - Jaguar La tortuga estaba sentado en la palma qui comiendo fruta. Mirando eso, el jaguar se le preguntó a la tortuga: J - —¿Abenah, curi, dʉhse mʉhʉ sa ñecʉa ñagʉ

dʉhse ye mʉjamari mʉhʉ?” —¿Qué cosa, tortuga, cómo subiste (allí) mientras tienes piernas tan malas?

T - —Pja, ʉmʉno ijiaja. Yʉhʉ basi mʉja ataʉ. —Ja, soy un hombre. Subí por mis propios medios.

J - —Panah, yʉhʉ gʉhʉre ohoya. —Ah, deme también a mí (una fruta).

T - —Aʉ, ohõ yʉhʉ docapʉ wihi ta nujuña. Ohõpʉ dujiya. Yʉhʉ doca waropʉ dujiya. Yaha dujiya mʉhʉ.

—Claro, ven (y) siéntate debajo de mí. Siéntate aquí. Siéntate por debajo de mí. Abre la boca.

J - —Aʉ, —ni, yairo pehe yaha dujiahye. Curi quehnoano duhu doque sõahye ti pjere.

—Claro, —diciendo, el jaguar por su parte se sentó, abriendo la boca. La tortuga arrojó bien una fruta.

J - Pa, quehnoadʉ, ma tja, ape pje, —niahye tja. Duhu doque sõahye tja.

—Ah, que bueno, ya otra vez, otra fruta, —dijo otra vez. Le arrojó otra fruta otra vez.

T - Ijierare. Mʉhʉre caperi bora pjeari. Ihmitjiãhña, wame macʉ, mʉhʉ caperi wahaari ti pje naja, —niahye curi, yairore wejẽno taro naja.

Así no está bien. Puede caerte en los ojos. Ciérralos primo, para evitar que la fruta te entre en los ojos por fin, —dijo la tortuga tratando de matar el jaguar por fin.

J - —Aʉ, —ni, tiquiro yairo pehe ihmitjiã dujiahye naja. To curi ñagã yahu majare ma bora dijaahye naja. ¡Pjoo! Tiquiro wʉhdoa waro doque pje tiquiro curi wejẽcãhye. Yairo yariaa wahahye naja.

—Claro, —diciendo, el jaguar se sentó por fin, cerrando los ojos. Esta malvada tortuga se lanzó (la fruta) por fin. ¡Pjoo! Cayendo sobre la frente (del jaguar), la tortuga lo mató. El jaguar se murió por fin.

Vocabulario abenah que cosa ni tʉhotu- pensar basi sí mismo nihca pje una fruta, semilla bora pje- caer encima ñagã malvado caperi ojos ñecʉa piernas

Page 78: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

76

curi tortuga peho- terminar, completar docapʉ por debajo de sõ- causar entrar, meter duhu doque boro- lanzar abajo ʉmʉno hombre duhu doque- lanzar wʉhdoa frente dʉca fruta wahi pescado esa- escapar wame macʉ primo (voc.) ihmitjiã- cerrar los ojos waro exacto, legítimo ma listo, ya wihi ta nuju- llegar y sentarse majare ma- voltear yaha- abrir la boca mʉja- subir (árbol, loma) yairo jaguar naja por fin, punto yuha- voltear (boca arriba) ni- decir 37. Oración de cita Ejemplos: 1. —¡Abenah, curi! —niahye

tiquiro yairo pehe. —Que cosa, tortuga, —dijo el jaguar por su parte.

2. —Aʉ, —ni, yairo pehe yaha dujiahye.

—De acuerdo, —diciendo, el jaguar por su parte se sentó abriendo la boca.

3. —Pa, quehnoadʉ, —niahye. —Ah, que bueno, —dijo. En piratapuyo, la oración de cita se emplea no sólo para lo que se dice, sino también para lo que se piensa (vea el diálogo de Lección 2). La oración de cita está compuesta por la cita, la cual puede ser una sola palabra, una frase o un discurso, seguida por el verbo ni- decir. Algunas veces el narrador no utiliza este verbo para decir, dejándolo implicito como en un diálogo dramático. Con frequencia, esta clase de oración ocurre dentro de una oración más larga en que se puede usar los sufijos visuales o no-visuales. ____________________________________________________________________________________________________________________

La cita (palabra, frase, cláusula, oración, discurso)

ni- decir

______________________________________________________________________________________________________________________ Palabra —Aʉ, —niahye. —Claro/bien, —dijo. Frase —Ape pje, —niahye. —Otra fruta, —dijo. Cláusula —Ohoya yʉhʉre, —nidi. —Deme a mí (una fruta), —dijo. Oración —Wahagʉ, yahuya yʉhʉre, —nidi. —Cuando vaya, avísame, —dijo.

