538

UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

  • Upload
    others

  • View
    12

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es
Page 2: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es
Page 3: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

UNIVERSIDAD DE ALCALÁDepartamento de Filología

Juan Pérez(Petreius)

Comedias Humanísticas

introducción, edición, traducción y notas deMª Val Gago Saldaña

Tesis doctoral dirigida por el Dr. D. Antonio Alvar Ezquerra, Catedrático de Filología Latina de la Universidad de Alcalá

Universidad de Alcalá2012

Page 4: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es
Page 5: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Juan Pérez(Petreius)

Comedias Humanísticas

introducción, edición, traducción y notas deMª Val Gago Saldaña

Page 6: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es
Page 7: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

A mis padres, Josefina y Antonio,porque ellos sí que saben por qué

Page 8: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es
Page 9: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Índice

Introducción, 11

Edición y traducciónNecromanticus, 45

Lena, 155 Decepti, 251

Suppositi, 361Chrysonia, 518

Bibliografía, 529

Page 10: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es
Page 11: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Introducción

Page 12: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es
Page 13: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

13

Introducción

I. EL TEATRO HUMANÍSTICO

I.1. Orígenes y desarrollo

Es bien sabido que la cultura europea del Renacimiento vuelve sus ojos a la Antigüedad clásica; y que es precisamente el entusiasmo que se despertó en Occidente por el estudio de Grecia y Roma lo que define este momento. Los humanistas redescubren, interpretan y difunden los textos antiguos, y se afanan en hablar y escribir en el más puro latín clásico. Las universidades renacentistas orientan esta admiración por la cultura clásica a la enseñanza de los studia humanitatis. Y una parte fundamental de estos estudios, la Lengua latina y la Retórica, encuentra en el género dramático un instrumento esencial para su aprendizaje.

Así, está documentada desde la primera mitad del siglo XVI la existencia de representaciones teatrales en latín en las universidades españolas (Salamanca, Alcalá, Valladolid, Santiago, Palencia); tales representaciones tenían un carácter eminentemente pedagógico, puesto que precisaban de un intenso ejercicio de la memoria y de dicción de la lengua latina, la cual debía manejar con corrección todo hombre culto de la época. La finalidad de estas obras era la de constituir un ejercicio de actuación pública, de dicción o declamación, del llamado ars dictaminis o “arte de estilo”; se trataba, pues, de ejercicios escolares destinados al aprendizaje y el dominio de la lengua latina y de los autores clásicos.1

No obstante, y aunque no conservemos pruebas documentales anteriores al siglo XVI, cabe pensar que algún tipo de representación escolar pudo estar en uso en las escuelas y universidades de la Edad Media. En este sentido, hay autores que

1 Sobre el teatro español en el siglo anterior y sus focos principales –la Iglesia y la Corte-, vid. Pérez Priego, 1989, donde se analizan representaciones dramáticas con motivo de fiestas religiosas, momos profanos y juegos cortesanos que tenían lugar en nuestro Prerrenacimiento.

Page 14: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

14

señalan que el teatro litúrgico es precursor del teatro escolar2. Las representaciones litúrgicas tenían lugar no sólo a las catedrales, sino también a las iglesias y los monasterios, donde asimismo se impartía la enseñanza. Cuando los estudios se fueron secularizando, el teatro culto pasó de la Iglesia a la Universidad, adquiriendo un carácter más profano. Por otro lado, la tradición clásica latina no se rompió nunca del todo, y el estudio y la imitación del teatro de los dos comediógrafos más importantes de Roma, Plauto y -sobre todo- Terencio, continuó durante toda la Edad Media. En el siglo IV, la Gramática latina de Elio Donato y sus comentarios a las obras de Terencio sirvieron de texto en las escuelas medievales; y el más ilustre discípulo de Donato, San Jerónimo, mientras trabajaba sobre su Vulgata en Belén, instruía a los niños en la lengua latina explicándoles las comedias de Terencio. Testimonio de la presencia de Terencio en el Medievo son también las obras de la célebre monja alemana Roswitha, que en el siglo X supo crear un teatro cristiano imitando al de Terencio.

A finales del siglo XIV, los humanistas italianos intentaron imitar a Plauto componiendo comedias en latín, pero el interés creciente que suscitaba el poeta latino en los círculos culturales del momento fomentó la traducción de alguna de sus comedias para ser representadas en palacios ducales y cardenalicios. Y desde finales del siglo XV varios autores empezaron a componer comedias en italiano siguiendo el modelo latino: se trata de la denominada commedia erudita, inaugurada por Ludovico Ariosto.

El ejemplo de Italia, foco del Humanismo, se difundió rápidamente a España. Así, en la comedia clásica se encuadra La Celestina o Comedia de Calisto y Melibea (1499), que, por cierto, enseguida introdujo en el subtítulo el término tragicomedia (1502), creado por Plauto en el prólogo de su Anfitrión. La vieja alcahueta que da título a la obra y otros personajes de semejante calaña, tales como prostitutas, criados y granujas varios, también remiten tanto a la comedia plautina como a la elegíaca medieval3. Pronto se empezaron a traducir los autores clásicos, escogidos como insuperables modelos, a nuestra lengua romance: así lo hicieron el médico y escritor Francisco López Villalobos, que publicó su traducción del Anfitrión de Plauto en 1515, o Fernán Pérez de Oliva, catedrático de la Universidad de Salamanca, que poco después versionó la misma obra plautina, así como las tragedias griegas Electra y Hécuba, de Sófocles y Eurípides respectivamente4. A las traducciones siguieron

2 García Soriano, 1945: 337ss.3 Alvar Ezquerra, 1994 y 1995.4 Alvar Ezquerra, 2009.

Page 15: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

15

Introducción

inmediatamente las imitaciones; hacia 1519 el salmantino Juan Maldonado, tomando de nuevo como modelo a Plauto, compuso una comedia como ejercicio escolar titulada Hispaniola. Autor temprano de comedias latinas fue también Juan Pérez (Petreius), del que se hablará de manera extensa más adelante por su vinculación con la Universidad de Alcalá.

Conviene subrayar que aunque no todo el teatro latino renacentista es escolar, una buena parte de él nace como forma de enseñanza de la Retórica y Gramática latinas, y tiene como destino las aulas5. Por consiguiente, los autores dramáticos suelen ser profesores de estas disciplinas, que componen sus obras para que sean representadas por los estudiantes con motivo de solemnidades y fiestas, como diversión y ejercicio literario y didáctico a la vez. De hecho, los Estatutos y Constituciones de distintas Universidades españolas imponen a estos profesores la obligación de preparar al menos una comedia latina al año. En los Estatutos de 1538 de la Universidad de Salamanca, por ejemplo, se estipula que

“cada año se representará una comedia de Plauto o Terencio, o tragicomedia, la primera el primer domingo desde las octavas de Corpus Christi, y las otras en los domingos siguientes; y al regente que mejor hiciere y representare las dichas comedias o tragedias, se le den seis ducados del arca de estudio; y sean jueces para dar este premio el Retor y Maestre escuela6.”

De Salamanca y Alcalá se extiende este teatro escolar hacia Valencia y Zaragoza. A la Universidad de Valencia pertenecía Juan Lorenzo Palmireno, que atestigua el entusiasmo que profesores y alumnos sentían por componer y representar comedias. Según Palmireno, el teatro era una actividad muy eficaz en la formación de los estudiantes, tanto en la asimilación de los contenidos académicos como en los buenos modales de la vida cotidiana, de manera particular para que aquellos jóvenes que procedían de las zonas rurales perdiesen su rusticus pudor.

El teatro universitario no es un teatro popular, puesto que se queda en las aulas, no sale a la calle. Tampoco lo es la comedia erudita italiana de la época o el teatro español de Juan del Encina y Torres Naharro. Habrá que esperar a la segunda mitad del siglo XVI, con la Commedia dell’Arte en Italia y Lope de Rueda en España, para que el teatro abra sus puertas al gran público.

5 Sobre la tradición de representar obras teatrales en la Universidad, cf. Bonilla y San Martín, 1925: 145; García Soriano, 1945: 3 ss.; y Picón, 1997: 7 ss.6 Esperabé Arteaga, 1914, t. I: 203.

Page 16: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

16

Es importante destacar que el teatro universitario renacentista está en la base del teatro moderno y en el de nuestro Siglo de Oro en particular. Los colegios de jesuitas continuarán con esta actividad auxiliar de la enseñanza retórica y, por supuesto, moral; no en vano san Ignacio de Loyola, fundador de la Compañía de Jesús, estudió en la Universidad de Alcalá.

I. 2. El teatro humanístico en la Universidad de Alcalá

El Cardenal Cisneros, siguiendo su moderno sentido docente y humanístico, incorporó la representación teatral al sistema académico de la Universidad de Alcalá desde su misma inauguración, como práctica para las clases de Retórica y como festejo de las principales solemnidades del curso. En las Constituciones de la Universidad se dispone que los escolares de Retórica y Latín habían de representar cada año una comedia o una tragedia, que podía ser antigua o bien compuesta para la ocasión, en tanto que los de Griego tenían que realizar declamaciones públicas en esa lengua dos veces al año. Para todas estas actuaciones se reservaban días feriados, con el fin de que no afectaran al normal funcionamiento de las clases.

Ya en 1509, con motivo de la conquista de Orán llevada a cabo por el propio Cisneros –del que se decía que detuvo el sol por unas horas para que pudiese culminarse dicha conquista-, Martín de Herrera compuso una curiosa obra dramática titulada Égloga de unos pastores. Poco tiempo después, antes de 1512 en cualquier caso, Diego de Ávila imprimía en Alcalá su Égloga interlocutoria, que dirigió al Gran Capitán en alabanza de sus victorias. En 1537 se representaba en la Universidad complutense la Samarites o Comedia de Samaritano Evangelio, obra del humanista flamenco Pedro Papeo. Y es en 1539 ó 1540 cuando se llevaba a escena la alegórica composición latina Ate relegata et Minerva restituta, de Juan Pérez Petreyo.

Asimismo, la Universidad de Alcalá celebró con gran pompa en abril de 1556 la subida al trono de Felipe II, cuyo relato se recogió en el impreso titulado Las Fiestas con que la Universidad de Alcalá de Henares alzó los pendones por el rey don Felipe nuestro Señor. El teatro escolar latino contribuyó a los festejos con la puesta en escena de Las cuatro edades del mundo, obra inspirada en Hesíodo y Ovidio (los dos poetas clásicos que relatan por extenso el famoso mito de las Edades de la Humanidad) de la que sólo conocemos el argumento, y la Égloga del Henares, en la que aparecen como personajes pastores, el propio Río con sus fuentes y el Genio de la Universidad.

Tenemos noticia de otros espectáculos dramáticos y poéticos llevados a cabo en nuestra Universidad con motivo de festividades o celebraciones de tipo cortesano

Page 17: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

17

Introducción

como el Certamen poeticum in Complutense Academia anno 1542 in festo Corpus Christi; la Publica Laetitia qua Dominus Ioannes Martinus Silicaeus Archiepiscopus Toletanus ab Schola Complutensi susceptus est, que tuvo lugar en 1546 y fue recopilada por Alvar Gómez de Castro; la justa poética de 1553 que dio lugar a los Versus qui Compluti lauream meruerunt, recopilada por Juan de Santa Cruz Cárcamo; el Recibimiento que la Universidad de Alcalá de Henares hizo a los reyes nuestros señores cuando vinieron de Guadalajara tres días después de su felicísimo casamiento (1560), otra de las fiestas celebradas por la Universidad en honor de Felipe II, recién desposado con Isabel de Valois en el Palacio del Duque del Infantado de Guadalajara; el Recibimiento de las reliquias de los Santos Justo y Pastor (1568), narrado pormenorizadamente por Ambrosio de Morales y durante el cual se realizó una representación itinerante obra de Francisco de las Cuevas7; las Fiestas por la canonización de San Diego (1589); y las Famosas fiestas que se hicieron en la Universidad deAlcalá de Henares, después de haber hecho voto de guardar y tener en ella el sacrosanto Misterio de la Inmaculada Concepción de la Santísima Virgen nuestra Señora, celebradas entre el 8 y el 15 de septiembre de 16178.

En cuanto al lugar en el que se llevaban a cabo las representaciones escénicas, la documentación del siglo XVI se refiere al Paraninfo como “el Teatro” o “la pieça del Teatro” de la Universidad cisneriana. Pero esta majestuosa pieza arquitectónica, situada en el patio Trilingüe, no parece ser el único recinto destinado al teatro universitario. Bartolomé Escandell Bonet (1991: 32ss.) defiende que en el mismísimo patio principal del Colegio Mayor de San Ildefonso existió otro teatro, hoy desaparecido, al cual denomina “el Teatro escolástico del Patio de Santo Tomás”. Se conserva documentación textual desde finales del siglo XVI, y gráfica desde el XVIII, que lo confirma. Este espacio escénico, que, según el autor, sería utilizado tanto por los alumnos como por compañías extra-académicas, tendría una disposición similar a la de los Corrales de Comedias, aunque cubierto.

Las representaciones teatrales continuaron, pues, en el siglo XVII y hasta muy entrado el XVIII, no sólo en la Universidad, sino también en los Colegios anejos a ella. Quizás la más renombrada de esas representaciones llevadas a cabo fuera del recinto cisneriano sea la Comedia de San Alejo, mencionada por Quevedo en la Vida del Buscón. Se llevó a escena en el Seminario de los Niños de la Doctrina y fue publicada por Juan López de Úbeda en su Cancionero general de la Doctrina Cristiana.

7 Crawford, 1908.8 De estos festejos dan cuenta pormenorizada Alastrué, 2010 y Olmedo Ramos, 2010.

Page 18: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

18

Se trata de una comedia de las denominadas “de santos” y está compuesta en verso castellano. El Cancionero de López de Úbeda incluye otras comedias escolares, como el Coloquio del santo nacimiento de nuestro Señor Jesucristo, entre tres pastores llamados Discreción, Ceguedad y Rudeza.

Pero lo más representativo del teatro escolar en la Universidad de Alcalá es la obra de Juan Pérez (Petreius), que se configura como una suerte de eslabón perdido entre el teatro de principios del siglo XVI cultivado por Torres Naharro (pero en Italia) y Juan del Encina (pero Églogas) y el del Siglo de Oro (Lope de Rueda, Lope de Vega). Existió teatro humanístico fuera de la Universidad, pero no para ser representado; prueba de ello es que el teatro español estable más antiguo es el Corral de Comedias de Alcalá, que data de 1602. Las fechas en este caso son concluyentes: Petreyo es anterior a todo ello.

II. JUAN PÉREZ (Petreius)

Juan Pérez, quien, siguiendo la costumbre de muchos humanistas, latinizó su apellido en Petreius, debió de nacer en Toledo en 1511, si es exacto lo que dice el Cancelario de la Complutense, Luis de la Cadena, de que murió a los treinta y tres años, y la fecha de su muerte que nos da su hermano en Divae Magdalenae libri IV, f. 38: 1544. Recibió sus primeras enseñanzas en Toledo, para pasar después al Colegio Trilingüe de Alcalá. Obtuvo el cargo de catedrático de Retórica en la Universidad de Alcalá antes de 1537, con apenas 26 años, según se deduce de la lección magna que pronunció el día de San Lucas con motivo de la apertura de curso, su Oratio Compluti in studiorum initio habita, anno 1537. Aquí ejerció su magisterio hasta 1544, fecha en la que fallece a la temprana edad de 33 años. Su muerte se debió, al parecer, a una epidemia de malaria, enfermedad corriente en la zona de Alcalá, poco salubre en aquella época. De este mismo mal murieron en poco tiempo dos amigos de Petreyo: el teólogo Juan de Medina y Juan Ramírez, así como Francisco de Vergara9.

9 Bataillon, 19662: 13.

Page 19: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

19

Introducción

Su ilustre alumno Alvar Gómez de Castro, al hablar de los profesores de la Universidad complutense en su De rebus gestis a Francisco Ximenio Cisnerio (Alcalá, 1569), aclara que Juan Pérez sustituyó en la cátedra de Retórica a Juan Fernández de Sevilla, y destaca su don de la elocuencia y su gran inteligencia y sabiduría. Petreyo contribuyó además a la formación de otros egregios alumnos como Ambrosio de Morales.

Durante el corto periodo de tiempo en el cual ejerció su magisterio (1537-1544), Petreyo alcanzó gran renombre como latinista y compuso una serie de obras retóricas, poéticas y dramáticas de considerable calidad. De entre todo este conjunto, destacan seis piezas dramáticas: una original, Ate relegata et Minerva restituta; cuatro comedias inspiradas en originales italianos, concretamente de Ludovico Ariosto y Alessandro Piccolomini: Necromanticus, Lena, Decepti y Suppositi; y una última comedia, adaptación de la novela de Apuleyo, Chrysonia, de la que únicamente se conserva el prólogo. Sólo las que se basan en originales italianos fueron impresas; la publicación tuvo lugar en Toledo en 1574, y estuvo a cargo del hermano de Petreyo, Antonio Pérez, clérigo de dicha ciudad. De esta edición sólo parece conservarse un ejemplar en la Biblioteca Nacional de Madrid. Las otras dos (Ate relagata… y Chrysonia) perviven manuscritas en una única copia, en el ms. 8762 de la Biblioteca Nacional de París, y en el e-II-15 del Escorial, respectivamente.

Según figura en el prólogo a la edición de esas cuatro obras dramáticas de Petreyo, la publicación de las comedias -sólo unas pocas de todas las que compuso- se realiza en recuerdo de su autor, fallecido treinta años antes. En este mismo prólogo, Antonio Pérez afirma que dichas comedias pretendían sustituir a las de Plauto y Terencio en las representaciones escolares, por considerar que el teatro de los comediógrafos latinos era en ocasiones sospechoso de inmoralidad por el paganismo y lo escabroso de sus escenas. Pero si bien es verdad que se pueden calificar las comedias de Petreyo como “de enredo”, típicamente plautinas, sin embargo, y en cuanto a procacidad, nuestro autor en ocasiones llega más allá de Plauto, sacando a escena incluso personajes desnudos, así como tipos humanos que aún hoy resultan escandalosos (véase a modo de ejemplo el marido consentidor de Lena).

En efecto, y según se ha señalado anteriormente, los dramas de Petreyo estaban destinados a ser representados por sus alumnos, y su finalidad es esencialmente didáctica; constituyen en realidad ejercicios académicos para aprender y dominar la lengua latina, con los que no se pretende sino dar cumplimiento a lo dispuesto en las Constituciones de la Universidad otorgadas por el Cardenal Cisneros en 1512. En ellas se dispone que los alumnos de Retórica representen una vez al año una obra de

Page 20: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

20

teatro en latín, con el fin de mostrar a la comunidad universitaria los conocimientos de dicha lengua. Tal práctica se asumió también en el Colegio Trilingüe de la Universidad, fundado en 1528 y para cuyos alumnos explicaba Retórica el propio Juan Pérez.

Así pues, la producción dramática de Petreyo constituye, al igual que el teatro humanístico que se escribe en las universidades de toda Europa, una serie de prácticas escolares para el aprendizaje del Latín. Pero hay un hecho que hace singulares las comedias de nuestro autor, y es que sean traducciones del italiano al latín, en un momento en el que se está produciendo el abandono de la lengua latina frente al apogeo de las romances.10

III. EL TEATRO LATINO DE PETREYO

III.1. Características generales

El ya citado Alvar Gómez hace referencia al éxito que tuvieron las comedias de Petreyo en el ámbito universitario complutense11: “laetam saepe numero Academiam fecit facetissimis comoediarum argumentis” (“hizo las delicias de la Academia con los

10 Arróniz, 1969: 54-55.11 Vid. Gómez de Castro, De rebus gestis a Francisco Ximenio de Cisnerio, l. VIII, fol. 223: deinde Io. Petreio Toletano comissa est, iuueni ingeniosissimo, qui non ita pridem Complutum venerat, cuius indoles et dicendi vigor, quemadmodum excellentis artificis signo accidere Cicero ait, simul aspectus et probatus est. Eius tam prompta erat et extemporalis ad dicendum facultas, tam prompta erat et extemporalis ad dicendum facultas, tam amoeno amne, et perenni fluens, tamque liquido, et minime turbido, ut medio in latio natus et eruditus, iudicio etiam Italorum, qui illum audierant, videretur. Pangebat etiam venustissima carmina, cuius rei amplum testimonium, editis aliquot per Antonium fratrem eius poematibus, quae apud nostros circunferuntur, datum est. Iustum opus de vita et actibus Mariae Magdalenae poeticis virtutibus refertissimum scripsit, cui si ultimam manum addere licuisset, esset profecto opus praeclarum, et undique absolutum. Laetam saepe numero Academiam fecit facetissimis comoediarum argumentis. Multum de eius ingenio sperabatur, ni immatura morte praeuentus fuisset, neque enim, ut opinor, quintum et trigesimum annum attigerat.

Page 21: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

21

Introducción

graciosísimos argumentos de sus comedias”). En efecto, Petreyo plantea la diversión y la risa como el objetivo de la obra en el prólogo de su Chrysonia:

“Quien hoy me envió aquí ante vosotros como mensajero me pidió celosamente una y mil vecesque os provocase a ingente risa,haciéndoos estirar los lomos a carcajada limpiay alegrando en vuestras cabezas caídaslas arrugadas frentes con gracias sin número”.12

En las comedias que Petreyo traduce del italiano al latín, el autor pretende seguir la misma técnica de la contaminatio (“refundición”) que los poetas dramáticos latinos practicaron con respecto a los griegos. No se puede hablar, pues, de “plagio”, sino de “recreación”; de hecho, los originales italianos son a su vez adaptaciones de obras latinas clásicas. Petreyo cita su fuente y se defiende de posibles acusaciones de plagio en el Prologus de sus comedias, de igual manera que hacían los clásicos latinos. De este modo, la obra dramática de Petreyo supone una interesante fusión de la comedia latina antigua y de la vernácula italiana de su tiempo.

Un aspecto en el cual puede apreciarse la deuda de las comedias de Petreyo hacia las latinas, es el tratamiento de los personajes. El esclavo de Necromanticus lleva el significativo nombre de Geta13, como el de Adelphoe y el de Phormio; y el anciano Caliodoro se llama igual que el adulescens de Pseudolus. Geta vuelve a ser el servus de Lena; la protagonista de esta pieza de Petreyo nos remite a la Laena anus del Curculio de Plauto; Hegión es también senex en Captivi y Adelphoe, y Carino, adulescens en Pseudolus, Mercator y Andria; por último, otro esclavo, Sanión, comparte nombre con el lenón de Adelphoe. En Decepti vuelve aparecer un esclavo llamado Sanión y otro Dromón, como en Heautontimoroumenos; el anciano Critón y la nodriza Lesbia aparecen con idénticos papeles en Andria. En cuanto a Suppositi, aunque presenta varios personajes sin nombre, como la nodriza, el sienés y un huésped, también cuenta con referentes plautinos: el esclavo Carión es un cocinero en Miles Gloriosus y Lico, el lenón de Poenulus.

12 Hunc qui me hodie ad vos misit nuntium / id terque quaterque demandavit sedulo / ut risum apud vos concitarem maximum / et lumbuos chachinis amplis exporrigerem / frontes contractas obstipo capite / exhilararem innumeris facetiis (vv.1-6).13 Alvar Ezquerra, 1994.

Page 22: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

22

Otro hecho diferenciador de la producción dramática de Petreyo es que en el teatro escolar de la época son pocas las obras compuestas en latín íntegramente; la mayor parte son hispanolatinas, y bastantes se hallan redactadas en castellano14. No obstante, las comedias de Juan Pérez Petreyo sí son completamente latinas.

Por otra parte, conservamos datos relativos a la puesta en escena de las obras de nuestro autor; en la documentación contable de la Universidad pueden leerse anotaciones como ésta: “en ocho de febrero de mil y quinientos y treinta y ocho se dio cédula al maestro Juan Pérez de tres ducados para los gastos de la comedia que hace en el teatro”.

III.2. Necromanticus (Nigromante)

Resulta sorprendente la prontitud con la que Juan Pérez adapta Il Nigromante de Ludovico Ariosto, teniendo en cuenta que la comedia italiana, concluida hacia 1520, no parece haberse editado mucho antes de 153015, y que la de Petreyo tuvo que ser compuesta poco después, entre 1537 y 154516. Esto nos da una idea de la gran admiración que sentía nuestro autor, como todos los seguidores del Humanismo en España, por sus contemporáneos italianos.

Petreyo cita su fuente y se defiende de posibles acusaciones de plagio en el Prologus de la comedia, de igual manera que hacían los clásicos latinos (vv. 35-43):

“Nosotros decimos que ésta la hemos vertidode las fábulas etruscas de Ariosto, lo mismo que Terencioo que Plauto tradujeron legítimamente de las griegas.Y si alguien califica de modo calumnioso esto como robo,no a mí, sino a aquél que así ha descuidadopreservar sus cosas, debe censurar.

14 García Soriano, 1945: 32.15 Il Nigromante, comenzada en 1509 y abandonada durante diez años, fue terminada en 1520 para satisfacer los deseos del Papa León X, quien, tras haber asistido a la representación de otra comedia de Ariosto, Suppositi, pidió al autor una nueva comedia, la cual, sin embargo, no llegó a representarse en el Vaticano. Para la segunda edición, que fue estrenada en el carnaval de 1528, Ariosto hubo de componer un nuevo prólogo, ya que el Papa León X, a quien estaba dedicado el primitivo, murió en 1521. 16 Alvar Ezquerra, 1983: 210.

Page 23: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

23

Introducción

Aunque, mejor que agredir, prefiero advertirle,y si encontrara algo extraído de otras fábulas,que entonces me llame ladrón y plagiario”.17

En la presentación de los personajes, se observa ya un paralelismo total entre la versión latina y la italiana: Petreyo ha tomado uno a uno los personajes de Ariosto, cambiando, en todo caso, sus nombres mediante un proceso de latinización que llevará a cabo en otros muchos aspectos de la obra; así, Margarita pasará a ser Eulalia; Balia, Aurelia; Fazio, Crémilo; Massimo, Eubulo; Nibbio, Geta; Abondio, Caliodoro. Tres de los personajes incluso se llaman igual; se trata de los adolescentes Cintio y Camilo, y del esclavo Témolo, quienes por cierto cumplen a la perfección con la tipología propia de los personajes cómicos clásicos18: los jóvenes no saben qué hacer para conseguir a sus amadas, y tienen que recurrir a la ayuda del criado, que con su astucia resuelve la situación en un final feliz. Sin embargo, el papel fundamental que desempeñan los esclavos en los dramas plautinos19 lo ocupa aquí el nigromante, que da título a la obra.

La imitación que hace Petreyo de la comedia de Ariosto alcanza no sólo al argumento, sino también a la distribución en actos y escenas, si bien podemos encontrar mínimas variaciones que anotaremos a continuación. Durante la penúltima escena del Acto I de Il Negromante, tres personajes hablan sobre las maravillas que un forastero recién llegado a Cremona es capaz de hacer con sus hechicerías. Son el adolescente Cintio, su esclavo Témolo y el viejo Fazio, casado con Lavinia, una mujer joven y hermosa. El avispado Témolo es el único que se muestra un tanto escéptico y desprecia al nigromante en una escena muy graciosa, que Petreyo prefiere posponer para abrir con ella el Acto II. Lo cierto es que Témolo tiene razón, pues seguidamente aparece Nibio, el esclavo del mago, revelando en

17 Petreyo intenta un verso latino de ritmo yámbico hasta la mitad de la escena 3ª del acto I: Neque dictitent quod solent, videlicet / nos aliena compilasse scrinia, / et ex Italicis bonis Latinas fecisse malas. / Neque enim furtum est, quod fateri non pudet. / Nos hanc ex Ariosti convertisse dicimus / Etruscis fabulis, eodem quo Terentius, / quo Plautus iure de Graecis transtulit. / Quod si quis hoc furtum calumniabitur, / non me, sed ipsum qui sic neglexerit / res asservare suas, incusare debuit. / Quamquam ipsum potius aggrediatur moneo, / ac si quid detractum invenerit de fabulis, / tunc me furem et plagiarium clamitet.18 Sobre la tipificación de los personajes plautinos, vid. Della Corte, 1975: 358ss.; Dupont, 1985: 238; García Calvo, 1971: 8ss.; López Gregorio, 2000: 205-218.19 Sobre el amplio desarrollo que dio Plauto al personaje del servus, vid. Fraenkel, 1960: 223-241.

Page 24: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

24

un monólogo que su amo es un estafador que viaja por todo el mundo cambiando de identidad y robando a quien le sale al paso. Aparece entonces Nigromante, que con el mayor descaro compara a los hombres con los animales, de los que se puede extraer provecho según su condición. En un interesantísimo “espejo de caracteres”, el brujo distingue tres tipos de hombres: unos cuya utilidad, como la de los cerdos (sues) y -añade Petreyo- las liebres (lepores), consiste sólo en comerlos; otros dan cada día su producto, pero, cuando ya no pueden darlo, los matas y te los comes: son las vacas, los bueyes y las ovejas (boves ac pecudes); y hay otros que, vivos, rinden buenas ganancias y cuando mueren no son útiles, como el caballo, el perro y el asno.20

En el proceso de la traducción, Petreyo es capaz de latinizar de manera ajustada diferentes conceptos que, de no haber sido así, resultarían tremendamente anacrónicos. Tal sucede con las monedas, y este mismo fragmento que acabamos de comentar sirve para ilustrarlo: donde el nigromante habla de los florines que pretende sacar a Cintio, Massimo y Camilo, Petreyo habla de argenteos y aureos. El asunto numismático, único interés del protagonista de la comedia, se halla presente en multitud de ocasiones; y así, de los escudos o los ducados que aparecen en III, 5ª y en IV, 4ª del original italiano, se pasa a minas y pecunia en la versión latina.

Siguiendo con el hilo argumental, la víctima más propicia que se le ha presentado a Nigromante es Camilo, un joven enamorado de Emilia, la mujer con la que Cintio se acaba de casar. Pero el matrimonio entre Emilia y Cintio aún no se ha consumado y además éste se ha enamorado de otra mujer, Lavinia, la esposa de Fazio. Camilo acude, pues, al mago para que Cintio no pueda consumar su matrimonio con Emilia. A cambio de una buena suma de dinero, Nigromante se compromete a ello, y además le asegura que Emilia corresponde a su amor; como prueba de esto, le entrega una carta de su amada. Esta escena la protagonizan Camilo y el mago en la obra de Petreyo, mientras que en la de Ariosto asoma también Nibio, que replica en

20 Obsérvese el paralelismo entre el texto de Petreyo y el de Ariosto: Alia sunt quae viventia nihil prosunt mactata iuvant, ut sues et lepores. Alia sunt quae et viventia pascunt ac ne iugulata quidem prodesse desinunt, ut boves ac pecudes. Alia postremo ex quorum caede nullum fructum petas, vita tamen multis modis est utilis. Huiusmodi sunt iumenta, puta equi, atque asini (II, 3ª), frente a: Sono alcuni animali, de i quali utile / altro non puoi aver che di mangiarteli /, come il porco; altri sono che, serbandoli, / ti danno ogni di fruto; e quando all’ultimo / non ne dan più, tu te li ceni o desini, / come la vacca, il bue, come la pecora; / sono alcuni altri, che vivi ti rendono / spessi guadagni, e morti nulla vagliono, / come il cavallo, come il cane e l’asino (II, 2ª).

Page 25: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

25

Introducción

apartes a cada una de las mentiras que dice su amo21. Cintio, por su parte, también ha acudido al nigromante en busca de una solución para deshacer su casamiento con Emilia, y éste pretende aprovechar la circunstancia para matar dos pájaros de un tiro y dar también satisfacción a su otro cliente, Camilo. Con la intención de que Emilia pase por adúltera y Cintio pueda así repudiarla, el mago anuncia a Camilo que esa misma noche va a dormir con su amada; para ello, retendrá a Cintio con el pretexto de hacer unos conjuros que curarán su impotencia y mandará a la habitación de Emila una caja (capsula en latín) en la que irá encerrado el enamorado. Para evitar que Camilo sea descubierto, el hechicero -ideando una nueva versión del mito de Pandora- va a advertir a todo el mundo que si alguien abre la caja se escaparán ciertos espíritus allí metidos que causarán terribles desgracias en la casa. El Acto IV de la comedia se inicia con los recelos del esclavo Témolo, que sospecha de la caja que acarrea Nibio; para hacerse con ella, anuncia a voz en grito que el nigromante ha sido herido gravemente en una reyerta callejera, y Nibio sale corriendo para auxiliar a su amo. Se trata de la escena segunda, en la cual puede apreciarse, además de la fidelidad de la traducción de Petreyo, cómo el autor introduce en el diálogo los típicos juramentos e interjecciones del habla vulgar plautina (per Iovem, Hercle, Vae mihi, por Ahimé) y la cabal adaptación del O Dio! por el inexcusable O Iupiter!

Tras encontrar a su dueño sano y salvo, Nibio se va a dar cuenta del engaño de Témolo demasiado tarde, pues éste ha llevado la caja, no al cuarto de Emilia, sino al de Lavinia, con quien en ese instante estaba Cintio. Camilo se entera así de la doble vida de Cintio y sale corriendo de su escondite para contárselo de inmediato

21 De no ser por el personaje de Nibio, cuyos procaces comentarios han sido eliminados por Petreyo, la versión latina sería una traducción prácticamente literal de la italiana: NEC. Quid si literas inspexeris, quas illa ad te mittat? CAM: Quid cessas exhibere? NEC. An vero velles ostendi tibi? CAM. Supplex advolor genibus. NEC. En tibi igitur epistolam, cui manus illa nive et lacte candidior pulcherrimos characteres inscripsit, quam ex eburneo pectore deprompsit, ubi fovebatur in sinu illo odoratissimo. CAM. Hasce ne illae manus inscripsere? In illo sinu sunt asservatae? NEC. Ibidem plane atque illinc depromptas, mihi manu dedit (II, 4ª); frente a: ASTR. Ho ben meco una lettera / ch’ella vi scrive. CAMIL. Che cessate darmela?/ ASTR. La volete vedere? CAMIL. Io ve ne supplico. / NIB. (Questa esser de’la lettera che scrivere/ gli viddi dianzi; or gli darà ad intendere / che scritta di man sua glie l’abbia Emilia.)/ CAMIL. Di quelle man, più che di latte candide,/ più che di nieve, è uscita questa lettera? / NIB. (Uscita è pur di man rognose e sucide/ del mio padron: tientela cara, e baciala.) / ASTR. Prima da lo alabastro, o sia ligustico / marmo, del petto viene, ove fra picciole/ et odorate due pome giacevasi. / CAMIL. Dal bel seno de la mia dolce Emilia / dunque vien questa carta felicissima? / ASTR. Sua bella man quindi la trasse, e dièmela. / NIB. (Così t’avesse dato il latte mammata!) (III, 3ª).

Page 26: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

26

al padre de Emilia, Abondio. En este momento de máxima tensión, en el que Cintio se ve perdido pues todo el mundo, incluido su suegro, va a conocer que ama a otra mujer que no es la suya, Témolo irrumpe en escena para anunciar un feliz hallazgo: Lavinia ha encontrado a su padre, que no es otro que el anciano Massimo.

El Acto V está dedicado a una larga e inevitable escena de anagnórisis, en la cual Massimo relata que debido a la situación política se vio obligado a emigrar de Cremona a Calabria; allí se casó y tuvo una hija; al cabo de 5 años regresó a su patria solo y cuando volvió a Calabria a buscar a su esposa y a su hija, no pudo encontrarlas y perdió la pista de ambas durante dieciséis años. Gracias a un anillo y otras joyas acaba de reconocer a su hija; y ahora se alegra de que Cintio vaya a convertirse en su yerno. Abondio plantea la necesidad de volver a casar a su hija Emilia, y deciden entregársela a Camilo, que no cabe en sí de gozo. Con este curioso cruce de parejas y el triunfo del amor, Petreyo pone fin a su comedia. Y aquí estriba una de las mayores diferencias con respecto a la de Ariosto, pues contamos en esta última con tres escenas más, en las que se nos revela cómo acaba esta historia Nigromante; parece que Petreyo olvida un tanto al personaje que da título a la obra. Pero lo que más sorprende de este brusco final es que Juan Pérez y su notorio afán didáctico y moralizante pasen por alto la moraleja contenida en los últimos versos de la comedia italiana. Concluye simplemente Petreyo:

CAL. Lateor me Hercle tuo isthoc successu, Eubule.CAM. Et ego sic me Dii ament.EUB. Habeo vobis gratiam.CAM. Nunc, quid reliquum est?CAL. Ut illam ducas ubi velis.CAM. Quin potius si lubet fiat protinus.EUB. Despondeatur, aequum postulat.CAL. Fiat.EUB. Eamus intro.CAM. Eamus.THE. Vos nolite spectare modo donec Cynthius exeat, per posticum ingressus

est, clanculum intus transigetur, quod est reliquum. Valete et plaudite.22

22 El final de la comedia de Petreyo tiene su parelelo en los versos 1960-1965 de la de Ariosto: ABON. Son de’vostri contenti contentissimo. / CAMIL. Et io similemente. MASS. Vi ringrazio. / CAMIL. Noi che faremo? ABON. A tuo piacere Emilia / potrai sposare. CAMIL. E perché non concludere / ora quel che s’ha far? MASS. Ben dice, sposila / ora. ABON. Sposila: andiamo. CAMIL. Andian, di grazia.

Page 27: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

27

Introducción

Por su parte, en Il Nigromante, Nibio aparece en la escena 6ª huyendo de su amo, quien a su vez es perseguido por la justicia, y le augura multitud de desgracias por ser tan malvado:

Or non curate se lo astrologorestar vedete al fin de la comediapoco contento; perché l`arte, ch`imitala natura, non pate ch`abbian l`opered`un scelerato mai se non mal esito.

Después de tan aleccionadoras palabras, pide también el tradicional aplauso para la comedia.

III.3. Lena (Lena)

La comedia La Lena de Ariosto se estrenó en Ferrara en el carnaval de 1528; fue llevada de nuevo a escena en el carnaval del año siguiente y una tercera vez en 1532, siempre en Ferrara, lugar en el cual se sitúa justamente la acción dramática. En cambio Petreyo no precisa ubicación alguna para su Lena, que comienza directamente -no hay prólogo- tras el elenco de los personajes. Petreyo conserva los nombres del original italiano en cuatro casos: el del joven Flavio y su padre Hilario, Juliano y, por supuesto, la codiciosa Lena23. El esclavo de Flavio, Corbolo, tomará el nombre latino más común de Geta; los ancianos Fazio y Egano, se llamarán Livio y Hegión, respectivamente; los sirvientes Cremonino y Menghino, Floro y Sanión; el acreedor Bartolo, Carino; los alguaciles Magagnino y Spagnuolo, Cepasio y Peduceo; Pacifico, el consentidor marido de Lena, Critóbolo; la criada Menica, Cintia. Por otra parte, Petreyo aumenta la cuadrilla del agrimensor, y así Torbido y Gemignano pasarán a ser Galonio, Granio y Longareno. Además dará nombre propio a los dui staffieri de Ariosto: se trata de Ligurino y Calpurnio, compañeros de juerga de Geta. Asimismo, resulta interesante cómo los usureros -hebreos, claro- que cita Ariosto en III, 6ª Isac e Beniami (Isaac y Benjamín) son designados por Petreyo con otros nombres más en consonancia con el ambiente clásico: Alphenum et Fabium. Por lo demás, Petreyo desarrolla el argumento de la comedia siguiendo el mismo esquema de actos y escenas que el original italiano: Geta es el esclavo de Flavio, el cual está enamorado de Licinia., hija de su vecino Livio. Para gozar de

23 De igual modo que en Necromanticus, hemos mantenido los nombres parlantes de ambos protagonistas también como nombres propios.

Page 28: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

28

ella, pide la colaboración de Lena, esposa de Critóbolo, que es aya de las chica y vive en la casa de al lado. Flavio tiene que pedir dinero prestado para pagar el favor a Lena, aunque de momento sólo pueda invitarla a una opípara comida. Cuando Geta recrimina la actitud de Lena, Flavio insinúa que Livio abusa del aya y que además el marido hace la vista gorda ante la promesa de que el señor pagará las deudas del matrimonio; pero el hecho cierto es que Livio elude su compromiso, por lo que Flavio siente aliviada su conciencia ante lo que se propone hacer con la hija de Livio gracias a la ayuda de Lena.

En el segundo acto, Livio se caracteriza a sí mismo en una discusión con Lena como un viejo avaro; llega incluso a planear que, para intimidar a Lena, cuyos servicios le resultan demasiado gravosos, simulará vender la casa de su propiedad en la que ella está viviendo. Pero Lena no se acobarda; antes bien, se propone vengarse del aprovechado Livio a través de su hija Licinia. Tampoco está dispuesta a conformarse con el banquete que le ha preparado Geta, y reclama el dinero exigido para favorecer el encuentro ente Licinia y Flavio, por lo cual Geta ha de agudizar su ingenio para conseguirlo.

Para empezar, Geta convence a Hilario, el padre de Flavio, de que su hijo ha sido asaltado por unos bandidos que le han despojado de sus vestiduras y de una joya. En realidad, Geta pretende vendérselas a Eróstrato, pero sus planes se van al traste con la aparición de Floro, el esclavo de Eróstrato, con las prendas de vuelta. Mientras el padre de Flavio intenta aclarar la situación, éste está esperando, desnudo, en la casa de Lena y Critóbolo. El asunto se agrava cuando, por orden de Livio y cumpliendo sus amenazas, llegan los agrimensores a tomar medidas de la casa para ponerla en venta. Geta y Critóbolo se ponen de acuerdo para esconder a Flavio en un tonel que, por cierto, un pariente de aquél, llamado Juliano, le había dejado para la vendimia. Cuando llega a oídos de Juliano que van a embargar los bienes del endeudado Critóbolo, decide recuperar su tonel para que no se lo lleven con el resto de la fianza.

Se presentan al mismo tiempo en casa de Critóbolo su pariente y su principal acreedor, Carino, con un lictor. Juliano reclama el tonel de su propiedad, pero Carino no está dispuesto a ceder ninguno de los bienes de Critóbolo, pues se ha gastado una fortuna en pleitos para intentar cobrar lo que le debe éste. A la disputa acuden Livio, Critóbolo y Geta, a quien preocupa un problema añadido: Flavio está dentro del tonel en discordia. Por de pronto, Livio se erige como árbitro y se presta a custodiar el tonel hasta que se dirima la cuestión; pero ni Geta ni Lena están dispuestos a esperar tanto: tienen que sacar a Flavio cuanto antes del tonel para que su proyecto

Page 29: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

29

Introducción

inicial pueda llevarse a cabo. Mientras Lena intenta deshacerse de la mujer que sirve en la casa de Livio mandándola a un recado, Geta tiene que urdir una complejísima trama que da a conocer en el último acto: en primer lugar, convence a dos colegas de taberna y al propio Critóbolo de que tome un tridente para aventar la paja de un carro que supuestamente esconde queso de contrabando. A continuación, hace creer a Hilario que aquellos tres hombres de aspecto amenazador están dispuestos a matar a su hijo porque lo han pillado cometiendo adulterio con Lena; y aunque Hilario ya había descubierto la trampa que Geta le había tendido previamente con el asunto de los vestidos robados, vuelve a creerle. Cuando va a pedir ayuda a Livio, se da cuenta de que éste tiene amores con Lena, en vista de los terribles celos que manifiesta al enterarse de la supuesta relación entre la alcahueta y el joven Flavio. Las aguas vuelven rápidamente a su cauce en cuanto Livio confirma que la amada de Flavio no es Lena, sino Licinia; y la comedia termina, como en las clásicas, con un festín –se insinúa que también erótico- para las dos parejas.

En cuanto a los procedimientos de adaptación del original italiano a la versión latina, he aquí algunos ejemplos significativos:

“Mi delibero / di compiacerti, e di farti conocere / che gabar non ti voglio. Piglia, Corbolo, / questa berretta e questa roba: aiutami, / che’ella non vada in terra”, se traduce así de fielmente:

Mos gerundus est tibi, ne tecum dolo agi putes. Sume hunc pileum, Geta, atque hanc tunicam: tu vide sis, ne decidat. (I, 2ª)

A pesar de esta intención de ceñirse al original, Petreyo maneja con sumo cuidado referentes que no cuadrarían con la época latina que pretende revivir en sus comedias:

“Ma si fa giorno: per certo non erano / li matutini quelli che suonavano; / esser dovea l’Ave Maria o la predica”, se convierte en:

Lucescit tamen an nondum? Et iam ego vix credo tertiam vigiliam fuisse, cum domo exivimus. (I, 3ª).

En efecto, las referencias religiosas, susceptibles de constituir un espinoso problema de traslación, se solventan a través de diferentes soluciones:

“Cosí è possibile / come che dica il Paternostro un asino”, es vertido como:Nimirum quam verum est me esse camelum. (III, 6ª).O este otro ejemplo:“non so perché non l’uccise; e credetemi / che ben Dio e santi Flavio ebbe

propizii”, en el que Dios y los santos equivaldrán a todos los dioses paganos:Neque scio quo modo ille elapsus est, tantum Deos omnes illi scio fuisse propicios.

(V, 3ª)

Page 30: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

30

Otros referentes problemáticos a la hora de traducir se observan, de nuevo, en las cuestiones numismáticas; así, las liras italianas pasarán a ser minas griegas:

“Son pur dodici / lire ogn’anno coteste”, vertido como:Pluris duodecim minis mihi stat quotannis (II, 1ª).Hay momentos en los que el original italiano resulta imprescindible para

comprender cabalmente la versión latina: es el caso de los medica mala que cita Petreyo en II, 3ª, y que a priori podrían ser limones, limas o naranjas; la duda queda despejada a la vista de las melangole italianas.

III.4. Decepti (Los engañados)

Su fuente es la Comedia degli Ingannati, atribuida a Alessandro Piccolomini, censor desde 1530 en la ilustre Accademia degli Intronati de Siena. El estreno del original italiano tuvo lugar en el Palazzo Comunale de Siena el 12 de febrero (último día de Carnaval) de 1532, y su primera publicación, en 1537 en Venecia. La obra alcanzó gran fortuna en todo el territorio europeo, llegando a convertirse en una de las fuentes de inspiración para William Shakespeare en la redacción de su Noche de Reyes. También causó cierto impacto en la literatura española, pues Lope de Rueda la versionó en Los Engañados y Jorge de Montemayor se inspiró en ella para la historia de “Felis y Felismena” de La Diana. Decepti es la comedia de Petreyo que más se aparta del original italiano, sobre todo en lo relativo a la distribución de escenas dentro de los diferentes actos: en el acto II del italiano hay ocho escenas frente a tres del latín; en el III, siete frente a diez; en el IV, nueve frente a siete; y en el V, ocho frente a cuatro. Además, Gli Ingannati cuenta con un extenso prólogo, inexistente en la versión de Petreyo. En cuanto a la nómina de los personajes, Lelia, Flaminio y Fabricio son los jóvenes protagonistas tanto de la versión italiana como de la latina. Los ancianos Gherardo y Virginio del original italiano, pasarán a llamarse Critón y Livino, respectivamente; los esclavos Spela, Scatizza, Crivello y Stragualcia, serán Dromón, Sanión, Dulipo y Ligurino; la sirvienta Pasquella, Eulalia; el pedagogo Pedante, Albino; la nodriza Clemenzia, Lesbia; y los mesoneros Agiato y Frulla, Lurconio y Escario. Por otra parte, Petreyo deja sin papel al spagnuolo Giglio, a Cittina, la hija de la nodriza, y a Isabella, la hija de Gherardo, si bien se refiere a ella como Cintia en diferentes momentos de la comedia, según detallaremos a continuación en la exposición del argumento.

