unite6 turkdili

7/24/2019 unite6 turkdili

1/19

N

DEKLER Ses

Harf

Trkenin Genel zellikleri

nller

Ses Uyumlar

nszler nsz Uyumlar

HED

EFLER

Bu niteyi altktan sonra;

Trkede sesler ve zelliklerini tanyabilecek,

Trkedeki seslerin snflandrmasnyapabileceksiniz.

NTE

6

TRKENN SES ZELLKLER

TRK DL - I


2/19

Trkenin Ses zellikleri

Atatrk niversitesi Akretim Fakltesi 2

e, v sesleri tek tek bizde hibir nesneyi, hareketi ya da kavramuyandrmaz/artrmaz. Ancak kelime oluturacak ekilde yanyana gelerek bir anlam ifede ederler.

GR

Dil tanmlamalar yaplrken zerinde durulan en nemli husus onun,

seslerden rlm bir sistem olduudur. Ancak insann karabildii sesler sonsuz

sayda deildir. Diller arasndaki fark meydana getiren ise bu sesler arasnda

kurulan balantlar ve bu balantlarn kurulu ekilleridir. Trke zellikle sesli-

nl-vokaller bakmndan zengin bir dil olarak karmza kmaktadr.

Bu nitede Trkede kullanlan sesler ve bu seslerin bir araya gelmelerinde

uyulmas gereken kurallar ilenecektir.

SES NEDR?

Ses, fizikte, mzikte ve dil biliminde ok kullanlan bir kelimedir.

Dil bilgisine gre ses, cierlerden gelen havann etkisiyle ses organlarnda

oluan ve yaylarak kulakla duyulabilen titreimdir.

Az ve burun yoluyla kan ses ham sestir. Buna seda denir. Seda dil

bilgisine gre hibir ey ifade etmez. Yeni doan ocuun sesi byledir.

Seda azda zel bir ama ve gayretle istenen kalba dklr ve istenirse ses

hline gelir. Yani ses, sedann bir amaca gre yontulmu eklidir.

Seslerin tek bana anlamlar yoktur.

Sesler sadece kelime kurmada grev alrlar.

Sesler kaynama ve birleme yoluylaeveklinde rlrse, zihinler

arasndaki gizli antlamalar gerei bir anlam ifade ederler.

yleyse ses, tek bana anlam olmayan, ancak anlaml ve grevli dil birlikleri

yapmaya yarayan dil malzemesidir.

HARF

Ses, havada yaylr ve kaybolur.


3/19



Sesin kalc olmas/kaydedilmesi, her ses iin kabul edilen bir

sembolle/ekille mmkn olur.

Harfler, yazda her ses iin kabul edilen sembollerdir.Harf, sesin resmidir.

Bir dildeki seslerden sz ederken a, b, c, , d harfleri demek yanltr.

TRKENN GENEL ZELLKLER

Szcklerde

1- nl uyumu vardr.

2- Szck banda birden ok nl bulunmaz.

3-

Szcklerde birden ok nl yan yana gelmez.4-

Szck banda c, , l, m, n, r, z nszleri bulunmaz.5-

ekim, eklerle yaplr.6-

n ek deil, son ek kullanlr.7-

Soru ekle yaplr.8-

Bitikendir.

Adlarda

1- Belirlilik taks yoktur. (Arapadaki el, ngilizcedeki the,

Almancadaki der/die/das, Franszcadaki le/la taklar gibi)

2-

Cinslik (erillik/diilik) yoktur. (Arapadaki Latif/Latife gibi)3-

ekim, iyelik ekleriyle yaplr.

4- Sfatlar adlardan nce gelir.

5- Sfatlardan sonra okluk eki gelmez.

Eylemlerde

1- eitleri boldur.

2-

Ekleri boldur.

3- Yardmc eylemler i-, tur, ol- biimindedir.

4-

Malik olmak/sahip olmak anlamnda bir eylem yoktur.5-

Olumsuz hareket iin deil, yok gibi zel eylemler vardr.

Sz diziminde

Belirtenler belirtilenlerden, nesneler eylemlerden, tamlayanlar

tamlananlardan nce gelir.