Page 79: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

77

Discurso —Ijierare. Mʉhʉre caperi bora pjeari. Ihmitjiãhña, wame macʉ, mʉhʉ caperi wahaari ti pje naja,

—niahye curi, yairore wẽjẽno taro.

—Así no está bien. (La fruta) puede caerte en los ojos. Ciérralos primo, para evitar que te cae en los ojos.

dijo la tortuga, tratando de matar el jaguar por fin.

____________________________________________________________________________________________________________________ Ejercicio para traducir: l. —Ya se fue él, —dijo ella. —Tiquiro wahaa wahari, —nidi ticoro. 2. Cuando él los mandó, “De acuerdo”,

dijeron (respondieron) ellos. Tiquinare tiquiro dutigʉ, “Aʉ”, nidi tiquina.

3. Él pensaba que ellos se fueron. “Wahaa wahari tiquina”, ni tʉhoturi tiquiro.

1. 4. —Vaya a verla, —dijeron ellos. —Ticorore ihñagʉ wahaya, —nidi

tiquina. 5. —Toma el remedio, —dijo ella. —Acore sihniña, —nidi ticoro.

6. —Adios. (lit. vamos a ir) —se le

dijeron a él. —Wahana niaja, —nidi tiquina tiquirore.

7. Le preguntó, —¿Que está haciendo? —¿Dʉhse yegʉ niajari? —ni sinituri tiquirore.

8. —Llegó (aquí) ayer, —dijo ella. —Canʉre wihiri, —nidi ticoro. Ejercicio para practicar: l. —Sihniña, —nidi. —Toma(lo), —dijo. 2. —Sihniña, —nidi tiquiro. —Toma(lo), —dijo él. 3. —Acore sihniña, —nidi tiquiro. —Toma(lo) el remedio, —dijo él. 4. —Ahri acore sihniña, —nidi. —Toma este remedio, —dijo. 5. —Ahri acore quehnoano sihniña,

—nidi tiquiro. —Toma bien este remedio —dijo él.

6. —Ahri acore quehnoañe sihniña, —ticorore nidi tiquiro.

—Toma bien este remedio, dijo él a ella.

Ejercicio - Llenar los espacios: l. —Wahaya, _______ ______________________ tiquiro. —Vaya, —dijo él. 2. —Wahaya, , _______ ______________________ ticoro. —Vaya, —dijo ella. 3. — Wahaeracãhña, ______ ____________ ___________. —No vaya, —dijo por fin. 4. —Ohõpʉ ahtaya, _______ ____________ ____________. —Venga acá, —dijo él. 5. —Ma tja, ape pje, ______ ____________ ___________. —Ya otra vez, otra fruta, —dijo

Page 80: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

78

otra vez 6. —Peyequina ijire, —_____________________________. Dicen que había mucha (gente). 7. “Yʉhʉre yaqueeta”, __________________ __________. “Me van a robar”, pensaba ella. Respuestas: 1. nidi 2. nidi 3. nidi naja 4. nidi tiquiro 5. nidi tja 6. niñohti 7. ni tʉhoturi 38. El clítico naja ‘por fin’ Ejemplos: 1. —Aʉ, —ni, tiquiro yairo pehe

ihmitjiã dujiahye naja. —Está bien, —diciendo, el jaguar cerró los ojos (y) se sentó por fin.

2. Yairo yariaa wahahye naja. El jaguar se murió por fin. 3. Curi majare ma bora dijaahye naja. La tortuga voltió y se cayó por fin. El clítico naja funciona en dos niveles: (1) el nivel de la frase en que significa por fin; (2) el nivel del discurso en que indica el punto culminante en el discurso y también el cambio en el papel de un participante en el cuento. ____________________________________________________________________________________________________________________ EL CLÍTICO NAJA

En el nivel de la frase En el nivel del discurso (el punto culminante del discurso)

____________________________________________________________________________________________________________________ Duhu doque boroahye naja. —Ihmitjiãhña naja, —niahye tiquirore

naja wejẽno taro naja curi naja. Lanzó (dejo caer la fruta) por fin. —Cierre los ojos (naja), —dijo a él

(naja) para matar (naja) la tortuga (naja).