El anciano Critón tiene prisa por casarse con Lelia, la hija de Livino, quien

Page 31: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

31

Introducción

ya le había prometido su mano en la esperanza de recuperarse de la pérdida de la fortuna familiar, sucedida en cierta catástrofe. Mientras Livino hacía negocios fuera, dejó a la chica en una escuela de niñas bien, a donde envía a la nodriza Lesbia para que traiga a la novia de vuelta, a fin de celebrar el matrimonio cuanto antes. Pero Lelia está enamorada de un tal Flaminio, y por estar cerca de él ha llegado incluso a travestirse. De esta guisa se la encuentra la nodriza, que escandalizada le pide explicaciones. Lelia le cuenta cómo Flaminio la conquistó y después la abandonó por Cintia, hija de Critón precisamente; y cómo gracias a una prima de éste, con la que coincidió en la escuela, se enteró de que su amado andaba buscando un sirviente. Vestida de hombre y haciéndose llamar Fabio, consiguió este puesto y, a fuerza de servir de recadera entre Flaminio y Cintia, ha logrado seducir a la muchacha con el fin de que ésta, convencida de que Lelia es un chico, deje a su enamorado; al mismo tiempo, intenta persuadir a Flaminio de que olvide a la esquiva Cintia y recupere el afecto fiel de su antigua amada, es decir, ella misma. Pero no va a resultarle fácil: la sirvienta de Cintia le ruega que atienda convenientemente a su ama, que reclama su presencia constante; a la par, anda buscándole Flaminio, en calidad de su siervo más apreciado. Entretanto, llega a la ciudad el joven Fabricio acompañado de su pedagogo Albino y el esclavo Ligurino. Buscan acomodo antes de iniciar la búsqueda del padre de Fabricio, perdido cuando éste era apenas un niño. En este punto, por cierto, se desarrolla un divertidísimo debate culinario -de plena actualidad- entre dos taberneros rivales: Lurconio, que les ofrece toda clase de delicatessen, y Escario, que no apuesta por la comida refinada, sino abundante:

LUR. En mi posada no faltarán sesos de ternera, hígados de pato, guarniciones, vino finísimo, en fin, cualquier delicia que exista.

ESC. Nada me interesan las delicias que no calman el hambre24. En nuestra posada cenaréis a cuerpo de rey y de pontífice. El precio, a vuestra voluntad; ése os cobrará hasta por las lamparillas. ¡Ea, como queráis!

(…) LUR. Las personas elegantes no atienden a la abundancia de comida, sino que se decantan por poca, pero selecta y exquisita.

LIG. ¡Pasad de esas exquisiteces! Yo quisiera primero hartar el vientre y dejar las exquisiteces a los valencianos y florentinos… (III, 2ª)

La cuestión es que el parecido entre el recién llegado Fabricio y Lelia (en su papel de Fabio) es tal, que en III, 8ª Eulalia se dirige al joven Fabricio como si fuese el esquivo esclavo Fabio. También su propio padre los confunde un poco más adelante

24 Nihil ego delicias moror quae famem non explent: ésta es la clave que hace que sea Escario quien finalmente se lleve el gato al agua (o, mejor dicho, la clientela a su local).

Page 32: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

32

(III, 10ª) en presencia de Critón, al que su prometida (que no es tal, sino su hermano) sigue pareciéndole muy hermosa, aun vestida de hombre. Con esta divertida escena, en la que Livino cree que su hija Lelia ha perdido la razón y Fabricio, a su vez, trata de loco a ese anciano que se empeña en dirigirse a él como si fuese una mujer, se da inicio al Acto IV.

Albino, el preceptor de Fabricio, se encuentra con Livino y le anuncia una buena nueva: su hijo se encuentra en la ciudad sano y salvo, tras escapar de unos soldados que los capturaron tiempo atrás. Pero la alegría dura poco, pues Critón viene a reprocharle que ha descubierto a su recatada hija Cintia en la cama con Lelia, su prometida e hija de aquél. El embrollo no se resuelve hasta el último Acto, cuando amos y esclavos están a punto de llegar a las manos (a las armas, mejor dicho): quien se ha unido a Cintia no es Lelia, sino su hermano Fabricio, que fue encerrado junto a la chica para evitar que se escapara, en la idea de que se trataba de la rebelde Lelia; Livino recupera por fin a su hijo Fabricio, así como el honor de su hija Lelia. Por su parte, el joven Flaminio, que anda buscando a su siervo Fabio para castigarlo por haberle traicionado con Cintia, reconoce a su antiguo amor en el travestido sirviente después de que la nodriza le abra los ojos. La comedia se cierra, pues, con una doble boda de lo más inesperado: la de los dos hijos de Livino (Fabricio con Cintia y Flaminio con Lelia).

En cuanto a la tarea de adaptación del original italiano al latín, bastará con un par de ejemplos. En los pasajes en los que Petreyo traduce de manera fiel a Piccolomini, nos atrevemos a afirmar que lo hace con mayor viveza y expresividad: Dii boni, quam est inconsulta et temeraria adolescentia!, en lugar de “Oh Dio! Gli è ben vero che i giovanni non han tutto quel senno che gli bisognarebbe” (II, 2ª);

y el escueto “paradiso” con el que el hambriento esclavo de Fabricio se refiere a Módena, la gran ciudad a la que acaban de llegar, son los campi Elysii, in quibus nec comeditur nec bibitur (III, 1ª).

Otro caso interesante se encuentra en III, 9ª: el larario propio de los romanos en el que realiza el culto doméstico la supuestamente piadosa Cintia (in suo larario est intenta peragenda sacris), sustituye al altar cristiano:

“Sta in ginocchioni dinanzi al sua altaruccio”.Pero mientras la Isabella de la versión italiana se dedica a rezar (“sempre

sta in orazione”), Cintia además cumple con las obligaciones que adornaban a las matronas romanas -bordar y tejer-:

totos dies aut acu pingit aut texit, nusquam est otiosa.

Page 33: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

33

Introducción

III.5. Suppositi (Los Suplantados)

No se sabe en qué fecha fue compuesta Suppositi. 1574 es el año de su edición impresa, pero la comedia puede fecharse entre 1535 y 1540, teniendo en cuenta una serie de datos:

a) Entre 1539 y 1540 Juan Pérez escribe y representa piezas escénicas a imitación de los clásicos latinos.

b) 1540 es la fecha de composición de su original Ate relegata et Minerva restituta.

c) Antonio Pérez asegura en el prólogo a la edición de las obras de su hermano, que éstas fueron escritas en y para la Universidad de Alcalá, en la cual Petreyo fue catedrático de Retórica en 1535.

En todo caso, lo que conviene destacar es la cercanía en el tiempo entre la versión de Ariosto, que redactó su comedia en prosa en 1509 y versificó en endecasílabos esdrújulos entre 1528 y 1531, y la de Petreyo, un auténtico precursor en el camino de la renovación del teatro español.

Contamos con dos versiones de esta obra, una impresa y otra manuscrita: la contenida en el impreso de Toledo de 1574 (T), y la del manuscrito 8762 de la Biblioteca Nacional de París (P). La distancia entre las fechas de elaboración de estas dos copias puede superar los treinta años; P parece tratarse de un testimonio bastante próximo al propio autor25, en tanto que T se preparó prácticamente tres decenios después de la muerte de Juan Pérez.

Parece que I Suppositi de Ariosto gozó de un éxito excepcional, pues, además de la traducción de Petreyo al latín, conservamos la de Francisco Sá de Miranda al portugués en 1528, la adaptación de Lope de Rueda al castellano unas dos décadas más tarde, y las versiones al francés y al latín para los alumnos de la Universidad de Oxford en la segunda mitad del siglo XVI.

De igual modo que Ariosto cita sus fuentes en el Prólogo (Captivi de Plauto y Eunuchus de Terencio), así también Petreyo reconoce su deuda, al tiempo que justifica el título de la comedia, cuyo tema explica más detalladamente en el Argumento, basado en el cambio de personalidades entre un joven estudiante y su sirviente.

Eróstrato es un joven siciliano a quien su padre manda a estudiar leyes a Ferrara acompañado de su esclavo Dulipo. El joven se enamora apasionadamente de Polimnesta y, para acercarse a ella, entra al servicio de su casa haciéndose pasar

25 Coincidimos con la opinión de Morel-Fatio,1903, si bien no tenemos pruebas que permitan demostrar que la copia sea autógrafa.

Page 34: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

34

por Dulipo, mientras éste a su vez toma el nombre de su amo. El amor entre los dos jóvenes se ve amenazado por las pretensiones del jurisperito Cleandro, que pide en matrimonio a Polimesta prometiendo una cuantiosa dote. Dulipo, para ayudar a su amo y ganar tiempo, hace lo mismo; además, como es necesario el consentimiento paterno para que la boda pueda celebrarse, Dulipo presenta a un amigo suyo como padre de Eróstrato. Cuando el verdadero padre llega desde Sicilia para visitar a su hijo, se encuentra con el impostor; su sorpresa en aún mayor al verse rechazado por su propio esclavo Dulipo, que finge no conocerle. El asunto se lleva ante la justicia, y al dirigirse Dulipo al magistrado Cleandro, éste reconoce en él al hijo que le había sido arrebatado cuando era apenas un niño. Así, con la ayuda de la fortuna, todo se descubre y los dos enamorados pueden casarse.

La versión de Petreyo vuelve a seguir muy de cerca al original italiano, aunque con las modificaciones impuestas por el ejercicio de la traducción que venimos señalando: las referencias a Dios se vierten en términos politeístas o se obvian en la adaptación latina; las expresiones de injurias o insultos son tomadas sistemáticamente de Plauto; y los utensilios o instrumentos muy específicos de la realidad italiana de la época son sustituidos para hacer más efectiva la referencia: así, por ejemplo, “bigonzoni” y “pentole” (recipientes de cocina) se convierten en culcitrae y pulvinaria; etc.

III.6. Ate relegata et Minerva restituta (El destierro de la Discordia y la vuelta a la Razón)

Son éstas las comedias en las que Petreyo, versionando los originales italianos de Ariosto y Piccolomini, ofrece a sus alumnos de Retórica un excelente ejercicio de práctica de traducción y del llamado ars dictaminis o “arte de estilo”. Pero conviene también mencionar otra interesante obra dramática de Petreyo -el autor la llama dialogus, no comoedia-: la inédita Ate relegata et Minerva restituta. Su argumento, enteramente contemporáneo, está dotado de cierta trascendencia histórica, pues alude a las discordias que existían en época de nuestro autor entre la Universidad y el Arzobispado.

Conservada en el mismo manuscrito que Suppositi de la Biblioteca Nacional de París, constituye una pieza de singular personalidad, dado su interés histórico y su notable mérito literario. Se trata de un alegórico acto de reconciliación entre la Universidad, que defiende su autonomía, y su patrono el cardenal-arzobispo Juan

Page 35: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

35

Introducción

de Tavera, acérrimo defensor de la jurisdicción eclesiástica frente a los privilegios universitarios26. En efecto, la Universidad de Alcalá gozaba de mayor autonomía jurídica, económica y administrativa que otras de la época, y era su voluntad acogerse a la jurisdicción de su propio Rector, antes que a la del Arzobispo de Toledo27. Es entonces cuando nuestro autor aprovecha una visita que debió de realizar en 1540 Felipe II a la Universidad de Alcalá para sacar a relucir este enfrentamiento poniendo en escena su obra.

Este drama, en el que la frontera entre realidad y ficción queda bastante desdibujada, cuenta con personajes de la mitología clásica como Apolo, Mercurio, las tres Gracias, Vulcano y Minerva. La diosa de la sabiduría se muestra disgustada e inquieta porque, tras largas peregrinaciones, había encontrado un lugar para vivir feliz y tranquila; mas hay quienes conspiran contra su placidez. Le cuenta a Mercurio que, después de exiliarse de Atenas, en poder de los bárbaros, marchó a la India para conocer la filosofía oriental, pero quedó muy decepcionada de brahmanes y gimnosofistas, auténticos farsantes. Luego, viajó a París guiada por su renombre, pero sólo escuchó a charlatanes que hablaban en una lengua ininteligible. A continuación se dirigió a Italia, donde esperaba encontrar algún vestigio de su antiguo esplendor en el mundo de las letras, pero las armas lo ocupaban todo y Minerva comprendió que allí sólo sería honrada como diosa guerrera. Entonces acudió a Alcalá, donde un héroe digno de la inmortalidad fundó su universidad, y aquí decidió quedarse. Pero Ate y Momo (“Discordia” y “Maledicencia”) se confabulan para enemistarla con el Cardenal Tavera. Mercurio tiene que intervenir convenciendo a la diosa de que se trata de una trampa y que se ha calumniado al arzobispo presentándolo como “nuestro enemigo”. En el desarrollo de Ate relegata se proponen soluciones tan estrafalarias como desterrar a Ate al Imperio turco, para que allí siembre la discordia y los turcos se maten entre sí. La obra concluye con la boda de Minerva y Mercurio, en la que se ofrecerá el famoso vino de San Martín (de Valdeiglesias) o de Santorcaz, escanciado por Vulcano pues “como es cojo -dice Momo- no le cuesta el mínimo esfuerzo doblar la rodilla”; éste conseguirá emborrachar a las en principio reticentes Gracias.

Evidentemente, Petreyo pretende que las disputas terminen con la retirada del Cardenal. Sin embargo, sus buenos propósitos se vieron frustrados, pues el pleito entre Tavera y la Universidad se recrudeció hasta la muerte del Cardenal, acaecida en 1545. Por cierto que, cuando muere Tavera y le sucede Juan Martínez Guijarro “Silíceo”, la Universidad recibe con enorme esperanza esta noticia, pues

26 Marías, 1990: 37ss.27 Morilla, 2010.

Page 36: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

36

confiaba en que desapareciese el conflicto histórico entre ella y el Arzobispado. Sin embargo, y a pesar de haber sido antiguo alumno complutense, Silíceo mantuvo la dureza de su predecesor Tavera28.

III.7. Chrysonia (El asno de oro)

De Chrysonia, un intento de dramatizar la novela de Apuleyo, sólo se conserva el Prólogo, compuesto en senarios yámbicos, en una copia manuscrita (tal vez autógrafa) custodiada en la Biblioteca de El Escorial (e-II-15). Si se concluyó o no el intento, se desconoce; pero vale la pena subrayar que responde al gusto de la época por estas fábulas de la Antigüedad, en las que un animal –un burro, en este caso- se comporta y razona igual o mejor que muchos humanos. Entre otros humanistas españoles que trataron el tema del ‘Asno de Oro’, cabe mencionar a Pedro de Mexía con su Diálogo de los loores y alabanza del Asno, a Rodrigo Fernández de Rivera con su Asinaria en verso y a Diego López de Cortegana, que tradujo la obra de Apuleyo en 1513.

En este prólogo conservado de Chrysonia, Petreyo vuelve a abordar el problema de la imitatio, esgrimiendo una idea semejante a la que existía en la Antigüedad. En efecto, baste recordar cómo Aristóteles y, después, Horacio argumentaron que la virtud literaria fundamental no estaba en la invención de un tema sino en el modo en que se disponía el material y cómo lograba expresarse; incluso si el tema era ya conocido por el público, resultaba más interesante. Algo similar insinúa Petreyo en los vv. 88-89:

Quae multo magis cognoscet omniaqui utranque inter se contulerit fabulam.

Como subraya él mismo, la gracia de su comedia estará en su estilo “suave”, en la acomodada disposición del discurso según los caracteres de sus personajes, según el estilo y tono que a cada uno corresponda (vv. 80-83):

Nos stili duriciem mansue fecimuset vestris auribus accomodavimus,atque in personas commode descripsimussermonem effingentes singulis proprium.

28 Olmedo Ramos, 2010: 286.

Page 37: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

37

Introducción

IV. LENGUA, ESTILO Y MÉTRICA EN EL TEATRO LATINO DE PETREYO

La lengua de Petreyo comparte, como es natural, las características de la usada por sus contemporáneos, de acuerdo con lo cual muestra preferencia por los diptongos: caena por cena; nae afirmativo siempre en lugar de ne; foemina por femina, lo que conduce a ultracorrecciones como *foelicitas (y todos sus derivados); otras ultracorrecciones son collachrymari, chyromantiam, vitia, etc.

Asimismo, las nasales en posición implosiva suelen transcribirse -aunque no de modo sistemático- como n (no como m): quanquam, nunquam, etc.(pero al mismo tiempo quemquam, por ejemplo). En nuestra edición, hemos preferido no regularizar estas tendencias, conservando los usos gráficos del momento.

Otras preferencias lingüísticas reseñables son la de lubens en lugar de libens o eccum en lugar de ecce; no en vano se trata de formas arcaicas que, a su vez, eran también las más utilizadas en las comedias de Plauto.

Desde el punto de vista léxico, sorprende la extraordinaria riqueza del vocabulario, que invita a pensar en la predominante intención didáctica de estas comedias, pues facilitan el aprendizaje y el uso de numerosísimos vocablos y de una amplia fraseología a los estudiantes que las representaban. En este sentido y tal vez con los mismos propósitos, Petreyo se sirve profusamente, por ejemplo, de la prefijación verbal o de las interjecciones propias de la lengua hablada: vae, heu, ah, en, quid malum (malum interjección después de adjetivo o pronombre interrogativo, resto de acusativo exclamativo), apage, edepol, hercle. Esa riqueza léxica se evidencia asimismo en el uso de vocablos desconocidos del latín plautino, aunque se empleen en el medieval y en el humanístico (alcumista, florenus, etc.)

Este afán didáctico puede estar en la base de que Petreyo muestre ciertos usos gramaticales de la lengua latina utilizándolos reiteradamente en una determinada escena. Así por ejemplo, en Decepti I, 3 se presenta en tres ocasiones el uso preposicional de gratia en anástrofe: recuperandarum rerum suarum gratia; rationum quarundam explicandarum gratia; animi gratia; pero también como simple sustantivo: atque his paucis diebus ita iam mihi videor apud illum esse in gratia; Et sane habenda est fortunae gratia, quae omnes commoditates in unum locum mihi contulit. Por cierto que en la frase inmediatamente anterior a ésta Petreyo emplea también el verbo conferre, pero con un valor semántico distinto: Recta me ad eius aedes confero.

En Decepti III, 8ª subraya la comicidad de la escena jugando con la familia de palabras pernosco / nosco / dignosco / scio:

Page 38: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

38

FAB. Tu me satis pernosti, mulier? EVL. An norim te rogas, Fabi? FAB. Hoc inquam rogo: nam tu me Hercle valde erras, mulier, in me dignoscendo. EVL. Tu ludis, Fabi, quin age, ad horam venito, neque illam crucies.

FAB. Iam scio quid ista erret, alium me putat esse quam sum…Es, en efecto, Petreyo un profundísimo conocedor del léxico latino; así, en

Decepti I, 4 realiza una hilarante acumulación de sinónimos en gradatio referidos al anciano Critón: huic seni, vieto putido, veternoso, capulari, larvae bustuariae (“ese viejo arrugado, podrido, cascado, con un pie en la sepultura, larva fúnebre”). El efecto humorístico queda subrayado cuando seguidamente éstos se contraponen a los que el propio Critón dedica a su amada, una jovencísima doncella con la que pretende desposarse: meam Leliam dulcissimam, melleam, saccharaceam, auream, lacteam, roseam, quid iam dicam nescio (“mi Lelia dulcísima, de miel, de azúcar, de oro, de leche, de rosa…¡ya no sé qué decir!”). Y unas líneas más adelante, se engarza una nueva sucesión de sinónimos: Vna Lelia est cuius amore langueo, quae me mihi eripit, quae me iugulat, conficit, enecat (“Lelia es la única por cuyo amor languidezco, la que me arrebata, la que me subyuga, me fulmina, me mata”).

Como es propio de un profesor de Retórica, gusta de la variatio: en Decepti III, 1ª dice el joven Fabricio: “Prius aliquo divertamus, ubi cibo et quiete corpora refecta erunt”;y aunque al principio no estaba en absoluto de acuerdo con la decisión de su discípulo, repite un poco más adelante su preceptor Albino: “Primo tamen aliquo divertamus, ubi requieverimus”.

En cuanto a la métrica, en el prólogo de la Chrysonia y en Necromanticus (hasta la mitad de la escena 3ª del acto I) Petreyo intenta un verso latino. No responde a ningún metro clásico; se trata de una imitación de los senarios yámbicos latinos. El ritmo cuantitativo se ha transformado en acentuativo: el acento recae en la antepenúltima sílaba, por lo cual el autor busca de manera sistemática esdrújulos finales.

Por lo demás, aunque el autor se muestra muy cuidadoso en la adaptación de los originales italianos, a veces se muestra incoherente con sus propios usos y emplea la forma Deus (referida al Dios cristiano) junto a los Dii paganos; e incluso pueden aparecer Júpiter y San Esteban al mismo nivel (Necromanticus I, 2). Y en la presentación de los personajes tampoco duda en alternar FABULAE INTERLOCUTORES (voz ésta inexistente en latín clásico) en Decepti y Suppositi con el clásico PERSONAE en Necromanticus y Lena.

Page 39: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

39

Introducción

V. NOTA SOBRE LA EDICIÓN DEL TEXTO LATINO

La transcripción de los originales impresos y manuscritos coincide en lo fundamental con las normas propuestas por Pedro Sánchez-Prieto Borja (1998), aunque seguimos con carácter general las lecturas del impreso (T) para las cuatro comedias completas y, obviamente, la del manuscrito de El Escorial (E) para el prólogo de Chrysonia:

- No se señala el desarrollo de las abreviaturas y nexos, que se resuelven sistemáticamente.

- El signo general de abreviación (lineta) se resuelve como una nasal implosiva /n/ o /m/.

- Se actualizan las grafías de /i/, /j/, /y/.- La e caudata se transcribe como ae.- La /u/ con valor consonántico ha sido transcrita por /v/, y la /v/ con valor

vocálico por /u/ (excepto en mayúsculas).- No se ha marcado la división de folios.- Se ha optado por un criterio modernizador para la puntuación29.- Las mayúsculas y minúsculas se han tratado con un criterio modernizador.- Se elimina la mayúscula a principio de verso salvo cuando es necesaria

ortográficamente.- Los topónimos y antropónimos se han transcrito con la inicial mayúscula.- En la unión y separación de palabras se siguen las normas actuales.- De manera específica, se respeta la grafía del impreso T cuando el latín

admite esa posibilidad, en casos como quattuor/quatuor; numquam/nunquam; nihil/nil; expecto/exspecto; charus/carus; littera/litera; incepto/incoepto.

- Por fin, se normalizan los paratextos (entradas de personajes, numeración de actos y escenas, índice de personajes con parte en cada escena, apartes, etc.).

29 Los cambios referidos a la puntuación no se señalan, si bien se han efectuado los mínimos necesarios para, a nuestro juicio, entender mejor el texto. Así por ejemplo, T abusa de los dos puntos y de las comas, en tanto que prescinde de los signos de exclamación, que ni siquiera aparecen en las numerosas expresiones encabezadas por una interjección. Por otra parte, se han ignorado los ápices tipográficos que aparecen en T.

Page 40: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es
Page 41: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Edición y traducción

Page 42: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es
Page 43: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

43

CONSPECTVS SIGLARVM

E Biblioteca de El Escorial e-II-15.

P Bibliothèque National de Paris Lat. 8762.

T Ioannis Petrei Toletani Rhetoris disertiss. et Oratoris eloquentiss. in Academia Complutensi Rhetoricae professo/ris Comoediae quattuor. [Texto impreso: Necromanticus; Lena; Decepti; Suppositi] Nunc primum in lucem editae. Toleti, Apud Ioannem Ayalam. Anno 1574. [8] 168 h.; 8º. Biblioteca Nacional de Madrid R-13894.

Cortijo CORTIJO OCAÑA, A., Teatro latino escolar: Suppositi-Los Supuestos de Juan Pérez “Petreyo”, Pamplona, Universidad de Navarra, 2001.

Sojo SOJO RODRÍGUEZ, F., “Edición y traducción castellana de algunos tratados inéditos del humanista español Juan Pérez (Petreyo)”, Analecta Malacitana IX, 2 (1986), pp. 281-337.

Page 44: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es
Page 45: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es
Page 46: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

46

Necromanticus

NECROMANTICVS

Page 47: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

47

NIGROMANTE

Page 48: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

48

Necromanticus

PERSONAE

EVLALIA, vicina AemiliaeAVRELIA, nutrix

LIPPVS, senexCHREMILVS, senex

EVBVLVS, senexMEDICVS NECROMANTICVS

GETA, servusCYNTHIVS, adolescens

THEMVLVS, servusCAMILLVS, adolescens

MATER AEMILIAEPEDISSEQVA

BAIVLVSCALLIODORVS, senex

Page 49: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

49

PERSONAJES

EULALIA, vecina de EmiliaAURELIA, nodriza

LIPO, viejoCRÉMILO, viejoEUBULO, viejo

MÉDICO NIGROMANTEGETA, esclavoCINTIO, joven

TÉMVLO, esclavoCAMILO, joven

MADRE DE EMILIACRIADA

MOZO DE CUERDACALIODORO, viejo

Page 50: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

50

Necromanticus

Ioannis Petrei ToletaniComoedia Necromanticus

Prologus

En vobis rursum, spectatores optimi, in scaenam Necromanticum producimus, illam quam paucis his diebus antea explosamque et dimidiatam fabulam,5 hoc ipso ex loco videratis exigi. Quod, si tunc nostro uti Necromantico suis ut licebat libuisset artibus, nunquam grex noster suo cessisset loco, quin et vos ipsos fecisset immobiles10 atque his quibus sedetis affixisset sedibus, tanquam aut arbores aut truncos aut stipites perpetuo ut degeretis vitam spongiae, muti, stupentes magis quam sunt marmora. Sed tunc habenda fuit nobis ratio15 temporis locique, et maxime Principis, omnium optimi, cui minime oportuit hac vestra turba facessi negotium. Quod, si nunc quemquam perstrepentem senserit, aut explodentem aut clamantem, illico,20 in asinum hunc, quantus est, convertet maximum, ut non solum pedibusque manibusque plaudere sed motis etiam possit auriculis, et ruditu scaenam personare maximo.

Page 51: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

51

Comedia “Nigromante”de Juan Pérez de Toledo

Prólogo

He aquí que para vosotros de nuevo, eximios espectadores, ponemos en escena Nigromante, aquella comedia que hace pocos días, abucheada y a medio representar,5 visteis que me la tuve que llevar de este mismo lugar. Y es que, si entonces nuestro Nigromante hubiese querido hacer uso de sus artes, como le era posible, nunca nuestra compañía se habría retirado de este lugar e incluso a vosotros mismos os habría dejado inmóviles10 y pegados a esos asientos en los que estáis sentados, igual que árboles o troncos o maderos, de modo que pasarais por siempre la vida de una esponja, mudos, callados más que lo están los mármoles. Mas entonces tuvimos que tener en cuenta15 el momento y el lugar y, sobre todo, al Príncipe, el más excelso de todos, a quien de ningún modo convino que el asunto se llevara a cabo con este tumulto vuestro. Y, si ahora sintiese a alguno alborotando o silbando o gritando, al punto20 en asno, tan grande como sea, lo convertirá para que pueda aplaudir no sólo con los pies y con las manos, sino incluso moviendo las orejas, y hacer resonar la escena con un rebuzno supremo.

Page 52: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

52

Necromanticus

Tum, et istos oscitantes somno emarcidos,25 in glires aut ursos, ut perpetuos sex insepulti menses edormiant. Quin et istos blateratores invidos, in rhinocerotas deformabit integros, ut nasuti quamvis sint, et nasutissimi,30 virulenta tamen lingua abuti desinant neque dictitent, quod solent, videlicet nos aliena compilasse scrinia et ex Italicis bonis Latinas fecisse malas. Neque enim furtum est, quod fateri non pudet.35 Nos hanc ex Ariosti convertisse dicimus Etruscis1 fabulis, eodem quo Terentius, quo Plautus iure de Graecis transtulit. Quod si quis hoc furtum calumniabitur, non me, sed ipsum qui sic neglexerit40 res asservare suas, incusare debuit. Quamquam ipsum potius aggrediatur moneo, ac si quid detractum invenerit de fabulis, tunc me furem et plagiarium clamitet. Interim dum haec agetur fabula, putate hoc oppidum45 Cremonam esse, neque mirum, eam Necromanticus huc libratam transtulit per aëra. Nos modo a vobis aures atque oculos rogamus commodato paulisper, invicem reddituri linguas ea lege tamen50 ea inquam lege, ut peracta fabula nostrae ad nos linguae, ad vos vestri oculi redeant, et aures. Idque Necromanticus iureiurando deierat sanctissimo quae hominis est probitas atque religio:55 si quis aures aut oculos praebere gravabitur, se hunc exoculaturum exauriculaturumque ac pro his cereas et aures repositurum, et oculos.

1 Etruscis: Ethruscis T

Page 53: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

53

Luego, también a esos baldados que bostezan de sueño,25 en lirones o en osos, para que seguidos dormiten insepultos seis meses. Y aún más, a esos cotillas envidiosos en completos rinocerontes los transformará, para que tan narigudos como quieras, narigudísimos,30 dejen por fin de exprimir su lengua virulenta, y no anden diciendo, como suelen, que evidentemente nosotros hemos robado escritorios ajenos y que de buenas obras italianas hemos hecho malas latinas. En efecto, no es un robo lo que no da vergüenza confesar.35 Nosotros decimos que ésta la hemos vertido de las fábulas etruscas de Ariosto, lo mismo que Terencio o que Plauto tradujeron legítimamente de las griegas. Y si alguien califica de modo calumnioso esto como robo, no a mí, sino a aquél que así ha descuidado40 preservar sus cosas, debe censurar. Aunque, mejor que agredir, prefiero advertirle, y si encontrara algo extraído de otras fábulas, que entonces me llame ladrón y plagiario. Y, mientras se representa esta comedia, pensad que esta ciudad45 es Cremona y que, cosa nada extraña, Nigromante la ha transportado aquí suspendida por los aires. Nosotros sólo oídos y ojos a vosotros pedimos en préstamo por poco tiempo; a cambio os entregaremos nuestras lenguas, con esta condición50 -repito- con esta condición, que, acabada la comedia, nuestras lenguas a nosotros, a vosotros vuestros ojos vuelvan, y los oídos. Y así Nigromante jura y perjura por lo más sagrado, que es la honradez y el sentido religioso propios del hombre:55 si alguien va a llevar mal prestar oídos u ojos, que se saque los ojos y se saque los oídos, y en lugar de éstos ponga orejas y ojos de cera.

Page 54: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

54

Necromanticus

ACTVS PRIMI

SCAENA PRIMA

Eulalia. Aurelia, nutrix

Eul.2 Ex quo mariti Aemilia ducta est domum mensem aut eo arbitror esse amplius,60 nunquam visendi data est occasio ante hac. Atqui arbitror esse unam omnium inter vicinas, quae me charam ex animo habere, et inter coeteras. Sed eccam prodit foras nutrix ipsius. Quo nunc, quaeso, Aurelia?65 Aur. Nullo sane Eulalia. Sed videbar quendam mihi ex his vulgo vicatim herbas venditant audivisse. Tu tamen quo nunc? Eul. Ad vos scilicet, Aemiliam nostram ut salutarem. Aur. Atqui obsecro, si illam amas, nolli facessere70 modo negotium3; apud matrem intimo in cubiculo laborat e dolore, misera. Eul. Quid est, obsecro? Aur. Quod minime erat expectandum omnium, quod illi vertat male, qui primus coniugium hoc excogitavit! Eul. Atqui mirum est quam probatur omnibus75 quanque unam omnium praedicabant optimam

2 Eul. om. T3 negotium: negocium T

Page 55: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

55

ACTO PRIMERO

ESCENA PRIMERA

Eulalia. Aurelia, nodriza

Eul. Desde que a Emilia se la llevaron a casa de su marido hace un mes o creo que incluso hace más,60 nunca se dio la ocasión de ir a verla antes de ahora. Y creo que es la única entre todas las vecinas que yo de corazón aprecio, e incluso de entre todas. Pero hete aquí que sale afuera su nodriza. Por favor, ¿a dónde vas ahora, Aurelia?65 Aur. A ningún lado, de verdad, Eulalia. Pero me parecía haber oído a uno de esos que venden hierbas por las calles. Y tú, ¿a dónde vas? Eul. A vuestra casa, por supuesto, a saludar a nuestra Emilia. Aur. Pues te suplico, si la amas, no te emplees70 a fondo en el negocio; junto a su madre en el fondo de la habitación sufre de un dolor, la pobre. Eul. ¿Qué tiene, dime? Aur. Lo que menos se podía esperar de todo; ¡mal rayo le parta al primero que esta unión ideó! Eul. Pues es admirable cómo la aprueban todos75 y celebraban que ella sin comparación era de todas la de mejor

Page 56: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

56

Necromanticus

conditionem. Aur. Atqui nulla tristior esse misellae potuit. Eul. Est honestus iuvenis, sic dii me ament! Aur. Est quod desideremus aliud. Eul. Fortasse divitias?80 Aur. Neque istud quidem. Eul. Numquid est morosior? An plus quam oporteat mariti partes agit? Aur. Ah, utinam id esset! Nihil minus! Eul. Quid ais? Non explet fortasse munus viri? Aur. Quid ille expleat? Tam est hodie virgo misera,85 quam erat ante nuptias annis decem. Eul. Summam miseriam! Aur. Revera summam omnium, unquam quae foeminae poterant accidere. Eul. Atqui desperandum non est censeo; poterit tandem aliquando. Aur. Quando tandem, obsecro,90 si per quindecim, viginti et triginta adhuc dies iacet? Eul. Reperiuntur huiusmodi nonnulli qui per annos aliquot impotentes, tandem ‘valent’. Aur. Id est nunc miserae expectandum scilicet, ut quae fame emoritur messem expectet novam? Quanto fuisset satius in patris domo95 manere otiosam4, quam huc translatam nihilo secius otiosam5 desidere, atque famelicam! Nam victus, potus, somnus et huiusmodi affatim in paterna suppetebant domo. Eul. Maleficae hoc alicuius foeminae100 haud dubie est opus, cum qua prius ille consueverat, quae per invidia huic molita est malum. Sunt tamen multae, ut audio, ad medendum viae. Aur. Tentatae saepe sunt et tentantur adhuc; nihilo tamen habet ille melius.

4 otiosam: ociosam T5 otiosam: ociosam T

Page 57: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

57

condición.

Aur. Pues no hay ninguna que pueda estar más triste que esta pobrecilla. Eul. Es un joven honesto, ¡así me amen los dioses! Aur. Lo que deseamos es otra cosa. Eul. ¿Riquezas, quizás?80 Aur. Ni eso tampoco. Eul. ¿Acaso hay algo más penoso? ¿O es que ejerce su papel de marido más de lo que conviene? Aur. ¡Ah, ojalá fuera eso! ¡Ni mucho menos! Eul. ¿Qué dices? ¿No cumple acaso su obligación de hombre? Aur. ¿Cumplir él? La pobre es hoy tan doncella85 como lo era antes del matrimonio con diez años. Eul. ¡Qué gran desgracia! Aur. Realmente la mayor de todas las que alguna vez puedan sucederle a una mujer. Eul. Pues no creo que haya que desesperarse; podrá por fin algún día. Aur. ¿Cuándo, por favor,90 si lleva acostada quince, veinte y treinta días, hasta ahora? Eul. Hay algunos así que, impotentes durante unos cuantos años, al final ‘valen’. Aur. ¿ Esto es lo que la pobre ahora ha de esperar, morirse de hambre esperando la nueva cosecha? ¡Cuánto mejor sería que en casa de su padre95 estuviese ociosa a que, trasladada aquí, permanezca no menos ociosa, y encima famélica! Pues sustento, bebida, sueño y cosas de esas las tenía en abundancia a su disposición en la casa paterna. Eul. Esto de alguna maléfica mujer,100 con la que antes él había tenido trato, es obra sin duda y por envidia le ha maquinado un mal. Hay, con todo, muchos caminos para remediarlo, según oigo. Aur. Han sido a menudo buscados y aún lo son; pero él no experimenta mejoría.

Page 58: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

58

Necromanticus

105 Quamquam venisse quendam ad nos ex his audio quos vulgo ‘chaldaeos’ et ‘necromanticos’ vocant, qui miranda quaedam pollicetur. Sed adhuc praeter fabulas vidi nihil, ut male timeam ne hoc malum prorsus sit immedicabile110 ne desint homini... sed tenes iam quid velim? Eul. Ah, quanto fuisset satius si Camillo data nuptum fuisset, qui tam saepe ambiverat et tam obnixe! Quid fuit in causa cur negata est? An quia Cynthius locupletior? Aur. Est non sane115 magnum discrimen, sed inter soceros iam inde a pueris fuit arctissima familiaritas; nunc sat scio factum aegre ferunt. Et, si facta infecta possent, quod aiunt, fieri sat scio darent operam120 ne poeniteret rursum initi consilii. Eul. Quid ergo videtur? Non ero illi molesta. Vale. Aur. Vale et tu. Licebit postea magis illam visas per otium, quod fiat utriusque commodo.

SCAENA SECVNDA

Lippus. Chremilus, senes

Lip.6 Hic est vicus, ni fallor, qui primus euntibus125 sinistrorsum versum post aedem divi Stephani occurrit: atque haec profecto domus Eubuli, cuius ex adverso dictus est quem quaerito ille habitare, et si recte memini, haec aut illa est domus. Fortassis ille quem130 inambulantem video, indicabit mihi. Sed quem ego hic video? Eum ipsum per Iovem. Is ipse est, quem quaero planissime. Chr. Numne hic est Lippus?

6 Lip. om. T

Page 59: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

59

105 Aunque sé que ha venido hasta nosotros uno de esos a los que vulgarmente llaman ‘caldeos’ y ‘nigromantes’, que promete ciertas cosas prodigiosas. Pero aún más allá de habladurías no he visto nada, de forma que me temo que este mal sea directamente incurable110 y que le falten al hombre... pero ¿entiendes ya lo que quiero decir? Eul. ¡Ah, cuánto mejor hubiese sido si la hubiesen entregado en matrimonio a Camilo, que tan a menudo la había cortejado y con tanto ahínco! ¿Qué motivo hubo para que le fuese negada? ¿Acaso porque Cintio es más rico? Aur. No es tan115 grande la diferencia, pero es que entre los suegros ya desde niños hubo una estrechísima amistad; ahora sé de sobra que llevan mal este asunto. Y, si pudieran ocurrir las cosas que no ocurren, como dicen, se de sobra que se esforzarían120 para no tenerse que arrepentir otra vez de la decisión tomada. Eul. Pero, ¿qué te parece? No le seré inoportuna. Adiós. Aur. Adiós a ti también. ¡Ojalá te sea posible verla después por placer, de modo que sea más cómodo para las dos!

ESCENA SEGUNDA

Lipo. Crémilo, ancianos

Li. Esta es la primera calle, si no me engaño, que de camino125 se nos presenta a la izquierda después del templo de san Esteban. Y ésta es, ciertamente, la casa de Eubulo, de quien dice el de enfrente que el que ando buscando vive aquí, y si recuerdo bien ésta o aquélla es la casa. Quizás ése que130 veo paseando me indicará. Pero ¿a quién veo aquí? A él en persona, por Júpiter. Es clarísimamente el que busco. Crém ¿No es ése Lipo?

Page 60: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

60

Necromanticus

Lip. O Chremile! Chr. Quid tu Cremonam venis, Lippe? Lip. O amice Chremile, quam te lubens video! Chr. Credo. Et ego te sic Dii me ament!135 Sed quidnam, quaeso, rei te huc ad nos attulit? Lip. Vt pecuniam hic curarem, quae nostro Aemilio7

a Philodami debetur haeredibus. Chr. Quamdudum autem veneras? Lip. Heri sub vesperam. Chr. Quid rerum geritur Florentiae? Lip. Quod solet.140 Audio te iam Cremonensem factum ex animo oblitumque patriae duxisse adolescentulam et bellam virgunculam. Chr. Quid videtur tibi? Quatuordecimum agebat illam cum8 duxi, vix nunc secundus agitur. Lip. Atqui ego te sexagesimum iam egressum arbitror.145 Chr. Non credo attigisse me. Lip. Sat scio ad eam metam pervenimus aut longius. Dii approbent factum. Ego vulgo non sat probari audio; fieri enim non potest, quin. Chr. Perge. Quid, quin? Quid tu tibi vis? Tam ne tibi videor desipuisse, qui fundum fertilissimum150 ad levandam egestatem mihi compararim? Lip. Magnam fortasse dotem nactus. Chr. Immo exigulam; sed quaestus qui inde sit est ita uberrimus, Lippe, et opimus, ut et victitarim hactenus, et modo victitem facillime. Lip. Non, Hercle, intelligo. Chr. Hoc dico, Lippe, tibi155 uxorem habere bellam et iuvenculam magnus est quaestus interim hominibus. Lip. Ah Chremile, non te digna loqueris! Non te pudet? Chr. Pudeat vero? Quam tu multos esse hic putas,

7 Aemilio: Emilio T8 cum: quum T

Page 61: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

61

Li. ¡Crémilo! Crém. ¿Cómo tú en Cremona, Lipo? Li. ¡Oh, amigo Crémilo, qué gusto verte! Crém. Lo creo. ¡Igualmente, así me amen los dioses!135 Pero por favor ¿qué te ha traído hasta aquí junto a nosotros? Li. Administrar la fortuna que a nuestro Emilio le deben los herederos de Filodemo. Crém. ¿Y cuánto hace que viniste? Li. Ayer por la tarde. Crém. ¿Qué hay por Florencia? Li. Lo de siempre.140 He oído que tú ya te has hecho un cremonense de corazón y que, olvidado de tu patria, te has casado con una jovencita y bella muchachita. Crém. ¿Qué te parece? Catorce tenía cuando me casé, hace ahora apenas dos años. Li. Y yo creo que tú ya pasas de los sesenta.145 Crém. No creo haberlos cumplido. Li. Bien sé que ahí ya hemos llegado, y más aún. Los dioses lo vean bien. Sé que la gente no lo aprueba del todo; incluso, más aún, que no puede ser. Crém. Sigue. ¿Por qué no? ¿Qué quieres decir? ¿Acaso te parece que me he vuelto loco por haberme procurado una finca150 tan fértil para aliviar la pobreza? Li. Quizá has conseguido una gran dote. Crém. Al contrario, pequeñita; pero el negocio que sale de ahí es tan ubérrimo, Lipo, y tan fructífero, que he vivido de ello hasta ahora y viviré [fácilmente en adelante. Li. No lo entiendo, por Hércules. Crém. Te estoy diciendo, Lipo,155 que tener una esposa bella y joven es a veces un gran negocio para los hombres. Li. ¡Ah, Crémilo, no dices cosas dignas de ti! ¿No te da vergüenza? Crém. ¿Darme vergüenza?¿Es que tú crees que no hay muchos

Page 62: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

62

Necromanticus

qui uxores non in suum sed in aliorum usum comparant?160 Hinc vestiti, lauti et bene curati ambulant, quos ego industrios credebam homines, in summo tamen qui vivebant otio. Communia ubi sunt omnia, hic plane respublica est. Lip. Chremile, ego te a puero mihi videor satis165 pernovisse, certe quandiu apud nos mansisti in patria, neque unquam putavi fore ut bene natum ingenium tuum atque educatum, contagione huius corrumperetur loci. Verum ego sat scio ioco simulare te alium quam sis, quamque fueris semper hactenus.170 Chr. Lippe mi, nec vellem nec possem celare te quod sentio: idem est animus in te meus qui fuit hactenus neque volo existimes bienii absentiam immutavisse fiduciam quominus Cremonae te, quam Florientiae expectata fide putem.175 Lip. Habeo equidem gratiam; idem tibi de me persuasissimum abeas9 velim. Proinde, si quid est quod mihi committendum putes, bono animo, crede, continebo, Hercle, ac reddam bona fide. Chr. Ausculta, igitur. Lip. Dic. Chr. Primum iam hoc verum scies, habitare quamdam hic adolescentulam180 quam vicini uxorem credunt esse meam; non est tamen, immo vero adolescentis cuiusdam Cremonensis nobilis. Vnde tamen haec de me orta sit suspicio, iam faxo scias ordine. Lip. Age. Chr. Nostine Erutium, sororis meae virum?185 Lip. Norim rogas? Dum ille Florentiae ageret, semper una versati sumus: eadem erat utriusque mens et animus. Chr. Quid, quando ille Florentia discessit, tenes ne? Lip. Vix quinquenium esse arbitror.190 Chr. Immo vero novennium, si recte computas. Lip. Novennium?

9 ante abeas erasum v

Page 63: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

63

que se procuran mujeres no en su provecho, sino en el ajeno?160 Por eso pasean vestidos, lavados y bien cuidados los que tenía yo por hombres atareados, y que, en cambio, vivían en el ocio más completo. Allí donde todo es de todos, hay una verdadera república. Li. Crémilo, me parece que a ti yo te conozco bien desde niño,165 al menos mientras permaneciste con nosotros en nuestra tierra, y jamás pensé que tu natural de buena cuna y bien educado se corrompiera por influencia de este lugar. Pero yo bien sé que tú simulas de broma como si fueses otro distinto al que siempre has sido hasta hoy.170 Crém. Lipo mío, ni querría ni podría ocultarte lo que siento: mi ánimo hacia ti es el mismo que era hasta ahora y no quiero que pienses que esta ausencia de dos años en Cremona ha disminuido la confianza que te tengo, por debajo de la lealtad que podrías esperar de mí en Florencia.175 Li. Te lo agradezco; así te vayas sabiendo que siento lo mismo por ti. Por tanto, si hay algo que pienses que tienes que confiarme, lo guardaré, créeme, con celo, por Hércules, y lo cumpliré con [lealtad. Crém. Escucha, pues. Li. Di. Crém. Lo primero ya lo sabes, que habita aquí una jovencita180 que los vecinos creen que es mi esposa; no lo es, sin embargo, sino de un joven noble de Cremona. De dónde hice yo surgir esta sospecha, ya haré que lo sepas a su tiempo. Li. Sigue. Crém. ¿Conoces a Erucio, el marido de mi hermana?185 Li. ¿Preguntas si lo he conocido? Mientas él vivió en Florencia siempre estuvimos dedicados a una única cosa: eran las mismas la mente y el alma de ambos. Crém. ¿Te acuerdas cuándo dejó él Florencia? Li. Creo que apenas hace cinco años.190 Crém. No, nueve años, si cuentas bien. Li. ¿Nueve?

Page 64: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

64

Necromanticus

Itane? Quam celeriter tempus advolat, Dii boni! Chr. Huc cum venisset una cum uxore, puellulam unam teneram, bellam quam pro filia eduxerant, secum attulerant. Lip. Videre memini, et ex his fuisse natam ego semper credidi.195 Chr. Non erat, immo vero foeminae cuiusdam quae a Calabris usque profecta huc in illorum domum diverterat. Sed longum est narrare singula. Lip. Age ut velis. Chr. Vt ad rem redeam, huc cum venisset Erutius partim pecuniola illinc advecta, partim industria.200 Scis autem quam ille ad rem attentus semper fuerit. Lip. Non erat alius aeque quod quidem sciam. Chr. Hoc inquam: ille pacto et hanc domunculam et plusculum quid rei paravit sibi. Lip. Credo, ac fortasse ille magis rei205 rationem habuit quam valetudinis. Chr. Haud dubie. Nunc audi. Lip. Dic. Chr. Proxima in domo adolescens habitat et superbus et non ignobilis, Cynthius vocatur. Hunc senex iste Eubulus adoptavit sibi, eo scilicet animo210 haeredem ut relinquat unicum, nam quem relinquat alium non habet filium. Adolescens contra parem ut reddat vicem, non secus observat et reveretur ac patrem; ut par est eum, qui non genere aut opibus215 sed adolescentis moribus adductus et ingenio hunc sibi successorem destinarit omnium. Is igitur, dum identidem Laviniam (sic enim puella dicta est) videt et alloquitur, ut fieri inter vicinos solet, supra quam dici potest220 coepit insane deperire virginem. Lip. Est illa forma, quod quidem arbitror perquam liberali, quod iam mihi ab infantia videre licuit. Chr. Supramodum. Audi igitur. Cynthius primo precibus ac pollicitationibus,225 tentare coepit aditum.