4/19



Kaln nller: a, , o, u nce nller: e, i, ,

Dz nller: a, e, , i Yuvarlak nller: o, , u,

Geni nller: a, e, o, Dar nller: , i, u,

rnek Kara, okumak, sevgi, gnl, yazt kelimelerinde uzun

nl yoktur.

rnek Adlet, chil, tarih, m, minre, ummi, ir, ktip, hikye,

ehryn, asman, dilr, pdih, m, b, brevn... gibi.

NLLER

Ses yolundan serbest olarak kan seslerdir. Trkede 8 nl vardr:

a, e, , i, o, , u,

Bu 8 nlnn drd kaln, drd incedir. nly karrken azn ald

biime gre adlandrma yaplr.

Tablo 6.1.Trke nller tablosu

DZ YUVARLAK

Geni Dar Geni Dar

KALIN a o u

NCE e i

Bu nllerden hibiri uzun deildir. Trkede uzunnl yoktur.

Uzun nl bulunan kelimeler yabanc kkenlidir.


5/19



BireyselEtkinlik

mavi, elma, anne, karde, hangisikelimelerini byk nluyumu asndan inceleyiniz.

Kaln:alt-nc, sra-s-n-dan, yaa-ma-d--nz

nce:yedi-nci, bir-i-si-n-den, emek-li-lik

Uyum d ekler:-yor (gel-i-yor), -ken (al-r-ken), +leyin(sabah+leyin), +ki (onun+ki), +(i)mtrak (yeil+(i)mtrak, +da(gnl+da), +ta (meslek+ta)

Trkede nller belli kurallar iinde birbirlerine uyum gsterirler. Buna

nl uyumudenir.

SES UYUMLARI

Trke kelimeleri yabanc kelimelerden ayran balca zelliklerden birisi Ses

Uyumlardr.

nl Uyumlar

Trkede nller:

Kalnlk-incelik

Dzlk-yuvarlaklk bakmndan uyum gsterirler.

Trke kelimelerde iki trl nl uyumu grlr.

Byk nl Uyumu (Kalnlk incelik uyumu)

Trke bir kelimenin ilk nls kaln ise teki nller dekalndr. lk nl ince

ise dier nller de ince olur. Ancak yor, ken, leyin, ki, (m)trak, da,

ta ekleri bu uyumun dnda kalr.


6/19



BireyselEtkinlik

kavun, karpuz, amur,yazt, gelincik,kzamk, incelik kelimelerini kknl uyumu bakmndan inceleyiniz.

BireyselEtkinlik

sonsuzlua, demeli, uykusundan, mitsizlik, oduncular kelimelerinikk nl uyumuna uygunluklar asndan deerlendiriniz.

rnek

Adan sonra a, gelir: arsa-ya, arsa-y..

Eden sonra e, i gelir: ece-ye, ece-yi...

Idan sonra , a gelir: yaz-y, yaz-ya...

den sonra i, e gelir: i-i, i-e...

rnek

Odan sonra u, a gelir: Omuz, orta...

den sonra , e gelir: rt, te...

Udan sonra u, a gelir: uzun, uzak...

den sonra , e gelir: stn, rkek...

Kk nl Uyumu

Trke bir kelimede dz nllerden (a, e, , i) sonra dz nller (a, e, , i) gelir.

Yuvarlak nller (o, , u, ) gelmez.

Trke bir kelimede yuvarlak nllerden (o, , u, ) sonra ya dar yuvarlak

nller(u, ), ya da dz geni nller(a, e) gelir.


7/19



BireyselEtk

inlik

Aydntepe, merdiven, Afyonkarahisar, anakkale, Gmhane, ekirdek,

gnah, sultan kelimelerini nl uyumlarna gre deerlendiriniz.

rnek

ncesu, Ulupnar, Karaboran, Keikran, viner, denizalt...gibi

Trke birleik kelimelerde nl uyumu aranmaz.

NSZLER

Ses yolunun daralmas, kapanp almas ve ses organlarnn birbirine

yaklap uzaklamas durumlarnda kan seslerdir.