____________________________________________________________________________________________________________________ El ejemplo en el nivel del discurso demuestra como el clítico naja indica el punto culminante del discurso. Se lo repita el clítico varias veces en el punto culminante donde el clítico sigue varios verbos o sustantivos. Ejercicio para traducir: l. Ohõpʉ wihi, tiare quehno, waharota naja. Llegará aquí, arreglará la canoa,

(y) irá por fin. 2. Yucʉsare quehno pehori naja. Por fin terminó de arreglar la

canoa. 3. Cohteducu, wahire wejẽdi naja. Esperaba continuamente (y) por

fin mató un pescado. 4. Mitúpʉ esa, Bogotápʉ waha, tiquiro ya

wʉhʉpʉ esarota naja. Llegando a Mitú, viajando (ir) a Bogotá, llegará a casa por fin.

Page 81: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

79

5. Tiquiro wihiri naja. Él llegó por fin. 6. —Miare wahaya naja, nidi tiquiro

namonore naja. —Que vaya hoy por fin, —dijo él a su esposa por fin.

Ejercicio para practicar: l. Wahari. Se fue. 2. Wahari naja. Se fue por fin. 3. Ihyaro wahari naja. Se fue a comer por fin. 4. Miare ihyaro wahari naja. Hoy se fue a comer por fin. 5. Miare pajiro ihyaro wahari naja. Hoy se fue a comer mucho por fin. 6. Miare pajiro wahire ihyaro wahari naja. Hoy se fue a comer mucho pescado

por fin. Ejercicio - Llenar los espacios: l. Tiquiro yucasare quehnori __________. Él terminó de arreglar la canoa por fin. 2. Ticoro ________________ wʉhʉpʉ ijiro

_____________________ duhtiri _____________. Mientras ella por fin, estaba en la casa por fin, se escapó por fin (punto culminante).

3. Carlos wʉria mehna Bogotápʉ ________________ _____________________________.

Por fin Carlos llegó a Bogotá por avion.

4. ¿Nohopequina wahire wejẽyari ______________________________________________.

¿Cuánto pescado ha matado por fin?

5. Yairo yariaa wahahye ________________.

El jaguar se murió por fin.

Respuesta:

1. naja 2. naja, naja, naja 3. esari naja 4. naja 5. naja.

Page 82: UNA GRAMÁTICA PEDAGÓGICA DEL PIRATAPUYO · 4 nohopʉ dónde, adonde yahu avisar oho dar yohye pescar ohõpʉ, ohõ aquí yʉhʉ yo 1. Pronombres personales y posesivos Ejemplos:

80

Bibliografía Brandrup, Beverly A., and Christine Nagler. 1979. Fonología del siriano. Sistemas Fonológicos de idiomas colombianos 4:102-26. Colombia: Instituto Lingüístico de Verano. Kaye, Jonathan D. “Nasal Harmony in Desano”, en Linguistic Inquiry , vol. II, núm. 1, Cambridge, Massachusetts, The Massachusetts Institute of Technology Press, 1971, págs. 37-46. Klumpp, James and Delores. Sistema Fonológico del Piratapuyo: Sistemas Fonológicos de Idiomas Colombianos, Tomo II , Instituto Linguístico de Verano, 1973. Stenzel, Kristine. 2007. “Glottalization and other suprasegmental features in Wanano”, International Journal of American Linguistics 73:331-366. Waltz, Nathan E., compilador; Paula Simmons de Jones y Carolyn Waltz, redactores, Diccionario bilingue Piratapuyo–Español, Español–Piratapuyo, SIL, 2012. ______, ‘Innovations in wanano (Eastern Tucanoan) when compared to Piratapuyo’, International Journal of American Linguistics, núm.68, The University of Chicago Press, 2002, págs. 157-215. ______, Nathan y Carolyn, NOTAS SOBRE EL PIRATAPUYO, publicado online 01.sil.org/americas/colombia/show_work.asp?id=928474561086&Lang=spa ______, and Wheeler, Alva. “Proto Tucanoan” en Matteson, Esther (et al) Comparative Studies in Amerindian Languages (Janua Linguarum, Series Practica, núm. 127), The Hague, Mouton, 1972, págs. 119-149.