Page 65: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

65

¿Sí? ¡Qué deprisa vuela el tiempo, dioses! Crém. Al venir aquí con su esposa, una jovencita tierna y bella trajeron consigo que habían criado como si fuese su hija. Li. Recuerdo verla, y siempre creí que era su hija.195 Crém. No lo era, sino de cierta mujer que vino de Calabria hasta allí y en casa de ellos se alojó. Pero es largo contar cosa por cosa. Li. Sigue si quieres. Crém. Volviendo al asunto, cuando vino aquí Erucio, en parte trajo de allí un dinerillo, en parte un negocio.200 Sabes cuán atento ha sido siempre él para estas cosas. Li. No había otro igual, que yo sepa. Crém. Pues te cuento: él con un trato se procuró esta casita y un poquito más. Li. Lo creo, y quizás él tuvo más en cuenta205 ese asunto que la salud. Crém. Sin duda. Ahora escucha. Li. Di. Crém. En la casa de al lado vive un joven ilustre y de no baja condición, llamado Cintio. A él, ese viejo Eubulo lo adoptó, con la intención evidente210 de dejarlo como único heredero, pues no tiene otro hijo al que dejar como tal. El joven, a su vez, para corresponderle, no deja de tratarlo y de respetarlo como si fuera su padre; hasta tal punto le corresponde, que ni por linaje ni por riquezas,215 sino movido por las costumbres del joven y por su natural, lo hizo heredero de todo lo suyo. Entonces éste, que ve repetidamente a Lavinia (pues así se llama la niña) y le habla, como suele ocurrir entre vecinos, más allá de lo que puede decirse220 empieza a amar locamente a la doncella. Li. Es ella de una hermosura, si no me lo tomas a mal, que ya para mí era evidente desde su infancia. Crém. Por descontado. Oye, pues. Cintio en primer lugar con ruegos y promesas225 empieza a intentar un acercamiento.

Page 66: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

66

Necromanticus

Respondit illa cui10 erat pudor virginis11, non aliter se in potestate eius quam uxorem fore, idque sororis meae Leliae permissu et consilio, quam illa ut matrem et veneratur et nominat.230 Hoc lubens fecisset adolescens, ni timor illum et pudor continuisset Eubuli, quamquam ne sic quidem se continuisset tamen, si sororis eo haec cessisset sententia (verum hoc illa rationis habuit), irritum235 fore quicquid invito et irato fieret sene. Itaque hac spe illum illectatum suspendebat, verita repudiare palam ac de spe deiicere. Interea mortuum mihi Erutium nuntiat soror, quod eodem fere tempore accidit, et orat simul, quoniam sola esset240 et haberet hic neminem, huc venirem seque solatio et consilio iuvem, ad rem tutandam. Ego, illi ut gratificarer, huc veni. Continuo illa totam hanc mihi fabulam a principio aperit. Ego identidem cum Cynthium alloquerer245 et cognossem quam ex animo deperiret virginem, existimavi non oportere tantam occasionem nobis praeripi e manibus; itaque visum est non ineptum consilium illam ut clam uxorem ducat Cynthius, adhibitis duobus aut tribus testibus.250 Idque ita attemperate ut eodem tempore possim dicere me huc venisse Florentia, hanc uxorem ut ducerem, eaque tantum gratia evocatum me a sorore, quae ad me mariti bona quorum erat penes illam12 haereditas,255 simul cum hac virgine traduceret. Itaque nomen ego mariti sustinerem, munus Cynthius occulte obiret, donec aliqua senex his locum daret. Ille ergo perfrui expetens clam uxorem accipit ac voto potitur suo.260 Lip. Quid autem hoc necesse fuit simularier?

10 cui: qui T11 tantus m.s. T12 illam: illas T

Page 67: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

67

Responde ella, llena de pudor virginal, que no se sometería a su poder sino como esposa, y esto con el permiso y consejo de mi hermana Lelia, a la que ella como madre venera y nombra.230 Habría hecho esto con gusto el joven, si no le hubiese reprimido el temor y el pudor hacia Eubulo, aunque con todo no se hubiese reprimido así, si no lo hubiera parado esta opinión de mi hermana (pues ella ciertamente pensó de este modo), que inútil235 que sería cualquier cosa que hiciera contrariar o irritar al viejo. Así pues, con esta esperanza a él, seducido, lo tenía en vilo, por si lo rechazaba a las claras y le frustraba su esperanza. Entretanto, mi hermana me anuncia que Erucio ha muerto, lo que sucedió por entonces, y ruega a su vez, porque estaba sola240 y no tenía aquí a nadie, que viniera hasta aquí y le ayudara con consuelo y consejo a velar por la cosa. Yo, por ser complaciente con ella, vine aquí. Al punto ella me explica toda esta historia desde el principio. Yo, tras hablar repetidamente con Cintio245 y saber cuán de corazón amaba a la doncella, consideré que no nos convenía dejar escapar tan gran ocasión de las manos; así que no pareció un mal consejo que Cintio la tomara por esposa a escondidas, trayendo dos o tres testigos.250 Y esto tan oportunamente, que al mismo tiempo pudiera yo decir que he venido aquí desde Florencia para tomarla por esposa y que he sido llamado por mi hermana tan solo por la razón de que los bienes de su marido, de los que ella era heredera,255 los haría pasar a mis manos junto con esta doncella. Y así, yo ostentaría el nombre de marido, Cintio lograría en secreto su objetivo, mientras de algún modo el viejo les cedería su lugar. Aquél, pues, deseando disfrutarla, ha tomado esposa a escondidas y está en posesión de su deseo.260 Li. Pero ¿por qué fue preciso simular esto?

Page 68: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

68

Necromanticus

Nonne illam uxorem ducere et clanculum habere sine istoc commento adolescens potuit? Chr. Minime rerum; nam si illa quod paucis post fere diebus accidit ex Cynthio fieret gravida, quo tandem modo265 occultaretur factum? quin et illius pudor et sororis periclitaretur fama. Lip. Taceo. Chr. Bene habebat hactenus negotium. Lip. ‘Istud bene habebat’ me male habet; necesse est aliquid acciderit mali. Chr. Plane divinasti. Lip. An vero iuvenis270 mutavit animum? Chr. Nihil minus, est idem ac semper fuit. Lip. Quid ergo est? Chr. Iam faxo audias. Paucis post fere diebus quam haec sunt gesta, noster Eubulus Calliodorum aequalem suum alloquitur, nescio quo sinistro factum est genio275 ut de filiis sermo incideret; inter utrumque convenit, Calliodori gnatam Eubulus filio uxorem ut daret. Dant inter se fidem nec mora eodem die despondetur, domum traducitur tam festinato, tam praeter spem, ut ille perditus stupens280 nec verbum contra potuerit proloqui. Lip. Itaque vidua manebit Lavinia vivente viro. Chr. Audi iam. Eiusmodi nobis initum est consilium, ut, nisi Dii omnes adversi sint, sperem in vado ac portu rem colocatum iri.285 Lip. Quid ais? Dii faxint. Chr. Ex quo Cynthius illam duxit, mensem esse arbitror cum uno in lecto cubarit, impotem se tamen ad venerea simulavit hactenus et simulat, nil sponsa suspicante adhuc mali.290 Lip. Rem mihi narras incredibilem: fieri non potest. Immo illum ego credo egregie vobis verba dare. Chr. Minime rerum, minime, inquam, o Lippe, neque istud dicas si illum noris; quin et sponsa hoc certo persuadens sibi, rem nutrici aperuit, nutrix matri, illa ad maritum detulit.

Page 69: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

69

¿Acaso el joven no pudo tomarla por esposa y tenerla a las claras sin toda esta invención? Crém. Imposible; pues si ella unos pocos días después resulta que quedara embarazada de Cintio, ¿de qué modo265 iba a ocultarse el hecho? Y tanto su honor como la fama de mi hermana correrían peligro. Li. Me callo. Crém. Hasta aquí iba bien el negocio. Li. ‘Iba bien esto’ me tiene preocupado; seguro que algo malo habrá pasado. Crém. Lo has adivinado. Li. ¿Es que el joven270 ha cambiado de opinión? Crém. En absoluto, es el mismo y siempre lo fue. Li. Entonces ¿qué? Crém. Voy a hacer que lo oigas. Unos pocos días después de que sucediera esto, nuestro Eubulo habla con su igual Caliodoro; no sé por qué siniestro genio sucedió275 que cayera la charla sobre los hijos; entre ambos acordaron que Eubulo daría a su hijo como esposa a la hija de Caliodoro. Se dan la palabra y sin demora ese mismo día es desposada, llevada a la casa tan a prisa, tan de sorpresa, que él, perdido y estupefacto,280 no pudo ni pronunciar palabra en contra. Li. Y así Lavinia quedará viuda de un hombre vivo. Crém. Escucha. Vamos a fraguar un plan nosotros que, a no ser que todos los dioses se opongan, espero que vaya a parar a buen vado y puerto.285 Li. ¿Qué dices? Los dioses lo hagan. Crém. Desde que Cintio se casó con ella, como hace ya un mes, creo, se acuestan en un solo lecho, se fingió impotente para las cosas de Venus hasta ahora y se sigue fingiendo, sin sospechar aún la esposa nada malo.290 Li. Me cuentas una cosa increíble: no puede ser. No, yo creo que él os está contando cosas con mucho pico. Crém. De ninguna manera, de ninguna manera, te digo, Lipo, y no lo dirías si lo conocieras; pues la esposa, convencida del todo, contó la cosa a su nodriza, la nodriza a la madre y ella al marido.

Page 70: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

70

Necromanticus

295 Hinc Calliodorus, dolens ac moerens, nostrum adit senem. Hic qui affinitatem distrahit et a tanta haereditate excidere Cynthium nollet, quendam astrologum aut Necromanticum ut aiunt, pactusque est illi viginti numos aureos illum si morbo liberet...300 quo magis tu sis sciens, an nota sint mihi omnia. Lip. Quid tu porro speras futurum? Chr. Postquam dies aliquot aut menses, in hac simulatione continuerit se Cynthius, Calliodorus perpetuum hoc et incurabile malum ratus,305 filiam reducat domum et alium generum otiosus13 quaerat, quo nos si semel explicamus laqueo, metuendum non est ne hunc sibi quisquam generum repetat, tali quem sciat repudiatum causa. Lip. Placet consilium: Dii faxint ut respondeat310 eventus ut optatis, et Cynthius constet sibi. Chr. Constabit, sat scio. Lip. Atqui unum omnium illum ego iudicabo, quos unquam summa constantia et fide audierim. Modo iucundissimum est mihi quod te convenerim; Dii vestra probent coepta!315 Est ubi mea opera uti velis? aut me quid facere? Chr. Ad nos ut divertas domum, quaeso. Lip. Habeo gratiam. Retinet me iste Quintius cum quo est negotium,

ad quem diverti veniens, vixque adeo fuit

te visendi copia, et nunc spectat domi.320 Chr. Age, illuc ego te usque commitari volo. Lip. Nisi quid est quod agas aliud. Chr. Eamus. Sed Eubulum ego video et una Necromanticum, qui recepit14 liberandum Cynthium. Lip. Eveniat res opto, ut est credibile aegrotum velle.325 Nunc eamus, mihi morari non licet.

13 otiosus: ociosus T14 recepit: recaepit T

Page 71: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

71

295 De aquí que Caliodoro, doliente y afligido, acude a nuestro anciano. Éste, que ve rotos los lazos de parentesco y no quiere que Cintio se quede sin tan gran herencia, a cierto astrólogo o Nigromante, como le dicen, le prometió veinte áureos si lo liberaba de su enfermedad...300 para que sepas tú todo lo que yo ya sé. Li. ¿Qué esperas que pase en adelante? Crém. Tras de que por días o meses Cintio haya continuado con esta farsa, de que Caliodoro, teniendo este mal por permanente e incurable,305 haga volver a su hija a casa y, sin nada que hacer, otro yerno le busque, si nosotros no aflojamos ni una vez el lazo, no habrá que temer que nadie como yerno, lo quiera, al saber que ha sido repudiado por esa razón. Li. Me gusta el plan. Quieran los dioses que todo310 resulte como deseáis, y que Cintio aguante. Crém. Aguantará, lo sé. Li. Y yo lo tendré por el único entre todos de cuya enorme constancia y fidelidad habré oído. Al menos para mí es divertidísimo estar de acuerdo contigo; ¡los dioses aprueben vuestros proyectos!315 ¿Hay donde quieras usar de mi servicios?¿o que yo haga algo? Crém. Que te hospedes en nuestra casa, por favor. Li. Te lo agradezco. Me lo impide ese Quintio con quien tengo un negocio y al que he dejado nada más llegar, tan pronto hubo ocasión de verte, y ahora espera en casa.320 Crém. Venga, quiero que te reúnas con él ya sin falta. Li. A no ser que haya otra cosa que se te ofrezca. Crém. Vamos. Pero estoy viendo a Eubulo junto con Nigromante que se comprometió a liberar a Cintio. Li. Deseo que todo acabe, según se espera que lo quiera el enfermo.325 Ahora vamos, no puedo entretenerme.

Page 72: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

72

Necromanticus

SCAENA TERTIA

Eubulus. Necromanticus. Geta

Nec. Priusquam manus admoveamus operi, id volo facere, quod nemo mei ordinis haud vellet, haut sciret, si maxime vellet facere. Eub. Quid tu tibi vis? Nec. Vt nondum impendio facto divinem tibi,330 sanabile hoc malum an prorsus deploratum fiet. Vt si ita sit, quod minime futurum arbitror, et ipse meo honori et tuae pecuniae consulam. Iam nunc praedicendo quod modo in dubio est. Eub. Ah! nolim desperes antequam tentaris, quin bono animo335 rem ipsam potius aggrediare velim.

Veneficium istud est hominis aut foeminae, quae per invidiam huic mollita est malum, quod tibi erit ad solvendum facile. Nec. Sic spero, Hercle maxume15.340 Verum ea esse potuit in magicis peritia, hoc qui nodo constrinxit iuvenem, ut aut nulla aut difficillima sit ad explicandum via. Eub. Non lubet credere ex istoc esse genere. Nec. Quid si sit? Eub. Si sit, ferendum.345 Nec. Atqui nonne praestiterit id ante praenoscere, quam sumptus augeantur et opera dispereat? Eub. Praestiterit. Nec. Hac ego gratia Manes volo elicere, ut, in cadaver immissi, explicata voce causam mihi huius aperiant morbi, ut planissime350 sperare deinde te aut desperare prorsus iubeam. Eub. Vt videtur. Nec. Si mihi ad manum esset vitulus niger

15 maxume: moxume T

Page 73: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

73

ESCENA TERCERA

Eubulo. Nigromante. Geta

Nigr. Antes de ponernos manos a la obra, quiero hacer lo que nadie de mi orden ni querría ni sabría, si quisiera tener el máximo éxito. Eub. ¿Qué quieres decir? Nigr. Que, antes de pagar nada, te adivine330 si este mal puede curarse o hay que lamentarlo para siempre. Y si fuese así, lo que creo que no será en absoluto, yo mismo miraré por mi honor y por tu dinero. Hay que advertirlo desde el principio pues la cosa es dudosa. Eub. ¡Ah! no desesperes antes de intentarlo, para que con buen ánimo335 quiera yo acometer mejor este asunto. Este sortilegio le viene de un hombre o de una mujer que por envidia hacia él le buscó este mal, pero para ti será fácil disolverlo. Nigr. Así lo espero, por Hércules grande.340 Pero su pericia en asuntos mágicos pudo ser tal que amarró al joven con este nudo de modo que no hubiera ninguna o muy difícil manera de desatarlo. Eub. No me gusta creer que sea de ese tipo. Nigr. ¿Y qué, si fuera? Eub. Si fuera, habría que aguantarse.345 Nigr. Entonces ¿no se ha preocupado de saberlo antes de que los gastos aumenten y el trabajo se eche a perder? Eub. Se ha preocupado. Nigr. Quiero evocar a los Manes con esta gracia, de modo que, introducidos en un cadáver, haciendo oír su voz me descubran la causa de su mal, para que pueda determinar350 si has de tener luego fundada esperanza o perderla del todo. Eub. Como te parezca. Nigr. Si tuviera a mano un ternero negro

Page 74: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

74

Necromanticus

tenellus, quem lactantem et obesulum esse oportet, ut Diis mactaretur inferis, hac ego nocte facerem periculum.355 Ge. Iam Hercle intelligo: caenam vult apparare suis convivonibus. Eub. Quid praeterea aliud? Nec. Nihil; sit tantum fusculus, idque est satis. Ge. Hinc ego labra specto, Hercle, inungere. Eub. Iubebo ex armento peti protinus, eumque selectissimum. Nec. Si aut in fronte aut armulis,340 notetur maculis subobscuris, haut displicet. Ge. Si vel nive sit candidior, non displicebit tamen, sit lactans ille modo et teneriusculus. Eub. Parabitur in noctem. Nec. Et hac itidem nocte peragetur sacrificium16. Ge. Ventri ac genio. Nec. Quid, indusium lineum recens, candidum, unde parabitur, quo nullus fuerit usus antea? Eub. Non, Hercle, scio. Nec. Viginti ulnae e textrina petitae, sed tenui tela et candidissima? Ge. Interula est illi opus, hoc est quod agit. Nec. Tum et ad fasciam, cingulum extremasque indusii oras perornandas, vestis laneae erit opus ulnis quatuor. Ge. Est illi subucula multum detrita, hinc sibi recentem parat. Nec. Quod in primis dictum oportuit, pene mihi exciderat, appendiculum. Eub. Mihi domi est Peniculum. Nec. Non ego ‘peniculum’, sed ‘appendiculum’ dico. Ge. Spargit modo semen, unde nascatur tunica. Eub. Vide an commodato alicubi reperias. Nec. Non solent huiusce modi utenda commodarier. Eub. Quid fiet igitur?

16 sacrificium: sacrifitium T

Page 75: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

75

tiernecito, que conviene que sea lechal y gordito, para sacrificarlo a los dioses infernales, yo esta noche haría una prueba.355 Ge. [aparte] Ya veo, por Hércules: quiere sacar la cena para sus invitados. Eub. ¿Alguna otra cosa más? Nigr. Nada; tan solo que sea morenito, eso es suficiente. Ge. [aparte] Y yo espero pringarme los labios, por Hércules. Eub. Mandaré que en seguida se busque uno de entre el rebaño, el más selecto. Nigr. Si en la frente o en las espaldillas340 estuviera marcado con una mancha menos oscura, no se rechace. Ge. [aparte] Y si fuera más blanco que la nieve, tampoco se rechazará, mientras sea lechal y tiernecito.1

Eub. Se preparará para la noche. Nigr. Pues esta noche mismo se celebrará el sacrificio. Ge. [aparte] En honor del vientre y del genio. Nigr. ¿Y qué hay de preparar una camisa nueva de lino, blanca, que no haya tenido ningún uso antes? Eub. No sé, por Hércules. Nigr. ¿Se han pedido veinte codos al taller de tejedor, pero de un tejido fino y blanquísimo? Ge. [aparte] Una camiseta le hace falta, eso es lo que pasa. Nigr. Además para la faja, el cinturón y los bordes exteriores de la camisa que han de estar muy adornados, serán necesarios cuatro codos de paño de lana. Ge. [aparte] Tiene una camisola muy ajada, de aquí se prepara una nueva. Nigr. Casi se me olvida lo primero de todo, un añadidillo. Eub. Tengo en casa un Plumerillo2. Nigr. No he dicho ‘plumerillo’, sino ‘añadidillo’. Ge. [aparte] Siembra sin duda la semilla, de donde nazca una túnica. Eub. Mira si con un préstamo puedes encontrarlo en alguna parte. Nigr. No suelen prestarse los utensilios de ese tipo. Eub. ¿Qué se hace, entonces?

1 Hasta aquí llega el texto en verso. A partir de aquí la comedia sigue en prosa.2 Juego de palabras: Peniculus (“Plumerillo”, porque limpia a fondo la mesa tras un banquete) es el nombre de un parásito de la comedia plautina Menaechmi; se entiende que Eubulo alude, torpemente, a otro personaje que lleva ese nombre, al entender mal la palabra usada por el nigromante: appendiculum.

Page 76: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

76

Necromanticus

Nec. Id equidem cogitabam modo ac sane venit in mentem mihi; vix decem esse dies arbitror, cum ad me sacrificulus quidam venit, ultro venale offerens, quo minus autem emerim; per sex aureos stetit, quanquam dedisset, sat scio, ille minoris. Ge. Hinc non solum tunica sed et pileus, crepidae ac femoralia demetenda sunt. Eub. Tanti istae penulae veneunt? Nec. Non ego ‘penulam’ dico, sed ‘appendicula’. Eub. Peniculum an appendiculum, quid ego nomen moror? Pretium moror. Nec. Si extorqueri ab illo potest quatuor aut quinque aureis, non est quod moreris, crede mihi. Si velis post revendere, minima iactura tua ad te redibit pecunia.

Eub. Est quid praeterea aliud tibi opus?

Nec. Nolim plura modo petere, quanquam scyphis duobus ex argento purissimo, maxime foret opus; verum hi commodato alicunde sumi poterunt. Ge. Maiora iam hic quam aut thoracem mollitur, aut tunicam. Eub. Sunt hi domi nostrae, Diis gratia, neque est opus aliunde peti. Nec. Tum et stragula et caerei variaeque herbae, et ad suffitum thymiamata erunt necessaria; verum hoc impendium est quindecim denariorum aut sexdecim. Aut tu emi iube, aut mihi pecuniam et curam demandato. Ge. Vbi semel inhaesit cuti ista irudo, non dimittet, quin prius totum exugat sanguinem. Eub. Eamus iam intro. Est animus neque labori neque sumptui parcere, quoad tu me hodie eventum rei edocueris. Nec. Age, fac omnia intus parata sint. Ego te hic specto. Eub. Quin tu ingredere, ego enim Cynthium huc venientem video, quem paucis alloqui sine arbitris volo.

Page 77: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

77

Nigr. Pues en eso pensaba, en efecto, y por fin me vino a la cabeza; apenas hace diez días, creo, vino a mí cierto sacrificador ofreciéndome por su cuenta uno a la venta, para que se lo comprase; le fijó en un precio de seis áureos, aunque bien sé que lo hubiera dado por menos. Ge. [aparte] Con eso se pueden comprar no sólo la túnica, sino también un gorro, unas sandalias y unas calzas. Eub. ¿En tanto se venden esas plumillas? Nigr. No he dicho ‘plumilla’, sino ‘añadidillos’. Eub. ‘Plumerillo’ o ‘añadidillo’, ¿qué me preocupa el nombre? Me preocupa el precio. Nigr. Si es posible sacárselo por cuatro o cinco áureos, no es lo que tiene que preocuparte, créeme. Si quieres revenderlo después, tu dinero volverá a ti con una pérdida mínima. Eub. ¿Te hace falta alguna otra cosa más? Nigr. No quisiera pedir más, aunque dos copas de plata purísima serían muy necesarias; pero ésas pueden conseguirse por un préstamo de otro lado. Ge. [aparte] Éste ya se derrite por cosas más grandes que una coraza o una túnica. Eub. Ésas están en nuestra casa, gracias a los dioses, y no hace falta que se busquen en otra parte. Nigr. Entonces unos tapetes y cirios y hierbas variadas, y vasos para quemar el perfume, también serán necesarios; este gasto es de quince o dieciséis denarios. Manda a comprarlo o confíame el dinero y su administración. Ge. Una vez se le ha pegado a la piel esta sanguijuela, no lo dejaré escapar, sin antes chuparle del todo la sangre. Eub. Vayamos ya dentro. No hay intención de escatimar ni en trabajo ni en gasto, en la medida en que hoy me has mostrado el resultado del asunto. Nigr. Vamos, haz que todo se prepare dentro. Yo te espero aquí. Eub. Mejor entra, pues veo que Cintio viene para acá, y quiero decirle unas cuantas cosas sin testigos.

Page 78: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

78

Necromanticus

SCAENA QUARTA

Eubulus, senex. Cynthius, adolescens

Eub.17 Cynthi! Cyn. Adsum pater. Eub. Audi modo, quod saepe antea volui praedictum tibi, neque monui tamen hactenus diffisus sententiae meae. Id nunc ut te admoneam, occursus iste tuus faciet. Ego, Cynthi, familiaritatem istam intimam cum hoc sene Chremilo, non equidem

probo. Neque enim inter senes et adolescentes bene convenit.

Cyn. Hoc ego miror, pater, quod a te ipso dissentias, qui semper senum amicitia et consiliis utendum adolescentibus soleas praecipere. Eub. Verum est, non tamen ubi discipulus magistrum anteit doctrina, Cynthi. Cyn. Non, Hercle, intelligo. Eub. Nempe vis ergo aperte me quae restant loqui. Hoc dico tibi, Cynthi, suspecta mihi est et ingrata tanta cum eo sene consuetudo, qui uxorem habet bellam et adolescentulam. Vt sive absit sive adsit domi, patere nihilominus fores sinat pervias. Scis quam ante hac tuo te more vivere permisserim quamque neglexerim quod istius domum frequentares, quippe eius famam non curabam, qui sui curam abiecerat. Modo cum ad uxorem animum appulleris, alieno iam amore vivendum est tibi. Displicet hoc mihi, displicet soceris tuis, qui iam pridem id observant et ferunt graviter. Cyn. Nolim hoc aliter accipi quam sit, pater; sat mihi conscius sum, nihil mihi de istac muliere in mentem venisse, quod pudendum siet. Verum cui maledicorum linguas liceat effugere! Eub. Nugae! Quid tibi commercii cum illis est? Cyn. Nihil sane, mediocris et honesta amicitia. Quasi vero novum sit ubi foeminae sint ingenio ac forma liberaliore, eo urbanitatis et consuetudinis gratia conventus fieri? Eub. Bella consuetudo! scilicet hi erant meorum temporum mores! Cyn. Tuis fortasse temporibus maior erat adolescentum licentia.

17 Eub. om. T

Page 79: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

79

ESCENA CUARTA

Eubulo, anciano. Cintio, joven

Eub. ¡Cintio! Cint. Aquí estoy, padre. Eub. Acabo de saber lo que antes quise haberte advertido muchas veces y, sin embargo, no te avisé hasta ahora, pues no me fiaba de mi opinión. Este encuentro nuestro va a propiciar que te advierta de ello. Yo, Cintio, esa íntima familiaridad con el anciano Crémilo, es cierto que no la apruebo. Y tampoco conviene mucho entre viejos y jóvenes. Cint. Me extraña eso, padre, porque disientes de ti mismo, que siempre sueles aconsejar a los jóvenes que se sirvan de la amistad y los consejos de los ancianos. Eub. Es verdad, mas no cuando el discípulo aventaja al maestro en sabiduría, Cintio. Cint. No entiendo, por Hércules. Eub. Con que quieres que diga abiertamente lo que queda. Lo que te digo, Cintio, es que me resulta sospechoso y desagradable tanto trato con el anciano este, que tiene una esposa bella y jovencita. Esté fuera o en casa, él deja, con todo, que estén abiertas y accesibles las puertas. Sabes cómo hasta este momento te he permitido vivir según tu costumbre y cómo he pasado por alto el hecho de que frecuentaras su casa, puesto que no me preocupaba la fama de uno que había dejado de lado el cuidado de lo suyo. Sin embargo, cuando encaminaste tu ánimo hacia su esposa, comenzaste a vivir en un amor ajeno. Esto me desagrada, desagrada a tus suegros, que ya hace tiempo lo observan y lo llevan con disgusto. Cint. No quisiera que esto se entendiera de una manera distinta a lo que es, padre; de sobra sé que nada se me ha venido a la mente, a propósito de esta mujer, que sea vergonzoso. ¡Ojalá se pudiese huir de las lenguas de los maledicientes! Eub. ¡Tonterías! ¿Qué negocio te traes con ellos? Cint. Ninguno, de verdad; sólo una vulgar y honesta amistad. ¿Es que es nuevo que, cuando las mujeres son de carácter y naturaleza más liberal, se hagan entonces reuniones por educación y costumbre? Eub. ¡Bella costumbre! ¡sin duda, eso era lo que se hacía en mi tiempo! Cint. Quizás en tu tiempo era mayor la libertad de los jóvenes.

Page 80: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

80

Necromanticus

Eub. Immo senum maior prudentia. Nunc, Hercle, miror non omnes in turtures, ac turdos converti, qui tam sint crasso et pingui ventre. Cyn. Quamobrem tandem? Eub. Quoniam quidvis nullo stomacho ferunt.

Page 81: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

81

Eub. Más bien, mayor la prudencia de los ancianos. Ahora, por Hércules, me extraña que no se conviertan todos en tórtolas y en tordos, que son de tan craso y pingüe vientre. Cint. Pero, ¿por qué? Eub. Porque no se lleva cualquier cosa al estómago.

Page 82: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

82

Necromanticus

ACTVS SECVNDI

SCAENA PRIMA

Cynthius18. Themulus, servus

Cyn.19 Quid de hoc cariolo20 sentis, Themule, aut Necromantico, aut si quo mavis alio? Them. Vulpem ego illum, o here, iudico astutissimam. Cyn. Astutum fortasse, vulpem noli dicere. Them. Quid ille se profitetur scire? Cyn. Hoc unum scio illum esse doctissimum, sed in magicis artibus supra modum. Ac mihi persuadeo vix esse quenquam illi parem... Them. Vnde id coniicis? Cyn. ... ita mihi prodigiosa et stupenda eius de eo narravit famulus. Them. Ah noli me celare obsecro, sic te Dii ament! Cyn. ... ac pro arbitrio illum et obscurare diem et illustrare noctem posse. Them. Neque istud quidem mihi erit difficile... Cyn. Quid ais? Them. ... si interdiu fenestras obstruam et noctu lumen inferam. Cyn. Abi, nebulo! Dico stingui ipsum solem et noctem splendescere. Them. Hoc pacto oportebat hunc magna mercede ab iis conciliari, qui oliveta habent et alvearia. Cyn. Cur ita tandem? Them. Quoniam ubi libuerit, et cerae et olei augere licebit pretium. Quid ille praeterea faciet? Cyn. Tremere terram ac moveri.

Them. Idem mihi usu venit, si foco testam inferam.

18 Cynthius: Cynthyus T19 Cyn. om. T20 cariolo: caryolo T

Page 83: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

83

ACTO SEGUNDO

ESCENA PRIMERA

Cintio. Témulo, esclavo

Cint. Témulo, ¿qué opinas de este mago o nigromante, o como prefieras llamarlo? Tém. Lo tengo por una zorra astutísima, ¡oh, amo! Cint. Astuto quizás, pero no le llames zorra. Tém. ¿Qué dice que sabe hacer? Cint. Sé sólo que es doctísimo, y sobremanera en las artes mágicas. Estoy convencido de que a duras penas puede haber uno que le iguale... Tém. ¿De dónde sacas eso? Cint. ... por las cosas tan prodigiosas y admirables que sobre él me ha contado un sirviente suyo... Tém. ¡Ah, no me engañes, por favor, así te amen los dioses! Cint. ... que a su albedrío puede oscurecer el día e iluminar la noche. Tém. Pues a mí tampoco eso me resultaría difícil... Cint. ¿Qué dices? Tém. ... si de día cierro las ventanas y por la noche enciendo una luz. Cint. ¡Venga, bribón! Me refiero a que el sol mismo se apague y la noche empiece a lucir. Tém. Pues entonces les convendría contratarlo con un buen salario a ésos que tienen olivares y colmenas. Cint. Pero, ¿por qué? Tém. Porque cuando les parezca, se podrá subir el precio de la cera y del aceite. ¿Qué hará, además de eso? Cint. Que la tierra tiemble y se mueva. Tém. A mí me pasa lo mismo, si pongo mi testa al fuego.

Page 84: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

84

Necromanticus

Cyn. Tu ludis ac tibi videris audire fabulas. Quid porro iam dices, quod se invisibilem facit? Them. Vidisti ne tu unquam? Cyn. Bellua, quasi qui invisibilis sit videri possit! Them. Est ne aliud quod faciat? Cyn. Viros ac foeminas in monstrosas vertit formas quadrupedum et volatilium omniumque animantium. Them. Hoc passim videmus, neque miramur tamen. Cyn. Vbi tandem quadrupes? Them. Hoc in oppido, in quavis civitate, atque adeo ubivis terrarum. Cyn. Quid ais? Them. Non tu vides eos qui publicis praeficiuntur exactionibus, quaestores21, exactores, publicanos, mancipes et huiusce generis homines, subito lupos, vulpes ac milvos fieri? Cyn. Verum plane inquis. Them. Quid cum ex sordido loco ad honores quisquam, et magistratus evehitur, non eum tu asinum et bovem dixeris? Cyn. Maxime. Them. Quin et cucullos plerosque et hircos fieri, sed mitto dicere. Cyn. Est istaec tua pestilens lingua, Themule! Them. Immo vero illa multum pestilens, quae huiusmodi somnia et fabulas, pro veris venditat. Cyn. Itaque non lubet credere tanta illum in magicis esse peritia? Them. Immo maxime22. Nam qui inanibus et nugatoriis verbis sic ludificatus est senem, ut ex tenacissima manu argentum illi excusserit, hunc ego hominem mirabilem, ac divinum dixerim. Cyn. Tu aliud agis neque ad rem respondis. Them. Tu vera loquere aut veris similia, tunc ego ut par est respondebo serio. Cyn. Age! hoc mihi dicito: tu illum credis quam praedicant esse in magicis peritum? Them. Fortasse. Verum istaec monstrosa et prodigiosa quae dicis, non possum adduci ut credam. Cyn. Rerum imperitia te hoc sentire facit.

21 quaestores: questores T22 maxime: maxume T

Page 85: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

85

Cint. Te burlas y crees que he oído cuentos. ¿Y qué dices ahora: que se vuelve invisible? Tém. ¿Acaso tú lo has visto alguna vez? Cint. ¡Bruto, como si pudiera verse al que es invisible! Tém. ¿Hay alguna otra cosa que haga? Cint. Convierte a hombres y mujeres en formas monstruosas de cuadrúpedo y de aves y de cualquier bicho viviente. Tém. Eso lo vemos por todas partes y no nos admiramos. Cint. Pero, ¿dónde hay un cuadrúpedo? Tém. En esta villa, en cualquier ciudad y hasta dondequiera de la tierra. Cint. ¿Qué dices? Tém. ¿Tú no ves a ésos que se encargan de las recaudaciones públicas, a los cuestores, a los cobradores de tributos, a los arrendadores de impuestos, a los contratistas y a los hombres de este tipo, que de repente se vuelven lobos, zorras y milanos? Cint. Dices una verdad bien grande. Tém. Y cuando alguien de baja extracción alcanza honores y es ascendido a magistrado, ¿no le dirías asno o buey? Cint. Perfectamente. Tém. Y que la mayoría se vuelven cucos y machos cabríos, sin embargo, renuncio a decirlo. Cint. ¡Así es de malsana tu lengua, Témulo! Tém. Mucho más malsana es la que de ese modo trata de vender como verdades quimeras y cuentos. Cint. Así que, ¿no te gusta creer que es tanta su pericia en las artes mágicas? Tém. Pues claro que no. Porque quien con palabras vanas y engañosas se ha burlado así de un anciano para sacarle la plata de su mano bien cerrada, a ése yo no lo tendría por un hombre admirable ni divino. Cint. Tratas de otra cosa y no respondes a la cuestión. Tém. Tú di la verdad o cosas parecidas a la verdad, y entonces yo te responderé en serio, como conviene. Cint. ¡Vamos!, dime esto: ¿tú crees que él es experto en artes mágicas, como pregonan? Tém. Quizás. Pero esas cosas monstruosas y prodigiosas que dices, no puedo verme obligado a creerlas. Cint. La falta de conocimiento hace que pienses así.

Page 86: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

86

Necromanticus

Them. Hoc scio, non mihi videri credibile homines in alias imagines transformari aut invisibiles fieri. Cyn. Tu, obstinate, adversaris. Quid evocari Manes, dic an non hoc fateberis. Them. Vulgo omnes fatentur idque adeo facit ut assentiar tibi. Cyn. Hoc ergo si fateris, diffiteri non potes me omnium esse hominum qui vivunt, miserrimum. Them. Quamobrem tandem? Cyn. Si hic Manes evocaret semel eosque consuluerit, nonne eum necesse est scire neque me debilem esse neque impotem, qualem me hactenus assimulo? Tum et huius commenti causam nimirum ut me istoc expediam coniugio? Quod simulac resciverit meus senex, quid tu porro futurum speras? Them. Nimirum peiorem in locum res adduci non posset, verum nescio quid iam mihi ego in mentem venire sentio; iam faxo. Cyn. Quid ais? Them. Videtur hic mihi medicus ad quaestum non parum sane attentus... Cyn. Idem mihi iampridem est visus. Them. ... et quadraginta potius aureos, si offerantur, quam23 viginti accepturus. Cyn. Haud dubito. Them. Hosce viginti aureos illi pactus est senex, morbo si te liberet, deductis hinc fortasse sumptibus. Cyn. Quid tum postea? Them. Illum tu adito ubicumque est, totumque hoc aperi negotium, ac magnifice illi quadraginta pollicere aureos, si det operam qui te hoc explicet coniugio. Cyn. Ne quadraginta quidem oboli est, unde mihi suppetant; tantum abest, sperare ut aureos debeam. Them. Hoc tu ad tuam Leliam et Chremilum defer; illi despicient. Cyn. Nihilo plus promovero. Them. Mihi crede, illorum res agitur magis quam tua: aut divendita aut opignerata suppellectile, unde vis extricabuntur nummi. Cyn. Placet consilium. Modo vise an domi sit Chremilus; illo inconsulto nil tentari decet, nec Necromanticum nec quenquam alium convenirier, aut verbum de re fieri. Est ne domi?

23 quam: qnam T

Page 87: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

87

Tém. Sólo sé que no me parece creíble que los hombres se transformen en otras apariencias o que se vuelvan invisibles. Cint. Te resistes, terco. Y en cuanto a convocar a los Manes, di si no vas a reconocerlo. Tém. Todos lo reconocen públicamente y eso hace que te exprese mi asentimiento. Cint. Entonces, si reconoces esto, no puedes negar que soy, de todos los hombres que existen, el más desgraciado. Tém. Pero, ¿por qué? Cint. Si por una vez éste convocara a los Manes, y los consultara, ¿acaso no sería obligatorio que él supiera que yo no soy débil ni impotente, tal cual hasta ahora estoy fingiendo? ¿Y que entonces el motivo de esta ficción es ciertamente para librarme de esa unión? En cuanto mi viejo se entere de todo, ¿qué esperas que pase en adelante? Tém. Lo cierto es que el asunto no puede estar peor lugar, pero no sé qué siento que me está viniendo a la mente; ya veré. Cint. ¿Qué dices? Tém. Me parece que este médico no está precisamente poco atento a la ganancia... Cint. A mí ya hace tiempo que me viene pareciendo lo mismo. Tém. ... y que preferiría aceptar cuarenta áureos, si se le ofrecieran, a veinte tan sólo. Cint. Sin duda. Tém. Esos veinte áureos los ha pactado el anciano con él, si te libra de la enfermedad, quizás descontados de aquí los gastos. Cint. Y después, ¿qué? Tém. Ve a verle, dondequiera que esté, y ponle de manifiesto todo este negocio, y ofrécele a lo grande cuarenta áureos, si se esfuerza en librarte de esa unión. Cint. Ni siquiera hay cuarenta óbolos de donde pueda echar mano; tan sólo me falta esperar a deber los áureos. Tém. Cuéntaselo a tu Lelia y a Crémilo; le desdeñarán. Cint. No lo voy a mover más. Tém. Créeme, es asunto suyo, más que tuyo: vendiendo o empeñando el ajuar, se sacarán monedas de donde quieras. Cint. Me parece bien tu consejo. Mira si está Crémilo en casa; no conviene intentar nada sin consultarle, ni trataré o empeñaré mi palabra a propósito de este asunto ni con el nigromante ni con ningún otro. ¿Está en casa?

Page 88: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

88

Necromanticus

Them. In forum prodiisse modo aiunt. Cyn. In forum? Illuc eamus. Them. Est ne hic iuvenis, a quo prodigiosas illas narrationes de Necromantico acceperas? Cyn. Is ipse est. Them. Facies veteratorem indicat summum. Cyn. Veteratorem ego illum non arbitror, sed te incredulum. Them. Age, eamus, nihil periculi est, si ego istuc non credam.

SCAENA SECVNDA

Geta, famulus

Ge.24 Enimvero mirari satis confidentiam nequeo, qua meus herus hoc capessit negotium. Nam vix cum litteras norit alphabeticas, philosophum tamen se profitetur et iactat medicum, astrologum, arcumistam, magum et qui Manibus imperet et ab inferis excitet, cum tamen non alia sit in his rebus et aliis peritia (licet magnifice se venditet passim) quam asinus aut bos solet esse in musicis. Operae pretium autem est videre quam constanti et vero vultu sapientiam assimulet, quo supercilio, quibus labris meras nugas et fabulas detonet, iactans et contorquens caput, ac sibi multum placens verba profundat sapientia. Ad eam rem adiumento illi est aliena stultitia, invitamento opes. Ita nos tamquam errones huc atque illuc vagamur, vertentes

subinde solum; passim vestigia relinquit ille sui, non secus ac limaces solent, ac verius ut ignis et fulmen vastans omnia. Ac ne prodatur, nomen et patriam ementitur aliam, modo Euphorbium, modo se Dioclem nominans, inde interim e Graecia25, interim ex Aegypto, mentiens. Longum est enarrare quam multos ille nobiles viros, foeminas pessum his tegnis dederit, quam multas exhauserit ac compilarit domos, stupris passim polluens, dum se sterilitatem medicaminibus posse vincere et foetus abigere, ac veneficiis conciliare amores ac disiungere posse se iactat impudens. Modo se ille in manus praeda illi obtulit26, quam ille ceu milvus aut accipiter involavit unguibus.

24 Ge. om. T25 Graecia: Graetia T26 obtulit: optulit T

Page 89: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

89

Tém. Dicen que acaba de marcharse al foro. Cint. ¿Al foro? Vamos para allá. Tém. ¿Es éste el joven del cual has oído esas historias prodigiosas sobre el nigromante? Cint. Ése mismo es. Tém. Su aspecto indica que es el mayor taimado. Cint. No pienso que él sea un taimado, sino que tú eres un incrédulo. Tém. Venga, vamos, no pasa nada porque yo no lo crea.

ESCENA SEGUNDA

Geta, sirviente

Ge. La verdad es que no soy capaz de sorprenderme suficientemente del descaro con el que mi señor ha emprendido este negocio. Pues, sin apenas conocer las letras del alfabeto, se declara filósofo y se jacta de médico, astrólogo, alquimista, mago y que impera sobre los Manes y les hace venir del más allá, siendo así que su pericia en éstas y en otras cosas (a pesar de que se vende pomposamente por doquier) no es diferente a la que suelen tener un asno o un buey en las artes musicales. El valor de su trabajo consiste en ver cómo con rostro impertérrito y franco simula sabiduría, con qué ceño, con qué labios truena meras tonterías y fantasías, jactándose y torciendo la cabeza, y gustándose mucho construye palabras con sabiduría. A este propósito le sirve de ayuda la estupidez ajena, de reclamo, sus poderes. Y así nosotros deambulamos de acá para allá como vagabundos, escapando con frecuencia de cada lugar; por doquier deja huellas de su paso, no al modo de las babosas, sino más bien como el fuego y el rayo, que arrasan con todo. Y para no ser descubierto, finge nombre y patria, llamándose unas veces Euforbio, otras veces Diocles, mintiendo que viene de Grecia unas veces, de Egipto otras. Sería largo contar cómo a muchos hombres nobles y a mujeres los ha mandado a la ruina con sus tretas, cómo ha esquilmado y saqueado muchas casas, mancillando por doquier con estupros, mientras se jacta sin ningún pudor de que puede vencer la esterilidad con medicinas y expulsar fetos, y que puede conciliar y separar amores con filtros mágicos. Así se puso él en sus manos como si fuera la presa que él, como un milano o un gavilán, atacó desde el aire con sus garras.

Page 90: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

90

Necromanticus

SCAENA TERTIA

Necromanticus. Geta

Nec.27 Mihi erit curae tametsi nullus moneas; mitte modo! Ge. Optime28 huic mandes si quid recte curatum velis. Nec. Hem, tu hic aderas? Te ipsum volebam, Geta. Ge. Sat scio maluisses alterum cuiusmodi is est, quem relinquis intus. Verum quomodo res acta intus est? Nec. En tibi argentum, ut emantur omnia; quis tibi videor? Ge. Quid nunc fiet? Nec. Eamus scilicet ad emendum; vitulus in ipsum hospitium nostrum adducatur volo. Ge. Scyphos argenteos quod pluris est, te malim expiscari. Nec. Sub noctem specto, nam arbitror illum ut hominem bene cautum, accepta syngrapha et adhibitis testibus, velle tradere. Ge. Si me audis quamprimum ille dederit, nos hinc Venetias evolabimus. Nec. Hui? Cum hac tantula praeda me hinc emigraturum speras? Aut hoc unum mihi esse negotium in hac tam fatua civitate, tam plena stultitiae? Quam occasionem si relinquo tam possum affirmare me centum perdidisse aureos, quam si ultro illos in medium proiecissem mare. Ge. Est ne alia esca tibi deglutienda praeter istum Eubulum? Nec. Iam dicam tibi. Nostine Camillum istum adolescentulum rubicundulum pusillum? Ge. Quid ni norim, qui te tam frequenter adeat? Nec. Vxorem ille Cynthii deperit ad insaniam, neque nunc primum sed, antequam huic nuberet, iam ille amabat, omnibusque modis elaboravit has ad se nuptias tradere neque potuit tamen; modo hanc ut audivit fabulam de istius impotentia, qui sulco vomerem non possit imprimere, in spem erectus est futurum, ut hic fundus sibi tradatur excolendus. Cumque audivisset me eum esse qui dentem vomeri protrudendum susceperim, continuo me adiit et stillato protinus in manum argento amorem mihi suum aperit, meque orat flens ut, quoniam unus possem, illi opitularer et efficerem qui haec eviratio et debilitas Cynthii magis elanguesceret, eoque nodo illigarem hominem perpetuo ut redderetur impotens.

27 Nec. om. T28 optime: optume T

Page 91: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

91

ESCENA TERCERA

Nigromante. Geta

Nigr. ¡Yo me ocuparé de eso, aunque no me lo digas; no te preocupes! Ge. [aparte] Harás muy bien en mandar a éste si quieres que algo sea atendido como se debe. Nigr. ¡Eh! ¿estabas aquí? A ti te quería, Geta. Ge. Sé de sobra que hubieras preferido a otro del tipo del que dejas dentro. Pero, ¿qué tal ha ido la cosa ahí dentro? Nigr. Mira, la plata para comprarlo todo, ¿qué te parece? Ge. ¿Ahora qué hay que hacer? Nigr. Vayamos a comprar, por supuesto; quiero que se lleve el ternero a nuestro propio alojamiento. Ge. Copas de plata, que tienen más valor, preferiría que pescaras. Nigr. Espero a la noche, pues creo que él, como hombre bien cauto, quiere entregarlas una vez recibido el pagaré y presentados los testigos. Ge. Si me escuchas, en cuanto te lo haya dado, saldremos volando de aquí a Venecia. Nigr. ¿Qué? ¿Con tan insignificante botín esperas que yo emigre de aquí? ¿O es que éste es el único negocio que puedo hacer en esta ciudad tan simple, tan llena de estupidez? Si dejo pasar tal oportunidad, puedo afirmar que he perdido cien áureos, como si los hubiese tirado yo solito en medio del mar. Ge. ¿Acaso tienes otro bocado para tragarte, además de a este Eubulo? Nigr. Te lo voy a decir ahora mismo. ¿Conoces a Camilo, ese jovencito un tanto pelirrojillo? Ge. ¿Cómo no le voy a conocer, con lo que viene a verte? Nigr. Pues está locamente enamorado de la esposa de Cintio, y no es de ahora sino que, antes de que se hubiera casado con éste, él ya la amaba, e intentó por todos los medios agenciarse estas nupcias pero no pudo; desde que ha oído ese cuento sobre la impotencia de Cintio, que no puede hundir su arado en el surco, se ha enderezado su futuro, en la esperanza de que pase a él esta finca que ha de ser cultivada con esmero. Y cuando ha sabido que yo soy quien se va a encargar de darle impulso a la reja del arado, viene continuamente a verme y, goteando plata en mi mano sin más, me descubre su amor y me ruega llorando que, como soy el único que puede, le ayude y consiga que esa castración y debilidad de Cintio languidezca más, y ate al hombre con un nudo tal que se

Page 92: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

92

Necromanticus

Idque si facerem triginta mihi pactus est minas aureas. Ge. Factum placet neque amitti e manibus convenit, priusquam aliqua permanarit ad senes. Nec. Scilicet. Te mihi doctore opus est: nemo est detritior in emungendis marsupiis. Triplex ego genus animantium esse comperio. Alia sunt quae viventia nihil prosunt,

mactata iuvant, ut sues et lepores. Alia sunt quae et viventia pascunt ac ne iugulata quidem prodesse desinunt, ut boves ac pecudes. Alia postremo ex quorum caede nullum fructum petas, vita tamen multis modis est utilis; huiusmodi sunt iumenta, puta equi atque asini. Triplex quoque genus hominum esse videtur: alii sunt quos numquam obvios habeas nisi aut in itinere aut in diversorio. Hos quamprimum nactus sis occasionem, spoliato, mactato, occidito, nihil misereat, nunquam elapsa redibit occasio. Alii sunt ut opifices, coqui, fartores, parochi, a quibus subinde sesterciolum, nummulum aliquem exprimis, subinde fallis, et se decipiendos praebent incauti ac rudes. Hos, si occidere velis, neque habent quod edas, neque unde subsidium pares. Alii sunt in civitatibus ampla et copiosa re, multis latifundiis crassi ac distenti, multo lacte et adipe, tum vellere onusti, et graves. Hos oportet subinde demulgere, atque deglubere, et lanam detondere, idemtidem modo argenteos decem, modo aureos emungere; pascunt te interim ac multo reditu iuvant. Verum ubi vertendum solum aut fuga aliquo te debeas proripere, ibi nihil misertus manus iniice, macta, disperde, dilacerato, excoria; ad intima grassaberis praecordia et totos devorabis integros. Hac ultima in classe Eubulum ego et Camillum censeo. Quos promissis inanibus et fabulis interim lacto et lactabo, quamdiu ab illis contra exprimi lac poterit. Post ubi minime speraris, cum pingues maxime et distentos sensero, pellem his detraham et integros ad ossa usque deglutiam. Ea nunc gratia quamdiu ab isto Camillo lactis aliquid speratur et succi, suaviter illum pasco haerbulis ac frondibus spei vanissimae, promittens me ita Aemiliae animum eius amore inflammaturum, ut velint nolint parentes, cum primum a Cynthio discesserit, illum sit maritum habitura. Atque adeo persuassi homini sic me laborasse in ea re, ut eius amore Aemilia iam insaniat, literasque subinde ab illa fingo, et mille perfero mendacia.