Trkede 21 nsz vardr:

b, c, , d, f, g, , h, j, k, l, m, n, p, r, s, , t, v, y, z

Bu nszler dnda Anadolu azlarnda harfle temsil edilmeyen baz

nszler de vardr:

(gaye), (hrlama), (katil), (deniz/beniz) gibi

nszler k noktalar bakmndan gruplara ayrlrlar.

nszlerin oluum yerleri dudaktan grtlaa, az ve boaz yolunun eitli

noktalarnda bulunur. Batadil olmak zere hareket edebilen organlar, birbirlerine

yaklar ya da temas ederler.

nszler nden arkaya doru oluum noktalarna gre yle sralanr:

Dudak nszleri: b, p, m

Di-dudak nszleri: f, v

Di nszleri: d, t, n, s, z


8/19



rnek

ab, ilac, bad...

rnek

dip, aa, yurt, ok... gibi.

Damak-di nszleri:c, , j,

n damak nszleri: g, k, l, r, y

Arka damak nszleri:

Grtlak nsz: h

Oluumlarnda hava iin geni bir yol bulunan nszler: l, m, n, r, y

nszler genizden kan (nazal) nszler olarak da bir grup olutururlar: m

ve ngibi.

Bu nszlerin oluumunda hava, geniz yolundan kar.

Dier btn nszler, az nszleridir.

NSZ UYUMLARI

nl-nsz uyumu:

Trke szcklerde ince ve kaln ekilleri bulunan k, g, l nszleri ince

nllerin yannda ince, kalnnllerin yanndakaln okunur.

ke, ki, k, k ka, k, ko, ku

ge, gi, g, g ga, g, go, gu

le, li, l, l la, l, lo, lu

Ses olaylar/Trkenin Ses zellikleri

Trke szcklerin sonunda b, c, dve gnszleri bulunmaz.

Trke szckler bu nszlerin patlamal biimleri olan p, , t, k nszleriylebiter.


9/19



rnek

kitab>kitap, harab>harap, sevab>sevap gibi.

rnek

dip>dibe,aa>aac, yurt>yurdumuz, sokak>sokaa...

r

nek

sap>sap, sa>saa, at>at, ak>ak...

rnek

millet>milleti, hukuk>hukuka, inaat>inaat...

rnek

aa+tan, kabak+, al+kan, sanat+tan...

Arapa ve Farsadan Trkeye girmi son sesi bolan szckler Trkede

p ile yazlr.

nsz deimesi

Trkede p, , t, k nszleri, iki nl arasnda b, c, d, nszlerine dnr.

Baz tek heceli szckler bu kuraln istisnas durumundadr.

Arapa ve Farsadan Trkeye giren baz szcklerde de bu kuraldlk

vardr:

Trkede patlamal nszle biten szce getirilen eklerin ilk sesi de

patlamal nsz olur:


10/19



rnek

ocuk>ocua, ocuu, ocuklukgz>gzlk, gzlk, gzlklkst>st, stlk, stledur->durum, durgun, durgunluk

sor->soru, sorun...

rnek

gel-i-yor, al--yor, sor-u-yor, gl--yor...gibi.

rnek

cesaret, lamba, mektup, nefret, rakip, zafer...

rnek

derd>dert, merd>mert, ferd>fert...gibi.

Ek-kk uyumu

Trkede ekler, byk nl uyumu, kk nl uyumu, nszlerin uyumu

bakmndan kklere uyar:

nl farkllamas

Fiil kk ve gvdeleri nszle bitiyorsa, -(i)yor ekindeki i nls nl

uyumuna uyar.

Trkede c, , l, m, n, r, z nszleriyle szck balamaz.

Arapa ve Farsadan Trkeye gemi baz szcklerin sonundaki dnsz,

Trkiye Trkesinde tye dnr.


11/19


12/19


13/19



rnek

ne+iin> niin, kahve+alt> kahvalt,pazar+ertesi>pazartesi, cuma+ertesi> cumartesi,

stl+a> stla, bulama+a> bulama

rnek

bahs > bahis > bahsetmek, kef > keif > kefetmek, devr> devir > devretmek, ner > neir > neretmek, sabr >sabr > sabretmek, kfr > kfr > kfretmek...

rnek

A-Enin A-A olmas: haste > hasta

-nn - olmas: in > iin-nin - olmas: mdir > mdrA-A-nin A-A-I olmas: kadaif > kadayfE-Unun E- olmas: zeytun > zeytin

Bu fonetik olay, nl dmesi olduu gibi nl birlemesi olarak da

adlandrlr.