Page 93: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

93

vuelva impotente para siempre. Y si lo hago, me ha prometido treinta minas de oro. Ge. La empresa me gusta y no conviene dejarla escapar de las manos, antes de que por alguna forma llegue a oídos de los viejos. Nigr. Naturalmente. Te necesito de maestro: no hay nadie más trillado en limpiar bolsas. Yo estoy seguro de que hay tres clases de seres. Hay unos que no sirven para nada estando vivos pero son útiles inmolados, como los cerdos y las liebres. Hay otros que dan de comer mientras viven, y no dejan de ser provechosos si se les degüella, como las vacas y las ovejas. Otros, en fin, de cuya muerte no obtienes ningún fruto mientras que su vida es útil de muchas maneras; de tal naturaleza son las acémilas, por ejemplo, los caballos y los asnos. Y me parece que también son tres las clases de hombres: hay unos que nunca te salen al paso, a no ser en el camino o en la posada. A éstos, en cuanto encuentres ocasión, expólialos, inmólalos, mátalos, sin compasión alguna, nunca volverá la ocasión si la dejas escapar. Otros son como los artesanos, los cocineros, los salchicheros, los proveedores, a los cuales unas veces exprimes un sestercio, alguna monedilla, otras los engañas, y se te presentan incautos y rudos para ser estafados. A éstos, si quieres matarlos, ni tienen algo que puedas comer ni de dónde procurarte un subsidio. Hay otros en las ciudades con vasta y abundante hacienda, gruesos y hartos en sus muchos latifundios, con mucha leche y grasa, cargados además de vellón, y pesados. A éstos conviene ordeñarlos a menudo, y pelarlos, y esquilarles la lana, sacarles sin parar ora diez monedas de plata, ora de oro; entretanto te alimentan y ayudan con mucho rédito. Pero cuando te veas obligado a trasladarte de país o a salir huyendo a alguna parte, entonces, sin compadecerte en absoluto, échales mano, inmólalos, aniquílalos, despedázalos, desuéllalos; te abrirás paso hacia sus íntimas entrañas y los devorarás enteritos. En este último grupo incluyo a Eubulo y a Camilo. Prometiéndoles naderías y cuentos, entretanto de éstos estoy mamando y mamaré todo el tiempo que pueda exprimirse leche de ellos. Luego, cuando menos lo esperes, en cuanto considere que están gordos y hartos en grado sumo, les arrancaré la piel y los engulliré enteros hasta los huesos. Ahora, en virtud de ello, mientras que pueda esperarse de este Camilo algo de leche y de jugo, lo voy a apacentar dulcemente con hierbecillas y hojas de esperanza vanísima, prometiendo que inflamaré el ánimo de Emilia con su amor de tal forma que, quieran o no quieran sus padres, tan pronto como se haya alejado de Cintio, lo habrá de tener de marido. Y además he convencido al hombre de que me he afanado tanto en este asunto, que ya Emilia anda loca por su amor, y en seguida compongo unas letras de parte de ella y llevo hasta el fin mil mentiras.

Page 94: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

94

Necromanticus

Ge. Absolvisti tandem tam longam fabulam? Nec. Quin et munuscula quaedam hoc est meras nugas, tamquam ab illa missa ad hominem defero, quae ille coelo delapsa putat. Ge. Haec plane esca est, qua tu hamum devorandum praebes. Nec. Crede mihi, si ego unum impendo obolum, rediturum ad me aureum. Id quo magis intelligas: hyacinthum hodie mihi dedit auro inclusum, quem contra illi pro dono redderem. Ge. Idque tu facies? Nec. Si tu consulis, fortasse. Ge. Ego vero minime, per Iovem. Nec. En tibi. Ge. Pulcher, sic Dii me ament! Nec. Sed ipse intervenit; finge te nil horum intelligere, nec verbum eloquere. Ge. Mutus adero.

SCAENA QVARTA29

Necromanticus30.Camillus. Geta

Nec. Quo nunc adolescens omnium in amore fortunatissime ac venustissime? Cam. Ad te quem mihi ego praesentem Deum puto, cui salutem meam debeo, quem mihi votis ac precibus placandum censeo.

Nec. Mitte verba, ac mea opera utere ubi velis.

Cam. Summam habeo gratiam. Verum quid agit mea spes ac vita dulcissima? Nec. Tace sis! Secede tu longius, Geta, amove te ocius31! Ge. Mira fides hominis; nemo est illo in continendo arcano fidelior. Nec. Non oportet famulos interesse sermonibus et consiliis, facile effundunt si quid audierint.

29 QVARTA: QVARVA T30 NECROMANTICVS: NECLOMANVICVS T31 ocius: ocyus T

Page 95: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

95

Ge. ¿Has acabado de soltar por fin esa historia tan larga? Nigr. Más aún, aquí hay algunos regalitos, meras chucherías que voy a entregar a ese hombre como si ella las enviara, y que él creerá caídas del cielo. Ge. Ése es un cebo perfecto, con el cual tiras un anzuelo que ha de ser picado. Nigr. Créeme, si me gasto un óbolo, volverá a mí un áureo. Para que lo entiendas mejor: hoy me dio un jacinto engastado en oro, que le devolveré a mi vez en calidad de obsequio. Ge. ¿Eso harás? Nigr. Si te parece bien, quizás. Ge. A mí, de ningún modo, por Júpiter. Nigr. Aquí lo tienes. Ge. ¡Hermoso, así los dioses me amen! Nigr. Pero aparece él en persona; finge que no conoces nada de ellos, y no pronuncies palabra. Ge. Mudo me quedaré.

ESCENA CUARTA

Nigromante. Camilo. Geta

Nigr. ¿Dónde va el joven más afortunado en el amor y más encantador de todos? Cam. A verte a ti, a quien yo considero Dios en persona, a quien debo mi salud, a quien juzgo que ha de ser aplacado con votos y preces. Nigr. Deja a un lado las palabras y haz uso de mis servicios cuando quieras. Cam. Te estoy sumamente agradecido. Pero, ¿qué hace mi esperanza y mi vida dulcísima? Nigr. ¡Calla, por favor! ¡Vete lejos de Geta, apártate rápido! Ge. [aparte] Es asombrosa la lealtad del hombre; no hay nadie más leal que él para guardar un secreto. Nigr. No conviene que los sirvientes estén en medio de conversaciones y planes, sueltan con facilidad lo que hayan oído.

Page 96: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

96

Necromanticus

Cam. Placet diligentia; non ego sane animadverteram. Sed dic tandem, obsecro, quid agat mea suavissima ac dulcissima Aemilia? Nec. Ardet scilicet tui amore ac desiderio, ut, nisi cito subveniam, eius vitae sit timendum. Cam. O me felicem32! Nec. Vt cera ad solis radios liquesit, et tabescit. Cam. Ah! nolim ego illam mei causa sic macerari. An me vis ipsum dolore emori? Quamobrem, quaeso, te celeriter hoc perfice. Nam si tu semel affirmaris Eubulo immedicabile hoc esse malum, non dubito quin illam continuo ultro ad me traducat pater. Nec. Hoc idem illa a me et multo quidem obnixius contendit. Verum vos amantes quae est vestra libido, ei ut morem geratis ac perfrui detur vestris votis, nihil pensi habetis; temere et inconsulto ruitis perditum vos euntes, et quas amatis simul. Dic mihi, si hoc malum Eubulo dicerem esse insanabile, sic derepente nondum tentata ulla ad medendum via, nonne fraude rem geri indicium esset planissimum? Cam. Tibi in omnibus auscultandum statui. Nec. Certe es tu, quam illa multo hac in parte moderatior. Cam. Quid non illa itidem facit? Nec. Faciat vero? Exardescit ac turgescit bile, neque verbum auscultare vult; lacrimis33 ac moerore conficitur, dicens me studio diem de die ducere. Cam. Nunc adeo intelligo nihil esse tam difficile quod tibi factu facile non siet, qui sic eius animum accenderis. Quam ego per quinquennium cum adamarim, solicitarim, ambierim, nunquam aut nutum aut significationem amici animi potuerim deprehendere. Nec. Quid si literas inspexeris, quas illa ad te mittat? Cam. Quid cessas exhibere? Nec. An vero velles ostendi tibi? Cam. Supplex advolvor genibus. Nec. En tibi igitur epistolam, cui manus illa nive et lacte candidior pulcherrimos characteres inscripsit, quam ex eburneo pectore deprompsit, ubi fovebatur in sinu illo odoratissimo. Cam. Hasce ne illae manus inscripsere? In illo sinu sunt asservatae? Nec. Ibidem plane atque illinc depromptas, mihi manu dedit.

32 felicem: foelicem T33 lacrimis: lachrymis T

Page 97: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

97

Cam. Me agrada tu diligencia; la verdad es que yo no había reparado en ello. Pero dime, por favor, ¿qué es lo que hace mi tiernísima y dulcísima Emilia? Nigr. Sin duda, arde por ti de amor y de deseo, de manera que, si no llego a socorrerla rápido, habría de temerse por su vida. Cam. ¡Oh, feliz de mí! Nigr. Igual que la cera se deshace bajo los rayos del sol, y se derrite. Cam. ¡Ah!, no quisiera que ella estuviera así de apenada por mi causa. ¿Acaso quieres que yo mismo muera de dolor? Por lo cual, te ruego que acabes rápidamente con esto. Pues si de una vez confirmaras a Eubulo que ese mal no tiene remedio, no dudo de que al punto su padre por propia iniciativa me la pasaría a mí. Nigr. Esto mismo es lo que ella pretende de mí, y con mucho más ahínco aún. Pero vosotros, amantes, no os tomáis ninguna molestia para amoldaros a lo que es vuestro placer ni para conseguir disfrutar de vuestros deseos; a ciegas y sin reflexionar os lanzáis, directos a la perdición, y a las que amáis al mismo tiempo. Dime, si dijera a Eubulo que ese mal es incurable, así, de repente, sin haber probado aún ninguna vía de curación, ¿no sería un clarísimo indicio de que el asunto se está llevando de forma fraudulenta? Cam. He decidido que voy a escucharte en todo. Nigr. Al menos tú eres en este sentido mucho más moderado que ella. Cam. ¿Qué es lo que no hace ella de la misma manera? Nigr. ¿Que qué hace? Se enciende y se hincha de ira, y no quiere escuchar palabra alguna; se consume en lágrimas y tristeza diciendo que me entretengo día tras día en mi empeño. Cam. Ahora me doy más cuenta de que no hay nada tan difícil que no sea fácil de hacer para ti, que así has inflamado su ánimo. Aunque durante cinco años yo la adorase, sedujese, cortejase, nunca podría descubrir la señal o la huella de un ánimo propicio. Nigr. ¿Qué tal si examinas estas letras que ella te envía? Cam. ¿Qué esperas para enseñármelas? Nigr. ¿De verdad quieres que te las muestre? Cam. Me echo suplicante a tus pies. Nigr. Pues aquí tienes la misiva, sobre la cual su mano, más blanca que la nieve y la leche, imprimió hermosísimos caracteres, y que extrajo de su pecho de marfil, donde estaba al abrigo de aquel seno perfumadísimo. Cam. ¿Que sus manos la escribieron? ¿Estaba guardada en su seno? Nigr. Allí mismamente y, sacándola de ahí, me la dio de su mano.

Page 98: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

98

Necromanticus

Cam. O felicem34 chartam, felicem35 ter et amplius supra quam dici potest, cui plane aequum est illae invideant, quae tabellionum et advocatorum inscribuntur calamo, quibus mandantur fraudulentae ac litigiosae cautiones, libelli, stipulationes, syngraphae, chirographa36 et reliqua quaestuosae et calidae artis machinamenta! Quanto tu modo pretiosior es, tametsi chartula sis detrita et tenuis, quam ubi linea tela vel carbasea summi alicuius principis intima, vestiebas corpus! Sed quid ego moror aperire te ac legere, quae lectio totum me perfundet laetitia, et multiplici gaudio delibutum reddet! Nec. Ah, noli, obsecro, eam explicare modo! Cam. Quam ob rem tandem? Nec. Quia periculum est ne exanimatus concidas. Nam si obsignata adhuc et complicata, hasce a te exprimebat voces, quid fieri par est, ubi evoluta coelestes characteres inspexeris divina exaratos manu, qui nihil ex se aliud quam merum ignem spirant, ibi tu necesse est quasi impos mentis exclames, et furore percitus, totamque huc vicinam37 congreges. Cam. Quid igitur non permittis legere? Nec. Non sane; quin te domum prius confer ac, si me audis, ibidem te columnae alligari facito indissolubili nodo. Cam. Tu fortasse times ne furere incipiam? Nec. Aut equidem, tamquam aiunt nimia laetitia homines interim dementari. Sed Aemiliae mater prodiit foras; nolim nos hic offendat, ne quid suspicetur mali. Si me amas secessum pete, et illinc legito. Cam. Ego vero concitatissimo cursu domum recta peto, in intimas aedes me abditurus. Nec. Nos eamus, ad id quod restat conficiendum.

34 felicem: foelicem T35 felicem: foelicem T36 chirographa: chirogafa T37 vicinam: viciniam T

Page 99: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

99

Cam. ¡Oh, carta feliz, feliz mil veces y más de lo que se pueda decir, a la cual es completamente justo la envidien las que sean escritas por la pluma de escribientes y abogados, a los que se les encomiendan cédulas fraudulentas y litigiosas, denuncias, contratos, pagarés, recibos y demás expedientes de lucrativo e inmediato oficio! ¡Cuánto más valiosa eres, a pesar de que seas una cartita ajada y humilde, que vestías su cuerpo allí donde la íntima tela de lino o de gasa viste lo más abultado de su piel! Pero, ¡qué estoy esperando para abrirte y leerte, para que tu lectura me empape entero de gozo y me vuelva perfumado de múltiple alegría! Nigr. ¡Ah, por favor, no la despliegues todavía! Cam. Pero, ¿por qué razón? Nigr. Porque corres el peligro de caer exánime. Pues si aún sellada y cerrada arranca de ti estas palabras, lo cual es lógico que ocurra, cuando la abras y veas los celestes caracteres trazados por su mano divina, que no exhalan otra cosa que puro fuego, entonces es inevitable que prorrumpas en gritos como si no fueras dueño de tu razón, y, perturbado por la locura, congregues aquí a toda la vecindad. Cam. ¿Así que no permites que la lea? Nigr. Claro que no; vete antes a casa y, si me escuchas, haz que allí mismo te aten a una columna con un nudo maestro. Cam. ¿Temes quizás que empiece a enloquecer? Nigr. O algo parecido, como dicen que ocurre a los hombres que a veces pierden el juicio por una alegría excesiva. Pero está saliendo la madre de Emilia; no quiero que se tropiece aquí con nosotros, no vaya a ser que sospeche algo malo. Si me quieres, vete a un lugar apartado y léela allí. Cam. Pues a paso rapidísimo me voy a casa en línea recta, a esconderme en lo más recóndito de la vivienda. Nigr. Vayámonos a terminar lo que falta.

Page 100: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

100

Necromanticus

SCAENA QVINTA

Aemiliae mater. Pedissequa

Ped.38 Moderatius fer, quaeso, filia neque te afflictes; una mors est quae evitari non possit, coeterea omnia ratione fiunt tolerabilia cordatis foeminis. Mat.39 Vale modo! O vitae miseriam, quam multa impendent tristia et acerba, quae ratione provideri non possunt! Ped. Perecastor, oportebat non nisi facto prius periculo uxores maritis dari. Mat. Tace, bellua! Ped. Quid bellua? Verum, Aedepol, hoc est. Si tu quid emis, contrectas et exploras, in manus sumis, intus forisque contemplaris, fasciam puta aut calceos emis, quam non credis oculis! Hic ubi nostra res plane agitur, temere ac sine delectu maritis nubimus. Mat. Ebriam ego te esse arbitror. Ped. Nunquam magis fui sobria. Quanto prudentius nostra haec vicina, quae cum iuvenem apud se quindecim fere menses perpetuo habuerit, eumque in re maritali experta esset satis, maritum deinde filiae dedit, quam habebat unicam. Mat. Pergis, impudica? Non te pudet? Ped. Pudeat vero verum dicere? Nunc experta es satis quam hic gener ad rem ineptus sit; missum facito et alium quaere. Sed, si me audis, tu prior periculum facies. Mat. Dignum te consilium, malefica. Ped. Si id non placet, mihi experiundum dato; sat scio, quem ipsa probaro non displicebit filiae. Mat. Tu sine tuo magno malo! tacere non potes, scelesta, venefica? tace ac me

sequere!

38 Ped. om. T39 Mat. om. T

Page 101: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

101

ESCENA QUINTA

Madre de Emilia. Criada

Cria. Llévalo más moderadamente con tu hija, te lo ruego, y no te aflijas; la muerte es lo único que no puede evitarse, todo lo demás gracias a la razón, resulta soportable para las mujeres juiciosas. Mad. ¡Adiós! ¡Oh, miseria de vida, cuántas tristezas y amarguras amenazan que la razón no puede prever! Cria. ¡Por Cástor!, convendría que las esposas no fueran entregadas a sus maridos a no ser haciendo una prueba antes. Mad. ¡Calla, bruta! Cria. ¿Por qué bruta? Esa es la verdad, por Pólux. Si tú compras algo, lo tocas y lo examinas, lo tomas en las manos, lo miras por dentro y por fuera; compras una faja, por ejemplo, o unos zapatos, y ¡hasta qué punto no crees en lo que ven tus ojos! Entonces, cuando se trata de nuestro asunto, nos unimos a nuestros maridos a ciegas y al azar. Mad. Creo que estás borracha. Cria. Nunca he estado más sobria. ¡Cuánto más prudente es esta vecina nuestra que, tras haber tenido un joven junto a ella casi quince meses seguidos y de haberlo probado bastante en la cosa marital, después se lo entregó como marido a la única hija que tenía. Mad. ¿Sigues, indecente? ¿No te da vergüenza? Cria. ¿Da vergüenza decir la verdad? Ahora ya sabes de sobra qué inepto es ese yerno para el asunto; haz que sea despedido y busca otro. Pero si me haces caso, haz tú antes la prueba. Mad. Digno consejo de ti, malvada. Cria. Si no te gusta, déjame a mí que lo pruebe; lo sé bien, a quien yo apruebe, no desagradará a tu hija. Mad. ¡Acaba con tus grandes maldades! ¿No puedes callarte, malvada, bruja? ¡calla y sígueme!

Page 102: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

102

Necromanticus

ACTVS TERTII

SCAENA PRIMA

Chremilus40. Themulus

Chrem.41 Themule, valde timeo, ne parum prudenter consuluerimus Cynthio, ut animum suum aperiret Necromantico. Them. Ah, non est verendum ut quod ad se recepit, fidem tam multiplici iureiurando obstringens, id prodat tandem. Chrem. Non est id quod ego metuo, Themule, sed ne rem ille cum intellexerit, quomodo sese habeat, immutet medendi rationem et magicis artibus ac veneficiis Cynthii animum abalienet a Lavinia, et ad hanc Aemiliam transferat. Them. Proinde totum ego negotium in his quinquaginta aureis, quos tu illi promisisti, situm esse arbitror; ii, mihi crede, multo plus in hominis animo valent, quam aut magicae artes aut cantamina. Hos abi continuo et quaere, et ad illum defer. Chrem. Eo recta hinc ad Leliam, ut illos mihi numeret. Them. Quid quinquaginta dabit? Chrem. Et quidem faciet. Nam Laviniae maetr, quae mortua est, capsulam huic cum anulis reliquit et quaedam alia aurea, ac vestem sericeam ad pretium ut

arbitror centum minarum, aut circiter. Quae omnia soror mea diligenter asservavit hactenus, eo scilicet animo ut si quando huius agnosceretur pater, haec essent signa manifestissima. Nunc ubi aliud ita res postulat, mutabit sententiam. Et parte divendita aut pignori data, hoc argentum undevis parabitur. Them. Optume se res habet. Chrem. Nunc domum hinc concedamus.

40 CHREMILVS: CHREMILLVS T41 Chrem. om. T

Page 103: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

103

ACTO TERCERO

ESCENA PRIMERA

Crémilo. Témulo

Crém. Témulo, temo en gran medida que hayamos aconsejado a Cintio con poca prudencia, de manera que su ánimo se abra al nigromante. Tém. ¡Ah!, no ha de temerse que aquello que prometió, empeñando tanto su palabra con múltiple juramento, finalmente lo descubra. Crém. No es eso lo que me da miedo, Témulo, sino que, habiéndose dado cuenta del asunto, de cómo las tiene todas consigo, cambie el propósito de curarle y con artes mágicas y pociones aparte el ánimo de Cintio de Lavinia, y lo traslade a Emilia. Tém. Sin embargo, todo el negocio creo que está fundado en los cincuenta áureos que le prometiste; ésos, créeme, tienen mucha más fuerza sobre el ánimo de un hombre que las artes mágicas o los encantamientos. Ve enseguida y búscalos, y entrégaselos. Crém. Voy derecho a casa de Lelia a que me los pague. Tém. ¿Por qué te los va a dar? Crém. Lo hará sin duda. Pues la madre de Lavinia, que ha muerto, le dejó un cofrecito con anillos y algunas otras cosas de oro, y un vestido de seda que vale, según creo, cien minas, poco más o menos. Todo ello lo ha guardado escrupulosamente mi hermana hasta ahora, con la intención, por supuesto, de que, si alguna vez su padre fuera reconocido, esos objetos constituyeran signos evidentísimos. Ahora que el asunto así pide otra cosa, cambiará de opinión. Y, vendiendo o dando en prenda una parte, ese dinero se dispondrá de donde quieras. Tém. Muy bien va el asunto. Crém. Ahora retirémonos a casa.

Page 104: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

104

Necromanticus

Them. En tibi Cynthium, et una medicum. Chrem. Mitte modo, hoc agamus, post Cynthium quid gestum sit edocebimus.

SCAENA SECVNDA

Necromanticus. Cynthius

Nec.42 Hoc primum tibi, Cynthi, persuadeas velim, nihil eorum quae narrasti hactenus, incompertum mihi aut occultum fuisse antea... quid volueris, quid finxeris; iam inde a principio novi omnia. Et quamvis assimularim ea me adhibiturum medicamina quae ad rem uxoriam vires excitarent, non feci tamen, neque tua simulatione sum deceptus, quinimmo tui commiseratus tuam dolebam vicem. Itaque sine ullis tuis precibus te nulla hactenus in re nostra laesit opera. Cyn. Quod hactenus imprudenti ac nescienti benefeceris, o magister, summam equidem habeo gratiam. Nam si nullis officiis adductus meis aut precibus, tam in me benignus ac liberalis fuisti, multo magis futurum spero, cum id a te oravero ac tibi me totum commisero, summamque a me et habendam ac referendam gratiam intellexeris. Nec. Faciam equidem, ac lubens, idque adeo polliceor tibi biduo te liberatum iri. Cyn. Felicem43 me, si vera praedicas! Nec. Expertus credes. Cyn. Si videtur narra mihi, obsecro, rei efficiundae modum. Nec. Narrabo, stipulatus a te tamen silentii fidem, ne cui hominum dixeris. Ac si mihi licuisset te nesciente id facere, fecissem utique libentius. Cyn. Quid si me diris omnibus devovero, non es habiturus fidem? Nec. Habebo, tametsi te non devoveas. Verum nunc fortasse istoc es animo, post ubi Laviniam conveneris continere non poteris. Cyn. Neque Laviniae neque cuiquam verbum fecero.

42 Nec. om. T43 felicem: foelicem T

Page 105: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

105

Tém. Mira, ahí viene Cintio, y en compañía del médico. Crém. Déjalo, hagamos eso, después enseñaremos a Cintio lo que se haya llevado a cabo.

ESCENA SEGUNDA

Nigromante. Cintio

Nigr. Lo primero que quiero, Cintio, es que estés convencido de que nada de lo que has contado hasta aquí, me ha resultado desconocido o secreto... lo que querías, lo que fingías; desde el principio lo he sabido todo. Y aunque haya fingido que iba a hacer uso de las medicinas esas que estimularan las fuerzas para el deber con la esposa, sin embargo no lo hice, y no me has engañado con tu simulación, ni, compadecido de ti, lamentaba tu suerte. Así pues, sin ninguna súplica por tu parte, nuestro servicio no te ha hecho daño en nada hasta ahora. Cint. De hayas hecho el bien a un imprudente y un ignorante, oh, maestro, estoy sumamente agradecido. Pues si, sin verte obligado por ningún compromiso ni por mis súplicas, has sido tan generoso y honrado para conmigo, mucho más espero que suceda en adelante, cuando te lo implore y me entregue a ti entero, y hayas comprendido la enorme gratitud que he de tener y corresponder. Nigr. Por supuesto que lo haré, y de buen grado, y te prometo además que en dos días habrás de ser liberado. Cint. ¡Feliz de mí, si dices la verdad! Nigr. Lo experimentarás y entonces cobrarás confianza. Cint. Si te parece, cuéntame, por favor, la manera de lograrlo. Nigr. Te lo contaré, si das tu palabra de guardar silencio y no decírselo a nadie. Y si me fuese posible hacerlo sin que tú supieses nada, lo haría ciertamente con más agrado. Cint. ¿Y qué si me consagro a los dioses infernales con todo tipo de execraciones, no has de tener confianza? Nigr. La tendré, aunque no te consagres a los dioses infernales. Ahora quizás es ésa tu intención; después, cuando te encuentres con Lavinia, no podrás reprimirte. Cint. No soltaré palabra ni a Lavinia ni a nadie.

Page 106: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

106

Necromanticus

Nec. Dicam. Iam primum si patri tuo dixero deploratum esse hunc morbum, non facile adducetur ad credendum. Primum quia difficulter creduntur quae quis nollet accidere; deinde quod alicuius insidiis et dolo, hoc suspicabitur fieri; deinde invidere me fortasse existimarit tantam hanc sibi felicitatem44, idque studio facere, istam scilicet45 haereditatem ab illo ut avertam alio. Quamobrem aliud ego excogitavi: ut cum hac nocte tu Aemiliae lectum petas, ibi quendam deprehendas. Cyn. Quem nam? Nec. Adolescentem scilicet qui Aemiliae concubitum petat. Cyn. Me fortasse ipsum? Nec. Minime; immo adulterum quendam. Cyn. Quid ais? Avertant superi illa ut sit adultera! Nec. Non, est vero pudicissima. Verum hinc suspicio adulterii exorietur maxima, eritque tibi iusta ad repudiandum causa; quin et senex illico illam remittet in parentis domum et tu exolveris vinculo. Cyn. Ha! maximum istud scelus esset et infamia mulieris. Nec. Quid ad te, modo te hac molestia liberes et eam extrudas domo? Cyn. Non placet.

Nec. Ego ad me recipio. Cyn. Minime rerum, minime, inquam, patiar. Nec. Permitte te moderandum prudentioribus. Ne repugna: nulla est aut facilior aut brevior via. Cyn. Aliud quaere, non sum hoc facturus. Nec. Si tu me domi conveneris, docebo nihil magis esse in rem tuam. Sed ut tibi morem geram, audi iam nunc aliud: proin tu mihi aureos octo quaere, his adde octo, his etiam octo. Conficiunt ut arbitror viginti quatuor. Adiunge adhuc quindecim, post rursum viginti quatuor, implebunt septuaginta tres ni fallor. Hac ego nocte te ipso inspectante ne tu rem fraude geri autumes, hinc tres fundentur laminae, quibus insculpi deinde characteres oporteat; earumque aliam sub ipso limine, tum aliam Calliodori, tum etiam tuo infodi necesse est. Quin et tres imagunculas conflari oportet, singulas singulis vestrum nuncupatas nominibus, Calliodori, Eubuli ac tuo; quas septem interdiu horis septem, itidem noctu domi apud me, magicis sacris oporteat lustrari; post, eventum rei brevi videbis admirabilem, omnes istorum voluntates immutari, et Aemiliam ultro paterna domo exigi.

44 felicitatem: foelicitatem T45 scilicet: scilicer T

Page 107: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

107

Nigr. Hablaré. En primer lugar, si dijera ya a tu padre que esta enfermedad se ha dado por perdida, difícilmente podremos inducirle a tener confianza. Primero, porque malamente se creen las cosas si alguien no quiere que pasen; luego, porque sospechará que eso sucede mediante tejemanejes y engaños de algún tipo; luego, quizás considerará que yo tengo envidia de tanta felicidad suya, y que lo hago con empeño, sin duda para quitarle a aquel otro esa herencia. Por lo cual, he ideado otra cosa: que cuando esta noche te llegues al lecho de Emilia, cojas a uno. Cint. Pues, ¿a quién? Nigr. Al joven que busca la unión con Emilia, naturalmente. Cint. ¿Yo mismo, quizás? Nigr. De ningún modo; hablo de un amante. Cint. ¿Qué estás diciendo? ¡Los dioses impidan que ella sea una adúltera! Nigr. No, en verdad que es muy virtuosa. Pero así surgirá la sospecha de adulterio con la mayor fuerza, y tendrás una causa justa para repudiarla; es más, el viejo la devolverá al punto a casa de su padre y tú te habrás soltado de la atadura. Cint. ¡Ja!, ése sería el mayor de los crímenes y la deshonra de la mujer. Nigr. ¿Y a ti qué, si te libras de esta molestia y la echas de casa? Cint. No me gusta. Nigr. Yo me encargo. Cint. De ninguna de las maneras, de ningún modo, te digo, lo consentiré. Nigr. Deja de poner freno a lo que es más prudente. No te resistas: no hay ningún camino más fácil o más corto. Cint. Busca otra solución, no voy a hacer tal cosa. Nigr. Si te reúnes conmigo en casa, te enseñaré que no hay nada que te convenga más. Pero para que yo pueda obrar a tu gusto, escucha ahora otra cosa: proporcióname ocho áureos, a éstos añade ocho, y a éstos, ocho más. Según creo, hacen veinticuatro. Suma aún quince, después otros veinticuatro; completarán setenta y tres, si no me equivoco. Esta noche, y tú en persona lo estarás viendo para que no pienses que el asunto se lleva a cabo con engaño, de aquí voy a fundir tres láminas, en las cuales deberían a continuación grabarse unos caracteres; es indispensable que una de ellas sea enterrada bajo su propio umbral, otra bajo el de Caliodoro, otra aún bajo el tuyo. Es más, conviene fundir tres pequeñas imágenes, designadas cada una con cada uno de vuestros nombres, el de Caliodoro, el de Eubulo y el tuyo; convendría purificarlas en mi casa mediante sacrificios mágicos durante siete días a la hora séptima, y del mismo modo por la noche; después verás en breve el admirable resultado: todas sus voluntades habrán cambiado y

Page 108: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

108

Necromanticus

Cyn. Tanta vi auri est opus? Nec. Tanta. Cyn. Vnde igitur parabitur? Nec. Vnde igitur paraturus eras, quos mihi mercedi ac pretio destinaras? Cyn. Cogitaram omnem suppellectilem divendere, quam isti soceri habent mei. Nec. Hi igitur quos mihi destinasti maiorem implebunt partem; reliquos viginti tres tu vide unde poteris corradere. Vbi opus peregero, ego aurum ad me meum retraham, ad te redibit tuum. Abi ergo ac sedulo quaere. Cyn. Id nunc demum mihi persuadeo, quod iampridem sibi de istoc Necromantico persuaserat Themulus. Iamprimum quadraginta illi aureos decreveram, ille vero quinquaginta a me suis extorsit artibus, nuncque adeo dat operam ut viginti tres

exculpat alios. Cumque iam a principio non nisi peracto opere eos se velle dictitaverit, modo imagunculis ac laminis faciendis, eos a me conatur praeripere. Nae, ille me satis concitatum putat, qui me credat ad cursum nullis indigere calcaribus.

SCAENA TERTIA

Geta. Necromanticus. Camillus

Ge. Ex his tribus coturnicibus quibus intendis retia, quam speras, quaeso, escam futuram tibi? Nec. Modo me videbis insidiantem omnibus, et captantem singulas, post in eam invadere quae sit omnium pinguissima. Ge. En tibi una ex ultro advolat; ubi libuerit insilito. Nec. Quis est? Camillus fortasse? Ge. Is ipse. Nec. Iam ego hunc discerpam et usque ad ossa devorabo. O Camille! Cam. O magister!

Page 109: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

109

Emilia será expulsada lejos de la casa de su padre. Cint. ¿Es necesaria tan gran cantidad de oro? Nigr. Tanta. Cint. ¿Y de dónde se sacará? Nigr. Pues ¿de dónde ibas a sacar lo que habías destinado para mí en concepto de recompensa y salario? Cint. Había pensado vender todo el ajuar que tienen esos suegros míos. Nigr. Pues los áureos que destinaste para mí harán la mayor parte; los veintitrés restantes, tú verás de dónde podrás rascarlos. Cuando haya terminado el trabajo, yo tomaré mi oro y te devolveré el tuyo. Conque ve e intenta con todo tu empeño conseguirlo. Cint. [aparte] Sólo ahora estoy convencido de eso de lo cual Témulo estaba convencido desde hace tiempo a propósito del nigromante este. Ya en primer lugar le había asignado cuarenta áureos, pero él con sus artes me sacó cincuenta, y ahora se afana por sacarme otros veintitrés. Y aunque ya desde el principio iba diciendo que no los quería hasta no haber terminado el trabajo, intenta rapiñármelos haciendo imagencitas y láminas. Ca, él piensa que estoy tan lanzado, que considera que no tengo necesidad de ninguna espuela para la carrera.

ESCENA TERCERA

Geta. Nigromante. Camilo

Ge. ¿Qué esperas de estas tres codornices a las que tiendes las redes, por favor, que te sirvan de comida? Nigr. En seguida me verás tendiéndoles emboscadas a todas y capturándolas una a una, para después lanzarme contra la que esté más gorda de todas. Ge. Pues vamos, una viene volando hacia ti desde el otro lado; cuando te plazca, asáltala. Nigr. ¿Quién es? ¿Camilo, quizás? Ge. Él mismo en persona. Nigr. Ahora voy a despedazarlo y a devorarlo hasta los huesos. ¡Camilo! Cam. ¡Maestro!

Page 110: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

110

Necromanticus

Nec. Legistine literas? Cam. Legi. Nec. Quid ergo videtur? Cam. Difficile ac periculosum quod petit, ut hac ego nocte in eius cubiculum me immittam. Nec. Hoc tibi videtur difficile? Quasi in leonum caveam te praecipitare iubeat! Cam. Atque id minatur nisi hoc ego fecero, illam ultro ad me venturam. Te consulam qui me prorsus quid sit faciendum edoceas. Nec. Quid tu ludere fortasse illam credis? Hoc tibi dico, Camille, eo illa desiderio est, immo vero rabie visendi te inflammata, ut decreverit hac ipsa nocte mariti lecto se suffurata, ad te recta domum venire. Cam. Ha! Noli, obsecro, pati minime rerum, esset facinus omnium audacissimum, turpissimum, dedecus, infamia perpetuam illi maculam aspersura. Nec. Quid tu non credis me conatum omnia? Neque optinere potui, nisi prius fidem dedissem me hac nocte effecturun, ut tu in eius cubiculum venires; nam ipse Cynthium in meo cubiculo continebo, assimulans balneis quibusdam oportere ipsum uti, et unctionibus, causa scilicet valetudinis. Cam. Hoc tu consulis? Nec. Consulo, Hercle, atque id profiteor si hoc feceris, cum gratia illam et voluntate parentum, intra quatriduum tibi ultro datum iri, legitima ut sit uxor. Cam. Ac periclitari poteram, me ita in alienam committens domum? Nec. Haud dubie, si sine mea opera et ope faceres. Verum cum ego rebus omnibus intersim, tam tuto potes quam domi tuae. Cam. Age, modum mihi narrato. Nec. Sunt innumeri et mihi facillimi. Nam primum, si velim, in canem te transformavero46 domesticum, aut catellam, aut felem, aut, si mavis, talpam, vel murem, quod minutissimum est animal; atque adeo pulicem, omnesque animantium formas, tuaeque te rursum figurae possem reddere et invisibilem facere. Verum si te in canem converto aut felem, cum minime esset commodum, aut baculus aut fustis incuteretur tibi. Cam. Non oportet sane; immo nec talpam, nec murem, nec pulicem me volo fieri: vel levissima laesione extingui poteram.

46 transformavero: tranformavero T

Page 111: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

111

Nigr. ¿Leíste la carta? Cam. La leí. Nigr. Y, ¿qué te parece? Cam. Difícil y peligroso lo que pretende, que esta noche me meta en su habitación. Nigr. ¿Te parece difícil eso? Como si te pidiese que te lanzaras a la jaula de los leones! Cam. Y amenaza con que, si no lo hago, será ella la que por iniciativa propia vendrá a la mía. Quiero consultarte para que me enseñes exactamente qué hay que hacer. Nigr. ¿Crees acaso que ella está jugando? Te digo, Camilo, que ése es su deseo, sí, de modo que, inflamada de frenesí por verte, ha decidido escapar esta misma noche del lecho de su marido y venir derecha a tu casa. Cam. ¡Ja! ¡Por favor, no consentiré de ninguna de las maneras que esa acción, la más audaz de todas, la más vergonzosa, se convierta en una deshonra, una infamia que le habrá de salpicar una mancha perpetua! Nigr. ¿Es que no crees que yo vaya a disponerlo todo? Y no he podido lograrlo si antes no hubiese dado mi palabra de que esta noche voy a conseguir que tú entres en su habitación, pues retendré a Cintio en la mía simulando que le conviene hacer uso de ciertos baños y unciones, a causa, naturalmente, de su salud. Cam. ¿Lo has pensado bien? Nigr. Sí, por Hércules, y te prometo que, si lo haces, con el favor y la voluntad de sus padres habrá de serte entregada libremente en un espacio de cuatro días para que sea tu legítima esposa. Cam. ¿Y no corro riesgo, aventurándome así en casa ajena? Nigr. No cabe duda, si lo hicieses sin mi servicio y ayuda. Pero como yo intervengo en todos los asuntos, puedes hacerlo sin temor, igual que en tu propia casa. Cam. Pues vamos, dime el modo. Nigr. Son innumerables y facilísimos para mí. Por ejemplo, en primer lugar, si quisiera, podría transformarte en un perro doméstico, o en una perrita, o en un gato, o, si prefieres, en un topo, o en un ratón, que es un animal diminuto; o mejor, en pulga, y en todas las formas de animales; y podría a la inversa devolverte a tu figura y hacerte invisible. Pero si te convierto en perro o en gato, además de ser poco cómodo, te podrían golpear con un bastón o con un palo. Cam. No conviene en absoluto; no, no quiero volverme un topo ni un ratón ni una pulga: podría quitarme la vida el daño más leve.

Page 112: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

112

Necromanticus

Nec. Sapis quidem mea sententia. Cam. Invisibilem me, Hercle, vellem mitteres illuc! Nec. Oportebat ad manum esse nobis heliotropium herbam47 eamque sale conspersam prius in sole suspendi, verum non tantum suppetit temporis. Tametsi iam efficiam invisibilis illuc ut eas, non solum humanis oculis sed Solis ac Lunae, qui intuentur omnia. Cam. Itaque invisibilem me illuc mittes? Nec. Certo quodam modo, verum alio quam tu cogitas. Cam. Fac intelligam, obsecro. Nec. Inclusum theca volo te illuc mittere. Cam. Inclusum theca? Nec. Sane vero, quid dubitas? Tu non credis scire me facto quid sit opus? Ego affirmabo thecam illam magicis quibusdam refertam sacris, ibidemque Genios ac malos includi Daemonas, quam si quis manu contigerit, conflagraturus sit illico. Nemo itaque vel e longinquo audebit aspicere, praeter unam Aemiliam et eius nutricem, quae nostri erunt consciae consilii. Cam. Quid tum postea? Nec. Omnes ubi domi somnus oppresserit, nutrix ad te veniens, teque e capsula educens, sine periculo, iuxta Aemiliam statuet. Quid tu moestus, quid timidus est? Quasi ego vero te in praesentaneum mittam periculum! Cam. Non hoc sat tibi videtur magnum? Nec. Vae mihi! Cur diffidis homini qui te amat? ¿qui te in hunc provexit locum? Qui omnem suam operam et artem in te iuvando collocat? Cam. Non aliter hoc posset fieri quam si me in theca incluseris? Nec. Poterat sane, verum non tam brevi. Cam. Quid si biduum differatur negotium? Nec. Per me quantum velis licebit. Vtinam id ferret Aemilia, verum pati non potest. Crede mihi: si hoc non facis, illam apud te domi hac ipsa nocte invenies. Cam. Priusquam id patiar, me in fornacem ardentem immisero, nedum in thecam; tuae me committo48 fidei. Nec. Dic mihi: num cubiculum tuum ad orientem patet? Cam. Arbitror. Nec. Bene habet. Nam hac mihi nocte ibidem est pervigilandum. Cam. Quorsum istuc?

47 herbam: haerbam T48 committo: commito T

Page 113: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

113

Nigr. Eres sensato, sin duda, a mi parecer. Cam. ¡Por Hércules, quisiera que me hicieras invisible para ir allí! Nigr. Deberíamos tener a mano una planta de girasol y colgarla al sol rociada antes con sal, pero no disponemos de tanto tiempo. No obstante, para que puedas ir allí, voy ya a hacerte invisible, no sólo a los ojos de los hombres, sino también a los del sol y la luna, que todo lo ven. Cam. Entonces, ¿vas a enviarme allí invisible? Nigr. Sin duda, en cierto modo, pero de otro distinto al que tú estás pensando. Cam. Haz que lo entienda, te lo ruego. Nigr. Quiero enviarte allí metido en una caja. Cam. ¿Metido en una caja? Nigr. Pues claro, ¿qué duda tienes? ¿No crees que yo sé lo que es necesario hacer? Afirmaré que la caja esa está llena de ciertos objetos mágicos, que allí hay encerrados genios y demonios malignos, y que si alguien la tocara con la mano, saldría ardiendo al punto. Y así nadie se atreverá ni a mirarla de lejos, con la única excepción de Emilia y su nodriza, que estarán al tanto de nuestro plan. Cam. Y después, ¿qué? Nigr. Cuando el sueño haya vencido a todos los de la casa, la nodriza llegará hasta ti, te hará salir del cofre y, sin peligro, te pondrá junto a Emilia. ¿Por qué estás serio, por qué tan circunspecto? ¡Como si en realidad fuera a enviarte a un súbito peligro! Cam. ¿No te parece lo bastante grande? Nigr. ¡Ay de mí! ¿Por qué desconfías del hombre que te quiere bien? ¿que te condujo hasta este lugar?, ¿que pone todo su esfuerzo y su talento en ayudarte? Cam. ¿No podría hacerse esto de ningún otro modo más que encerrándome en una caja? Nigr. Claro que se podría, pero no en tan poco tiempo. Cam. ¿Y qué, si el negocio se demora dos días? Nigr. Por mí no hay inconveniente en demorarlo cuanto quieras. Ojalá Emilia pudiera sobrellevarlo, pero no puede soportarlo más. Créeme: si no lo haces, te la encontrarás en casa esta misma noche. Cam. Antes que permitir eso, me meteré en un horno ardiendo, tanto más en una caja; confío en tu palabra. Nigr. Dime: ¿no está tu habitación abierta a oriente? Cam. Eso creo. Nigr. Bien está. Pues allí mismo he de velar esta noche. Cam. ¿Y por qué ahí?

Page 114: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

114

Necromanticus

Nec. Recitanda mihi sunt magica quaedam cantamina, ut omnes de te suspiciones

amoliar. Verum tu famulis imperato omni mihi in re praesto sint, quos necesse est alio atque alio a me amandari. Cam. Vt lubet. Nec. Verum, heus!, tu non licet modo ociari. Abi, ac thecam quaere ad eam rem aptissimam ac me domi mane. Cam. Est ne aliud? Nec. Nihil sane modo. Ge. Vix hoc pulmentum sublatum e mensa est, cum alterum tibi advenit. Nec. Optato sane advenit; hoc ingluvies mea expetit. Tu pocula instruito et me specta.

SCAENA QVARTA

Eubulus. Necromanticus. Geta

Eub. O Magister! in tempore te ipsum quaerebam. Nec. Et ego te. Eub. Omnia esse instructa domi, veneram nuntiatum tibi. Nec. Ego vero bilem apud te meam ut evomerem. Nam scito me esse subiratum tibi ac voluisse rem tuam missam facere; compressi tamen bilem. Eub. Quidnam rei est? Nec. Per Iovem, te non oportebat pati, Eubule, ut tui de me detraherent domestici clamantes me sycophantam esse... Eub. Quid ais? Nec. ... petivisse me in caenam vitulum... Eub. Quis nam istud dixit? Nec. ... tum et scyphos argenteos, ut hinc avolarim alio. Eub. Non hoc mihi dicis a quo audieris?

Nec. Ego scio me pecuniae regiae apud Hispanos praefectum fuisse, cumque millia talentorum mihi essent commissa, nunquam tamen pecunia fidem coegit fallere. Nunc me pondo duarum unciarum scyphis49 oportebat scilicet corruptum iri.

49 scyphis: scypis T

Page 115: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

115

Nigr. Tengo que recitar ciertos conjuros mágicos para alejar de ti toda sospecha. Y tú ordena a tus sirvientes que estén a mi entera disposición: tendré que pedirles que hagan lo que sea. Cam. Como gustes. Nigr. Pero, ¡ojo!, tú no te eches a dormir. Ve, busca la caja más apropiada para ese cometido y aguárdame en casa. Cam. ¿Alguna otra cosa? Nigr. Nada más. Ge. Apenas se ha quitado este plato de la mesa, cuando te llega otro. Nigr. Pues llega muy oportuno; mi buche lo estaba reclamando. Tú dispónme una copa y observa.

ESCENA CUARTA

Eubulo. Nigromante. Geta

Eub. ¡Oh, maestro!, a ti llevaba tiempo buscándote. Nigr. Y yo a ti. Eub. Había venido a anunciarte que todo está dispuesto en casa. Nigr. Y yo, a desahogar mi ira contigo. Entérate de que estoy enfadado contigo y de que he estado a punto de mandar a paseo tu asunto; sin embargo, he contenido la ira. Eub. Pues ¿qué pasa? Nigr. Por Júpiter, no deberías consentir, Eubulo, que los de tu casa hablaran mal de mí, pues van diciendo que soy un impostor... Eub. ¿Qué me dices? Nigr. ... que he pedido un ternero para la cena... Eub. ¿Quién ha dicho eso? Nigr. ... y, además, vasos de plata, para después salir volando de aquí a otra parte. Eub. ¿No me dices a quién se lo has oído? Nigr. Yo sé que he sido administrador del tesoro real entre los hispanos,y, aun habiéndoseme confiado miles de talentos, nunca la riqueza me empujó a faltar a la palabra dada. Y ahora va a resultar que debería corromperme por unos vasos de dos onzas de peso.

Page 116: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

116

Necromanticus

Eub. Non hoc tu mihi dicturus es a quo audieris? Iam, Hercle, faxo. Nec. Non est meum cuiquam detrahere aut lites serere. Eub. Non minus dolet quam si mihi illata esset iniuria. Nec. Mitte modo, infectum esse iam non potest; non me maledicae linguae ab officio avocabunt. Eub. Facis quod homine probo teque dignum est, et ego gratiam referam. Vitulum ego iam peti iussi ex armento ac miror quod allatus iam ad te non sit. Scyphi ex argento purissimo parati sunt tibi; iube peti ubi velis, ac si quid est apud me aliud, quocunque velis abducito, quo tu sis sciens. An mihi suspecta sit tua fides? Nec. Habeo gratiam; verum ita tibi meam praestabo operam ne locum maledicendi relinquam istis blateronibus, atque ut intelligant non me voluisse devorare vitulum, ut illi dictitabant. Domi tuae apud te quae peragenda sunt mihi sacra volo peragere, nam et pluribus rebus erit opus, quas nolo isti suspicentur velle me intercipere. Tantum doleo hoc diutius protrahi quam oporteret negotium, nam si ad me argentei scyphi allati iam fuissent, iam ego illos lustralibus quibusdam expiassem sacris, et sequenti mane totius rei tibi exitum praedicerem. Eub. Sume illos quamprimum velis et quocunque velis abducito. Nec. Immo tu illos ad me per famulum mittito, qui non inde discedat donec illos consecratos secum referat. Eub. Ego ad te mittam; tu ut libuerit remittito, ac vide ubi sacra velis peragere, meae ne an domi tuae, ubi visum sit tibi commodius.

Nec. Domi tuae malo, primum hac causa, qua dixi tibi; deinde ut tu ipse audias e cadavere vocem narrantem singula, quod tibi erit mirabile. Eub. Placet sane. Nec. Eam ob rem thecam ad te domum volo mittere, quae instar est altaris, quam tu iuxta imum lectum genialem ubi sponsi cubant collocari facito. Eiusmodi intus sunt sacra ea vi ac potentia, ut vel si novercale inter eos esset odium, miro tamen eos amore devinciret. Post mane ubi confectum fuerit indusium, ea in tuo conspectu me videbis facere, quae tu sat scio miraberis.

Page 117: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

117

Eub. ¿No vas a decirme a quién se lo has oído? Por Hércules, habré de suponerlo. Nigr. No es cosa mía hablar mal de nadie ni sembrar querellas. Eub. No me duele menos esa injuria que si la hubieran arrojado contra mí mismo. Nigr. Déjalo, ya no puede deshacerse lo hecho; las lenguas maledicientes no me apartarán del deber. Eub. Haces lo que es digno de un hombre honrado y de ti, y te voy a reiterar las gracias. Ya he ordenado disponer un ternero de la vacada y me extraña que aún no te lo hayan traído. Se han preparado para ti copas de plata purísima; ordena que te las hagan llegar cuando quieras, y si hay alguna otra cosa que esté en mi mano, llévatela a donde quieras, tú sabrás dónde vas a estar. ¿Acaso va a resultarme sospechosa tu lealtad? Nigr. Te doy las gracias; pero te prestaré mis servicios de tal manera que no dejaré lugar a esos charlatanes a difamar, y que se den cuenta de que yo no he pretendido comerme el ternero, según andaban diciendo. Quiero llevar a cabo en tu casa y delante de ti los sacrificios que tengo que llevar a cabo, pues serán necesarias aún más cosas y no quiero que ésos sospechen que pretendo apoderarme de ellas. Sólo lamento que esto se prolongue más tiempo del que convendría al negocio, pues si ya me hubiesen traído las copas de plata, ya las habría purificado con ciertos ritos expiatorios, y a la mañana siguiente te podría predecir el final de todo el asunto. Eub. Tómalas en cuanto quieras y llévatelas a donde quieras. Nigr. Bueno, envíamelas con un sirviente, y que no se retire de allí hasta que se las lleve de vuelta consagradas. Eub. Te las enviaré; tú devuélvemelas como te plazca, y mira a ver dónde quieres llevar a cabo los sacrificios, si en mi casa o en la tuya, donde te parezca más apropiado. Nigr. Prefiero en tu casa, primero, por el motivo que te dije; luego, para que tú mismo escuches la voz que profiere el cadáver, contando las cosas una por una, lo cual te resultará prodigioso. Eub. Me parece muy bien. Nigr. Por esta razón quiero enviarte a casa una caja, del tamaño de un altar, que harás colocar junto a los pies del lecho nupcial, donde yacen los esposos. Los objetos sagrados están dentro con una fuerza y un poder tal que, incluso si se interpusiese entre ellos un odio propio de una madrastra, los encadenaría con un amor digno de asombro. A la mañana siguiente, cuando se haya confeccionado la camisa, me verás hacer en tu presencia lo que sé que te asombrará bastante.

Page 118: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

118

Necromanticus

Eub. Vt libuerit. Nec. Verum, heus, tu vide, sis. Admoneto vos ne quisquam illam capsulam contingat manu aut loco moveat. Quidam stultus cum quo mihi res erat, non est veritus huiusmodi quaedam sacra, quae ego asservanda dederam, manibus contingere; quid autem illi evenerit istum roga. Eub. Age, dic. Ge. Conflagravit protinus, miser. Nec. Atque ita conflagravit, ut mihi liberum non fuerit subvenire homini. Eub. Bene, Hercle, fecisti, quod me admonueris. Nec. Modo ne aperiant, contingere non est periculum. Eub. Esset, me Hercle, insanus qui aperire tentaret. Idque omnibus meis edicam domi ut sibi caveant. Nec. Ego igitur redibo domum ac tibi illam mittam; tu collocari ut dixi facito. Eub. Ego domi spectabo; tu afferri iubeto. In ipsius Cynthii concludam cubiculo et ipse pro foribus excubabo.

SCAENA QVINTA

Geta. Necromanticus

Ge.50 Audax, Hercle, incoeptum quid tu futurum speras. Nec. Quid aliud, quam ut haec pecora devoremus singula, qui cum auro et serico onusti incedant, nihil habent hominis praeter faciem. Iam primum Eubulo scyphos argenteos extorquebimus; Cynthio septuaginta tres aureos; Camillum vero sic depilatum glabrum ac detersum relinquam, ut non sit magis speculum. Modo me in eius cubiculum contrudam eumque in theca inclusum huc tibi per baiulum deportandum dabo. Ipse interea omnes alio atque alio amandabo famulos, ne dum ipse everram domum me observent; clanculum interea thecas omnes, loculos effringam et armaria, quidquid erit auri, argenti, preciosae vestis compilabitur et quidquid praeterea est suppellectilis.

50 Ge. om. T

Page 119: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

119

Eub. Como gustes. Nigr. Pero, eh, procura que sea así, por favor. Os advierto que nadie podrá tocar con su mano esa caja ni moverla del sitio. Un estúpido, con el que yo tenía un negocio, se atrevió a tocar con las manos ciertos objetos sagrados de esa clase, que le había entregado para que los guardase; pregúntale a ése [señalando a Geta] qué le pasó al otro. Eub. Vamos, dilo. Ge. Se abrasó al punto el desgraciado. Nigr. Y se abrasó de tal manera que no me fue posible llegar en socorro de ese hombre. Eub. Has hecho bien, por Hércules, advirtiéndome de ello. Nigr. Con que no la abran, tocarla no es peligroso. Eub. Estaría loco, por Hércules, quien intentara abrirla. Y se lo advertiré a todos los de mi casa, para que tengan cuidado. Nigr. Voy a volver a casa, pues, y a enviártela; tú haz que se coloque como he dicho. Eub. Esperaré en casa; tú ordena que la traigan. La encerraré en la habitación del propio Cintio y yo mismo montaré guardia en la puerta.

ESCENA QUINTA

Geta. Nigromante

Ge. Audaz, por Hércules, es la empresa que tú esperas que se cumpla. Nigr. Qué otra puede ser más que devorar este rebaño cabeza a cabeza, que aunque se presenten cargados de oro y seda, nada tienen de personas excepto la apariencia. Para empezar, a Eubulo le sacaremos las copas de plata; a Cintio, setenta y tres áureos; a Camilo, por fin, lo dejaré tan trasquilado, pelado y limpio que no será más que una imagen de espejo. Ahora voy a meterme en su habitación y te lo entregaré metido en la caja para que lo traigas aquí con la ayuda de un mozo de carga. Yo mismo, entretanto, alejaré a todos los sirvientes por aquí y por allá, para que no me vean mientras barro la casa; entre tanto, a escondidas forzaré todos los arcones, cofres y armarios, recogeré todo lo que sea de oro, plata y telas valiosas, y todo el ajuar restante.

Page 120: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

120

Necromanticus

Cumque cuniculum fecero, tu foris astabis in via, ego superne e fenestra mittam exportandas exuvias. Iustus ubi cumulus accreverit, onusta bene navi faciemus vela51. Interea Camillus qui theca inclusus expectabit nutricem, satis nobis ad moliendum fugam ocii dabit. Neque Eubulus neque Cynthius prius rem compererit, quam nos quatuor aut quinque confecerimus millia. Ge. Quid tu porro de Camillo credis futurum? Nec. Quid tu malum me hic credis curare? Eat in malam rem aut in corvos! Deprehendetur haud dubie in theca, vel furti vel adulterii insimulabitur. Tametsi enim nullus aperiat thecam, ubi spiritum continere non poterit et fame cruciabitur, clamabit necessario miser, et sua se prodet voce, ni fame malit emori. Quanto maior tumultus et turba domi fuerit, tanto nos fugiemus tutius. Sed modo eamus iam in eius domum ut theca hominem includamus. Ge. Eamus. Ego te sequor.

51 vela: vella T

Page 121: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

121

Y cuando haya hecho la madriguera, tú estarás fuera en la calle, y yo arriba desde la ventana lanzaré el botín que hay que llevarse. Cuando haya crecido suficiente el montón, nos daremos a la vela en una nave bien cargada. Entretanto, Camilo, que estará metido en la caja esperando a la nodriza, nos dará bastante tiempo para emprender la huída. Y antes de que Eubulo o Cintio hayan descubierto el asunto, nosotros ya habremos hecho cuatro o cinco millas. Ge. ¿Qué crees que será de Camilo? Nigr. ¿Qué diablos crees tú, que me preocupa en estas circunstancias? ¡Váyase al infierno o a los cuervos! Sin duda será sorprendido en la caja y acusado de robo o adulterio. Aunque nadie abra la caja, cuando no pueda contener el aliento y el hambre le torture, el desgraciado necesariamente gritará y con su propia voz se descubrirá, a no ser que prefiera morir de hambre. Cuanto mayor sea el tumulto y el alboroto en la casa, con tanta más seguridad huiremos nosotros. Pero vayamos ya a su casa a encerrarlo en la caja. Ge. Vamos. Yo te sigo.

Page 122: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

122

Necromanticus

ACTVS QVARTI

SCAENA PRIMA

Chremillus. Themulus

Chrem.52 Hoc tibi persuade me non daturum obolum, ni prius periculum fecero et videro aliquod operae pretium. Sed eccum Themulum. Them. Recte coniectasti, Chremille; inconsulte a nobis factum cum Cynthio consuluimus, animum ut suum aperiret Necromantico. Chrem. Non hoc praedixi tibi? Quid novi est? Them. Non aliud molitur perfidus quam ut Cynthii animum a vostra Lavinia avertat et ad hanc Aemiliam transferat. Modo ab Eubulo cum digrederetur, dixit missurum se quandam sive thecam sive armarium quod dicit esse veneficiis plenum; ut secus lectum genialem collocatum, mirabili quodam amore Cynthium erga Aemiliam devinciat, tametsi antea capitali se insectarentur odio. Chrem. Quando dixit se missurum? Them. Miror iam allatam non fuisse, quamprimum venisset domum. Chrem. Ille per Iovem egregie nobis verba dedit... O perfidiam! Them. Sceleratissimam! Chrem. Sed nos longe stultiores, qui illi viam aperuimus nocere ut posset, quam nunquam ille invenisset, si nos tacere potuissemus. Them. Nunc igitur ubi non tacuimus quid faciendum putas? Chrem. Quaerendus nobis est Cynthius et commonefaciendus, quid malum ego scio. Verum est ne ille domi? Them. Non. Chrem. Nosti ubi sit?

52 Chrem. om. T

Page 123: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

123

ACTO CUARTO

ESCENA PRIMERA

Crémilo. Témulo

Crém. Convéncete de que no voy a darte un óbolo, si antes no hago una prueba y veo una recompensa a mi trabajo. Pero aquí está Témulo. Tém. Bien lo presagiaste, Crémilo; muy a la ligera por nuestra parte, tomamos con Cintio la decisión de que abriera su alma al nigromante. Crém. ¿No te lo había dicho? ¿Qué hay de nuevo? Tém. El pérfido no planea otra cosa que alejar el ánimo de Cintio de vuestra Lavinia y conducirlo a la tal Emilia. Al separarse de Eubulo, ha dicho que iba a enviar una caja o un armario, que, según dice, está lleno de encantamientos; y que, colocado junto al lecho nupcial, encadenará a Cintio con un prodigioso amor hacia Emilia, aunque antes se atacaran con un odio mortal. Crém. ¿Cuándo dijo que iba a enviarlo? Tém. Me extraña que no la hayan llevado ya, nada más llegar a su casa. Crém. Por Júpiter, nos dirigió unas palabras tan distinguidas… ¡Oh, perfidia! Tém. ¡Criminalísima! Crém. Pero mucho más estúpidos nosotros, que le abrimos el camino para que pudiera hacer daño, camino que nunca habría encontrado si hubiésemos podido quedarnos callados. Tém. Y ahora que no nos hemos quedado callados, ¿qué crees que hay que hacer? Crém. Hemos de buscar a Cintio y advertirle de que tengo conocimiento de algo malo. Pero, ¿está en casa? Tém. No. Crém. ¿Sabes dónde puede estar?

Page 124: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

124

Necromanticus

Them. Multo minus. Chrem. Atqui oportebat illum ubicumque esset vestigari, Laviniam dolore ut levet, quae se lacrimis53 ac moerore conficit, ut mihi videatur in fletus contabescere. Quamquam ego huius mali causa iam hodie extiti, qui dixerim suspectum mihi esse hunc medicum, ne qua arte nefaria Cynthii animum perverteret. Them. Ah, imprudenter abs te factum! Redito et de me illi hoc metum nec tam esse periculosum hoc negotium quam tu putabas. Chrem. Alio illi levamento est opus. Nisi Cynthium illa viderit, nunquam recipiet animum. Them. Abi igitur ac quaere. Chrem. Ibo in forum. Them. Abi. Fieri potest. Verum audi: hospitium versus Necromantici contendito, obvium habebis fortasse. Verum quid tu redis tam concitatus? Chrem. Me miserum, iam affertur theca quam tu dixeras! Them. Vbinam est? Chrem. Eho dum ad me, viden tu illam? Them. Quis portat? Chrem. Baiulus. Them. Solus? Chrem. Necromantici servulus illum comitatur. Them. Quid ipse Necromanticus advenit? Chrem. Minime. Them. Is non advenit? Chrem. Non, inquam. Them. Mitte modo me facere. Chrem. Quid tu vis facere? Them. Iam scies. Vide tu subservias fabulae et ad rem respondeas. Chrem. Quid ais? Verum quem ego alloquor? Quo malum iste se proripit, quo fugit? Ego illum delirare arbitror.

53 lacrimis: lacrymis T

Page 125: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

125

Tém. Ni mucho menos. Crém. Entonces convendría encontrarlo dondequiera que esté para aliviar a Lavinia en su dolor, pues se consume en lágrimas y tristeza de tal modo que me parece que se va a deshacer en llanto. Aunque yo ya hoy me levanté mosqueado porque me decía que este médico me resultaba sospechoso, no fuera a trastocar por algún arte nefando el ánimo de Cintio. Tém. ¡Ah, con imprudencia obraste! Que este temor pase de mí a él, y que este asunto no sea tan peligroso como pensabas. Crém. Otro remedio es el que necesita: si ella no ve a Cintio, nunca recobrará su ánimo. Tém. Pues ve y búscalo. Crém. Iré al foro. Tém. Ve. Se puede hacer. Pero escucha: dirígete al albergue del nigromante; quizás te lo encuentres por el camino. Pero, ¿por qué vuelves tan alterado? Crém. ¡Desdichado de mí, ya traen la caja que habías dicho! Tém. ¿En qué lugar está? Crém. ¡Vaya, viene hacia mí! ¿La ves? Tém. ¿Quién la lleva? Crém. Un mozo. Tém. ¿Él solo? Crém. Lo acompaña el esclavillo del nigromante. Tém. ¿Y viene el propio nigromante en persona? Crém. De ningún modo. Tém. ¿No viene? Crém. Que no, te digo. Tém. Déjame hacer. Crém. ¿Qué quieres hacer? Tém. Ya lo sabrás. Procura acoplarte al cuento y responde a lo que se diga. Crém. ¿Qué dices? Pero, ¿con quién he de hablar? ¿A dónde diablos se precipita éste, a dónde se escapa? Me parece que está mal de la cabeza.

Page 126: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

126

Necromanticus

SCAENA SECVNDA

Themulus. Chremillus. Geta. Baiulus

Them. O Terram sceleratam! Chrem. Quid mali iste vociferatur. Them. Iam hic, per Iovem, non licet vivere, omnia plena sunt insidiis! C h r e m . Quid tu clamas? Them. O proditores! Chrem. Quis te laesit? Them. O hominem infelicem! Chrem. Tu mihi, Hercle, videris. Them. O Chremille, summam miseriam! Chrem. Quid miseriam? Them. O summum infortunium! non potui continere lacrimas54 commiseratione. Chrem. Cuius? Them. Infelicis cuiusdam hospitis, quem hoc ipso momento cadentem aspexi sceleratissimi cuiusdam vulnere quod in capite inflixit, cum illum ex insidiis observaret, ad istud angiportum. Chrem. Quid hoc ad te? Them. Amabam hominem, qui domi nostrae erat notus et familiaris. Nostine illum? Chrem. Quid ego norim nisi tu dicas? Them. Chaldaeus ille qui se profitetur astrologum, quem nos vocamus Necromanticum. Ge. Miserum me, quid tu narras de Necromantico? Them. Atqui tui ego non eram oblitus! Non tu eius famulus es? Herus tuus atrocissime vulneratus iacet; ego credidi occissum. Sicarius quidam sceleratissimus illum a tergo invasit. Ge. Vae mihi! Them. In ipsum cerebrum immisit alte gladium, undique accurritur. Ge. Ostende mihi, obsecro, ubinam sit. Them. Totum hunc vicum recta percurrito, ex adverso anguli sinistrorsum flectito, cum ad divi Dominici perveneris, redito dextrorsum, ibi rogato aliquem quae sit via ad diversorium Bubuli. Sed, quid ego te edoceo? Turbam sequere, omnes eo confluunt.

54 lacrimas: lachrymas T

Page 127: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

127

ESCENA SEGUNDA

Témulo. Crémilo. Geta. Mozo

Tém. ¡Oh, Tierra criminal! Crém. ¿Qué diablos está vociferando éste? Tém. ¡Aquí ya no se puede vivir, ¡por Júpiter!, todo está lleno de trampas! Crém. ¿Qué andas gritando? Tém. ¡Oh, traidores! Crém. ¿Quién te ha hecho daño? Tém. ¡Ay, hombre infeliz! Crém. Sí que me lo pareces, por Hércules. Tém. ¡Oh, Crémilo, qué enorme desgracia! Crém. ¿Qué desgracia? Tém. ¡Oh, qué gran infortunio!, no he podido contener las lágrimas compadeciéndome. Crém. ¿De quién? Tém. De un infeliz forastero, al cual en este mismo momento he visto caer por el golpe que un criminal le ha dado en la cabeza, tras acecharlo insidiosamente junto a ese callejón. Crém. ¿Y a ti qué te importa? Tém. Apreciaba a ese hombre, que era conocido y allegado a nuestra familia. ¿Es que no lo conoces? Crém. ¿Cómo voy a conocerlo si tú no lo nombras? Tém. El caldeo aquel que se declara astrólogo y al que nosotros llamamos Nigromante. Ge. ¡Desdichado de mí! ¿Qué estás contando de Nigromante? Tém. ¡Pues no me había olvidado de ti! ¿No eres su sirviente? Tu amo yace herido de mala manera; le he creído muerto. Un sicario de lo más criminal lo ha atacado por la espalda. Ge. ¡Ay de mí! Tém. En el mismísimo cerebro le ha clavado la espada hasta el fondo; de todas partes acuden corriendo. Ge. Muéstrame, por favor, dónde está. Tém. Atraviesa corriendo toda esta calle en línea recta, tuerce a la izquierda en la esquina de enfrente; cuando llegues al templo de santo Domingo, vuelve a la derecha y ahí pregunta a alguien cuál es el camino hasta la posada de Bubulo. Pero, ¿qué te estoy indicando? Sigue a la gente, todos van hacia allí.

Page 128: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

128

Necromanticus

Ge. O Iupiter! Them. Iam credo illum exanimem invenies. Bai. Quo ego istam thecam sum illaturus? Ge. O infelicem herum, sat ego praedicebam tibi! Chrem. Quae est ista febris quae te tam inopinato corripuit? Quo te tu proripueras? Nunquid somniaras hanc fabulam? Bai. Eat ille in praeceps, non ego me illum infectando conficiam! Quo ista theca erat intromittenda? Oblitus sum qui vocatur. Them. Hoc ego iam dicam tibi: non tu Eubuli domum petis? En tibi fores, te exonera. Bai. Eubuli? Bene habet, ita res est. Vbinam est deponenda? Them. Tu illi praei quo herus iusserat, iuxta lectum Laviniae. Chrem. Laviniae? Them. Oportebat te intellexisse. Chrem. Iam, Hercle, intelligo. Them. Tu istum hominem continuo dimittito numerata pecunia, ego Cynthium hinc quaesitum eo.

SCAENA TERTIA

Cynthius. Themulus. Chremillus

Cyn. Prodieram quaesiturus et inveni tandem medicum: verum a me non habebit teruntium priusquam me isto expediat malo. Quamquam quo magis cogito nulla facilior videtur via, quam Aemiliam adulterii suspectam fieri. Them. Sed eccum eum ipsum per Iovem. Cyn. Atque hoc ille mihi persuadere nititur, nihil esse periculi aut turbae, neque pertimescendam infamiam. Verum ego in ancipiti malo huc atque illuc defferor nec scio quid faciam. Them. Cum minime est opus te nobis subtrahis. Cyn. Quid mali est? Them. Nisi properas, iam tu Laviniam prope exanimatam offenderis. Cyn. Dic mihi, quid rei est?

Page 129: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

129

Ge. ¡Oh, Júpiter! Tém. Creo que ya lo vas a encontrar sin vida. Mo. ¿A dónde tengo que llevar esta caja? Ge. ¡Oh, amo infeliz, de sobra te lo había avisado! Crém. ¿Qué es esa fiebre que se ha apoderado de ti tan de repente? ¿A dónde te habías escapado? ¿Es que has soñado ese cuento? Mo. ¡Que se vaya al infierno, no acabe infectándome! ¿A dónde había que meter esa caja? He olvidado la dirección. Tém. Ahora mismo te lo voy a decir: ¿no estás buscando la casa de Eubulo? Ahí tienes la puerta, ya puedes descargarte. Mo. ¿Eubulo? Bien está, así es la cosa. ¿En qué parte hay que ponerla? Tém. Tú ve a donde tu amo te había ordenado, junto al lecho de Lavinia. Crém. ¿De Lavinia? Tém. Deberías haberte dado cuenta. Crém. Por Hércules, claro que me doy cuenta. Tém. Tú despacha a ese hombre en seguida con dinero contante y sonante, que yo voy a buscar a Cintio.

ESCENA TERCERA

Cintio. Témulo. Crémilo

Cint. [aparte] Había salido buscando al médico y por fin lo encontré, pero no obtendrá de mí ni un teruncio antes de que me libre de este mal. Aunque cuanto más lo pienso, ningún camino parece más sencillo que el de hacer a Emilia sospechosa de adulterio. Tém. Pero aquí está en persona, por Júpiter. Cint. [aparte] Y se esfuerza en convencerme de que no hay ningún peligro ni escándalo, y que no ha de temerse infamia alguna. Pero me he metido en una situación crítica lo mire por donde lo mire, y no sé qué voy a hacer. Tém. En modo alguno te conviene esquivarnos. Cint. ¿Qué pasa? Tém. Si no te das prisa, te vas a encontrar a Lavinia al borde de la muerte. Cint. Pero ¿qué me dices?

Page 130: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

130

Necromanticus

Them. Metuit scilicet misera, ne iste maleficus aliqua arte animum pervertat tuum. Itaque in lacrimas55 dissolvitur ubertim flens. Cyn. Ah, noli timere! Them. Immo revera eius vitae timendum est. Cyn. Ego ad illam adeo. Them. Abito, sic Dii te ament. Chrem. Quid, audistin de Lavinia. Cyn. Iam intro eo.

SCAENA QVARTA

Chremillus56. Themulus. Baiulus

Chrem.57 Non potuit improviso malo celerius occurri aut melius. Them. Solvito huic atque illum dimitte, ac longius amandato. Chrem. En tibi tres obolos; tua mihi opera est utendum. Bai. Qua in re? Chrem. In forum tibi est eundum ac deinde transeundum ad portam Romanam; prope habitat aerarii quaestor, nostine illum? Adito et rogato illa dolia vinaria de quibus heri dixeram, tibi tradat huc portanda. Bai. Tam longe? Duo millia esse arbitror. Chrem. Sunt vel sex: propterea mercedem accipis. Bai. Cuius nomine rogaturus sum?

Chrem. Dic te a procuratore Eubuli missum. Bai. Eo. Chrem. Ito tam longe ne unquam posthac mihi obviam reddeas. Nunc audi, Themule: si eiusmodi sunt haec veneficia quae prodesse foeminis queant, quarum admoventur lectis, id profecto totum conferet nostrae Laviniae, et non quemadmodum Necromanticus volebat Aemiliae. Them. Dicis id quod res est. Sed si mihi homini fatuo vis auscultare... Chrem. Quid vis?

55 lacrimas: lachrymas T56 CHREMILLVS: CREMILLVS T57 Chrem.: CRHEMILLVS T

Page 131: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

131

Tém. Sin duda la desdichada tiene miedo de que ese malvado pervierta tu ánimo con alguna mala arte. Y así, llorando sin parar, se deshace en lágrimas. Cint. ¡Ah, no temas! Tém. Sí, realmente hay que temer por su vida. Cint. Voy a verla. Tém. Ve, así te amen los dioses. Crém. ¿Sabes algo de Lavinia? Cint. Ya mismo entro.

ESCENA CUARTA

Crémilo. Témulo. Mozo

Crém. No se puede hacer frente a un mal inesperado más rápidamente o mejor. Tém. Líbrate de éste y despáchalo, y mándalo lejos. Crém. Aquí tienes tres óbolos; te necesito para otro trabajo. Mo. ¿Para qué? Crém. Has de ir al foro, y luego pasar junto a la puerta de Roma; cerca vive el cuestor del tesoro público, ¿lo conoces? Dirígete a él y pregúntale por aquellos toneles de vino de los que ayer hablé; que te los entregue para traerlos aquí. Mo. ¿Tan lejos? Creo que son dos millas. Crém. Como si son seis: por eso cobras un salario. Mo. ¿Por quién tengo que preguntar? Crém. Di que te envía el administrador de Eubulo.

Mo. Voy. Crém. Vete tan lejos que nunca en adelante vuelvas a cruzarte en mi camino. Ahora escucha, Témulo: si esos hechizos son tales que son capaces de servir a las mujeres, con tal de colocarlos junto a sus camas, eso ciertamente le irá mejor a nuestra Lavinia, que no a Emilia, como quería Nigromante. Tém. Dices bien. Pero si quieres escucharme a mí, que soy un insensato… Crém. ¿Qué quieres?

Page 132: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

132

Necromanticus

Them. ... Eamus intro, et capsulam istam in frusta concidamus minutatim, atque ita terrae infodiamus, aut comburamus, ne ullum extet vestigium, ut, si deinde repetatur, atque huc famulus cum Baiulo redierit, respondere liquido possimus, illum mentiri ac delirare, ac libero aditu vestigari totis sinamus aedibus. Chrem. Ah, periculum est ne tota corrueret domus! Nam pro certo habeo spectris et58 larvis illam refertam esse. Them. Tu his nugis fidem habes? O hominem credulum! Ego praestabo periculum; tu mihi securim dato, iam tibi evolare faxo istas larvas una cum assulis. Sed iam famulus Necromantici revertitur; tu aliam illi ossam in os coniice atque istinc abige, ego intro iam ibo atque id equidem faciam, ne unquam posthac reperiatur capsula.

SCAENA QVINTA

Geta. Chremillus

Ge.59 Dii boni, quam multi reperiuntur hoc ingenio homines, qui cuiuis gaudent ultro facessere negotium idque nullo suo commodo! Tametsi me unum incusare debeam, qui cum me vulpem esse iactitem, ab hisce iumentis me deludi sim passus, qui me sursum ac deorsum per totam exercuere civitatem. Operae pretium autem erat me videre huc atque illuc discurrentem, quasi lymphatum clamantem atque eiulantem et rogantem singulos, ‘ecquis nosset herus meus ubi iaceret vulneratus ac semianimis?’ En tibi cum minime cogito, inclamantem a tergo audio; flecto caput, aspicio illum salvum et incolumem, non secus ac reliqueram. Rogat ille an capsulam in tuto fecissem collocari. Ego vix poteram unum reddere verbum prae laetitia. Narro ab isto nebulone quae passus sim ludibria. Ille me cachinno ridens effusissimo, ut dignus eram, huc me remisit increpans, quaesiturum capsulam quam ego per imprudentiam in media reliqui via. Neque in mentem venit baiulo, ut dicerem illam in Eubuli introferret domum. Huc igitur atque illuc circumspicio. Apparet nusquam. Quo malum ille se recepit stolidus? Verum illum video senem qui tum astabat; eum rogabo. Heus tu! Vbi ille bonus vir qui sic me toto exagitavit oppido?

58 et: el T59 Ge. om. T

Page 133: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

133

Tém. ... vayamos dentro y destruyamos a pedazos ese cofre trocito a trocito, y luego enterrémoslo o quemémoslo, que no quede vestigio alguno; de modo que, si después lo reclamaran y el esclavo volviera aquí con el mozo, podamos responderle rotundamente, mentir y decir locuras, y dejemos que se investigue con libre acceso por toda la vivienda. Crém. ¡Ah, corremos el peligro de que se derrumbe toda la casa! Pues tengo por seguro que está llena de espectros y fantasmas. Tém. ¿Das crédito a esas niñerías? ¡Hombre crédulo! Yo me haré responsable del peligro; tú dame un hacha y haré que esos fantasmas te salgan volando al mismo tiempo que las astillas. Pero ya regresa el esclavo de Nigromante; tú échale otro bocado a la boca y márchate de aquí, que yo ahora mismo voy dentro y por cierto que lo haré, para que nunca más pueda encontrarse el cofre.

ESCENA QUINTA

Geta. Crémilo

Ge. ¡Dioses buenos, cuántos hombres hay como esos que les resulta grato ocasionar dificultades a cualquiera, sin sacar por ello ningún provecho! Sin embargo, debería acusarme a mí solo, que, tras pregonar que soy un zorro, he soportado ser engañado por estos jumentos, que me han tenido arriba y abajo por toda la ciudad. Su objetivo era verme corriendo de un lado a otro, gritando su nombre como un loco y aullando y preguntando uno por uno: ‘¿por ventura alguien sabe dónde yace mi amo, herido y medio muerto?’ Hete aquí que, cuando menos me lo espero, oigo a mis espaldas que alguien me llama a voces; vuelvo la cabeza y lo veo sano y salvo, tal como lo había dejado. Me pregunta si he hecho poner el cofre en un lugar seguro. Yo apenas podía responder una sola palabra a causa de la alegría. Le cuento qué burla he sufrido a manos de ese bribón. Él, riéndose de mí a carcajadas, como me merecía, me volvió a enviar aquí insultándome, a que buscara el cofre que yo por imprudencia había dejado en medio de la calle. Y ni siquiera me vino a la cabeza el mozo, para decirle que ése ya la habría metido en casa de Eubulo. Así que estoy mirando por todas partes. No aparece por ningún lado. ¿A dónde diablos se ha marchado el estúpido? Pero estoy viendo a aquel viejo que andaba entonces por aquí; voy a preguntarle: ¡Eh, tú! ¿Dónde está el buen hombre que me ha hecho correr así por toda la ciudad?

Page 134: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

134

Necromanticus

Chrem. Minime mirum, nam praefectus curandis cum sit aequis, Asturconem te putavit, experiri voluit quam esses ad cursum alacer. Ge. Quod illi bene vertat. Nae, ille haud inultum feret. Verum ubi est ille baiulus qui hic cum theca relictus est? Nostine? Chrem. Cum paulisper dubius constitisset quo illam introduceret, tandem viam arripuit curiam versus; hac se coniecit. Ge. O mastigia, monstrum hominis! Chrem. Poteris consequi si properas; propera, curre, tuum erit bravium! Verum non hic est Calliodorus quem venientem video? Quantum hic habet pecuniarum sordidus senex.

SCAENA SEXTA

Calliodorus. Chremillus. Camillus. Themulus60

Cal. Hoc vero iam ferri non potest, quod in ore sit toti populo haec fabula. Nam si quid acciderit mali quod est factu facile, in me recidet atque Eubulum, cuius consilio hoc magicum paratur sacrificium. Et, ut est hominis stultitia, pharmacopolas et Caldaeos accersit sibi. Atque his praestigiis fidem habet quis ne credidissent pueri. Chrem. Hunc ego si in bello coepissem, non prius emitterem, quam sex millia ab illo aureorum exprimerem. Sed quae istaec61 tanta turba est? Quis strepitus? Hic fortasse sceleratus Themulus me perdidit, qui effracta capsula domum impleret larvis. Sed quis iste est adolescentulus qui huc seminudus prodiit tam concitatus? Estne Camillus? Quid ille rerum agebat intus? O Iupiter! quando ille huc introiit? Cam. O malum insperatum! O summum periculum, summum, inquam, quod ego pene subii modo! Cui posthac fidendum est, si qui a me beneficiis devinciuntur quosque ego conciliatos existimo Chrem. Quid iste vociferatur?

60 THEMVLVS om. T61 istaec: isthaec T

Page 135: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

135

Crém. No tiene nada de particular, pues, como es prefecto de cuidar caballos3, te creyó un asturcón4, y quiso probar cuán ligero serías para la carrera. Ge. Que le vaya bien. Ca, esto no le saldrá de balde. Pero, ¿dónde está el mozo aquel que se quedó aquí con una caja? ¿Lo conoces? Crém. Aunque estuvo un momento indeciso sin saber dónde la tenía que llevar, finalmente cogió a toda prisa la calle en dirección a la curia; tiró por ahí. Ge. ¡Oh, canalla, monstruo de hombre! Crém. Podrás alcanzarlo si te das prisa; ¡apresúrate, corre, será tuyo el premio al vencedor! Pero no es éste Caliodoro, al que veo venir? ¡Cuánto dinero tiene este viejo ruin!

ESCENA SEXTA

Caliodoro. Crémilo. Camilo. Témulo

Cal. Verdaderamente ya no puede soportarse que esté en boca de todo el pueblo este chisme. Pues si sucediera algo malo, lo cual es fácil que pase, recaerá en mí y en Eubulo, por cuya decisión se está preparando este sacrificio mágico. Y, como la estupidez es propia del hombre, se procura boticarios y caldeos. Y tiene confianza en estos juegos de manos a los que ni los niños darían crédito. Crém. Si hubiese entrado en combate contra él, no dejaría marchar a éste antes de sacarle seis mil áureos. Pero, ¿qué escándalo tan grande es ése? ¿Qué es tal estrépito? Quizás el facineroso este de Témulo me ha llevado a la perdición, llenándome la casa de fantasmas por romper el cofre. Pero, ¿quién es ese jovenzuelo que viene hacia acá medio desnudo y tan alterado? ¿Es Camilo, acaso? ¿Qué hacía él ahí dentro? ¡Oh, Júpiter!, ¿cuándo ha entrado él ahí? Cam. ¡Oh, desgracia inesperada! ¡Oh, peligro supremo, supremo, digo, al que casi me he tenido que enfrentar! ¿De quién se podrá uno fiar en adelante, si a unos los tenía amarrados con favores y a otros los consideraba conformes conmigo? Crém. ¿Qué está vociferando ése?

3 La expresión praefectus curandis equis es una parodia de los nombres de las antiguas magistraturas romanas.4 El asturcón es una raza de caballo semisalvaje propia de Asturias que, siendo ya muy conocida y apreciada en la Antigüedad, aún subsiste.

Page 136: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

136

Necromanticus

Cam. Hi me per summam perfidiam produnt? O divinam providentiam, quae me tantam ignominiam, tantum periculum subire non est passa, quae mihi aperuisti insidias! Nunc iuvat recordari quam pene vitam amiseram! Chrem. Haud dubie hoc magnum aliquod malum est. Cam. Sed unde aut clamidem aut palliolum sumam, ne ita inverecunde seminudus in publicum procedam, ac me continuo ad Calliodorum conferam... ? Cal. Quis ille est qui me nominat? Cam. ... ut ex me intelligat, id quod ad perpetuam notam, ludibrium, ignominiam, eius filiae, ac totius familiae... Cal. Iupiter! Cam. ... ab his proditoribus parabatur? Cal. Mihi videtur Camillus. Quid rei est? Cam. O Calliodore, alium quam te non optabam62 mihi dari! Chrem. Fieri non potest, quin aliquid spectati acciderit mali. Cal. Quid tu, Camille, quid tam expeditus et succinctus es? Videris cursu velle contendere. Alium concertatorem tibi quaere! Ego63 non sum iam id aetatis. Cam. Tu iocaris, Calliodore: atqui ego non ludo, immo vero illi te ludunt, qui honorem tuum ac filiae tuae ludibrio habent. Nescis istum bonum generum tuum uxorem hac habere in domo? Sed nos ingrediamur aliquo, me pudet sic esse in publico. Cal. In domum Eubuli. Cam. Maxime. Nemo est omnium quem ego praesentem malim. Chrem. Themule, Themule, heus Themule, hosce affectare64 a tergo et observa quid loquantur! Them. Mane, mane, iam prodit Cynthius.

62 optabam: obtabam T63 ego: aego T64 affectare: afectare T

Page 137: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

137

Cam. ¿Me traicionan éstos con la mayor perfidia? ¡Oh, divina providencia, que no has permitido que yo me enfrentara a tanta ignominia, a tanto peligro, que me pusiste al descubierto sus artimañas! ¡Ahora gusta recordar hasta qué punto casi había perdido la vida! Crém. Sin duda, aquí sucede una gran desgracia. Cam. Pero, ¿de dónde voy a sacar una clámide o un manto, para no presentarme en público así, impúdicamente semidesnudo, y dirigirme en seguida a Caliodoro... Cal. ¿Quién es ése que me nombra? Cam. ... a que conozca por mí lo que para eterno estigma, escarnio y deshonra de su hija y de toda la familia… Cal. ¡Júpiter! Cam. … preparaban estos traidores? Cal. Me parece Camilo. ¿Qué pasa aquí? Cam. ¡Caliodoro, no deseaba que se me presentase otro que no fueras tú! Crém. No puede ser que no haya ocurrido alguna desgracia interesante. Cal. ¿Por qué, Camilo, por qué andas tan libre y suelto? Parece que quieres competir en una carrera. ¡Búscate otro rival! Yo ya no tengo edad para eso. Cam. Tú estás de broma, Caliodoro, pero yo no juego, son ellos los que juegan contigo, los que tienen en sus manos tu honor y el escarnio de tu hija. ¿No sabes que ese buen yerno tuyo tiene esposa en esta casa? Pero vayamos a otra parte, me da vergüenza estar así en público. Cal. A casa de Eubulo. Cam. Muy bien. A nadie quisiera yo tenerlo presente. Crém. ¡Témulo, Témulo, eh, Témulo, síguelos por detrás y pon atención a lo que hablen! Tém. Espera, espera, ya viene Cintio.

Page 138: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

138

Necromanticus

SCAENA SEPTIMA

Chremillus. Cynthius. Themulus

Chrem. Cynthi, quid hoc mali est? Quid ille sibi volebat intus? Cyn. Nescio, nisi adversos mihi fuisse Deos omnes. Quis illam thecam malum intulit? Aut quis consuluit? Chrem. Ego ac Themulus modo illam fecimus introferier. Cyn. Tu ac Themulus me miserum perdidistis, et spes meas disturbastis et Laviniae! Quodque hactenus optime celatum fuerat, pessum dedistis. Quamobrem, obsecro? Chrem. Vt istius Necromantici impediremus consilia, qui nihil aliud nisi pernitiem moliebatur tuam. Cyn. Cur saltem non me praemonuistis? Cur non verbum dixistis, ne tantum imprudens subirem periculum? Vos revera, vos, mihi moliti estis perniciem, non Necromanticus! Latebat in theca adolescens, quem ego credo ut res iam ipsa indicavit, Laviniae molitum insidias. Quod si palam fit, quod ego iam credo, eo res adducta est, ut me sit satius emori. Age, quo Camillus abiit adolescens qui hinc prodierat? Illi supplicabo, illi me dedam atque addicam in perpetuam servitutem ut, si optineri ab illo possit, id apud se contineat, quod modo de me comperit, quamquam sat scio ille mihi infensus iampridem est, iustis de causis. Chrem. Sero sapis. Vix ille domo prodierat, cum obvium sibi Calliodorum nactus, vix prae bile et satomacho cum posset eloqui, summam rei aperit. Cyn. Nemo est tam omnium miserrimus, cum quo non ego fortunam commutarim! Haud dubium est iam hoc ad senem permanasse. Chrem. Procul dubio ad illum una Camillus et Calliodorus accurrerant. Haud dubita iam illos denarrasse omnia. Cyn. Ad Eubulum accurrerant? O Iupiter! quid non dehiscis, Terra, ac me viventem

devoras? Chrem. Quid malum sic despondes animum ac non potius rationes omnes colliges, si quid est consilii, si quid auxilii cogitas?

Page 139: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

139

ESCENA SÉPTIMA

Crémilo. Cintio. Témulo

Crém. Cintio, ¿qué desgracia ocurre? ¿Qué buscaba ése dentro? Cint. No sé sino que todos los dioses se me han puesto en contra. ¿Quién diablos ha traído ese caja? ¿Quién lo ha decidido? Crém. Témulo y yo somos los que hemos hecho que la metieran dentro. Cint. ¡Témulo y tú me habéis arruinado, mísero de mí, y habéis destruido mis esperanzas y las de Lavinia! Todo lo que hasta aquí había estado tan estupendamente en secreto, lo habéis echado a pique. ¿Por qué razón, dime? Crém. Para entorpecer los propósitos de ese Nigromante, que no maquinaba otra cosa más que tu ruina. Cint. ¿Por qué ni siquiera me habéis advertido? ¿Por qué no habéis dicho ni una palabra, para que no afrontara desprevenido tanto peligro? ¡Vosotros, sois vosotros los que me habéis buscado la ruina, no Nigromante! En la caja había un joven escondido, que, según ha apuntado ya el asunto mismo, creo que es quien ha tramado las insidias contra Lavinia. Si esto se hace público, lo cual creo que ya ha sucedido, la situación va a llegar a tal punto que más me valdría morirme. Vamos, ¿a dónde se ha marchado Camilo, el joven que había salido de aquí? Le suplicaré, me entregaré a él y me consagraré a servidumbre perpetua, para que guarde para sí lo que conoce de mí, si es que puede callarlo, aunque sé de sobra que es hostil a mí desde hace tiempo, y con razón. Crém. Tarde te das cuenta. Apenas había salido de la casa, se encontró con Caliodoro, que le salió al paso; en cuanto la cólera y la rabia le permitan hablar, seguro que le pone al descubierto todo el asunto. Cint. ¡Nadie hay en el mundo tan sumamente desdichado como para no querer yo cambiarle mi suerte! No hay duda de que ya ha llegado esto a oídos del viejo. Crém. Está fuera de duda que Camilo y Caliodoro habrán ido corriendo juntos a verlo. No dudes tampoco de que ya se lo han contado todo. Cint. ¿Habrán ido corriendo a casa de Eubulo? ¡Oh, Júpiter!, ¿por qué no te abres, Tierra, y me tragas vivo? Crém. ¿Por qué demonios pierdes así el ánimo en lugar de pararte a considerar todas las circunstancias, y pensar si hay algún plan, algún remedio?

Page 140: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

140

Necromanticus

Cyn. Nihil est consilii, auxilii nihil, nisi ut me hinc aliquo praecipitem dem, aut arripiam fugam, priusquam iracundiam sustineam senis. Tu vale, Chremille, ac meam tibi committo Laviniam. Chrem. Ah, ignavissime! quo abis? Effugit ille, per Iovem. Tu, Themule, domum abi et explora diligenter quid venerit, ac me continuo edoce. Them. Eo, tu me intus mane.

Page 141: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

141

Cint. No hay ningún plan, ningún remedio más que precipitarme desde aquí a alguna parte, o darme a la fuga, antes que soportar la ira del viejo. Que te vaya bien, Crémilo, y a ti encomiendo mi Lavinia. Crém. ¡Cobarde!, ¿a dónde vas? Se escapa, por Júpiter. Témulo, ve a casa y observa atentamente lo que haya acontecido, y házmelo saber al instante. Tém. Voy, espérame dentro.

Page 142: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

142

Necromanticus

ACTVS QVINTI

SCAENA PRIMA

Eubulus. Camillus. Calliodorus

Eub. Si iam id ego verum deprehendero, huiusmodi in illos exemplum statuam, ut quivis intelligat quam non leviter tulerim. Ad me non minus quam ad vos haec iniuria pertinet. Cam. Si vel paulum quid aliter deprehenderis, omnium me sceleratissumum et impudentissimum qui vivunt dicito. Cal. Hunc si noris, Eubule, existimes, neque posse neque scire quicquam fingere: id est ingenium hominis. Existima eiusmodi rem esse quam neque impunitam, neque leviter punitam, esse oporteat. Eub. Ne tam iracunde, o Calliodore; sine prius rem ipsam inspiciamus. Cam. Vnde tu cognosces melius quam ex me, qui et hisce audivi auribus et his inspexi oculis? Parta est illi uxor et liberi, te invito, Eubule. Eub. Volo adhuc mihi satisfacere. Cam. Eamus una intro et, si quid aliter repereris, excindi mihi linguam et erui oculos volo. Eub. Eamus. Cal. Eamus. Eub. Iam hoc sciri potest. Sed vos, quaeso, hic manete; interim, neque tumultuemini ne, priusquam nobis res comperta sit, efferatur in vulgus et nos nostrae simus praecones ignominiae. Cal. I iam intro. Vbi visum fuerit, nos evocato; hic manemus pro foribus.