Trkiye Trkesine Arapadan girmi baz dn szckler, nl ile balayan

ek fiille birletiklerinde, ikinci hecedeki nlleri der ve Arapadaki asl ekillerine

dnerler.

(Birleme srasnda bu ekilde nl dmesi varsa szck bitiik yazlr.)

Ses Benzemesi

Trkeye dn olarak girmi szcklerdeki seslerin birbirine benzetilmesi

olaydr.

nl benzemesi

Trke ya da Trkeye girmi baz szcklerdeki birinci nl, daha sonra

gelen ikinci ve nc nly kalnlk-incelik, dzlk-yuvarlaklk, darlk-genilik

bakmndan kendine benzetir.


14/19



rnek

sabah+dan > sabah+tan, saat+c > saat+i, be+de >be+te, yzge + den > yzge+ten

rnek

anbar > ambar , snbl > smbl, enber > ember, saklanba >saklamba, penenbe > perenbe > perembe

rnek

yaa- > yayor (yaa-yor deil)ye- > yi-yor (ye-yor deil)

bekle- > bekliyor (bekle-yor deil)

oyna- > oynuyor (oyna-yor deil)

de- > dyor (de-yor deil)

nsz benzemesi

Bir szck iinde bulunan nszlerden birinin komu ya da uzak teki nsze

ton ve boumlanma bakmndan benzemesi olaydr.

Ton bakmndan benzeme:

Boumlanma bakmndan benzeme

Trkede nl ile biten fiil kk ve gvdelerine imdiki zaman eki

getirildiinde fiil kk ve gvdesindeki ave e nlleri yor ekinden sonra

darlar ve nl uyumlarna gre , i, u, ye dnr.


15/19



rnekMetin

FISTIKIAHAPGLGaziantepteFstkahapgiller diye tannan bir aile vard. Geiminifstktansalayan bir aileydi. Gemitenbugne hep fstk yetitirerekhayatlarn srdrmlerdi.Ailenin by ahap Bey, fstk bahesine girdi mi, sabahtanakamakadar kmazd. Bir utanbir uca kocaman bahede trk syleyerekgezinirdi. Her aatagenlik hatralar saklyd. Babasyla birliktedikmitibu aalar. Gentio zamanlar, dinti, delikanlyd. Bir fstkyd sanki. yle ki herkes Fst ahaptansor! derdi.Bir gn byk olu Mesut ocukabir soru sordu:Baba, dedi, insan yl st ste patates yetitirse, patatestenbkar.Sen bkmadn m bunca yl fstk yetitirmekten?

ahap Bey,Mesuttanyana sevgiyle bakt.Sorunun cevab u raftakikitaptayazl dedi. ok faydal bir kitaptro. Birlikteokuyalm m?Elbette dedi Mesut.ahap Bey, nceden iaret koyduu bir sayfay atve birka cmleokudu:nsan, en iyi bildii ve en ok sevdii itegerektenbaarl olur.Hedeftebildiin ve sevdiin bir meslek olmal. O meslekteen iyiolmaya almalsn. Yoksa iin sonu baarszlktr. Ahtan, vahtan,eyvahtankurtulamazsn. Yaayacan pimanlktandolay hayattanzevk alamazsn. Peki pimanlk nedir? Yakc ve ykc bir histir.Kitab kapattktansonra ekledi ahap Bey:En iyi bildiim ve ok sevdiim itenniye vazgeeyim? Sen devazgeme! Fstkgeldik, fstkgidelim. Meslektaolduk, meslektakalalm. Anlatk m?Mesut, ahap Beyin elini saygyla pt.Anlatkbaba dedi. Fstkyz, meslektaz. Merak etme!

(T.MEK)

Yukarda p, , t, k, , h, p sesleriyle biten szcklere gelen eklerin tonlu

seslerle balad grlyor.