Page 143: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

143

ACTO QUINTO

ESCENA PRIMERA

Eubulo. Camilo. Caliodoro

Eub. Si descubro que eso es verdad, dispondré para ellos un castigo de tal índole que cualquiera se dará cuenta de que no me lo he tomado a la ligera. Esta injuria me concierne a mí no menos que a vosotros. Cam. Si descubres algo que sea, aun por poco, de otra manera, podrás decir que soy el más criminal y el más desvergonzado de todos los que existen. Cal. Si conocieras a este hombre, Eubulo, te darías cuenta de que ni puede ni sabe fingir nada: ésta es su naturaleza. Date cuenta de que el asunto es de tal magnitud que no debe quedar ni impune ni con un leve castigo. Eub. No vayas con tanta ira, Caliodoro; deja que antes inspeccionemos el asunto en cuestión. Cam. ¿De quién lo vas a conocer mejor que de mí, que lo he escuchado con estos oídos y lo he visto con estos ojos? Le han sido procurados esposa e hijos, contra tu voluntad, Eubulo. Eub. Con todo, quiero estar completamente seguro. Cam. Vayamos juntos dentro y, si encuentras algo de otra manera, quiero que se me corte la lengua y que me saquen los ojos. Eub. Vayamos. Cal. Vayamos. Eub. Ya se puede saber esto. Pero vosotros, os lo ruego, quedaos aquí; entretanto, no montéis ningún escándalo, no sea que, antes de que nos cercioremos de todo, se divulgue la cosa entre la gente y seamos nosotros mismos pregoneros de nuestra ignominia. Cal. Entra ya. Llámanos cuando te parezca oportuno; estamos aquí esperando en la puerta.

Page 144: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

144

Necromanticus

SCAENA SECVNDA

Geta. Calliodorus. Camillus

Ge. Ego me hisce hodie nebulonibus pilam videri arbitror, qui me huc atque illuc iactant, modo in forum eiaculantes. Cal. Fuit, me Hercle, magna stultitia quod te sic temere commiseris includendum capsula et deportandum quolibet. Ge. Redeo. En tibi alius praesto est, cum alia fabula. Cam. Stupeo atque haereo, id ipsum cogitans. Ge. Hic praesto adest qui me mittat in curiam, ille qui retorqueat. Cam. Hoc ego partim adscribo stultitiae meae, partim divinae providentiae, quae sic me voluit insidias deprehendere, quae utrique parabantur nostrum. Verum en tibi unum ex his qui me inclusere capsula, quique tuae insidiabantur filiae. Ge. O per Iovem! adolescens hic est, quem inclusum modo reliquimus. Cam. Furcifer, latro, plagiarie, sycophanta! siccine eos accipitis tu ac tuus herus, qui se vestrae committunt fidei? Ge. Nec ego nec herus aliud quam gratificari studuimus tibi. Cam. Enimvero pulcherrima gratificatio, si me vel in adulterii vel furti suspicione

aliena in domo fecissetis deprehendi! Cal. Res adeo vobis digna visa, scelestissimi, honestas domos hisce maculis polluere? Nullus pudor, nulla fides est? Ge. Huic dicito, qui respondebit tibi. Cam. Respondebo, Hercle, furcifer, neque celabo quidquam! ¡Te vero respondere haec atque alia scelera, verbera et laminae efficient! Ge. Perge, si tibi pulchrum videtur adeo insectari hospites. Sat scio meus herus rationem vobis de se reddet. Cal. Missum illum facito! Cam. Abi modo in malam rem, furcifer, quo dignus es!

Page 145: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

145

ESCENA SEGUNDA

Geta. Caliodoro. Camilo

Ge. [aparte] Creo que me toman por una pelota estos canallas, que me zarandean de acá para allá, y ahora me lanzan al foro. Cal. Por Hércules, fue una gran estupidez que así a ciegas permitieras que te encerraran en un cofre y te transportaran a cualquier parte. Ge. [aparte] Ya vuelvo. Ahí tienes a otro, dispuesto con otro cuento. Cam. Estoy estupefacto y boquiabierto, dándole vueltas a eso mismo. Ge. [aparte] Aquí está el que me va a enviar a la curia, aquél que se da la vuelta. Cam. Esto lo atribuyo en parte a mi estupidez, en parte a la divina providencia, que así ha querido que yo descubriera las insidias que se preparaban para cada uno de nosotros dos. Pero ahí tienes a uno de los que me metieron en el cofre y asechaban a tu hija. Ge. [aparte] ¡Oh, por Júpiter!, ése es el joven al que dejamos encerrado hace un rato. Cam. ¡Granuja, ladrón, plagiario5, sicofanta!, ¿así tratáis tú y tu amo a quienes confían en vuestra palabra? Ge. Ni yo ni mi amo hemos procurado otra cosa que favorecerte. Cam. ¡Pues bonito favor, si habéis hecho que me cogieran en casa ajena bajo sospecha de adulterio o de robo! Cal. ¿Os parece a vosotros, malvadísimos, una cosa digna mancillar casas honestas con estas lacras? ¿No existe ya el pudor, ni la lealtad? Ge. Díselo a éste, que te responderá. Cam. ¡Por Hércules que responderé, granuja, y no ocultaré nada! ¡En cuanto a ti, látigos y filos de espadas lograrán que respondas de estos y otros crímenes! Ge. Sigue, si te parece bonito atacar de tal modo a los forasteros. Sé de sobra que mi amo os dará cuenta de sí mismo. Cal. ¡Haced que lo echen! Cam. ¡Vete al infierno, granuja, adonde te mereces!

5 Plagiario: ladrón de esclavos. Entre los antiguos romanos, plagiar era comprar a un hombre libre sabiendo que lo era y retenerlo en servidumbre, o utilizar un siervo ajeno como si fuera propio.

Page 146: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

146

Necromanticus

Cal. Mitte illum ac bilem comprime; oportebat te iam intro duci ab Eubulo. Verum quid hoc est? Ipse huc prodit et, ut videtur, laetitia gestiens.

SCAENA TERTIA (et ultima)

Themulus. Calliodorus. Camillus. Eubulus

Them. O me fortunatum, o me felicem65, o fors fortuna! quid ego tibi voveam, quae tantas turbas ac tempestatem in placidissima quietem, et iucundissimam sic subito converteris? Cal. Quid iste laetus est? Them. Quo ego hinc curram, quo evolem, ut Cynthium inveniam... Cal. Quid iste vult sibi, nescio, Hercle. Them. ... ut nuntium ad illum deferam, omnium optatissimum? Cal. Quid est? Them. Lavinia inventa est Eubuli filia. Cam. Intellextin? Cal. Qui potest fieri? Them. Verum quid ego cesso Cynthium quaerere? Cal. Vxorem ille nunquam habuit, quod equidem sciam. Cam. Solent ex aliis foeminis iam vulgo parari filiae. Verum eccum eum ipsum ex quo intelliges. Deprehendisti ementitum me aliquid, Eubule? Eub. Non, per Iovem. Nunc tu, amicissime Calliodore, audi iam. Per tuum ego te ingenium mansuetissimum, per humanitatem tuam, per istam dexteram et nostram amicitiam oro atque obsecro Cynthio ut ignoscas meo, si eius aetas digna est visa cui ignoscatur tamen... Cal. Tandem comperisti, Eubule, aliam sibi uxorem quaesivisse Cynthium? Cam. Dubium non est. Eub. ... non magis hoc adolescentis temeritati quam divino consilio, cui visum est hanc statuisse mihi viam, reperiundae filiae, quam annis ab hinc duodecim quadrienem amiseram neque, posteaquam amissa est, verbum de ea comperi.

65 felicem: foelicem T

Page 147: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

147

Cal. Déjalo y contén tu ira; convendría ya que Eubulo te condujera adentro. Pero, ¿qué es esto? Es él en persona quien viene para acá y, según parece, saltando de alegría.

ESCENA TERCERA (y última)

Témulo. Caliodoro. Camilo. Eubulo

Tém. ¡Oh, afortunado de mí, oh, feliz de mí, oh, fortuna dichosa!, ¿qué voto puedo ofrecerte a ti, que así de repente has convertido tantos tumultos y tempestades en una placidísima y gratísima quietud? Cal. ¿Por qué está ése tan contento? Tém. ¿A dónde desde aquí iré corriendo, a dónde volando para encontrar a Cintio… Cal. Qué es lo que pretende éste, no lo sé, por Hércules. Tém. …para llevarle una noticia, la más deseada de todas? Cal. ¿Cuál es? Tém. Se ha descubierto que Lavinia es hija de Eubulo. Cam. ¿Ya te has dado cuenta? Cal. ¿Cómo puede ser? Tém. Pero, ¿a qué estoy esperando para buscar a Cintio? Cal. Nunca tuvo esposa, que yo sepa. Cam. Pues ya es muy frecuente procurarse hijas de otras mujeres. Pero he aquí en persona al que te lo va a hacer entender. ¿Me has pillado mintiendo en algo, Eubulo? Eub. No, por Júpiter. Y ahora, queridísimo Caliodoro, escucha. Por tu carácter tan sosegado, por tu humanidad, por esta diestra y nuestra amistad, te suplico y te ruego que perdones a mi Cintio, si es que su juventud es digna de que se le perdone, a pesar de todo... Cal. Pero, en fin, Eubulo, ¿te has enterado de que Cintio se ha buscado otra esposa? Cam. No hay duda. Eub. ... y eso no tanto por la osadía del joven como por la voluntad divina, a la cual le pareció oportuno que se me abriese este camino para encontrar una hija que había perdido con cuatro años de edad hace ya doce, y después que la

Page 148: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

148

Necromanticus

Nunc qua in re pertimescendum fuit, ne me gravissime offendisset Cynthius clam ducta sine me uxore, ea ipsa in re summam inivit a me gratiam. Nam neque alium generum quam ipsum chariorem mihi optare, neque uxorem illi dare magis ex animi sententia, quam gnatam meam potui. Verum istud meum gaudium tuus interturbat, Calliodore, dolor. Cuius si gratia et venia hoc posset fieri, existimarem nihil accedere posse laetitiae meae. Quod si a te id impetrare possem, ut hanc meam felicitatem66 aequo ferres animo neque his adversarere quae divinitus videntur geri, ac velles tuam ad te filiam domum reducere, tam virginem et illibatam quam erat ante nuptias, cui tu maritum facile reperies non minus locupletem ac nobilem, hoc, inquam, si tu faceres, haberetur a me tibi sempiterna gratia. Cal. Quam ego te a pueritia et amarim et coluerim semper, Eubule, non alium

quam te adhiberi testem volo. Id cum in praesentia faciam, idemque sim ac semper fuerim, Deus novit Optimus Maximus, quem latere nihil potest. Hoc autem si dixero mihi molestum non esse, has distrahi nuptias, et ad me gnatam reducere, non dicam sane id quod res est. Tametsi enim aut in Cynthio aut in illa iusta ignominia locum non habeat, opturari tamen vulgi ora non possunt, quin pro libidine rumores diseminent, quod ad inveniendam aliam conditionem longe erit quam tu credis incommodius. Eub. En tibi praesto adest gener qui et honestus et nobilis est, bene lauta re, qui moribus est et ingenio candidissimis, qui illam plusquam seipsum amat, et haberi expetit. Quam tu meliorem conditionem invenies? Cam. Vt tibi Dii omnes, Eubule, bene faciant! Cal. Ille ubi idem dixerit, respondere sciam. Cam. Dico esse mihi supra quam dici potest optatum idque te oro ex animo, Calliodore, ac supplico, mihi illam ut despondeas lubens. Cal. Ego despondeo sane. Cam. Et ego non invitus accipio. Eub. Quod felix67 faustumque sit: Dii approbent coniugium. Cam. Vide ratum hoc sit. Cal. Ratum. Cam. Quam gaudeo! Cal. Modo, Eubule, si videtur, fac intelligam, quinam sit istaec68 tua filia; unde sustuleris, ubi latuerit tandiu, quibus demum indiciis id hodie deprehenderis?

66 felicitatem: foelicitatem T67 felix: foelix T68 istaec: isthaec T

Page 149: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

149

perdí no supe una palabra de ella. Ahora, como lo que nos temíamos era que Cintio me hubiese ofendido gravísimamente al tomar una esposa a escondidas sin consultarme, en ese preciso asunto goza de mi más absoluta aprobación. Pues no pude desear otro yerno más querido para mí que precisamente éste, ni darle una esposa más de acuerdo con mi corazón que mi propia hija. Pero esa alegría mía la enturbia, Caliodoro, tu dolor. Si esto pudiera hacerse con tu favor y permiso, consideraría que nada más podría añadirse a mi alegría. Porque si pudiese pedirte eso, que lleves esta felicidad mía con ánimo benigno y que no te opongas a todo esto, que parece acontecer por voluntad de los dioses, y que quieras volver a llevarte a tu hija a casa, tan virgen y entera como lo era antes de las nupcias, a la que con facilidad le encontrarás un marido no menos rico y noble; si tú hicieras esto, digo, te guardaría eterno agradecimiento. Cal. De cuánto afecto te he tenido desde la infancia y cómo te he honrado siempre, Eubulo, no quiero que se presente otro testigo más que tú. Dios Óptimo Máximo, al que nada se le puede ocultar, lo sabe, al hacerlo en este momento, y también que soy el mismo que siempre fui. Ahora bien, si llego a decir que no me resulta desagradable disolver estas nupcias y hacer regresar a mi hija a mi casa, no estaré diciendo la verdad. Pues, aunque no quepa imputar en justicia ni a Cintio ni a ella ninguna acción innoble, sin embargo no pueden taparse las bocas de la gente, de modo que no propaguen rumores a su antojo, por lo que encontrar otro buen partido, será mucho más complicado de lo que tú crees. Eub. Ahí tienes a tu disposición un yerno que es honesto y noble, de muy rica fortuna, de costumbres y carácter impecables, que la ama más que a sí mismo, y desea ser tenido en cuenta. ¿Qué mejor partido vas a encontrar? Cam. ¡Que todos los dioses, Eubulo, te sean propicios! Cal. Cuando él haya dicho lo mismo, sabré responder. Cam. Digo que, más de lo que puede expresarse, ése es mi deseo y te ruego de corazón, Caliodoro, y te suplico que de buen grado me la prometas en matrimonio. Cal. Te la prometo, sin duda. Cam. Y yo la recibo con todas mis ganas. Eub. ¡Que sea feliz y próspera, que los dioses aprueben esta unión! Cam. Procura que esto se ratifique. Cal. Ratificado. Cam. ¡Cuánto me alegro! Cal. Por lo menos, Eubulo, hazme saber, si te parece, quién es esa hija tuya, ¿de quién la tuviste, dónde se ha mantenido oculta durante tanto tiempo, por qué indicios hoy por fin lo has descubierto?

Page 150: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

150

Necromanticus

Eub. Dicam si auscultare libuerit. Cal. Et valde quidem. Eub. Cum primum Veneti Cremonam occupavere, ego proscriptus quod arcem dicerer prodidisse Theutonibus, nosti quemadmodum in exilium abierim. Neque quandiu ab illis patria optinebatur, de me quidquam apud69 vos comperti fuit. Hoc toto tempore in Calabris latui, in oppido sane non magno. Et quo tutius degerem, in humili et obscura conditione, alio me nomine Anastasium appellari faciebam, patria

Alexandrinum. Interea cum vidua quadam cive consuetudinem habui. Quam vel quod eam amarem, vel quod mihi solitudo esset gravis, vel quod rei cura habenda esset, uxorem duxi atque hanc sustuli puellulam. In hoc silentio cum nuntiaretur undique Gallos Pontifici coniunctos et Caesari, inferre bellum Venetis, ego spe recuperandae patriae huc veneram. Ne tamen huc cum venissem si res ita ferret, ocluderem mihi aditum ad repetendas latebras Liviae (sic enim uxor vocabatur mea), dixi me reverti Alexandriam curandae scilicet rei gratia, quam acceperam a cognatis occupari meis, quod, si evenisset ex sententia, mihi non esse in animo amplius degere in Calabria; itaque me illam repetiturum aut missurum qui hoc magna cum fide faceret. Tunc anulum divisi atque illi dimidium tradidi, mihi servavi alterum, ne cui se deducendam committeret, qui illi non ostendisset hunc alterum dimidium. Itaque huc veni, cumque bellum longius opinione traheretur mea, vix quindecim per menses, rebus hic compositis et recepta patria, illuc revertor, ipse scilicet per me uxorem ut traducerem. Comperi eo cum venissem, illam cum sex menses ultra condictum spectasset diem neque de me quicquam certi audisset, ut solent foeminae quae libidini magis quam rationi optemperant, discessisse me investigandi gratia, divendita domo atque his rebus, aegre quae asportari possunt. Hoc ego cum audissem, male me habens, cursu citatissimo contendi in Alexandriam. Comperi fuisse ibidem una cum parva filia et de quodam percontatam Anastasio. Cumque nullum reperisset vestigium, ad Calabros hinc rediisse. Celeriter ego illuc rursum redii, passimque nuntios mittens et literas, per totam Italiam pene innumerabiles, nullum hisce duodecim annis usquam comperi

vestigium. Modo cum huc irrupissem, huius turbae causa fremens ac frendens, irato vultu, verbis minacibus, senex qui intus est ad genua mihi accidit, suplicans et obsecrans, huic ignoscerem puellae, quae non obscuro e genere ut ego putabam, sed nobilibus esset orta parentibus.

69 apud: apus T

Page 151: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

151

Eub. Lo diré si te place escucharlo. Cal. Y mucho, por supuesto. Eub. Tan pronto como los Vénetos ocuparon Cremona, proscrito yo porque se dijo que había entregado la ciudad a los Teutones, supiste cómo marché al exilio. Y mientras ellos ocuparon mi patria, no tuvisteis noticia alguna sobre mí. Durante todo ese tiempo me escondí entre los Calabreses, en una población no demasiado grande. Y para vivir más seguro, en humilde y oscura condición, me hacía llamar por otro nombre, Anastasio, Alejandrino de patria. Entretanto, tuve relación con una viuda de la ciudad. Hasta qué punto porque la amara o porque la soledad me resultara difícil de soportar, o porque hubiera de tener un motivo de atención, la tomé por esposa y tuve de ella una niñita. En medio de esta quietud, al anunciarse por todas partes que los Franceses, unidos al Pontífice y al César, hacían la guerra a los Vénetos, vine para acá en la esperanza de recuperar mi patria. Sin embargo, si, después de haber venido hasta aquí, la situación lo exigiera así, con el fin de no cerrarme la posibilidad de buscar escapatorias para Livia (pues así se llamaba mi esposa), dije que me volvía a Alejandría, con el fin de atender, en efecto, un asunto del que había oído que se estaban ocupando mis parientes, pues, si todo salía de acuerdo con mi plan, no tenía la intención de vivir más tiempo en Calabria; y que luego iría a buscarla o enviaría a alguien de mucha confianza para que lo hiciera. Entonces dividí un anillo y le di la mitad, la otra me la guardé, de modo que no consintiera a nadie que no le hubiera mostrado esta otra mitad, que la escoltara. Y así vine para acá, y como la guerra se alargara más de lo que había supuesto,, tras arreglar aquí las cosas y recobrar mi patria, vuelvo allá unos quince meses después, claro está, para llevarme a mi esposa yo mismo. Descubrí, al llegar allí, que ella, habiendo esperado seis meses más del día convenido y sin haber oído ninguna noticia cierta sobre mí, como tienen por costumbre las mujeres, que obedecen al deseo más que a la razón, se había marchado por seguirme el rastro, después de vender la casa y esas cosas que solo a duras penas pueden transportarse. Cuando escuché esto, tomándomelo muy mal, me dirigí a Alejandría a paso rapidísimo. Averigüé que estuvo allí mismo con una niña pequeña y preguntando por un tal Anastasio. Y como no pude hallar rastro alguno, volví con los Calabreses. Rápidamente regresé allá y, aunque envié mensajeros y cartas por doquier, casi innumerables por toda Italia, por ninguna parte descubrí rastro alguno en estos doce años. Hace un momento, mientras yo irrumpía aquí, gruñendo a causa de este alboroto y furioso, con aspecto iracundo y palabras amenazadoras, el viejo que está dentro se me ha echado a las rodillas, suplicando y rogando que perdonara a la chica, la cual no era de linaje desconocido, como yo pensaba, sino que había nacido de

Page 152: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

152

Necromanticus

Ego igitur cum de parentibus rogassem, intellexi Anastasium Alexandrinum illi esse patrem, qui multo tempore degisset apud Calabros, ibique uxorem duxisset et sustulisset filiam. Cal. Ego te prudentem esse hominem scio, Eubule; nolim Cynthius hanc historiam cum noverit illamque denarrarit intus, modo te isto commento placandum putet. Eub. Qui potest Cynthius scire, cum ego nunquam cuiquam verbum fecerim neque diligentius arcanum ullum celatum sit, nam mihi religio erat de uxore loqui, quam nescirem ubi esset gentium? Sed innumera congruunt indicia: monile ad collum deprehendi, quod matris fuerat; tum et ipsa vestes et aurum mihi protulit, quae matri me donasse memini. Sed in primis dimidium illum anulum quem ego reliqueram. Verum si faciem videris, dubitare desinas; sic refert matrem, ut nihil, Calliodore, possit esse expressius. Cal. De matre numquid illa narrat aliquid aut dicit factum quid sit? Eub. Maxime. Sed et isti narrant matrem cum a Alexandria rediret in Calabriam, iter fecisse per Florentiam ibique morbo gravem ad Erutium divertisse, qui fuit maritus huiusce viduae, illamque morti proximam, hac illis parvulam commendasse filiam, quam dehinc pro filia eduxerant. Cumque huc migrasset e Florentia, secum abduxisse, et mutato nomine quae diceretur prius Candida, vocasse Laviniam. Cal. Laetor, me Hercle, tuo isthoc successu, Eubule!

Cam. Et ego, sic me Dii ament. Eub. Habeo vobis gratiam. Cam. Nunc, quid reliquum est? Cal. Vt illam ducas ubi velis. Cam. Quin potius si lubet fiat protinus. Eub. Despondeatur, aequum postulat. Cal. Fiat. Eub. Eamus intro. Cam. Eamus. Them. Vos nolite spectare modo donec Cynthius exeat; per posticum ingressus est. Clanculum intus transigetur, quod est reliquum. Valete et plaudite.

FINIS

Page 153: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Nigromante

153

padres nobles. Así que, después de haber preguntado sobre los progenitores, me he enterado de que su padre es Anastasio de Alejandría, que había vivido mucho tiempo con los Calabreses, y había tomado esposa allí y había tenido una hija. Cal. Sé que eres un hombre prudente, Eubulo; no quisiera que Cintio, al conocer esta historia y contarla dentro, piense que sólo con este cuento tú has de aplacarte. Eub. ¿Qué puede saber Cintio, cuando nunca he soltado una palabra a nadie, ni secreto alguno ha sido guardado más celosamente, pues tenía escrúpulos de hablar de mi esposa, de la cual ignoraba en qué país estaba? Pero concuerdan innumerables indicios: descubrí en su cuello una gargantilla que había sido de su madre; ella misma me presentó además vestidos e incluso una joya de oro, cosas que recordé haber regalado a su madre. Pero, sobre todo, aquella mitad del anillo que le había dejado. Mas, si vieras su rostro, dejarías de tener dudas; tanto se parece a su madre que nada, Caliodoro, puede ser más explícito. Cal. ¿Acaso ella cuenta algo sobre su madre o menciona un hecho que sea real? Eub. Perfectamente. Pero ésos también cuentan que la madre, al volver de Alejandría a Calabria, hizo el viaje por Florencia y que allí, debilitada por una enfermedad, se alojó en casa de Erucio, que fue marido de esta viuda, y que ella, próxima a la muerte, les encomendó a su pequeña hija, a la cual desde entonces criaron como propia. Y que, habiéndose trasladado de Florencia aquí, la trajo consigo y, tras cambiarle el nombre, que antes era Cándida, la llamó Lavinia. Cal. ¡Por Hércules, me alegro de este éxito tuyo, Eubulo! Cam. Y yo, así me amen los dioses. Eub. Os lo agradezco. Cam. Ahora, ¿qué es lo que falta? Cal. Que te cases con ella cuando quieras. Cam. Si le parece bien, mejor que sea en seguida. Eub. Que la desposes, ella pide lo mismo. Cal. Sea. Eub. Vayamos dentro. Cam. Vayamos. Tém. Vosotros no esperéis a que Cintio salga; ha entrado por la puerta trasera. A escondidas se concluirá dentro lo que reste. Que os vaya bien y aplaudid.

FIN

Page 154: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es
Page 155: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es
Page 156: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

156

Lena

LENA

Page 157: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

157

Lena

LENA

Page 158: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

158

Lena

PERSONAE

GETA, servusFLAVIVS, adolescensLENA, uxor Critoboli

LIVIVS, senexHILARIVS, senex

HEGIO, senexCRITOBOLVS, maritus Lenae

FLORVS, puerGALLONIVS, decempedator

GRANIVSIVLIANVS

CHARINVSCAEPASIVS, lictor

PEDVCEVSLONGARENVS

CYNTHIA, famulaLIGVRINVS

CALPVRNIVSSANIO, servus

Page 159: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

159

Lena

PERSONAJES

GETA, esclavoFLAVIO, joven

LENA, esposa de CritóboloLIVIO, anciano

HILARIO, ancianoHEGIÓN, anciano

CRITÓBOLO, esposo de LenaFLORO, muchacho

GALONIO, agrimensorGRANIOJULIANOCARINO

CEPASIO, lictorPEDUCEO

LONGARENOCINTIA, criada

LIGURINOCALPURNIO

SANIÓN, esclavo

Page 160: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

160

Lena

Ioannis Petrei ToletaniComoedia Lena

ACTVS PRIMI

SCAENA PRIMA

Geta. Flavius

Ge.1 Nisi id adeo tibi molestum est, o here, quonam tam antelucanus evigilator intempesta nocte ire paras? Vixdum gallicinium est, tu tamen studiose2 cultus et ornatus, totusque unguentis quasi myrothecium aliquod fragrans, ac delibutus, domo iam egrederis. Flav. Imperiosissimus ille omnium herus suis me imperiis amor agit. Ge. Quonam? Flav. Vt oculos pascam immensa illa pulchritudine! Ge. Quam tu pulchritudinem hisce tenebris videas? Nisi forte aliquis Endymion nobis factus Lunae amasius esse coepisti. Flav. Et ipsis sideribus Liciniae meae praelucent oculi. Ge. Ego vero et felium oculos, et piscium squammas, magis noctu enitere arbitror. Flav. Quid tu malum, nebulo, cum hisce sordibus animalculorum, divinos confers oculos? Ge. Si id adeo displicet, ebriorum ego oculos micantiores dixerim, ubi bene poti conniventibus palpebris, quasi scintillant. Flav. Abi hinc, malum nebulo!

1 Ge. om. T2 studiose: studiosse T

Page 161: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

161

Lena

Comedia “Lena” de Juan Pérez de Toledo

ACTO PRIMERO

ESCENA PRIMERA

Geta. Flavio

Ge. Si no te molesta mucho, señor, ¿adónde, despertándome tan de madrugada, en plena noche te preparas a ir? Apenas es la hora del canto del gallo y tú cuidadosamente arreglado y acicalado, y oliendo de arriba abajo como a bote de perfume barato, y engominado, sales ya de casa.

Flav. Imperiosísimo el amor, ese señor de todos, me guía con sus mandatos.Ge. ¿Adónde?Flav. ¡Cómo voy a dar gusto a mis ojos con esa infinita belleza!Ge. ¿Qué belleza vas a ver con esta oscuridad? A no ser que por casualidad te

nos hayas empezado a ser un Endimión, convertido en amante de la Luna.Flav. Resplandecen más que las mismísimas estrellas los ojos de mi Licinia.Ge. Pues yo creo que brillan más en la noche los ojos de los gatos o las escamas

de los peces.Flav. ¿Cómo diablos puedes comparar, canalla, unos ojos divinos con esas

asquerosidades de animaluchos?Ge. Si no te importa, yo me había referido a que los ojos más brillantes los

tienen los borrachos, que, por así decir, centellean cuando entreabren los párpados.Flav. ¡Sal de aquí, canalla del demonio!

Page 162: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

162

Lena

Ge. Ego vero ac lubens, ut quem mihi ipse tam intempestive interrupisti somnum, avidissime complectar totumque me illi obtinendum dedam. Flav. Mitte, modo ades dum ac me audi, istasque intempestivas modo nugas missas facito. Ego vero quanti te semper fecerim, Geta, quamque mea omnia tibi crediderim, et multis ante potuisti argumentis deprehendere et nunc intelliges maxime, cum tibi animum aperuero meum, teque consiliorum meorum participem fecero; quod eiusmodi est, ut simul tibi et rem, et vitam, et dignitatem meam, commissam existimare debeas. Neque quicquam malim quam hoc contineri summa fide neque aliter tibi commisero quam stipulatus abs te silentii fidem. Spero enim me tua opera commodissime usurum hac in re. Ge. Ah! Tam meam fidem parum habes perspectam, ut me tam accurate monendum duxeris? Quasi tute expertus non sis? Flav. Audi iam igitur. Sat scio intelligere te quam ex animo Liciniam Livii huius nostri vicini filiam adamem, quamque illa mihi mutuo in amore respondeat. Adfuisti enim saepe testis cum inter nos colloqueremur, praebente nobis occasionem parvula illa fenestra, quae ex adverso est measque saepe lacrimas3 et suspiria notasti. Neque aliud quam commoditas loci quominus nostris amoribus perfrueremur, defuit. Hanc vero commoditatem illa mihi dixit se reperisse, ut me videlicet huic Lenae uxori Critoboli, qui iuxta in conductis habitat aediculis, familiarius insinuarem. Haec enim Liciniam iam a parvula educavit, et instituit, eaque docuit, quae ingenuam virginem scire est aequum: literas, acu pingere, et huiusmodi. Inque ea instituenda perseverat, eoque ad illam quasi in ludum quotidie ventitat, totosque dies apud illam desidet. Itaque facile ac tuto huius opera sine cuiusquam suspicione, posse me ad virginem habere aditum. Iamque id adeo constituit, ac nunc primum hodie pollicita est. Tenes ne? Verum ne si id interdiu fieret, vicini hoc notarent aliquaque inde suspicio nasceretur, voluit me noctu huc venire. Ge. Commode. Flav. Itaque veniet ut solita est in ludum puella, ego in noctem usque una delitescam. Ge. Sed qua tu tandem arte ab uxore Critoboli impetrasti, ut se tibi ad discipulam perductricem praeberet? Flav. Ea nimirum qua et arces expugnantur, et imperia subuertuntur, et reges ac regna produntur. Pecunia inquam: qua non alia commodior ad eam rem via.

3 lacrimas: lachrymas T

Page 163: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

163

Lena

Ge. Pues yo con mucho gusto, aunque me interrumpiste el sueño de manera tan intempestiva, te abrazaré con todas mis ganas y me entregaré entero para que me poseas.

Flav. Vamos, ven aquí inmediatamente y escúchame, y al menos procura dejar esas inoportunas niñerías. En cuánto te he estimado yo siempre, Geta, y cómo te he confiado todas mis cosas, no solo te pudiste dar cuenta antes por muchas razones, sino que ahora lo vas a saber aún mejor, cuando te abra mi corazón y te haga partícipe de mis planes; y eso es tan así que debes considerar que te estoy confiando no sólo la hacienda, sino también mi vida y mi dignidad. Y nada desearía más que esto se guarde con la máxima lealtad y no de otro modo te lo voy a confiar que estipulando contigo un pacto de silencio. En efecto, espero poder contar completamente con tu colaboración en este asunto.

Ge. ¡Ah! ¿Tan poco probada tienes mi lealtad que con tanto cuidado me has llevado a recordármelo? ¿Como si tú no lo supieras?

Flav. Pues escúchame ya. Sé bien que te has dado cuenta de cómo me he enamorado con toda el alma de Licinia, la hija de este nuestro vecino Livio, y de cómo ella me corresponde en muto amor. A menudo también has sido testigo cuando hemos conversado entre nosotros a través de aquella pequeña ventana de enfrente que nos ofrece esa oportunidad, y a menudo has notado mis lágrimas y suspiros. Y no nos ha faltado otra cosa que la comodidad de un lugar para que disfrutemos por completo de nuestros amores. Pero esta comodidad me ha dicho ella que la ha encontrado, a saber, que yo me insinúe más íntimamente a Lena, la esposa de Critóbolo, que vive al lado en una casita alquilada. Ella ha educado a Licinia ya desde pequeña y la ha formado, y le ha enseñado lo que es justo que sepa una doncella de buena familia: las letras, bordar con la aguja y cosas así. Y persevera en esta instrucción, y viene aquí a su casa cada día como si fuese a la escuela, y se pasa los días enteros sentada junto a ella. Así, con facilidad y seguridad, sin sospechas de nadie, tendré la posibilidad de acercarme a la doncella. Y esto ya está tan decidido que me ha prometido que hoy será el primer día. ¿Entiendes? Y para no hacerlo a plena luz del día, pues lo podrían notar los vecinos y nacería de eso alguna sospecha, quiso que yo fuera a su casa por la noche.

Ge. ¡Estupendo!Flav. Y así, vendrá la niña como suele a la escuela, yo estaré oculto al mismo

tiempo hasta la noche.Ge. Pero ¿con qué artes tú finalmente conseguiste de la esposa de Critóbolo

que se prestase a llevarte junto a su discípula?Flav. Ciertamente con aquello por lo que las fortalezas son tomadas, y los

imperios aniquilados y los reyes y sus reinos traicionados. Hablo del dinero: no hay otro medio más apropiado que éste para tal asunto.

Page 164: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

164

Lena

Pactus sum viginti quinque minas illi me daturum, ac nunc adeo adducturum me sperabam, nam Erostratus eas se mihi curaturum heri dixerat. Cumque ea spe suspendisset, heri sub vesperam me admonuit, non a se sed ab amico quoddam suo illas mihi numerari oportere qui, tametsi sine usura in quatuor menses illas mihi mutuo darit, non tamen sine pignore crediturum se mihi. Quod cum ita subito reperiri non posset neque vellem conventionem hanc cum Lena et pactum dissolvi, visum est occasionem non omittere. Itaque huc me contuli, tametsi non parum vereor ne illa me nolit admittere, cum sine pecunia venire intellexerit. Audendum tamen est, fortasse impetrabimus ut vel ad mane specter. Ge. Si illa fidem habeat, digna est, me Hercle, cui tu verba des. Scelestam mulierem, quae non veretur misero illi ita acerbe illudere, qui suam illi filiam commissit ac credidit bona fide! Flav. Qui tu scis an ille dignus sit hac iniuria? Quod quo sis sciens ille senex rancidulus ut videtur, et sordidus, iam diu cum illa consuetudinem habet ac pro libidine fruitur. Ge. Mirum! Et tu illum unum fortasse putas? Flav. Fortasse etiam alios, ut est maritus in ea re vel bono animo, vel fingit se non intelligere. Nam senex maritum ipsum magnifica spe lactat, promittens se pro illo dissoluturum aes alienum, quo miser valde laborat. Neque audet domo pedem proferre, ne in manus creditorum incidat et in carcerem trudatur. Verum ille perfidus ubi ad rem ventum est, eludit ac negat se promisisse, dicitque satis ac superque esse benignitatis, quod in suo illo tuguriolo gratis illos habitare permittat. Quasi vero non et illa pro institutione filiae, aliquid mereatur. Ge. Tametsi hactenus non mereatur, iam profecto posthac mereri incipiet, quae tam egregiam, tam pluchram, tam iocundam artem, filiam edocere paret. Itaque digna est, me Hercle, cui ille bene faxit. Flav. Digna an indigna quid ad nos; quando illa de me benemereri studet, referenda est a me gratia. Itaque hoc primum in hac re facere te velim, ut confestim nobis emas aut binos lepores aut porcellum lacteum aut, si non erit ad manum, duos gallinaceos, eosque facias opipare nobis parari; et turdos bene obesos, tum panem elegantissimum vinique quamplurimum generosioris, ut laute edatur ac bibatur. En tibi minam: totam insumi volo neque quicquam mihi postea reddi. Ge. Satis memini, tametsi nullus moneas. Flav. Volo iam illi significare me hic adesse. Ge. O perfidiam, digna, me Hercle, erat!

Page 165: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

165

Lena

Me he comprometido a darle veinticinco minas, y ahora esperaba llevarlo, pues Eróstrato dijo ayer que me las procuraría. Y estando en suspenso en esta espera, ayer por la tarde me avisó de que me las pagaría no él, sino un amigo suyo que, aunque me las daría sin interés en cuatro meses, no iba a prestarme sin fianza. Aunque no podía conseguirse esto así de sopetón y no quería que se anulase el convenio ése y el pacto con Lena, pareció oportuno no dejar escapar la ocasión. Entonces me he acercado hasta aquí, aunque temo no poco que ella no quiera recibirme cuando se entere de que vengo sin el dinero. Pero hay que atreverse, quizá consigamos que espere incluso hasta mañana.

Ge. Si ella es de fiar, es digna, por Hércules, de que le des tu palabra. ¡Maldita mujer, que no vacila en burlarse tan cruelmente de aquel desgraciado que le encomendó a su hija y confió de buena fe!

Flav. ¿Acaso sabes si es merecedor de esta afrenta? Porque, para que lo sepas, ese viejo, algo rancio según parece, y miserable, ya hace tiempo que tiene trato con ella y disfruta de sus favores.

Ge. ¡Asombroso! ¿Y crees que es el único?Flav. Quizás haya otros, de modo que el marido o ve esto con buenos ojos,

o finge que no se entera. Pues el viejo amamanta al propio marido con magníficas promesas, asegurándole que pagará por él sus deudas, que al desgraciado le traen a mal traer. Y no se atreve a poner un pie en su casa para no caer en manos de los acreedores y ser arrastrado a la cárcel. Pero el pérfido ese, cuando se trata del asunto, lo esquiva y niega que lo haya prometido, y dice que es más que suficiente su generosidad, que les permite vivir gratis en esa cabañita suya. Como si ella no se mereciese algo a cambio de la instrucción de la hija.

Ge. Y aunque hasta ahora no lo mereciera, ciertamente empezará a merecerlo de ahora en adelante, que se dispone a enseñar a la hija tan egregio, tan hermoso, tan ameno arte. Así pues, es digna, por Hércules, de que él se porte bien con ella.

Flav. Digna o indigna, qué más nos da; y si ella se afana en hacerme buen servicio, le tengo que devolver el favor. Por eso, quisiera que lo primero que hicieras sobre este asunto fuera comprar en seguida para nosotros un par de liebres o un cerdito lechal o, si no hubiera nada de eso a mano, dos pollos, y que nos los hagas preparar opíparamente; y además tordos bien gordos, un pan riquísimo y toda la cantidad posible del mejor vino para que comamos y bebamos a lo grande. Toma una mina: quiero que la gastes entera y que no me devuelvas nada después.

Ge. Me acordaré bien, aunque no me lo recuerdes.Flav. Quiero mostrarle ya que estoy aquí.Ge. ¡Oh, perfidia, era digna, por Hércules!

Page 166: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

166

Lena

Flav. Quid digna? Si illa pergit mihi gratificari, ego pergam male mereri? Ge. Hoc gratificari appellas, quod a te emulgeat viginti quinque minas? Sed heus tu, unde erit dissolvendi facultas, ubi semel mutuo acceperis? Flav. Quatuor mensibus licebit dispicere. Quid non tu multa putas posse interim accidere? Fortasse ante tertium pater morietur. Ge. Et fortasse vivet etiam ultra quartum, quod est credibilius. Quae tunc erit ratio extricandi te? Flav. Non tua mihi opera praesto erit, si qua fallacia sit opus? Ge. Praesto est, etiam si decem sit opus. Flav. Sed iam ab illa aperiri ostium4 sentio. Ge. Et tu oculos5 aperire incipito.

SCAENA SECVNDA

Flavius. Lena. Geta

Flav. Precor tibi felicem6 diem, Lena. Le. Quin tu dic felicem7 noctem. Nae, tumultum properas, o Flavi! Ge. Itane resalutatum hunc oportuit? Siccine venientem excipis? Le. Malo ego resalutare, o Geta, graviter8 agendo, quam comiter alloquendo. Flav. Sat scio salutem meam sitam in te una. Le. Verum dic mihi, num tu paratus advenis? Ge. Nisi, me Hercle, satis superque paratus adventaret, nunquam huc pedem attulisset. Iam dudum ardet animus. Le. Non ego de isto apparatu loquor, o Geta; de pecunia loquor. Flav. Sperabam, me Hercle, allaturum. Le. Sperabam dicis? Inauspicatum principium. Flav. Necessarius quidam meus iam iam se daturum heri promisserat, verum nescio quo modo nocte impeditus est. Itaque hodie, aut ad summum cras, confecturum sese recepit. Ne dubita, ad me recipio, iam faxo ante duodecimam penes te argentum sit.

4 ostium: hostium T5 oculos: loculos T6 felicem: foelicem T7 felicem: foelicem T8 graviter: gnaviter T

Page 167: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

167

Lena

Flav. ¿Digna de qué? Si ella sigue siendo complaciente conmigo, ¿voy a seguir yo portándome mal?

Ge. ¿Llamas ser complaciente a que te saque veinticinco minas? Pero, ¡eh, tú! ¿cómo te las vas a arreglar para pagarle cuando hayas cobrado a tu vez?

Flav. Tendré cuatro meses para pensarlo. ¿No crees que entretanto pueden pasar muchas cosas? Quizás su padre se muera antes del tercero.

Ge. Y quizás aún viva después del cuarto, lo que es más probable. ¿Qué posibilidad tendrás entonces de desenredarte?

Flav. ¿No estarás presto a servirme, si es necesario algún engaño?Ge. Estoy presto, incluso si fueran necesarios diez.Flav. Pero ya oigo que ella está abriendo la puerta.Ge. Y tú empieza a abrir los ojos.

ESCENA SEGUNDA

Flavio. Lena. Geta

Flav. Te deseo un feliz día, Lena.Le. Di mejor “feliz noche”. ¡En verdad, anticipas el lío, Flavio!Ge. ¿Así es como se devuelve un saludo? ¿Así recibes al que llega?Le. Prefiero devolver el saludo al que actúa con diligencia, Geta, antes que al

que habla con amabilidad.Flav. Bien sé que mi salud solo depende de ti.Le. Pero dime: ¿vienes preparado?Ge. Si no viniera preparado bien y de sobra, por Hércules, nunca hubiera

puesto aquí el pie. Desde hace mucho tiempo le arde el corazón.Le. No hablo de esa preparación, Geta; hablo de dinero.Flav. Esperaba, por Hércules, haberlo traído.Le. ¿”Esperaba” dices? Mal comienzo.Flav. Un pariente mío había prometido dármelo ayer mismito, pero no sé

qué se lo impidió por la noche. Así que hoy, o mañana a lo sumo, se comprometió a prepararlo. No dudes, te lo garantizo, que procuraré que antes de que se acabe el día la plata esté en tu mano.

Page 168: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

168

Lena

Le. Iam quoque ego faxo mox ubi attuleris, ut huc ingrediaris; interim pro certo habe, te pedem non illaturum. Flav. Ah, noli dubitare! Le. Ah, noli tu etiam dubitare me nihil effecturam sine pecunia! Flav. Fidem tibi oppignero meam. Le. Pulchram vero commutationem, ut ego pro pecunia fidem recipiam, qua ubi velis pro pecunia uti non possis; hanc vero publicani et usurarii in adulterina et vili moneta connumerant. Flav. Tu iocaris, Lena. Le. Nunquam, Aedepol, magis sum loquuta serio. Ge. Ah! Fieri potest ut formosa cum sis, tam sis insuavis? Le. Formosa an deformis, mea certe res agitur; nunquam vero tam ero stulta ut me hisce nugis deludi patiar. Flav. Atqui obtestor tibi... Le. Mihi testimonio opus non est, quod nulli usui esse queat. Ge. Itane apud te levis est nostra fides? Le. Mitte verba ac ne actum agas; hoc ego praedico tibi quo tu sis sciens: nisi viginti quinque minae huc praecurrunt quae illas fores aperiant9, nunquam huc illaturum gressum. Flav. Ah! Times ne id non praestem? Le. Non ego pascor vana spe neque nugis capior munusculorum: argentum mihi in manus dari volo; ita convenit inter nos, non tibi iniuriam facio. Flav. Fieri potest ut tam sis inhumana quae me tuis excludas aedibus? Le. Fieri potest ut tu me tam stultam existimes ut credam te si id curasses tot hisce diebus, quibus in hoc negotio10 versamur, inter tot amicos hoc argentum extricare non potuisse? Si amici non subveniunt, ito ad usurarios qui sunt passim mille, atque istam tunicam sericeam totumque istum pretiosum11 ornatum tibi interim detrahe et ad Alphenum foeneratorem mittito; non deerunt aliae tibi vestes. Flav. Ne per me iam stare putes, tu illas vel habe vel oppignerato, quoad ego cras tibi per istum huc argentum deferri faciam. Le. Tu illum mitte quo volueris, ac per te curato. Flav. Mos gerundus est tibi, ne tecum dolo agi putes. Sume hunc pileum, Geta, atque hanc tunicam; tu vide sis ne decidat. Ge. Quid vin tu te exuere?

9 aperiant: apperiant T10 negotio: negocio T11 pretiosum: preciosum T

Page 169: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

169

Lena

Le. Ya procuraré yo también que, en cuanto la traigas, entres aquí; ten por cierto que, entretanto, no pondrás un pie.

Flav. ¡Ah, no lo dudes!Le. ¡Ah, no dudes tú tampoco que no haré nada sin el dinero!Flav. Te doy en prenda mi palabra.Le. Bonita inversión, sí, que yo gane, en lugar de dinero, una palabra, que no

puedes ni utilizar cuando quieras en lugar de dinero; verdaderamente eso lo cuentan cobradores de impuestos y prestamistas como moneda falsa y vil.

Flav. Tú bromeas, Lena.Le. Nunca, por Pólux, he hablado más en serio.Ge. ¡Ah! ¿Puede suceder que, siendo tan hermosa, seas tan arisca?Le. Hermosa o deforme1, lo cierto es que es asunto mío; pero nunca seré tan

tonta como para soportar que se burlen de mí con esas bromitas.Flav. Pero si te lo estoy jurando...Le. No necesito tu juramento, porque no puede serme de ninguna utilidad.Ge. ¿Tan insignificante es nuestro compromiso ante ti?Le. Deja las palabras y no hagas gestos; te lo estoy avisando para que lo

sepas: como no se adelanten aquí veinticinco minas que abran aquellas puertas, nunca darás aquí un paso.

Flav. ¡Ah! ¿Temes que no lo cumpla?Le. No voy a alimentar vanas esperanzas ni a dejarme cautivar por tonterías

de regalitos: quiero que la plata me sea entregada en mano; así quedó concertado entre nosotros, no te estoy haciendo feo ninguno.

Flav. ¿Puede suceder que seas tan desalmada que me dejes fuera de tu casa?Le. ¿Puede suceder que me creas tan estúpida como para pensar que, si te

hubieras preocupado de ello todos estos días que llevamos en este negocio, no habrías podido sacar esa plata de entre todos tus amigos? Si los amigos no ayudan, ve a los usureros, que los hay a miles, y esa túnica de seda y todos esos adornos caros te los quitas entretanto y los mandas al prestamista Alfeno; no te faltarán otros vestidos.

Flav. Para que no pienses que es por mí, tenlos tú o empéñalos, hasta que yo mañana haga que te sea entregada aquí la plata a cambio de eso.

Le. Mándalos tú a donde quieras, y preocúpate tú.Flav. Se hará a tu gusto, para que no pienses que trato de engañarte. Toma este

gorro, Geta, y esta túnica; cuida, por favor, que no se caiga.Ge. ¿Pero es que quieres desnudarte?

1 El adjetivo “hermoso”, como es bien sabido, procede del latín formosus (“de forma adecuada”) pero no es fácil traducir el juego de palabras formosa/deformis -relacionadas etimológicamente- en español.

Page 170: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

170

Lena

Flav. Volo illi modis omnibus, Hercle, satisfacere. Ge. Nunquam, Hercle, laniones isti tam facile excoriant quae mactant, quam Lena solet adolescentes. Flav. Tu continuo ad Aerostratum pervolato ante duodecimam, ac dicito meo nomine rogare illum me undevis hoc pignore id mihi argentum conficiat, quod tu scis esse opus. Ac si ille morabitur, confestim te ad Alphenum foeneratorem conferes, ut foenori tibi det pro hoc pignore viginti minas, et undevis illas pararis, huc redito. Ge. Tu interim manebis nudus? Flav. Quid refert? Adducito mihi togam illam laneam et tunicam. Le. Abi, actutum, nam pro certo habe quoad argentum venerit, tametsi ille huc ingrediatur, me non passuram ut huc virgo transeat. Flav. Ingrediar tamen utcumque interim. Le. Ingredere, sed hac lege.

SCAENA TERTIA12

Geta

Ge.13 Iam diu est quod in hoc versor vitae genere, in hac meretricum consuetudine, et earum foeminarum quae turpi quaestu victitant, nusquam tamen videre mihi contigit, quae tam impudenter, tam sordide, tam avare quam haec Lena ex sua arte quaestum faceret. Lucescit tamen an nondum? Et iam ego vix credo tertiam vigiliam fuisse, cum domo exivimus. Itaque incommode nunc ad Erostratum ibo, qui vix unquam ante meridiem lectum solet relinquere; ibo interea ad forum, ad macellum, sursumque ac deorsum perlustrabo omnia, si quid appareat obsonii lautioris.

12 TERTIA: TFRTIA T13 Ge. om. T

Page 171: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

171

Lena

Flav. Quiero darle satisfacción de todas las maneras posibles, por Hércules.Ge. Nunca, por Hércules, los carniceros esos desuellan tan fácilmente lo que

sacrifican como acostumbra a hacer Lena con los muchachos.Flav. Ve volando sin parar a casa de Eróstrato antes de la caída de la tarde, y

dile en mi nombre que le ruego que a cambio de esta prenda me procure de donde quiera el dinero que sabes que necesito. Y si él va a tardar, te diriges de inmediato al prestamista Alfeno, que te dé en préstamo a cambio de esta prenda veinte minas, y de donde quiera que las hayas conseguido, vuelve aquí.

Ge. ¿Entretanto te quedarás desnudo?Flav. ¿Qué importa? Acércame aquella toga de lana y una túnica.Le. Vamos, pronto, pues ten por cierto que, hasta que no llegue el dinero,

aunque él entre, no voy a permitir que la doncella pase aquí.Flav. Entraré de todas formas mientras tanto.Le. Entra, pero con esta condición.

ESCENA TERCERA

Geta

Ge. Ya hace tiempo que estoy metido en este género de vida, en este trato con meretrices, y de entre esas mujeres que viven de tan infame negocio, en ninguna ocasión me ha tocado ver, sin embargo, a una que saque partido de su arte de una forma tan impúdica, tan sórdida, tan codiciosa como la Lena esta. ¿Pero ya empieza a amanecer? Pero si me parece que apenas había pasado la tercera vigilia cuando salimos de casa. Así que ahora iré de la manera más inoportuna a casa de Eróstrato, que casi ningún día suele levantarse de la cama antes del mediodía; entretanto iré al foro, al mercado, y lo recorreré todo de arriba abajo, por si se ve algo bien bueno de comer.

Page 172: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

172

Lena

ACTVS SECVNDI

SCAENA PRIMA

Livius, senex. Lena

Liv.14 Qui summo mane non evigilat neque in tempore facit quae facienda sunt, totum amittit diem neque res illi e sententia cedunt. Heus, Sanga, heus! Non huc prodis? Continuo tibi rus eundum est et vilicum15 admoneto ut plaustrum confestim lignis onerari faciat, et huc devehi sub vesperam; neque inde discesseris, quoad bene sese habere rem intellexeris. Tum de pecore mihi renuntiato quomodo sese habeat, an sit aliquid novi foetus, quantum spatii in vineis effoderint, ut omnium earum rerum tibi rationem reddant, quot propagines immiserint aut surculos infoderint; abi actutum, ne morare. Sed heus tu!, si forte erit aut agnellus aut hoedus, huc facito... Verum abi, satius erit vendi. Le. Iam mirabar istum tam prodigum factum. Liv. Salve, Lena. Le. Salve et tu, Livi. Liv. Quid hoc quod tam mane surrexeris? Quid novi rei est? Le. Sane vero cum tu me ita splendide pascas et omnia a te mihi affatim suppeditentur, dormiendum erat mihi in medios dies totumque diem cessandum in otio. Liv. Praesto pro mea facultate quod possum, Lena; ad explendam vero libidinem16 tuam maioribus copiis esset opus; pro meo modulo studeo tibi benefacere. Le. Qua in re tu mihi benefacis? Liv. Hoc vestri ingenii est, cum accipitis dumtaxat habere gratiam, accepti vero beneficii continuo oblivisci.

14 Liv. om. T15 vilicum: villicum T16 libidinem: libidem T

Page 173: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

173

Lena

ACTO SEGUNDO

ESCENA PRIMERA

Livio, anciano. Lena

Liv. Quien no se levanta por la mañana temprano ni hace a tiempo lo que hay que hacer, pierde todo el día y las cosas no le salen conforme a su intención. ¡Eh, Sanga, eh! ¿No vienes aquí? Al instante has de irte al campo y advierte al granjero que haga cargar el carro con leña de inmediato y que lo traiga aquí por la tarde; y no te marches de allí hasta que comprendas que la cosa está en orden. Además me darás razón del ganado, cómo va, si hay alguna cría nueva, cuánta extensión labran de viñas, que te rindan cuentas de todas estas cosas, cuántos sarmientos han injertado o cuántos brotes han plantado; ve, pronto, no te demores. Pero ¡eh, tú!, si por casualidad hubiera un corderillo o un cabrito, lo traerás aquí para... Bueno, ve, será mejor venderlo.

Le. Ya me extrañaba que ése se volviera tan derrochador.Liv. Salud, Lena.Le. Salud para ti también, Livio.Liv. ¿Cómo es que te has levantado tan de mañana? ¿Qué hay de nuevo?Le. Sin duda, cuando tú me alimentes así de bien y me lo procures todo en

abundancia, podré dormir hasta mediodía y dedicar el día entero al ocio.Liv. Hago lo que puedo en la medida de mis posibilidades, Lena; para saciar

tus deseos, serían precisos mayores recursos; pero ya me afano según mis medios en procurarte beneficios.

Le. ¿En qué me beneficias?Liv. Esto es propio de vuestra naturaleza, estar agradecidas sólo cuando

recibís, y olvidar al instante el beneficio recibido.

Page 174: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

174

Lena

Le. Quid tu tandem mihi contulisti? An fortasse hoc exprobrare pergis, quod gratis in tuis habito aediculis? Liv. An vero hoc tu parvi aestimas? Pluris duodecim minis mihi stat quotannis, praeter ea commoda quae ex nostra capis vicinitate. Verum ne me exprobrare existimes, me comprimam. Le. Quid tu exprobres? An quod reliquias pridiani iuris ad me mittis? Liv. Est praeterea adhuc aliud, Lena... Le. Fortasse putridus panis et aliquid vappae et ligna bina si quando isthic exonerantur plaustra. Liv. Est adhuc aliud, Lena... Le. Quid tandem aliud? Audire volo: vestes sericeae aut bombicinae? Liv. Nec te deceret gestare nec mihi liceret dono dare. Le. Vnam dic, si potes, stolam, quam mihi dono dederis. Liv. Respondere nolo. Le. Soleas aut calceos, si quando bene detrivisti, bis aut semel in anno soles Critobolo relinquere. Liv. Et tibi aliquando recentes dedimus. Le. Vix ter annis, quatuor. Sit sane quando ita vis: nihil nec labor meus in instituenda filia nec virtutes quas illam edocui apud te valeant? Liv. Valent sane; negare non possum neque tui similis esse volo, quae beneficiorum oblivisceris. Le. Cum primum in hanc migravi viciniam alphabetum nondum illa noverat aut acum tenere manu... Liv. Fateor. Le. ... nec torquere fusum; modo et literas optime novit et acu pingere, neque ulla est tam difficilis pictura, quam non illa ab exemplo scitissime exprimat. Liv. Fateor inquam, neque eo sum ingenio ut bene de me meritam negem. Verum hoc adeo respondere non omittam, nisi tu istam operam sumpsisses, o Lena, non defuisset alia quae id et minoris quidem praestitisset, quaeque satis putasset singulas minas singulis annis. Modo parum interesse censes, singulas ne an duodenas accipias? Le. An vero nihil est aliud quod ego praestiterim, quo tu mihi plus debeas? Si, Aedepol, duodecies tantundem in anno dares, nunquam tamen pensasses infamiam quam ex tua vicinitate contraxi. Hoc iam vulgo fertur me tuam esse pellicem; quod male vertat Critoni qui nos primum in istud gurgustiolum adduxit! Sed per me non, Aedepol, stabit; locato cui volueris, diem in his non amplius morabor!

Page 175: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

175

Lena

Le. Pues, ¿qué me has dado tú? ¿Acaso sigues echándome en cara que vivo de balde en tu casita?

Liv. ¿Es que eso lo consideras poca cosa? Más de doce minas me cuesta cada año, además de otras ventajas que obtienes de nuestra vecindad. Pero, para que no creas que te echo nada en cara, me voy a contener.

Le. ¿Qué me ibas a echar en cara? ¿Que me mandas las sobras del caldo de la víspera?

Liv. Hay, además de esa, otra cosa, Lena...Le. Quizás pan podrido y algo de vinillo y un par de leños si alguna vez

descargan ahí los carros.Liv. Hay aún otra cosa, Lena...Le. ¿Pero qué otra cosa? Quiero saberlo: ¿vestidos de seda o de satén?Liv. Ni sería conveniente que tú los llevaras, ni lícito que yo los diera como

regalo.Le. Dime, si puedes, una estola, que me dieras como regalo.Liv. No quiero contestar.Le. Sandalias o zapatos, si los has desgastado bien, una o dos veces al año

sueles dejárselos a Critóbolo.Liv. Y a ti alguna vez te hemos dado unos nuevos.Le. Apenas en tres años, cuatro veces. Bueno, que sea como tú quieres: ¿de

nada te valen ni mi trabajo instruyendo a tu hija ni las virtudes en las que la educo?Liv. Claro que valen; no puedo negarlo ni quiero ser como tú, que olvidas los

favores.Le. Cuando me mudé a este barrio, ella todavía no sabía el abecedario ni

tener una aguja en la mano…Liv. Lo reconozco.Le. … ni hacer girar el huso; y en seguida ha aprendido muy bien las letras y a

bordar, y no hay pintura tan difícil como para que ella no la copie del modo más hábil.Liv. Que lo reconozco, te digo, y no soy de tal naturaleza que vaya a negártelo,

pues bien te lo mereces. Pero aún así no voy a dejar de responder: si no hubieses asumido tú ese trabajo, oh, Lena, no habría faltado otra que lo hubiera cumplido, e incluso por menos, y que hubiese considerado suficiente una mina por año. ¿Sigues pensando que hay poca diferencia entre cobrar una o doce?

Le. ¿De verdad que no hay ninguna otra cosa que yo haya asumido, por la que me debas más? Si, por Pólux, me dieras exactamente doce al año, nunca tampoco habrías compensado la infamia que he contraído por ser tu vecina. La gente ya dice que soy tu concubina; ¡ojalá acabe mal Critonio, el primero que nos trajo al tugurio este! Pero, por Pólux, no quedará por mí; ¡alquílalo a quien quieras, no voy a vivir aquí

Page 176: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

176

Lena

Liv. Vide sis quid dicas, Lena? Le. Age, locato cui volueris! Non patiar ut rursum mihi exprobres quod gratis habitem in tuis aedibus. Si scirem Elysios hic esse et hortos Hesperidum, non habitarem tamen. Liv. Vide sis, quid dicas cogita. Le. Satis superque cogitavi: cui volueris locato. Liv. Sit ita sane. Hoc ipsum volebam. Et quidem iam faxo. Le. Vt libuerit, vel vendito vel incendito, iam ego mihi aliunde prospiciam, nec deerit sane. Liv. Quo magis hanc indulgenter tracto meque illi submitto, tanto illa ferocior in dies17 est, et superbior et procacior; animam mihi, si posset, vellet exugere. Le. Quasi vero sine illo non liceat vivere... Liv. ... et sane praeterquam quod nihil pro aedibus pendunt atque id mihi pretium disperit, plusquam duodecim alias a me minas extorquent. Le. ... neque aetas mihi deest, Diis gratia, neque forma, ut omnis spes continuo abiicienda sit... Liv. Spero, me Hercle, ita contusurum istam ferociam: non est sane animus vendere, simulabo tamen ac persuadebo illis. Le. ... nec debilis sum nec valetudinaria. Liv. Itaque Carinum illum adducam finitorem, et aestimatorem aedium, quem ‘decempedam’ appellant, qui illam18 aestimet his presentibus, ac mecum de pretio agat. Non deerit emptor aliquis suppositicius19. Illi vero metuendum non est ne domo egrediantur: obolum non habent nec unde sibi parent, fame emorientur alibi. Tot mihi stimulis haec belua compungenda est et domanda calcaribus.

17 in dies: indies T18 illam: illas T19 suppositicius: supposititius T

Page 177: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

177

Lena

ni un día más!Liv. Mira, por favor, lo que dices, Lena.Le. ¡Vamos, alquílalo a quien quieras! No voy a soportar que me eches en

cara otra vez que vivo en tu casa de balde. Si supiera que aquí están los Elíseos y los jardines de las Hespérides, no viviría tampoco.

Liv. Mira, por favor, piensa lo que dices.Le. Lo he pensado más que suficiente: alquílalo a quien quieras.Liv. Sea así, pues. Esto mismo era lo que quería. Y por supuesto que ya mismo

lo voy a hacer.Le. Como te plazca, véndelo o préndele fuego, yo miraré por mí en otra parte

y no me faltará de nada.Liv. [aparte] Cuanto más indulgentemente la trato y cuanto más cedo ante ella,

tanto más fiera se pone de día en día, y más soberbia y más insolente; me sorbería el alma, si pudiera.

Le. [aparte] Como si no fuese posible vivir sin él…Liv. [aparte] ... y además, como no me pagan nada por la casa y pierdo esa

ganancia, me sacan otras doce minas más.Le. [aparte] ... y no me falta edad, gracias a los dioses, ni hermosura para que

todo temor tenga que dejarse a un lado...Liv. [aparte] Espero, por Hércules, aplacar del modo siguiente esa bravura: no

está en mi ánimo, desde luego, vender, pero fingiré y les convenceré.Le. [aparte] ...y no soy débil ni enfermiza…Liv. [aparte] Voy a citar, pues, a Carino, el agrimensor aquel, y al tasador de

viviendas, al que llaman “el diez pies”2, que la valore delante de ellos, y trate conmigo del precio. No faltará un supuesto comprador. Realmente no hay que preocuparse de que dejen la casa: no tienen un óbolo ni de dónde procurárselo, se morirán de hambre en otra parte. Voy a aguijonear a esta fiera con tantas puyas y a domarla con espuelas.

2 Con más exactitud, “vara de medir de diez pies de largo”.

Page 178: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

178

Lena

SCAENA SECVNDA

Lena

Le.20 Suavem nimirum hominem, hoc scilicet volebat sibi: postquam me suo teterrimo spiritu infecisset et pro scorto ad libidinem abusus fuisset, verbis satisfacere quod re male fecisset. Bellum adolescentem, cui te gratis perfruendam dare debeas! Nae, ego iam tum stulta satis fui, cum me illius blandimentis et inanibus promissis deludi sum passa. Verum in causa fuit stolidissimus ille omnium homo maritus meus, qui illud mihi identidem occinebat: “Vxor, morigerare homini, beatos nos reddet, mihi crede, morigerare inquam, in illo nostrae fortunae sitae sunt, pro nobis omne aes alienum dissolvet.” Quis illi principio fidem non habuisset, cum montes aureos pollicebatur? At ego, Aedepol, faciam quod solent famuli erga dominos avaros, qui cum mercedem suam exsculpere21 ab his non possint, nacti quamprimum occasionem, expilatis herilibus scriniis aut virgine constuprata22 aut aliquo alio admisso scelere, fugam arripiunt. Itaque hoc apud me statuo: quacunque ratione liceat operae meae pretium non amittere, per fas aut nefas nihil moror, ego compendium meum quaeram; neque apud Deos aut homines id mihi vereor vitio datum iri. Si uxorem haberet, dispeream si non eandem a me iniuriam acciperet, quam ille meo Critobolo intulit; quod quoniam fieri non licet, in filia certe dabo operam ne id inultum maneat.

SCAENA TERTIA

Geta. Lena

Ge.23 Verum, Hercle, est id quod dici audio, unum interim hominum pro centum esse, rursum centum ne uni quidem pares. Idque modo adeo verum deprehendi. Le. Videtur Geta is qui horsum venit... certe, ipsus est. Ge. Hodie cum primum hinc discessi curaturus ea quae herus iniunxerat, in forum recta pergo, sursum ac deorsum perlustro totum istum vicum quem ‘maiorem’ appellant. Percurro: hinc me ad macellum, hinc ad forum olitorium confero, exploro 20 Le. om. T21 exsculpere: exculpere T22 constuprata: construpata T23 Ge. om. T

Page 179: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

179

Lena

ESCENA SEGUNDA

Lena

Le. Claro, esto es lo que se proponía ese hombre haciéndose el amable: después de haberme infectado con su asquerosísimo aliento y haberme utilizado a capricho como a una prostituta, arreglar con palabras lo que había hecho de pena. ¡Apuesto joven, a quien debes entregarte para que goce de ti gratis! En verdad, ya fui lo bastante estúpida entonces, cuando con sus halagos y promesas vanas soporté que se burlara de mí. Además contribuyó a su causa este hombre, el más necio de todos, mi marido, que me graznaba sin cesar: “Mujer, complace a ese hombre, nos hará ricos, créeme, complácele, te digo, en él radica nuestra fortuna, pagará por nosotros toda la deuda.” ¿Quién no le hubiera dado crédito al principio, cuando prometía montañas de oro? Pero yo, por Pólux, voy a hacer lo que suelen hacer con sus amos avaros los sirvientes, que, cuando no son capaces de arrancarles su paga, tan pronto encuentran la ocasión, tras saquear a los dueños sus cajas o deshonrar a la doncella o cometer algún otro crimen, se dan a la fuga. Así que esto es lo que prometo ante mí misma: aunque por alguna razón esté bien dejar escapar una recompensa por mi trabajo, no me detendré por nada de nada, voy a buscar mi provecho; ni ante los dioses ni los hombres dudaré en entregarme al vicio. Si él tuviera una mujer, me moriría si no recibiera de mi parte la misma afrenta que él infligió a mi Critóbolo; puesto que eso no puede suceder, me emplearé al menos con su hija para que no quede impune su daño.

ESCENA TERCERA

Geta. Lena

Ge. [aparte] Cierto es, por Hércules, lo que oigo decir, que un hombre a veces vale por cien y que, por el contrario, cien no están a la altura de uno siquiera. Y hace un instante he visto claramente que es cierto.

Le. Parece Geta el que viene por ahí… sí, es él.Ge. [aparte] Hoy, en cuanto salí de aquí para atender eso que mi amo me había

encargado, me dirijo al foro en línea recta, de arriba abajo recorro todo ese barrio que llaman ‘mayor’. Aligero: me dirijo primero al mercado de carne, luego al de verduras,

Page 180: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

180

Lena

omnia, nihil apparet usquam obsonii. Le. Sensim ac secum loquens advenit. Ge. Video gallinaceos ita macilentos, sic pellucentes macie, ut unum annum quartana laborasse diceres. Le. Fortasse argentum affert... Ge. Alius nil moratus continuo emisset, ac secum diceret: “Ego quid possum facere, si commodiores non sunt, qualesquales sunt, alienae gulae parantur.” Le. Suffarcinatus advenit... Ge. Ego vero nihil horum nec sum ceterorum24 similis; functiones et munera demandari ab hominibus possunt, prudentia et diligentia non possunt. Itaque specto in medio foro si quem ex hisce rusticanis viderem, qui aliquid esculenti importare solent. Praeterea si quem venatorem, si quem aucupem, si quid haberent aucupii. Ibi me quidam notus adit; rogat quidnam mihi vellem. Ego indignari quod nihil toto oppido reperiretur obsonii, nihil aut piscatus aut aucupii aut ferinae, quemadmodum in reliquis civitatibus, summam esse penuriam rerum omnium, nihil aliud quam aut cornices aut passeres vendi, quoniam ea vilissime veneunt et facile emptorem inveniunt. Le. Expectabo, Aedepol, ut intelligam quid ille afferat. Ge. Discedo. Ille me consectatur, adit ac “nisi tibi molestum est” inquit, “o Geta, iam a me duos phasianos habebis denariis sex.” Ego “vero gratissimum” inquam, “feceris.” Ille continuo “maneto me isthic” inquit, “neque te loco moveris aut cantitaveris”; “immo vero” inquam, “magis quam statua mutus ero.” Ille continuo in aedes se coniicit pontificias. Ego vero interea, dum illum maneo, capum obesissimum quem fueram antea speculatus emo, et medica mala sena, continuo ad vestibulum redeo. Vixdum redieram cum ille foras procedit, pinguissimos binos phasianos afferens. Iniicio confestim manus ac sex illi denarios in ipso aditu annumero libentissime. Tunc ille: “Si quando alias tibi aut senis aut duodenis hisce avibus erit opus, innuito mihi, praesto tibi sunt, modo sit fides celaturum te optime. Le. Multa secum meditari videtur ac loqui. Ge. Ego ad me recipio... Verum nunc adeo ridere mihi lubet, quod domini tam accurate et tanta cum diligentia asservari faciunt, illi ipsi qui huic curae praeficiuntur, expilant ac diripiunt, neque ulli sunt furaciores quam qui ad avertendos fures adhibentur.

24 ceterorum: coeterorum T

Page 181: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

181

Lena

lo inspecciono todo, en ninguna parte aparece vianda ninguna.Le. Viene hablando solo y por lo bajo.Ge. [aparte] Veo unos pollos tan macilentos, tan transparentes por su delgadez,

que dirías que han sufrido de fiebre cuartana un año entero.Le. A lo mejor trae el dinero…Ge. [aparte] Otro que no se preocupara, habría comprado en seguida, y se diría

a sí mismo: “Yo qué puedo hacer, si no son mejores, son como son, para paladares ajenos se preparan.”

Le. Viene cargado…Ge. [aparte] Yo no soy de ésos, ni en nada me parezco a los demás; pueden

solicitarse de los hombres funciones y tareas, prudencia y diligencia no pueden. En fin, que estoy en medio del foro mirando si veo a uno de los campesinos estos que suelen traer algo comestible. Después, si algún cazador, si algún pajarero tuvieran algo de caza. Entonces me viene un conocido; me pregunta qué es lo que quiero. Le cuento que estoy indignado porque en toda la ciudad no se encuentra nada de comer, nada de pescado, de ave o de carne, lo mismo que en el resto de las ciudades, que hay una penuria total de todo, que no se vende otra cosa que cornejas o gorriones, que se venden baratísimos y consiguen fácilmente un comprador.

Le. Voy a esperar, por Pólux, para saber qué trae.Ge. [aparte] Me voy. Él me sigue, viene y me dice: “Si no te viene mal, Geta, voy

a proporcionarte ahora mismo dos faisanes por seis denarios.” Yo le digo: “Me harías un gran favor.” Él al punto dice: “Espérame aquí, no te muevas del sitio ni cantes.” “Descuida”, le digo, “estaré más mudo que una estatua”. Él entra disparado a las sedes pontificias3. Entretanto yo, mientras lo aguardo, compro un capón gordísimo que había visto antes, y media docena de albaricoques4, y vuelvo enseguida al vestíbulo del mercado. Apenas había vuelto, cuando él sale afuera con dos faisanes bien cebados. Al instante les echo mano y en la misma entrada le pago los seis denarios de mil amores. Entonces él: “Si en alguna otra ocasión te hicieran falta seis o doce aves de éstas, hazme una señal, están a tu disposición, sólo con que me des tu palabra de que vas a guardar secreto total.”

Le. Parece que va pensando en muchas cosas y las está contando…Ge. [aparte] Yo se lo prometo… Pero ahora me place reírme, porque los amos

hacen que se cuide de sus cosas con tanto esmero y con tanta diligencia, y los mismos que son puestos al frente de este cometido saquean y roban, y no hay nadie más ladrón que los que son empleados para alejar a los ladrones.3 La expresión debe entenderse como irónica y se refiere al interior del mercado, el templo más importante según el criterio de Geta.4 Medicum malum o persicum malum, en español, a través del árabe, ‘albérchigo’ (‘albaricoque’).

Page 182: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

182

Lena

Le. Expedi tandem te, quod male tibi vertat! Ge. Itaque phasides25 aves quae vix in magnatum mensis et regiis epulis reperiuntur, modo in lustris ac meretricum prostibulis, inter lenones ac meretrices absumuntur. Verum ego hosce opipare parari feci ac mecum in cista defero. Sed eccam Lenam. Le. Num tu argentum affers, Geta? Ge. Iam, Hercle, afferam. Le. ‘Afferam’ dixti? Non sane mihi res placent futurae. Ge. En tibi in praesentia affero capum, phasianos, panem, vinum, caseum et quid non? Abi atque intro fer. Le. Pecunia mihi est opus. Ge. Ante semihoram iam faxo penes te sit. Adhuc Erostratus erat in lecto ac me iussit in theca vestes deponere, redirem post meridiem hora secunda, confectam se mihi daturum pecuniam. Interea condiri haec nobis et apparari feci. Verum quid ego a te expecto praemii pro hac mea opera? Nam scito quidquid hic recte fit, mea unius opera fieri. Le. Quid tu tibi vis? Ge. Quod, Hercle, sive centum dederis, nihil tibi decedet. Le. Non, Aedepol, intelligo. Ge. Dicam planius. Le. Abi atque affer pecuniam, ego sine illa nihil audio. Ge. Itaque pecuniae medentur auribus? Le. Et quidem maxime! Ge. Etiam ne surdis omnino? Le. Quidni? Ge. Tu tamen fingis te non intelligere quod probe intelligis. Le. Abi, impudens! Sed ne patiamur obsonium refrigerari. Ge. Eamus intro. Sed ubinam est puella? Le. Immo vero, ubinam est pecunia? Ge. Iam faxo adducatur. Le. Et ego faxo adducatur virgo continuo. Verum ne patiamur prandium frigescere. Ge. I ergo prae; sequor. Verum nae tibi istae erunt extremae epulae, quas ego tibi unquam instruam, quod illis male vertat. Eo ne me ego defatigavi ut isti indulgeant genio? Vt scropha atque ille cuculus26 devorent? Non, Hercle, patiar. Quin ego hinc labra, Hercle, inungam.

25 phasides: fasides T26 cuculus: cucculusT

Page 183: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

183

Lena

Le. Explícate de una vez, ¡así te vayas al infierno!Ge. [aparte] Y así los faisanes, que apenas se encuentran en las mesas de los

potentados y en los festines reales, se consumen en guaridas y prostíbulos de rameras, entre lenones y rameras. En fin, he hecho que se prepararen opíparamente y los llevo conmigo en la cesta. Pero he aquí a Lena.

Le. ¿Acaso traes el dinero, Geta?Ge. Ya, por Hércules, voy a traerlo.Le. ¿”Voy a traerlo” has dicho? No me gustan un pelo las cosas futuras.Ge. Mira, te traigo de cuerpo presente un capón, faisanes, pan, vino, queso y

¿qué no? Ve y llévalo adentro.Le. Necesito dinero.Ge. Antes de media hora ya habré hecho que esté en tu poder. Eróstrato

estaba todavía en la cama y me ordenó dejar las ropas en el baúl, que volviera dos horas después del mediodía, para darme el dinero bien dispuesto. Entretanto he hecho que se condimentara y preparara esto para nosotros. Mas ¿qué premio espero de ti a cambio de mi esfuerzo? Pues habrás de saber que todo lo que salga bien, sale tan solo gracias a mi esfuerzo.

Le. ¿Qué quieres decir?Ge. Por Hércules, que aunque des cien, no perderás nada.Le. No te entiendo, por Pólux.Ge. Lo diré más claramente.Le. Ve y trae el dinero, que sin él no oigo nada.Ge. ¿Así que las monedas son buenas para los oídos?Le. ¡Sin duda, buenísimas!Ge. ¿También para los completamente sordos?Le. ¿Por qué no?Ge. Tú finges no entender lo que entiendes perfectamente.Le. ¡Vamos, caradura! Pero no dejemos que se enfríen las viandas.Ge. Vayamos dentro. Pero, ¿dónde está la doncella?Le. ¿Y, por cierto, dónde está el dinero?Ge. Ya voy a hacer que se traiga.Le. Y yo voy a hacer que al punto se traiga a la doncella. Pero no dejemos

enfriar el almuerzo.Ge. Ve delante, pues; te sigo. [Aparte] Pero, en verdad, esos manjares serán los

últimos que yo te suministre jamás, ¡que se vayan al infierno! ¿Pues no me he baldado yo para que ésos se den a la gula? ¿Para que una marrana y el cuco aquel zampen? Por Hércules, no lo voy a consentir. Sí, yo les pegaré los labios, por Hércules.

Page 184: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

184

Lena

ACTVS TERTII

SCAENA PRIMA

Geta (solus)

Ge.27 Iam mihi videor ex altera provincia28 explicuisse me optime, et ex animi sententia. Instructa mihi sunt perbelle omnia: capus, phasiani, panis et vinum lautissimum; nunquam laudare destitit herus industriam meam et ingenium, qui tam bene eius pecuniam collocare noverim. Mihi nunc altera conficienda superest, quam equidem haud spero ita facile confecturum et commode. Nam, ut verum dicam, non sane placet quod Flavius ita temere profundat vel potius perdat pecuniam suam, quamquam hoc ferri poterat si nihil aliud quam perderet. Verum ubi reddenda erit quam mutuo accepit, ibi vero in angustum nostrae cogentur copiae, eo denique recidet negotium, ut vendenda vestis sit, quod ego timeo, qui senis avaritiam et truculentiam noverim. Neque vero clam esse furtum poterit; necesse est dimanet ad illum aliqua et filium domo extrudat, in me denique cudetur faba. Tunc illa tragica, clamores et iurgia. Hic plane esset opus aliquo servo veteratore, quales fingunt comoediae, qui istud argentum fraude aliqua ab hoc parcissimo abraderet sene. Atqui quamvis ego non sim aut Davus aut Sosia, neque inter Phryges29 aut Syros natus, comminisci tandem aliquam non potero fallaciam? Audendum est: favet fortuna audacibus. Verum quid faciam? Non est mihi res cum credulo aliquo sene, quales Plautus et Terentius solent saepe fingere, Simonem aut Chremetem. Verum quanto cautior hic est, tanto maior erit hunc lusisse gloria. Heri rus profectus est, iam nunc venturum specto; oportet me excogitare quid illi primum venienti dicam. Sed eccum per Iovem, ipso in tempore!, non potuit nec in comoedia tempestivius quidquam fingi: vix nominaram, cum ille ab extremo vico apparuit. Sed nolo me videat priusquam rete intenderim, quod spero hodie mihi non in cassum fore.

27 Ge. om T28 provincia: provintia T29 Phryges: Phrygas T

Page 185: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

185

Lena

ACTO TERCERO

ESCENA PRIMERA

Geta (solo)

Ge. En mi modesta opinión, me parece que he cumplido de maravilla en campo ajeno. Se me dispuso todo perfectamente: el capón, los faisanes, el pan y un vino riquísimo; el amo no ha dejado en ningún momento de alabar mi diligencia y mi ingenio, que tan bien ha sabido emplear su dinero. Ahora me queda otra cosa por hacer, que no espero vaya a ser tan fácil de realizar, ni tan cómoda. Pues, a decir verdad, no me gusta nada que Flavio malgaste tan a la ligera o que incluso pierda su dinero, aunque esto podría sobrellevarse, si no hubiese ninguna otra cosa que perder. Verdaderamente, cuando tenga que devolver el que ha tomado en préstamo, nuestros recursos se verán en un aprieto, de modo que el negocio tendrá que pasar por que el vestido se venda, cosa que me preocupa, pues conozco la avaricia y dureza de su viejo. Y no podrá tratarse de un amor clandestino; es inevitable que el rumor le llegue por algún lado y eche al hijo de la casa, y al final yo pagaré los platos rotos. Entonces tragedias, gritos y altercados. Aquí haría falta de todas todas un esclavo con muchas tablas, como los que representan las comedias, que rascara con alguna trampa esa plata de este viejo tan tacaño. Y aunque yo no sea Davo ni Sosias, ni haya nacido entre frigios o sirios, ¿no voy a ser capaz de idear algún engaño? Hay que atreverse: la fortuna favorece a los audaces5. Pero, ¿qué voy a hacer? No estoy tratando con ningún viejo crédulo, como los que Plauto y Terencio suelen fingir a menudo, como Simón o Cremete. Verdaderamente, cuanto más cauto es éste, tanta mayor gloria habrá en burlarse de él. Ayer se marchó al campo, ahora estoy esperando que vuelva; debo pensar qué le voy a decir en cuanto llegue. ¡Pero helo aquí, por Júpiter, en este mismo momento!, ni en una comedia podía fingirse algo más oportuno: apenas lo había nombrado cuando ha aparecido al final de la calle. Pero no quiero que me vea antes de que le haya tendido la red, lo cual espero que hoy no me resulte en vano.

5 La expresión procede de Virgilio, Aen. X 284: audentis fortuna iuvat.

Page 186: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

186

Lena

SCAENA SECVNDA

Hilarius. Hegio, senes. Geta

Hil. Nunquam quicquam tam charum esse oportet, quod nactus vendendi occasionem omittas, praeter unam uxorem. Heg. Vtinam et hanc per leges ac mores vendi liceret! Hil. Ego vero non dico vendere, sed gratis ac dono dari oportere censeo. Heg. Minus fortasse morigeram aut tibi commodam. Hil. Ita sane; nunc autem cum vendere non liceat, commodato tamen amicis utendas praebent. Sed ut ad rem redeam, par boum ex animi sententia vendidi triginta minis... Ge. Hisce nobis erat opus. Hil. ... heri sub vesperam cuidam agricolae. Heg. Oportebat illos esse elegantissimos. Hil. Haud dubium! Ge. Ego huc animum adiicio. Hil. Erant sane bellissimi... Ge. Ego huc, Hercle, retia iam. Hil. ... mihi tamen magis arridet pecunia. Ge. Fieri iam non potest quin ego ad nos. Hil. Certe iam non metuam ne arando enecti concidant. Heg. Fecisti bene... Sed hoc est diverticulum, hac mihi eundum est; si quid erit opus, praesto sum. Hil. Vale. Ge. Iam mihi coturnix rete circumvolitat: accurrendum est ut implicetur laqueo. Ego quid faciam aut quo me conferam nescio, herus et domo abest et urbe. Hil. Quid ille sibi vult? Ge. Quam incommode profectus est Flavius. Hil. Nunquidnam hoc mali est? Ge. Satius fuisset literas ad illum mitti et nuntium30... Hil. Vae misero mihi, necesse est aliquid mali acciderit! Ge. ... quam ipsum illuc proficisci...

30 nuntium: nuncium T

Page 187: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

187

Lena

ESCENA SEGUNDA

Hilario. Hegión, ancianos. Geta

Hil. Conviene que nunca nada sea tan querido que, aun teniéndola, dejes escapar la ocasión de venderlo, con la sola excepción de la esposa.

Heg. ¡Ojalá también a ésta, por ley o costumbre, fuera lícito venderla!Hil. Realmente yo no hablo de vender, sino que considero que conviene darla

gratis y como regalo.Heg. Menos, quizás, la complaciente o agradable para ti.Hil. Pues sí; sin embargo ahora, como no es lícito venderlas, se ofrecen a los

amigos para que las disfruten en préstamo. Pero, volviendo al asunto, he vendido a entera satisfacción un par de bueyes por treinta minas…

Ge. [aparte] Éstas eran las que necesitábamos nosotros.Hil. …ayer por la tarde a un campesino.Heg. Seguro que eran un primor.Hil. ¡Sin duda!Ge. [aparte] Aquí dirijo mi ánimo.Hil. Eran realmente hermosísimos...Ge. [aparte] Aquí, por Hércules, lanzo ya las redes.Hil. ... pero más me agrada el dinero.Ge. [aparte] Es imposible que no logre hacerlo venir a nosotros.Hil. Por lo menos ya no estaré preocupado de que caigan muertos mientras

aran.Heg. Has hecho bien... Pero éste es mi camino, por aquí tengo que ir; si

necesitaras algo, estoy a tu disposición.Hil. Adiós.Ge. [aparte] Ya la codorniz revolotea en torno a mi red: hay que ir corriendo a

echarle el lazo. [En voz alta] No sé qué hacer ni a dónde dirigirme, el amo está fuera de casa y de la ciudad.

Hil. [aparte] ¿Qué pretenderá ése?Ge. ¡Qué inoportunamente se ha marchado Flavio!Hil. [aparte] ¿Será esto algo malo?Ge. Hubiese sido mejor enviar una carta y un mensajero…Hil. [aparte] ¡Ay, mísero de mí, necesariamente ha pasado algo malo!Ge. … a que fuera allí él en persona...

Page 188: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

188

Lena

Hil. Quid hoc esse potest? Ge. ... aut certe oportuisset rem ad principem et magistratus deferri. Hil. Dii immortales! Ge. Quamprimum Hilarius hoc resciverit, huc advolabit illico... Hil. Geta! Ge. ... non poterit pati, tunc illae turbae fient... Hil. Geta! Ge. ... verum, quid ille faciet? Hil. Geta! Ge. Quis me vocat? O here! Hil. Quid est? Ge. Non tu Flavium habuisti obvium? Hil. Vbi aut quando? Ge. Vix erat duodecima cum urbe est egressus ac mihi dixit tibi se ire obviam. Hil. Quorsum? Ge. Non tu scis quantum adierit periculum? Hil. Periculum? Narra, obsecro! Ge. Existima hodie illum esse natum: minimo minus abfuit quin illum nebulones quidam interemerint, modo Diis gratia. Hil. Est aliquid mali, an sauciatus est? Ge. Nihil pericli est. Hil. Quae fuit ista stultitia vel magno vel mediocri malo ad villam pergere? Ge. Huic malo nihil iter nocet. Hil. Quid nihil? Ge. Nihil inquam; immo expeditior est. Hil. Num ille sauciatus est? Ge. Sane, ac vereor ut possit convalescere. Incruentum tamen vulnus est. Hil. Vae mihi, interii! Ge. Tu tamen audi, ubi vulnus acceperit. Hil. Dic. Ge. Non sane in capite, nec humeris, nec pectore quidem, sed neque in latere. Hil. Vbi tandem? Expedi te: num vulnus accepit? Ge. Et quidem gravissimum.

Page 189: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

189

Lena

Hil. [aparte] ¿Qué puede ser esto?Ge. ... o seguramente hubiera convenido llevar el asunto al príncipe y a los

magistrados.Hil. [aparte] ¡Dioses inmortales!Ge. Tan pronto como Hilario se entere, vendrá al punto aquí volando...Hil. ¡Geta!Ge. ... no podrá soportarlo, entonces se armará el jaleo…Hil. ¡Geta!Ge. ... pero ¿qué podrá hacer él?Hil. ¡Geta!Ge. ¿Quién me llama? ¡Amo!Hil. ¿Qué pasa?Ge. ¿No te has encontrado con Flavio?Hil. ¿Dónde o cuándo?Ge. No era aún la hora duodécima cuando salió de la ciudad y me dijo que

iba a tu encuentro.Hil. ¿Con qué motivo?Ge. ¿No sabes cuán gran peligro le ha acechado?Hil. ¿Un peligro? ¡Cuenta, por favor!Ge. Considera que hoy él ha vuelto a nacer: por muy poco se ha librado de

que unos bribones no lo hayan quitado de en medio, ¡gracias a los dioses!Hil. ¿Le ha pasado algo malo, lo han herido?Ge. No hay peligro.Hil. ¿Qué tontería es esa de marcharse al cortijo por una desgracia, grande o

pequeña?Ge. A esta desgracia no le perjudica nada el viaje.Hil. ¿Cómo que nada?Ge. Nada, te digo; al contrario, le viene estupendamente.Hil. ¿Acaso está herido?Ge. Pues sí, y temo que no pueda curarse. Es, sin embargo, una herida que no

sangra.Hil. ¡Ay de mí, estoy muerto!Ge. Pero escucha dónde ha recibido la herida.Hil. Di.Ge. No en la cabeza, ni en el hombro, ni en el pecho siquiera, ni tampoco en

el costado.Hil. ¿Dónde entonces? Explícate: ¿ha recibido, pues, una herida?Ge. Y gravísima además.

Page 190: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

190

Lena

Hil. Fieri non potest, quin illud sit difficillimum. Ge. Immo vero facillimum. Hil. Tu me enecas! Habet male an non? Potes hoc tandem dicere? Ge. Dicam. Hil. Dic malum! Ge. Audi iam. Hil. Perge! Ge. Non excepit plagam corpore... Hil. Num igitur in animo? Ge. Prope in re non absimili. Heri sub vesperam cum aliquot amicis caenatum iverat, ac me inter eundum admonuit, ad decimam praesto essem cum lumine illum reducturus. Postea nescio quo pacto ante nonam discesserat. Itaque intempesta nocte et in mediis tenebris sicarii illum quatuor repente invadunt, circunstant, coniiciunt eminus tela. Hil. Nec tamen vulnerarunt? Summum periculum! Ge. Diis ita visum, non sane corpus. Hil. Magnam illis habeo gratiam! Ge. Ille tamen coniicit se in pedes quantum potest, caput telis appetebatur. Hil. Vae mihi! Ge. Caput quidem illaesum fuit, pileus tamen una cum signo aureo quod gestabat, humi deturbatur. Hil. Itaque amissum est? Ge. Non: verum illi latrones sustulerunt. Hil. Nec reddiderunt? Ge. Redderent vero? Hil. Pluris mihi duodecim aureis stetit... Diis tamen gratia, quod nihil incommodius accidit. Ge. Cum autem vestes implicarentur cruribus illumque impedirent ad fugam, evolvens ille se atque explicans, quod iam saepe tentaverat, ab se abiicit. Hil. Itaque et vestis amissa est? Ge. Non arbitror: illi grassatores sustulerunt. Hil. Et si illi sustulerunt, nonne amissa est? Ge. Non sane putabam amissa dici, quae alii sustulissent.

Page 191: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

191

Lena

Hil. No puede ser que no sea algo de mucho cuidado.Ge. Al contrario: es sencillísimo.Hil. ¡Me matas! ¿Está malo o no? ¿Puedes decírmelo de una vez?Ge. Te lo diré.Hil. ¡Dilo, diantre!Ge. Escucha, entonces.Hil. ¡Prosigue!Ge. No ha recibido un golpe en el cuerpo.Hil. ¿En el alma, pues?Ge. En algo no muy diferente. Ayer al atardecer había ido a cenar con algunos

amigos y me advirtió mientras andaba que estuviera presto a la hora décima para acompañarlo de vuelta con luz. Luego no sé por qué razón se había marchado antes de la novena. Y así, a altas horas de la noche y en medio de la oscuridad, cuatro sicarios lo atacan de repente, lo rodean, disparan flechas de lejos.

Hil. ¿Y no le hirieron? ¡Tremendo peligro!Ge. Así les pareció a los dioses, no precisamente el cuerpo.Hil. ¡Grande es la gratitud que les guardo!Ge. Él sale por pies cuanto es capaz, las flechas le buscaban la cabeza.Hil. ¡Ay de mí!Ge. Su cabeza resultó ilesa, pero el gorro6 junto con un sello de oro que

llevaba, se cayó al suelo.Hil. Entonces, ¿se ha perdido?Ge. No: en realidad los ladrones aquellos se lo llevaron.Hil. ¿Y no lo han devuelto?Ge. ¿Devolverlo?Hil. Más de doce áureos me costó… No obstante, gracias a los dioses que no

ha sucedido nada más grave.Ge. Como además la ropa se le enredaba entre las piernas y le impedía la

huida, cuando, tras mucho intentarlo, pudo desenvolverse y desenrollarse, la tiró lejos de sí.

Hil. Entonces, ¿también la ropa se ha perdido?Ge. No lo considero así: los bandidos aquellos se la llevaron.Hil. Y si ellos se la llevaron, ¿acaso no se ha perdido?Ge. No me parecía correcto decir que se ha perdido lo que otros se han

llevado.

6 Pileus: gorro o casquete de lana con el que se tocaban los esclavos manumitidos; también lo usaban los ciudadanos en señal de libertad en fiestas como las Saturnales y festines varios.

Page 192: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

192

Lena

Hil. Ah, stolidus es! Mihi ad summam quinquaginta aureorum ista iactura est... Bene tamen habet, quod nobis salvus est Flavius. Ge. Sane corpus intactum est. Hil. Vbi tandem vulnerari poterat, stolide? Ge. Mihi vero animo videtur vel maximum vulnus accepisse, cui praeter animi dolorem pergrave est istam tibi nunc afferre molestiam. Hil. Cognovit tamen ille ipsos invasores? Ge. Neque per noctem illi licebat, neque per timorem quo erat exanimatus. Hil. Quid tu in tempore non iveras ad illum reducendum? Tu unus in culpa es! Ge. Istud nimirum iam ex tuo more facis, qui illius peccata in me transfers. Cur aut ille me non mansit aut, si id negligebat, amicos ut comitarentur rogavit? Qui fecissent facillime. Verum quin tu potius despicis, si qua praesenti malo mederi liceat? Hil. Qua tandem ratione? Ge. Vt rem ad praetorem deferas et alios magistratus ac, si sit opus, ad principem. Hil. Quid tum postea? Ge. Vt praeconibus demandetur. Hil. Nimirum: ut si modo in occulto est, dehinc per vulgus emanet fabula. Quis enim crediturus est quatuor fuisse, ac non potius cum uno congressum, timore atque ignavia fugam arripuisse, et ultro abiecisse vestes? Quod si principi narres, ille te ad praefectum reiiciet, praefectus ad praetorem, qui continuo manus observabit an ad illum vacuus venias, ac nisi testimonia et tabulas proferas, merum te asinum esse dicet. An vero tu alios maleficos esse putas, quam qui ad puniendos maleficos sunt constituti? Ge. Quid igitur fiet? Hil. Feretur. Heg. Hoc vero nunquam feret Flavius. Hil. Velit nolit ferendum illi est ac Diis, Pol, habenda gratia, quod salvus est. Mihi porro dolendum est, qui plagam istam in crumena acceperim, et quidem gravissimam. Mea est iactura: mihi dolebit, non illi. Illi quidem si pileus periit, alter conficietur, si vestis ablata est, altera reddetur aeque splendida; mihi vero nemo erit qui pecuniam in loculos referat. Ge. Non expediret si videtur, vestiarios et hos foeneratores et argentarios praemoneri, ut si quis horum latronum ad eos venerint vestem vel commutaturus vel venditurus vel oppigneraturus, eum comprehendant et ad te rem deferant?

Page 193: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

193

Lena

Hil. ¡Ah, eres un necio! Esto me supone en total una pérdida de cincuenta áureos… Pero bien está, si tenemos a Flavio a salvo.

Ge. Sin duda, su cuerpo está intacto.Hil. ¿Dónde entonces podría haber sido herido, estúpido?Ge. En el alma me parece que ha recibido la peor herida él, para quien, más

allá del dolor de su alma, le resulta especialmente grave causarte a ti ahora este pesar.Hil. ¿Reconoció a los que le atacaron?Ge. No le fue posible, ni por la oscuridad ni por el miedo que le atenazaba.Hil. ¿Cómo es que no fuiste a tiempo para traerlo de vuelta? ¡Tú eres el único

culpable!Ge. Es admirable cómo, según acostumbras, me echas a mí sus culpas. ¿Por

qué no me esperó o, si pasaba de eso, no le pidió a sus amigos que lo acompañaran? Lo habrían hecho con mucho gusto. ¿Y por qué no te fijas mejor en poner remedio, si es posible, de algún modo al mal presente?

Hil. ¿Pues de qué modo?Ge. Llevando el caso al pretor y a los demás magistrados y, si fuera preciso,

al príncipe.Hil. ¿Y después, qué?Ge. Que se confíe a los pregoneros.Hil. Estupendo: que, si ahora es un secreto, en adelante se divulgue el chisme

por el pueblo. Pues ¿quién iba a creer que fueron cuatro, y no más bien que se enfrentó a uno solo, y que por miedo y cobardía se dio a la fuga, y que además se quitó por propia voluntad la ropa? Y si se lo cuentas al príncipe, él te manda al prefecto, el prefecto al pretor, que al punto observará si le vienes con las manos vacías, y a no ser que presentes pruebas y escritos, te dirá que eres un auténtico asno. ¿O crees que hay otros malhechores distintos a los que se han dispuesto para castigar a los malhechores?