16/19



rnekMetin

KNC SMBL SNANKambersizdn olmaz derler. embersizgeometri de olmaz.Ne ilgisi var diyeceksiniz. Kamberayn zamanda matematikretmeniyse neden olmasn?Peki KanberBey nasl bir retmen? Bir kere mesleinde bir numara...rencileriyle kurduu iletiim ok iyiHer arambaperembegn rencileriyle saklambaoynayan birretmen. 24 Kasm retmenler Gnnde yk ambarndanardlarKamber Beyi. Allah Allah dedi kendi kendine. Yk ambarylane iimolur ki benim?Ambaragitti. Bir de ne grsn? rencileri armaan olarak bir kamyonsmblgndermiler. Dnebiliyor musunuz? Bir kamyon dolusu

smblAllah iyiliinizi versin ocuklar! diye gld KamberBey. imdi ben bukadar smblne yapaym?Kamyoncuya Sr bakalm bizim okula! dedi.Kamyonu okulun nnde durdurdu. Bir kamyonsmblbtnrencilere datt.Edebiyat tarihimizde SmblSinan diye bir air vard. Gl alrlar glsatarlar / Glden terazi tutarlar / Gl gl ile tartarlar / ar pazargldr gl. demiti.imdi Mill Eitimimizde grev yapan bir Smblretmen var. SmblKamber rencileri daha imdiden Gider smblgelir smbl/Datt bin bir smbl/ antas smblbahesi / Elinde tebeirsmbl diye bir iir yazdlar bile.

Yaknda kendisi de SmblSinan gibi iirler yazmaya balarsa kimsearmasn.Galiba ikinci SmblSinan vakasyla kar karyayz.Ne diyelim? Vatana, millete, Mill Eitim camiasna hayrl olsun.

(T.MEK)


17/19



zet

Trkenin Ses zellikleri unlardr:

1.Trke szcklerde ilk heceden sonraki hecelerde "o" ve "" nlleribulunmaz: Doktor, horoz, motor, balon, maydanoz, koro, sigorta,kozmopolit gibi szckler z Trke deildir.

2.Trke szcklerde "f,h,j" sesleri yoktur. Ancak yansma szckleri bukuraln dndadr.

J=Jandarma, jilet, jokey, baraj gibi. te yandan j ile balayan szckleri dilkendine benzetir: candarma, cokey, bara gibi.

F=Fiil, fayda, faal, fakir, fasl, misafir, insaf, saf, final gibi.

H=Hafta, haber, hkm, hasr, hisar gibi.

te yandan, Trkede f ve h harfleri yalnzca nlemlerde ve ses taklidinedayanan szcklerde grlr: of, oh, fslt, fsr fsr, hr hr, hrt, hrlt,

fokurdamak, fkrdamak Trkedir. Baz Trke szcklerdeki f ler deaslnda v dir: vke-fke, yuvka-yufka, uvak-ufak gibi.

3. Trke szcklerin banda c,,l,m,n,r,v,z sesleri yansma dndabulunmaz.

Vazo, vakum, vize, zil, nane, can, cahil, cebir, mavi, rapor, vasf, ruh, vezin,rosto, renk, rezil, lamba, lazm, leen. Bu szcklerden bazlarn dil kendineuydurmaya alr: ileen, ilimon, irezil, ilazm gibi.

Yansma olan durumlar: mrlt, miyav, melemek, mmak, ml ml, ninni,vnlamak, vzr vzr gibi szckler z Trkedir.

4. Trkede szck sonunda b,c,d,g nszleri bulunmaz: Kitab, hesab, tacgibi szckler yabanc kkenlidir. Dil bunlar kendine uydurur: kitap, hesap,ta gibi.

5. Trke szcklerde sona gelen p,,t,k nszleri iki nl arasnda kalncayumuarlar.

sevin-sevinci, yurt-yurdu, tat-tad, gen-genci, dolap-dolab, ocuk-ocuu.Ancak tek heceli szckler yumuamaz: top-topu, ip-ipi, ek-eki, a-ak, st-st, i-iim gibi. Bunun dnda ok heceli yumuamayan szck varsabyk olaslkla o Trke deildir: sepet-sepeti, (kaset-kasedi dil kendineuyumlandrm)

6. Trke szcklerde bir hecede iki nl yan yana gelmez: Kuafr, Kaos,Saat, ait, aile ziraat, matbaa, arkeolog, fuar, realizm gibi szckler dardangelmilerdir.

7. Trke szcklerde bata iki ift nsz bulunmaz: gram, spor, granit,plan, slav, kre, kravat, kral, kralie, fransa. Baz szckleri dil kendineuydurmaya alr: ispor, islav, iskandinav, ispanya gibi.

8. Trkede szck kklerinde ift nsz bulunmaz: effaf, iddet, kssa,

hakk, bakkal, zimmet, millet, hisse, zimmet gibi.9. Trke szcklerde ikiz nszlere ancak eklerin birletii yerlerde

rastlanr: yolluk, sessiz, bkkn, yuttum gibi.

10. Trke szck sonlarnda belli ift nszler bulunur:

l, lk, lp, lt = l, kalk, ksalt

n, nk, nt =sevin, din, denk, ant

r,rk,rp,rs,rt = Trk, sr, sark, sarp, pars, rt,

st,t = st, hot gibi


18/19



Deerlendirme sorularn

sistemde ilgili nite

bal altnda yer alan

blm sonu testi

blmnde etkileimli

olarak

cevaplayabilirsiniz.

DEERLENDRME SORULARI

1. Aadaki ataszlerinin hangisinde yardmc sesyoktur?

a) Doru syleyeni dokuz kyden kovarlar.

b) yi dost kara gnde belli olur.

c) Adamn iyisi i banda belli olur.

d) Aklsz ban cezasn ayaklar eker.

2. Aadaki cmlelerin hangisinde sert nsz yumuamasna urayan bir

kelime yoktur?

a) Yaz tatilinde olduka dinlendik.

b) Soua kar tedbirli olmalyz.

c) Bu iten umudum kesildi.

d)

Kitabm antama yerletirdim.

3. Aadakilerin hangisinde byk sesli uyumu kuralnauymayanbir kelime

vardr?

a) Sabahtan beridir ince bir yamur

b)

Kafesler kapanm, sokaklar amur

c) Yayor souk bir sesle kark

d) Darda ne bir ses, ne de bir k

4.

Aadakilerin hangisinde nsz yumuamasnn rneiyoktur?

a)

Dil, her eyden nce bir iletiim aracdr.

b) Son yllarda okuyucu says iyice azald.

c) O, hayatn tadn karmann peindeydi.

d) Ben de onun ard sra evden ktm.

5. Aadakilerin dizelerin hangisindensz yumuamasna rnek

olabilecek bir szckyoktur?

a) Bakakalrm giden geminin ardndan

b)

Sende seyrediyorum denizlerin en mavisini

c) Gkyznn baka rengi de varm

d) u dan banda kar ben olaydm

Cevap Anahtar: 1-B, 2-A , 3-B , 4-B , 5-D
http://c/Users/user/AppData/Local/Microsoft/Windows/Temporary%20Internet%20Files/Low/Content.IE5/VO17RISU/alistirmavetest/test_cs4.htmlhttp://c/Users/user/AppData/Local/Microsoft/Windows/Temporary%20Internet%20Files/Low/Content.IE5/VO17RISU/alistirmavetest/test_cs4.html


19/19



YARARLANILAN KAYNAKLAR

Aksan, D. (1998). Her Ynyle Dil, Ana izgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK.Gencan, T.N. (1979). Trk Dil Bilgisi. Ankara: Trk Dil Kurumu.

Glensoy, T. (2001). Trke El Kitab. Ankara: Aka.Gven, B. (1993). Trk Kimlii-Kltr Tarihinin Kaynaklar. Ankara: Kltr

Bakanl.

Gven, B. (2002). Kltrn ABCsi(2.Bask). stanbul: Yap Kredi.Heredot (1973). Heredot Tarihi. (ev.Mntekim kmen). stanbul: Remzi.

Trk Dili ve Edebiyat. (ty). Trk dili ve Edebiyat .http://www.turkceciler.com/konusma.html adresinden 07.07.2011

tarihinde eriilmitir.Porzg, W. (1989). Dil Denen Mucize I-II. (ev. Vural lk). Kltr ve Turizm

Bakanl.

Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi (1977). Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi( Cilt2). stanbul: Dergh.

Uygur, M. (1996). Kltr Kuram. stanbul: Yap Kredi.Yavuz, K. , Yeti, K.ve Birinci, N.(1996). niversite Trk Dili ve Kompozisyon

Dersleri. stanbul: Bayrak.

Documents

unite6 turkdili