Ge. ¿Qué se va a hacer, entonces?Hil. Aguantarse.Ge. Esto nunca lo va a aguantar Flavio.Hil. Lo quiera o no, tendrá que aguantarse y, por Pólux, que dar gracias a los

dioses por estar a salvo. A mí es a quien le tiene que doler, que he recibido este golpe en mi faltriquera, y gravísimo indudablemente. Mía es la pérdida: me dolerá a mí, no a él. Si se le ha perdido el gorro, otro le harán; si le han quitado la ropa, se le dará otra igualmente espléndida; pero nadie habrá que a mí me reintegre el dinero a la caja.

Ge. ¿No convendría, si te parece bien, que los tenderos de ropa y los prestamistas esos y los banqueros estuvieran sobre aviso, por si alguno de esos ladrones se presentara ante ellos a intercambiar la ropa o a venderla o a empeñarla, lo agarren y te lo digan?

Page 194: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

194

Lena

Hil. Fortasse hoc nihil noceat, quamquam ego satis scio hosce usurarios homines esse avidissimos, istos vero propolas et tabernarios ex fraudibus quaestum facere. Itaque verum nunquam dicent, neque libentius quidquam vendunt, quam quae furtiva esse sciunt; nam et vilissimo his constant, nec si semel pignori dentur, sperant unquam redemptum iri. Ge. Nos quod nostrum est faciamus, illi viderint. Hil. Si ita videtur, abi ac praedicito.

SCAENA TERTIA

Geta. Critobolus

Ge.31 Bene se res habet; ego vero et confectam arbitror. Nunc, quid est reliquum quam ut vestem ab Erostrato quamprimum recipiam illamque oppignerandam per hominem ignotum usurariis mittam; quod quamprimum resciverit senex, dubium non est quin illam redimat quanticumque addicta sit. Edocere tamen prius Flavium volo, ne illum imprudentem pater occupet, apte ut respondeat ac fabulae serviat. Sed eccum prodit Critobolus. Crit. Te vocat Flavius. Ge. Ego vero ad ipsum conabar, boni quid porto. Crit. Mitte, audivimus a principio omnia; cum tu senem mirifice accepisti, ambo post fores auscultabamus. Nec verbum decidit. Ge. Quid tibi videtur? Crit. Palmarium tibi, Hercle, est: tu in fingendis fabulis omnes poetas superas! Contine tamen te, ne te Livius ingredientem videat; ubi ille terga verterit, continuo ingredere.

31 Ge. om T

Page 195: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

195

Lena

Hil. Quizá esto no perjudique en nada, aunque bien sé que los usureros esos son hombres muy codiciosos, y que los tenderos y comerciantes sacan ganancia a base de fraudes… Así que nunca dirán la verdad, y nada venden con más gusto que lo que saben que es robado; pues a ellos les cuesta baratísimo y, si una vez se da en prenda, no esperan que jamás vaya a ser desempeñado.

Ge. Nosotros a lo nuestro, ellos verán.Hil. Si así te parece, ve y avisa.

ESCENA TERCERA

Geta. Critóbolo

Ge. La cosa va bien; sí, creo que va a terminar bien. Ahora lo que queda es sacarle cuanto antes la ropa a Eróstrato y hacerla llegar a los usureros a través de un desconocido para empeñarla; en cuanto se entere el viejo de esto, no hay duda de que la va a desempeñar por alto que haya sido marcado precio. No obstante, antes quiero informar a Flavio, no sea que su padre lo pille desprevenido, para que le conteste de forma apropiada y se ajuste al cuento. Pero aquí viene Critóbolo.

Crit. Te llama Flavio.Ge. Pues a él le buscaba; traigo buenas noticias.Crit. Deja, lo hemos escuchado todo desde el principio; cuando recibiste

maravillosamente al viejo, los dos escuchábamos detrás de la puerta. Y no faltó ni una palabra.

Ge. ¿Qué te parece?Crit. Te llevas la palma, por Hércules: ¡tú superas a todos los poetas inventando

fábulas! Pero escóndete, que Livio no te vea entrando; cuando haya vuelto la espalda, entra en seguida.

Page 196: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

196

Lena

SCAENA QVARTA

Livius. Critobolus

Liv.32 Ne postea dicas non praedictum tibi, alias aedes moneo quaeras, Critobole: hasce volo vendere. Crit. Tuae sunt, tuo arbitratu facito. Liv. Inter me et emptorem iam convenit, ut huc aestimator veniat cum decempeda ac totas metiatur aedes. Spero de pretio non desidebimus. Crit. Vellem me heri praemonuisses, ut convasassem ac ne omnia intus turbata offenderes. Liv. Abi et compone: diferri res non potest, iam illi hic aderunt. Crit. Minime rerum! Fac cras revertantur. Liv. Morari non potest emptor, qui Mutinam proficisci parat.

SCAENA QVINTA

Critobolus. Geta

Crit.33 Quid fiet, Geta, quo abdemus herum tuum ne isti videant? Nam si illum hic deprehendit Livius, haud dubie pervulgabitur fabula. Quantum erit turbarum? Ge. Deerit locus quo detrudatur? Crit. In tam angusta domo, quem tu locum fore putas, cum tota metienda sit? Ge. Non est aut theca aut armarium? Crit. Duae capsulae sunt ita angustae, ut vix Penates capiant. Ge. Egrediatur prius quam illi venerint! Crit. Ita ne nudus? Ge. Ego iam illi aliam domo vestem attulero. Crit. Abi ac redi continuo, hic te maneo. Ge. Quid hoc? Hilarium egredientem video!

32 Liv. om T33 Crit. om. T

Page 197: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

197

Lena

ESCENA CUARTA

Livio. Critóbolo

Liv. Para que después no digas que no te he avisado, te aconsejo que busques otra casa, Critóbolo: quiero vender ésta.

Crit. Tuya es, haz según tu voluntad.Liv. Ya existe un acuerdo entre el comprador y yo para que venga aquí un

tasador con la pértica7 a medir toda la casa. Espero que por el precio no nos detendremos.Crit. Hubiera querido que me avisaras ayer para haber empaquetado y que no

te encontraras dentro todo revuelto.Liv. Ve y ponlo en orden: no se puede aplazar el asunto, ya estarán llegando

aquí.Crit. ¡De ningún modo! Haz que vuelvan mañana.Liv. No puede esperar el comprador, que se dispone a marchar a Módena.

ESCENA QUINTA

Critóbolo. Geta

Crit. ¿Cómo haremos, Geta, para esconder a tu amo y que ésos no lo vean? Porque si Livio lo pilla aquí, sin duda correrá el rumor. ¿Y cómo será el escándalo de grande?

Ge. ¿Faltará un lugar donde echarle?Crit. En una casa tan minúscula, ¿qué lugar piensas tú que habría, cuando

tienen que medirla entera?Ge. ¿No hay un cofre o un armario?Crit. Hay dos cajitas tan minúsculas que apenas contendrían a los Penates.Ge. ¡Que se marche antes de que vengan!Crit. ¿Así, desnudo?Ge. Ya le traeré algún vestido de casa.Crit. Márchate y vuelve en seguida, aquí te espero.Ge. ¿Qué es esto? ¡Veo a Hilario que sale!

7 Medida longitudinal de diez pies.

Page 198: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

198

Lena

SCAENA SEXTA

Hilarius. Geta. Florus, puer

Hil. Quamvis ego Getam praemiserim, oportebit et me ipsum illuc ire. Nam si quis alium diligentiorem in suis rebus quam se ipsum putat, is mea sententia vehementer errat. Itaque ego per me explorare hoc furtum volo. Sed ipsus adest Geta: quid est actum? Ge. Iam et Alphenum et Fabium admonui; restant mihi illi qui sunt in extremo vico. Hil. Quidnam ille sibi vult adolescens, qui nostras fores petit? Ge. Florus est, Erostrati famulus. Dispeream ni totam hic interturbabit fabulam. Hil. Quem quaerit? Ge. Flavium, arbitror. Hil. Est ne illa vestis? Ge. Mihi quidem videtur, et eius item pileus. Adeste modo astutiae, alioqui perimus! Hil. Quidnam hoc rei, Geta? Ge. Ego credo hosce sibi ludos contubernales facere, quibus erat volupe hunc exagitare. Hil. Nae, illi parum caute ludos sibi faciunt! Flor. Herus meus Erostratus hasce remittit vestes ac dicit illum suum amicum... Ge. Quem amicum? Quam incoeptat fabulam? Flor. ... illum, inquam, qui pro hoc pignore sese receperat... Ge. Nugae! Flor. ... pecuniam illi mutuo daturum, quam tu, Geta... Ge. Quid hoc fabulae est? Flor. ... veneras hodie rogaturus. Ge. Ego ne? Flor. Tu inquam. Ge. Me aspice: quam es ad fingendum callidus! Hil. Geta, tu istaec34 sume atque intus repone; abi iam, tu abi, inquam, ac Erostrato dicito non esse amicorum tam imprudenter iocari... Flor. Quid iocari? Hil. ... non decere ipsum huiusmodi lusus.

34 istaec: isthaec T

Page 199: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

199

Lena

ESCENA SEXTA

Hilario. Geta. Floro, muchacho

Hil. Aunque haya enviado antes a Geta, sería conveniente que también fuera allá yo mismo. Pues si alguien considera a otro más diligente para sus asuntos que él mismo, en mi opinión, se equivoca de medio a medio. Así que quiero examinar por mí mismo este robo. Pero ahí está Geta en persona: ¿qué ha pasado?

Ge. Ya he advertido a Alfeno y a Fabio; me faltan los que están al final de la calle.

Hil. ¿Y qué quiere ese joven que está llamando a nuestras puertas?Ge. Es Floro, el sirviente de Eróstrato. [Aparte] ¡Que me muera si éste no va a

revolver toda la historia!Hil. ¿A quién busca?Ge. A Flavio, supongo.Hil. ¿No son ésas sus vestiduras?Ge. Al menos a mí me lo parecen, y también su gorro. [Aparte]¡Venid a mí de

inmediato, astucias! De lo contrario, estamos perdidos.Hil. ¿Qué es esto, Geta?Ge. Yo creo que le han gastado la broma esa sus propios compañeros, que

tenían ganas de atormentarle.Hil. ¡En verdad, le han gastado una broma muy poco prudente!Flor. Mi amo Eróstrato devuelve estos vestidos y dice que aquel amigo suyo…Hil. ¿Qué amigo? ¿Qué historia está maquinando?Flor. ...aquel, digo, que se había ofrecido como aval por esta prenda…Ge. ¡Tonterías!Flor. …para que le diera en préstamo el dinero que tú, Geta…Ge. ¿Qué historia es ésta?Flor. … has venido hoy a solicitar.Ge. ¿Yo?Flor. Tú, estoy diciendo.Ge. Mírame: ¡qué hábil eres para fingir!Hil. Geta, tú coge esto y vuelve a ponerlo dentro; ve ya mismo, vete, te

estoy diciendo, y dile a Eróstrato que no es propio de amigos bromear de forma tan imprudente…

Flor. ¿Cómo que bromear?Hil. ... que no le sienta bien una broma de ese tipo.

Page 200: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

200

Lena

Flor. Ego satis credo herum meum non ludere. Quid tu mihi innuis, belua? Verum, Hercle, dico... Ge. Ego vero innuo? Flor. ... ac meum herum defendo, quem tu iniuria accusas. Si, Hercle, pecuniam habuisset, iam dedisset, et quidem libenter. Ge. Pecuniam? Tu somnias? An nos ebrios et deliros putas? Flor. Tu non hodie ad nos istam attulisti vestem? Ge. Pedes ne, an eques? Teneo quid velis. Flor. Quid nunc etiam innuis? Ge. Ego vero? Hil. Quod male tibi vertat, nebulo! Non ego te innuentem video? Ge. Nimirum innuo illi nos non esse harum ignaros artium. Flor. Artium vero? Hil. Hoc volo mihi dicas, unde tu istam habes vestem? Ge. Hoc nimirum est commentum Erostrati. Hil. Illum, non te respondere volo. Ge. Ille te, Hercle, deludet mirifice, quod novit optime. Flor. Tu vero ludis. Ge. Me aspice, ne ride. Flor. Quid ego rideam? Quid aspiciam? Ge. Abi, par pari reddet aliquando Flavius. Hil. Mane! Tu hinc discede, ego ab isto exquiram. Ge. Atqui ego non feram ut iste te deludat. Hil. Tu vero times ne hic me quasi magicis dementet veneficiis? Dic mihi, ista vestis... Abi iam tu hinc, nebulo! Ge. Tu istum audias? Quotquot sunt usquam, per Iovem, torcularia ne tantillum35 quidem veri expresserint. Flor. Dico, Hercle, verum. Ge. Nimirum quam verum est me esse camelum36. Hil. Mitte illum dicere! Flor. Geta, verum audies. Ge. Atqui audire vellem. Hil. Tu modis omnibus interturbas; sed si verbum iam, Hercle, facis... Verum heus! tu intro mecum veni, hunc foras excludamus; volo iam audire a principio omnia. Ego istos credo societatem coiisse in meam perniciem.

35 tantillum: tantilum T36 camelum: Camellum T

Page 201: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

201

Lena

Flor. Estoy bastante seguro de que mi amo no está bromeando. ¿Qué gestos me estás haciendo con la cabeza, animal? Digo la verdad, por Hércules...

Ge. ¿Que yo estoy haciendo gestos?Flor. ... y defiendo a mi amo, al que tú estás acusando de una injuria. Si él

hubiese tenido el dinero, por Hércules, ya lo habría entregado, y con gusto además.Ge. ¿Dinero? ¿Tú estás soñando? ¿Acaso crees que estamos borrachos o que

deliramos?Flor. ¿No has traído tú hoy a nuestra casa esa ropa?Ge. ¿A pie o a caballo? Ya sé lo que quieres.Flor. ¿Qué gestos me estás haciendo otra vez?Ge. ¿Yo?Hil. ¡Vete al infierno, canalla! ¿Pues no te estoy viendo hacer gestos?Ge. En efecto, le estoy indicando con gestos que no somos ignorantes de estas

artes.Flor. ¿Artes?Hil. Quiero que me contestes a esto: ¿de dónde has sacado esa ropa?Ge. Seguro que todo es una invención de Eróstrato.Hil. Quiero que responda él, no tú.Ge. Él te engañará maravillosamente, por Hércules, lo sabe hacer muy bien.Flor. Tú estás de broma, ¿verdad?Ge. Mírame, no te rías.Flor. ¿De qué tengo que reírme? ¿Qué tengo que mirar?Ge. Lárgate, algún día Flavio pagará con la misma moneda.Hil. ¡Espera! Tú márchate de aquí, yo voy a sonsacarle a éste.Ge. No voy a tolerar que te engañe.Hil. ¿Es que temes que ése me vuelva loco como con pócimas mágicas? Dime:

este vestido… ¡Vete ya de aquí, granuja!Ge. ¿Le vas a prestar tú oídos? Por muchas prensas que haya, por Júpiter, no

le habrán de exprimir ni siquiera una gota de verdad.Flor. Estoy diciendo la verdad, por Hércules.Ge. Sí, tan verdad como que yo soy un camello.Hil. ¡Déjale hablar!Flor. Geta, vas a oír la verdad.Ge. Y quisiera oírla.Hil. De cualquier modo tienes que interrumpir; pero, por Hércules, si vuelves

a hablar… ¡Oye! tú ven conmigo dentro, dejemos a éste afuera; quiero ahora mismo oírlo todo desde el principio. [Aparte] Creo que esos dos se han aliado en mi contra.

Page 202: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

202

Lena

SCAENA SEPTIMA

Geta. Critobolus

Ge.37 Incommodius evenire nihil poterat. Ego vero tametsi properabam, in medio tamen conatu nos argentum destituit atque ita sane avolasse videtur, ut frustra me consecuturum sperem. Enimvero habenda est Erostrato gratia, qui istam ad nos beluam hodie miserit, qui telam tam bene coeptam interrumperet. Atqui convenerat me illuc redditurum... Crit. Quid tu cum illo altercando morabaris? Vbinam est vestis quam Flavio adducturus iveras? Non licet malum nobis morari! Nam si Livius iam redierit, quomodo illum emittemus domo? Ge. Quid ego faciam, si me Hilarius exclusit et fores occlusit? Crit. Quid ergo faciemus? Ge. Vide an aliquo possit abdi. Crit. Nusquam licet. Ge. Satius erit illum emitti nudum, quam domi operiri periculum... Aut domi abde aut foras quoquo modo extrudito! Crit. Ne utrum placet. Ge. Quid igitur fiet? Crit. In mentem venit esse apud nos dolium quoddam peramplum, quod mihi necessarius quidam meus ad vindemiam commodato dedit, ut insuavem quendam tractatum odorem deponeret, neque repetivit hactenus... In hoc demitti placet, quoad hi qui una cum Livio venient domum perlustraverint. Ge. Capiet illum commode? Crit. Commodissime. Satis ego illud detersi atque expurgavi per hosce dies. Nihil potest esse commodius. Ge. Eamus et illum moneamus. Crit. Arbitror eos ipsos esse de quibus loquebamur... nimirum non alii; ego enim Gallonium decempedatorem probe novi. Praecurramus, ne illi iam introierint. Ge. Age, ne nos iam occupent nec parari liceat!

37 Ge. om. T

Page 203: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

203

Lena

ESCENA SÉPTIMA

Geta. Critóbolo

Ge. No habría podido suceder nada más embarazoso. Por mucha prisa que me he dado, se nos escapó la plata a mitad del intento y parece que ya se ha ido volando, de modo que ya puedo esperar en vano conseguirla. Sin duda hay que agradecérselo a Eróstrato, que hoy nos ha mandado esa bestia a que destruyera una trama tan bien urdida. Pero convendría que yo volviera allí…

Crit. ¿Cómo te has entretenido discutiendo con él? ¿Dónde está la ropa que habías ido a buscar para Flavio? ¡No está bien que nos entretengamos en medio de una desgracia! Pues si Livio volviera ahora, ¿de qué manera lo haremos salir de casa?

Ge. ¿Qué quieres que haga, si Hilario me ha echado y ha cerrado la puerta?Crit. Entonces, ¿qué vamos a hacer?Ge. Mira a ver si puede esconderse en algún sitio.Crit. En ninguna parte es posible.Ge. Será mejor hacerle salir desnudo que encubrir el peligro en casa…

¡Escóndelo en casa o échalo fuera esté como esté!Crit. Ninguna de las dos cosas me gusta.Ge. ¿Qué hacer, entonces?Crit. Me viene a la cabeza que tenemos un tonel muy grande, que cierto

pariente mío me dejó prestado para la vendimia con el fin de que se le quitara con el uso su desagradable olor, y hasta ahora no lo ha reclamado… Parece buena idea que se introduzca dentro de él hasta que ésos que van a venir junto con Livio hayan pasado revista a la casa.

Ge. ¿Cabrá bien en él?Crit. Más que de sobra. Lo he enjuagado y fregado bastante durante estos días.

Nada podría ser más adecuado.Ge. Vayamos y avisémosle.Crit. Me parece que ahí están esos mismos de los que hablábamos… en efecto,

no son otros; conozco bien a Galonio, el agrimensor. ¡Adelantémonos corriendo, que no entren!

Ge. ¡Vamos, que no nos tomen la delantera y no sea posible hacer los preparativos!

Page 204: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

204

Lena

SCAENA OCTAVA

Gallonius. Granius. Livius

Gal. Vbi ego mensus aedes fuero, haec mihi decempeda ad extremum quadrantem quanti sint edisseret. Gran. Itaque nostris temporibus, et fustes etiam loquuntur ac perticae. Gal. Maxime. Neque loquuntur solum sed et loqui faciunt, si cuiusquam tergo incutiantur... Sed eccum Livium. Quid nos vis facere? Liv. Vt metiri aggrediamini. Hi sunt fines: ab hoc vestigio ad illud tignum. Gal. Metimur ne? Liv. Quamprimum. Gal. Semel defige isthic gladium. Gran. En tibi. Gal. Bis, et hoc praeterea duae sunt sextulae, nam tres pedes nondum arbitror. Liv. Eamus intro, sed vide numerum tu prius notes. Gran. Id equidem faciebam.

SCAENA NONA

Iulianus

Iul.38 Modo cum in foro essem apud praetorem, huius Critoboli necessarii mei bona addicta esse comperi huic Charino, viginti minarum nomine, quas illi iam diu debet nec extorquere ab illo assem potest. Quid enim eripiat ab eo, qui ne teruncium39 quidem habet? Itaque actio illi data est in rem ut vel proscribantur bona vel detrahantur pignora. Ego vero ne si totius quidem suppellectilis auctio fiat, existimem tertiam inde partem posse redigi.

38 Iul. om T39 teruncium: teruntium T

Page 205: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

205

Lena

ESCENA OCTAVA

Galonio. Granio. Livio

Gal. Cuando haya medido la casa, esta pértica me dirá cuánto vale hasta el último cuadrante.

Gran. Así que en nuestros tiempos, además de los palos, también hablan las pérticas.

Gal. Por supuesto. Y no hablan solo sino que hacen hablar si se golpean sobre la espalda de uno… Pero aquí está Livio. ¿Qué quieres que hagamos?

Liv. Que vayáis a medir. Estos son los límites: desde esta marca hasta aquella viga.

Gal. ¿Medimos, pues?Liv. Cuanto antes.Gal. Clava ahí de una vez la espada.Gran. Aquí lo tienes.Gal. Dos veces, y esto en adelante son dos séxtulos, pues tres pies aún no creo

que sean.Liv. Vayamos dentro, pero cuida de anotar antes el número. Gran. Lo estaba haciendo.

ESCENA NOVENA

Juliano

Jul. Hace un momento, cuando estaba en el foro ante el pretor, he averiguado que se han adjudicado los bienes de Critóbolo, pariente mío, a un tal Carino, por causa de veinte minas que le debe ya hace tiempo y no es capaz de sacarle un as. Pues ¿qué le va a sacar, si no tiene siquiera un teruncio8? Y así, la sentencia judicial que se ha dictado es que se confisquen sus bienes o se los quiten como fianza. Lo cierto es que si hubiera una subasta de todos sus enseres, no creo que pudiera pagar ni una tercera parte de ello.

8 Un teruncio es una moneda de cobre equivalente a la cuarta parte de un as.

Page 206: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

206

Lena

Itaque ubi peculium non erit satis, ad aliena se convertent, si qua domi repererint. Itaque et meum dolium una auferent, quod ille commodato a me habet. Ego vero in tempore mihi consulam atque illud reportari faciam, ne ubi illi in proscriptionem admiserint, in discrimen veniendum sit, meum sit necne. Illuc ergo introibo. Et fores quidem apertas video, commode se res habet. Heus baiule!, huc me sequere.

Page 207: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

207

Lena

Y, como no habrá liquidez suficiente, pasará a ser propiedad ajena todo lo que se encuentre en el domicilio. Así que de una vez también se llevarán un tonel mío que tiene él en préstamo. Voy a mirar por mí a tiempo y a hacer que me lo devuelvan, no sea que, cuando se le confisque todo, haya que ponerse a discutir si es mío o no. Conque voy a entrar allí. Y ya que veo las puertas abiertas, la cosa se presenta más fácil. ¡Oye, mozo!, sígueme por aquí.

Page 208: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

208

Lena

ACTVS QUARTI

SCAENA PRIMA

Florus, puer

Flor.40 Nunc demum intelligo quam sit a me imprudenter factum quamque mihi iure meus succensebit herus, ubi rescierit patefactas per me insidias, quas Geta parabat seni, ut argentum illi abraderet. Verum si quid est peccatum a me, imprudentia est, non, Hercle, nocendi studio. Quamquam quid ego poteram qui praemonitus non essem? Magis est quod herum illi incusent meum, qui neque verbum praedixerit, tametsi magna fuit stoliditas mea, cui nihil in mentem venerit, nisi nunc demum re deplorata ac perdita. Verum quid hoc est? Quid sibi viatores isti et lictores volunt? Dubium non est quin ad inopem aliquem et miserum hominem e faece vulgi vexandum properent.

SCAENA SECVNDA

Charinus

Char.41 Iam ego millies huc lictores adduxi ut illi auferrent pignora, verum isti fures, ubi mercedem acceperunt, nihil minus curant. Iam ille mihi a principio triginta dabat minas ac sestertios quindecim; quadrienium mihi iam litigando abiit, ter pro me pronuntiatum est, advocati vero, procuratores et iudices duplo plus abstulerunt mihi. Quid vero in formulis ac libellis describendis absumpserim, non ausim dicere. Huc adde laborem ac molestiam non ferendam, quam saepe te his atque illis submiseris;

40 Flor. om. T41 Char. om T

Page 209: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

209

Lena

ACTO CUARTO

ESCENA PRIMERA

Floro, muchacho

Flor. Justamente ahora entiendo cuán imprudentemente he obrado y con cuánta razón se va a enfadar mi amo conmigo cuando se entere por mí de las insidias que Geta le preparaba al viejo para rascarle la plata. Pero si en algo he pecado, se trata de imprudencia, no, por Hércules, de ganas de causar daño. Por lo demás, ¿qué habría podido hacer yo, si no estaba sobre aviso? Más razonable es que echen la culpa a mi amo, que no me había dicho una palabra, aunque fue grande mi necedad, a la que no se le ha ocurrido nada hasta ahora mismo, con la cosa llorada y perdida. Pero ¿esto qué es? ¿Qué se proponen esos alguaciles y lictores? No hay duda de que se apresuran a atormentar a algún hombre pobre y desgraciado, de la escoria del vulgo.

ESCENA SEGUNDA

Carino

Car. Ya he hecho comparecer aquí mil veces a los lictores para que le cojan sus cosas como garantía, pero esos ladrones, cuando han cobrado su paga, no se afanan lo más mínimo. Él me debía dede el principio treinta minas y quince sestercios; ya se me han pasado cuatro años pleiteando, tres veces se ha fallado a mi favor, pero los abogados, procuradores y jueces me han quitado dos veces más. Y lo que me habré gastado copiando formularios y denuncias, no me atrevería a decirlo. Añade a esto el esfuerzo y la molestia, que ya no se puede soportar, de las muchas veces que te

Page 210: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

210

Lena

quot calceos ac vestes detriveris, hos canes consectando sursum ac deorsum... pluris quam quadraginta minarum impendium mihi stetit. Post tot tamen sumptus et molestias, triginta dumtaxat ille condemnatur minis: mihi licebit interea caput scalpere aut manus fricare. En tibi ius nostrum et aequitatem temporum! Quamquam utinam et has triginta minas liceret exprimere! Vbi ad rem ventum est, et hanc quantulamcumque suppellectilem, vix quidem triobolarem, mihi exhiberi postulo: en tibi uxor cum inventario prodit suamque inde dotem deduci flagitat! Ita fit, ut relinquatur mihi minus quam nihil. Ego tamen persuadere non possum mihi, tantam esse inopiam, quantam illi simulant.

SCAENA TERTIA

Charinus. Caepasius, lictor42

Char.43 Heus Caepasi! praei atque istas fores quod est tui muneris pulsato. Caep. Quid ego illas pulsem, quae me laeserunt nihil? Char. Laedunt, Hercle, me, quae istum qui intus latet, praehendi prohibent. Caep. Quid hoc ad me? Tu in illum impetum facito ac pro libidine calcibus contundito, et bilem tuam evomito. Char. Ita ne sedulo praestas operam? Verum illae iam aperiuntur... Caep. Nae, illae44 sapienter faciunt, quae se contundi non sunt passae. Char. Verum quidnam hoc turbae est? Secedamus paululum, impedimenta fortasse ac sarcinas domo efferunt, ne intus deprehendantur.

42 CHARINVS CAEPASIVS, lictor: CHARINVS. et CAEPASIVS Lictor. T43 Char. om. T44 illae: ille T

Page 211: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

211

Lena

has tenido que humillar ante unos y otros; cuántos zapatos y vestidos has desgastado persiguiendo a estos perros arriba y abajo… me han supuesto unas costas de más de cuarenta minas. Y después de tantos gastos y molestias, sólo le han condenado a treinta minas: podré entretanto rascarme la cabeza o frotarme las manos. ¡Aquí tienes nuestra justicia y la equidad de los tiempos! Aunque, ¡ojalá pudiera sacar esas treinta minas! Una vez que se ha llegado a esto, pido que me sean mostrados los enseres esos, por muy poco que valgan, aunque sea apenas tres óbolos: ¡y hete aquí que su mujer se presenta con el inventario y reclama que de ahí se deduzca su dote! Así ocurre que me queda menos que nada. Sin embargo, no puedo creerme que haya tanta pobreza como ellos simulan.

ESCENA TERCERA

Carino. Cepasio, lictor

Car. ¡Eh, Cepasio!, adelántate y echa abajo esas puertas, que es tu trabajo.Cep. ¿Por qué iba yo a echarlas abajo, si no me han hecho ningún daño?Car. Me lo hacen a mí, por Hércules, impidiéndome atrapar al que se esconde

dentro.Cep. ¿Y a mí qué? Embístelas tú y golpéalas a tu antojo con los pies, y vomítales

tu bilis.Car. ¿Así de diligente cumples con tu obligación? Pero ya se están abriendo…Cep. ¡Ca! pues sí que son listas, que no han consentido que se les golpease.Car. Pero, ¿qué jaleo es ese? Apartémonos un poco, quizás están sacando de la

casa bultos y paquetes, que no nos pillen dentro.

Page 212: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

212

Lena

SCAENA QVARTA

Iulianus. Critobolus. Charinus

Iul. Si constat esse meum, quid me auferri non pateris? Crit. Cum per hosce sex menses ne verbum quidem feceris, nunc demum tibi in mentem venit tam praeter spem ut auferas? Iul. Dixi equidem causam; ne si modo relinquam, recuperare iam non possim. Char. Apparet rem dolo geri. Isti haud dubie inter se consentiunt. Alioqui qui venissent tam attemperate? Iul. Ego non intelligo nisi tu aperis, quod tibi aut accedat aut decedat, si dolium abstulero. Crit. Satis hoc inquam tibi sit: esse mihi incommodissimum. Iul. Immo vero mihi. Crit. Non a te impetrabo ut vel semihoram expectes? Iul. Quid si nunc iam illi adsunt erepturi pignora et proscripturi bona? Et quidem eccos eos ipsos, eccos inquam! iam mihi sine litibus recuperare non licebit, recte divinaveram.

SCAENA QVINTA

Charinus. Caepasius. Peduceus. Iulianus

Char. Hoc ego dolium in partem bonorum mihi addici volo. Heus Sanga, heus Caepasi, iniicite manus, asportate, tu item, Peducee! Caep. Ego vero non sum baiulus. Ped. Neque ego, per Iovem. Char. Egregiam vero mihi praestatis operam. Iul. Nemo dolium digito attigerit, ni mavult iam... Char. Tu ne prohibes quominus praetoris edicto pareatur, neve pignora detrahantur?

Page 213: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

213

Lena

ESCENA CUARTA

Juliano. Critóbolo. Carino

Jul. Si se sabe que es mío, ¿cómo no consientes que me lo lleve?Crit. Después de que en estos seis meses no has dicho una palabra siquiera,

¿precisamente ahora te viene a la mente que te lo quieres llevar, tan en contra de lo esperado?

Jul. He dicho la razón; si lo dejo ahora, ya no podré recuperarlo.Car. [aparte] Es evidente que todo este asunto es un engaño. Ésos sin duda

se han puesto de acuerdo entre ellos. De lo contrario, ¿cómo habrían venido tan oportunamente?

Jul. No comprendo, si no lo abres, qué beneficio o qué perjuicio va a procurarte que me lleve el tonel.

Crit. Que te baste esto que te digo: que me resulta un inconveniente muy grande.

Jul. Y también para mí.Crit. ¿No podré pedirte que te esperes aunque sea media hora?Jul. ¿Cómo, si ahora mismo están viniendo para quitarte las fianzas y

proscribir tus bienes? Y por cierto, ¡ahí están en persona, ahí están, te estoy diciendo! Ya no voy a poder recuperarlo sin pleitos, bien lo había presagiado yo.

ESCENA QUINTA

Carino. Cepasio. Peduceo. Juliano

Car. Quiero que ese tonel me sea adjudicado a mi parte de los bienes. ¡Eh, Sanga, eh, Cepasio, echad una mano, acarread esto, tú también, Peduceo!

Cep. Pero yo no soy un mozo.Ped. Ni yo, por Júpiter.Car. Pero me prestáis un magnífico servicio.Jul. Nadie va a poner un dedo en el tonel, a no ser que quiera ahora mismo…Car. ¿Te opones a que se obedezca el edicto del pretor, o a que confisquen las

fianzas?

Page 214: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

214

Lena

Iul. Quae illius sunt auferte, eripite, hoc vero dolium meum esse affero. Char. Quid tuum? Iul. Meum inquam plane, quod illi commodaveram! Char. Fabulae! Quod ego domi illius offendo, id tanquam illius aufero. Iul. Nimirum, si ego auferri patiar. Apage ni mavis...! Char. Fidem vestram imploro mihi vim fieri! Iul. Quid vim? Mitte atque abi!

SCAENA SEXTA

Livius. Iulianus. Critobolus. Charinus. Geta

Liv. Quid vos isthic vociferamini? Quis iste tantus strepitus est? Iul. Hoc ego dolium meum esse contendo, idque auferri volo, hic contra prohibet. Crit. Verum, Hercle, est! Illius plane est. Char. Immo, Hercle, verum non dicit! Iul. Immo tu mentiris, per Iovem! Liv. Potest agi sine conviciis? Char. Immo vero tu! Iul. Pergis me in os coarguere? Char. Audi iam nunc, Livi: si ego hoc dolium ex ista domo efferri video, num alienum existimare debeo? Iul. Si Critoboli esset, non iam, Hercle, exportaretur! Char. Immo vero exportatis, ut abscondatis alibi. Crit. Minime, per Iovem! Immo volebam illi reddere, qui utendum dederat. Liv. Vultis ne me esse arbitrum? Char. Per me non stabit sane. Iul. Neque per me quidem. Liv. Nunc, Charine, ita censeo, si videtur, uti apud me dolium deponatur, ac si hoc toto biduo planum Iulianus fecerit esse suum, ut id auferat, sed si id non poterit, perferat quod est reliquum. Iul. Perplacet mihi.

Page 215: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

215

Lena

Jul. ¡Lo que sea suyo, lleváoslo, quitádselo, pero este tonel afirmo que es mío!Car. ¿Cómo tuyo?Jul. ¡Mío completamente, estoy diciendo, que se lo había prestado!Car. ¡Cuentos! Lo que yo encuentro en su casa, eso me llevo como si fuera

suyo.Jul. Claro, si consiento yo que se lo lleven. ¡Fuera, si no quieres…!Car. ¡Suplico vuestra palabra de que se ha usado la fuerza contra mí!Jul. ¿Qué fuerza? ¡Anda y márchate!

ESCENA SEXTA

Livio. Juliano. Critóbolo. Carino. Geta

Liv. ¿Por qué estáis vociferando así? ¿Qué es este estrépito tan grande?Jul. Sostengo que ese tonel es mío y quiero llevármelo; éste por contra lo

impide.Crit. ¡Es verdad, por Hércules! Es del todo suyo.Car. ¡No, por Hércules, no dice la verdad!Jul. ¡Y tú estás mintiendo, por Júpiter!Liv. ¿Se puede hablar sin gritos?Car. ¡Pues tú tampoco!Jul. ¿Sigues injuriándome en la cara?Car. Escucha ya ahora mismo, Livio: si yo veo que este tonel lo están sacando

de esa casa, ¿debo considerar que pertenece a otro?Jul. ¡Si fuese de Critóbolo no se estaría sacando fuera, por Hércules!Car. Pues claro, lo sacas para esconderlo en otro sitio.Crit. ¡En absoluto, por Júpiter! Lo cierto es que quería devolvérselo a él, que

me lo había dejado para que lo utilizase.Liv. ¿Queréis que dé mi parecer?Car. Por mí que no quede.Jul. Ni por mí tampoco.Liv. Ahora, Carino, mi opinión es que, si te parece, se ponga el tonel a mi lado

y, si en un total de dos días Juliano mostrara claramente que es suyo, que se lo lleve; pero si no pudiera, que se aguante y lo deje.

Jul. Me parece muy bien.

Page 216: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

216

Lena

Char. Ita sane volo. Iul. Hoc ego possum tibi facere planissimum esse illud meum. Char. Si id tu feceris per me non stabit quo minus statim auferas. Crit. Tu mihi videre parum prudenter facere, qui in dubium voces quod constat liquido, et ius controversum facias. Ge. Verum, Hercle, dicit! Quid est opus transferri alio? Quin potius isthic apud Critobolum maneat. Char. Hoc vero e re mea non arbitror. Quid ad te attinet? Num tua res agitur? Ge. Sane fortasse mea. Respondere volo. Char. Ego repugno. Ge. Plus fortasse ad me attinet, quam tu existimas. Liv. Ad te vero. Iul. Hoc ego non feram. Liv. Sed esto sane attineat: num domi meae parum tuto relinquetur? Quasi vero alteri dumtaxat sim amicus, ut alterum debeam laedere. Iul. Te arbitrum legimus; tuo arbitratu stemus necesse est ac penes te deponatur. Char. Hoc ipsum volo. Liv. Agedum, transferatur huc intro! Pro certo habetote, nisi liquido de iure constet, me non passurum moveri loco. Ge. Flavius intus est, quid poterat incommodius accidere? Magnis hodie undique circumvenimur angustiis. Liv. Magis tua intererat, Critobole, domum regredi, ac videre ne quid isti satellites domo auferant, quod erit longe tibi incommodius. Crit. Quid illi auferant, ubi nihil est? Quidquid id est, uxoris meae est. Iam illis pridem et saepe alias exploratum est. Ibo tamen. Sed eccos ipsi produnt.

Page 217: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

217

Lena

Car. También yo estoy de acuerdo.Jul. Puedo mostrarte clarísimamente que es mío.Car. Si lo hicieras, por mí no va a quedar que te lo lleves de inmediato.Crit. Me parece que obras de manera poco prudente poniendo en duda lo que

consta claramente y discutiendo lo que es de derecho.Ge. ¡Dice la verdad, por Hércules! ¿Por qué es necesario que se traslade a otro

sitio? Mejor que se quede aquí, en casa de Critóbolo.Car. Eso no me interesa a mí. ¿Te va algo en ello? ¿Acaso te incumbe?Ge. Pues quizás a mí sí. Quiero contestar.Car. Yo me opongo.Ge. Quizás me incumba más de lo que crees.Liv. A ti, sí.Jul. No voy a tolerar esto.Liv. Supongamos que realmente te incumba: ¿es que en mi casa va a estar

poco seguro? Como si yo sólo fuese amigo del uno y tuviera que perjudicar al otro…Jul. Te hemos escogido como árbitro; es necesario que seamos fieles a tu

arbitraje y que se deje en tus manos.Car. De acuerdo.Liv. ¡Vamos, trasladadlo aquí dentro! Tened por cierto que, a no ser que conste

claramente de acuerdo a la justicia9, no voy a consentir que se mueva de sitio.Ge. [aparte] Flavio está dentro, ¿qué podía suceder más inoportuno? Hoy nos

han rodeado grandes aprietos por todas partes.Liv. Más te convendría, Critóbolo, volver a tu casa y mirar por que no se

lleven nada de ella esos guardias, lo cual te resultaría mucho más enojoso.Crit. ¿Qué se van a llevar de donde no hay nada? Todo lo que hay es de mi

esposa. Ya hace tiempo y en otras muchas ocasiones lo han comprobado. Iré, con todo. Pero ahí están los que ellos en persona están echando fuera.

9 Hay aquí un juego de palabras imposible de traducir: nisi liquido de iure constet puede entenderse como “a no ser que conste claramente de acuerdo a la justicia”, o bien “a no ser que esté lleno de jugo líquido”, es decir, “de vino”.

Page 218: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

218

Lena

SCAENA SEPTIMA

Caepasius. Longarenus. Granius. Iulianus. Livius

Caep. Nihil praeterea quam quod solemus intus offendimus, et dotis inventarium. Lon. O furciferos, praedatores, meum mihi pallium, per Iovem, involastis! Caep. Tu, Hercle, iniurius es45, o homo, qui nihil merenti maledicis. Lon. Nebulo, furcifer! quid hoc tandem est quod sub veste occulis? Caep. Hoc ego pro mercede abstuleram, non sane ut furtum facerem. Lon. Ego iam tibi, Hercle, mercedem persolvam, nisi me pertica destituit! Gran. Nec ego segnius tibi iam praestabo operam... Iul. Non ego, Hercle, otiosus interim spectabo. Lon. Arripe saxum, Grani, arripe inquam, et caput illis comminue! Ah, multum tu ignavus es! Caep. Ita ne magistratibus vim afferri et principis ministris? Lon. Non amat princeps furaces ministros, non rapaces. Ite in malam rem, praedatores, ite quo digni estis! Si parum cessassem, quam illi mihi perbelle pallium involaverant! Mihi autem seminudo redeundum fuisset domum, ac, Pol, gratiam huic habeo perticae, quae mihi auxiliata est, quae mihi vel hastae vel pili usum praestat. Liv. Restat ne vobis aliquid metiendum? Lon. Ad extremum usque angulum permensi sumus, ligna omnia, nec palmus deest, atque in hoc quidem commentario summam notatam defero. Revocabitur res ad calculum, ac tibi rationem de pretio reddam post, planissimam. Liv. Quando? Lon. Iam nunc hodie. Num aliud vis? Liv. Nihil sane modo. Lon. Vale. Liv. Et tu. Heus, Licinia! si quis me quaesierit, illum mittito ad tonstrinam Fabricii, illic me usque in noctem inveniet.

45 es: est T

Page 219: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

219

Lena

ESCENA SÉPTIMA

Cepasio. Longareno. Granio. Juliano. Livio

Cep. Nada hemos encontrado dentro más allá de lo que solemos, y el inventario de la dote.

Long. ¡Granujas, ladrones, me habéis afanado el manto, por Júpiter!Cep. Por Hércules, eres injusto tú, hombre, que ultrajas a quien no lo merece.Long. ¡Bribón, granuja! ¿Qué es eso que escondes bajo la ropa?Cep. Esto me lo había llevado como recompensa, en absoluto para cometer un

robo.Long. ¡Yo te voy a dar a ti una recompensa, por Hércules, si no me falla la

pértica!Gran. Y yo no más lento te voy a hacer un trabajito...Jul. Por Hércules, no me voy a quedar mirando mientras sin hacer nada.Long. ¡Coge una piedra, Granio, cógela, te digo, y rómpeles la cabeza! ¡Ah, eres

muy cobarde!Cep. ¿Así se emplea la fuerza sobre los magistrados y los ministros del

príncipe?Long. No quiere el príncipe a ministros ladrones, ni a rateros. ¡Idos en mala

hora, saqueadores, idos a donde os merecéis! Si me hubiese quedado un poco parado, ¡cuán lindamente me habrían afanado el manto! Hubiera tenido que volver a casa medio desnudo, por Pólux, y doy las gracias a esta pértica que me ha ayudado, que me ha hecho el servicio de una lanza o un venablo.

Liv. ¿Os queda algo por medir?Long. Hemos medido desde el extremo hasta la esquina, todas las maderas, ni

un palmo falta, y en este cuaderno además llevo el total anotado. Se volverá a hacer el cálculo y te daré cumplidísima razón del precio después.

Liv. ¿Cuándo?Long. Hoy mismo. ¿Quieres algo más?Liv. Nada, de momento.Long. Que sigas bien.Liv. Y tú. ¡Oye, Licinia!, si alguien me viniera buscando mándalo a la barbería

de Fabricio; allí me encontrará hasta la noche.

Page 220: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

220

Lena

SCAENA OCTAVA

Lena (sola)

Le.46 Quod erat in improviso malo maxime optandum, ut Livius foras discederet, id evenit. Alioqui qui liceret nobis e dolio Flavium educere? Disperam nisi ubi huc transferri sensi, pene exanimata concidi; ita mihi cor subsultabat ac diffluebam47 sudore. Nam vel respiratio, vel sternutatio, vel tussis48, vel motus aliquis levissimus, potuisset illum prodere. Modo quando hoc periculum evasimus, videndum est ne aliud accidat. Itaque foras quamprimum emittatur Flavius. Ibo ut vestes Geta illi afferat; amandari tamen prius oportet aliquo famulam, quae intus est, ne illum prodeuntem videat. Itaque evocabo et amandabo hinc aliquo. Heus, Licinia! mihi huc evocato Cynthiam huc prodeat. Heus! Non prodis, Cynthia?

SCAENA NONA

Cynthia. Lena. Geta. Critobolus

Cyn. Quid tu tibi vis? Le. Vnam mihi quaeso operam commodato, sic te Dii ament, Cynthia, quo me tibi perpetuo obstrictam reddas. Cyn. Qua in re? Le. Hoc primum promittas velim. Cyn. Si quidem potero. Le. Age ergo, soror! Si me amas, ad forum usque ito. Cyn. Faciam. Le. Iam oportet. Cyn. Permitte prius pulmentarium foco inferam. Le. Non tu credis hoc me posse facere? Abi tu continuo, soror, atque ubi ad templum perveneris, illinc ad porticum regiam deflectito, ad sinistram via est, ac cuius medium ubi perveneris, illic domus est.

46 Le. om. T47 diffluebam: difluebam T48 tussis: tusis T

Page 221: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

221

Lena

ESCENA OCTAVA

Lena, sola

Le. Lo que más cabría desear en medio de este desastre imprevisto, que se marchara Livio, ha sucedido. De lo contrario, ¿cómo podríamos hacer salir a Flavio del tonel? Que me muera si, cuando me di cuenta de que lo trasladaban acá, casi no caí desmayada; hasta tal punto me saltaba el corazón y nadaba en sudor. Pues la respiración o un estornudo o una tos o un ligerísimo movimiento habrían podido descubrirle. Ya que hemos sorteado este peligro, hay que mirar por que no sobrevenga otro. Por eso, hay que hacer salir a Flavio cuanto antes. Iré a que Geta le traiga ropa; sin embargo, antes convendría mandar a otra parte a la sirvienta, que está dentro, para que no lo vea salir. Así que voy a llamarla y a alejarla de aquí. ¡Eh, Licinia!, llámame a Cintia, que venga acá. ¡Eh! ¿No vienes, Cintia?

ESCENA NOVENA

Cintia. Lena. Geta. Critóbolo

Cint. ¿Qué se te ofrece?Le. Hazme, te lo ruego, un favor, así te amen los dioses, Cintia, por el que me

tendrás eternamente en deuda.Cint. ¿De qué se trata?Le. Quisiera que antes me prometieses una cosa.Cint. Si puedo, lo haré.Le. ¡Ea, pues, hermana! Si me amas, vete hasta el foro.Cint. Lo haré.Le. Pero ya.Cint. Déjame que antes ponga la guarnición al fuego.Le. ¿No crees que puedo hacerlo yo? Márchate ya, hermana, y cuando hayas

llegado al templo, desde allí gira hacia el pórtico real; a la derecha hay una calle, y cuando hayas llegado a la mitad de ella, ahí está la casa.

Page 222: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

222

Lena

Cyn. Caeterum quid tu me illic vis facere? Le. Male sit memoriae meae!, quod primo oportuit dictum, id prorsus omiseram. Tertia est domus, ut arbitror, illic habitat Lelia, Albini uxor, quae puellularum ludo praeest; illi dicito meo nomine illa mihi capsulam reddat, quam a me commodato habet: esse mihi opus. Abi, soror, atque hoc mihi confice; non deerit tuum tibi munusculum. Cyn. Ego eo; tu interim pulmentarium parato. Le. Parabo, Aedepol! Verum nolim ego interea Flavius occasionem nactus, libidinem suam expleat, atque ubi eluserit me, missam faciat. Novi ego istorum adolescentum libidinem, quae, quamdiu reprimitur, effervescit maxime, ubi facta sit potiundi copia, continuo languet, neque secus atque ignis aquula inspersa restinguitur; refrigerato vero ardore, ne teruntium quidem ab illis expectes. Quam ob rem introire volo atque interrumpere si quid illi moliuntur. Heus, Geta! abi actutum et vestem affer, ut illum huc emittamus, dum est locus. Ge. Immo vero dum est locus, ne tu illis invideas hanc occasionem. Le. Non, Aedepol, faciam, neque tu me tam stultam putes, ut sine pecunia hanc ego illi operam commodem. Immo vero quo id minus speres, iam intro redibo et observatrix adero. Ge. Observato quantum volueris, quod tibi male vertat! Ita ne tandem hoc pati potero, ut Flavius re infecta discedat a Licinia? Et totum hunc hodie laborem incassum pertulerit? Vt evigilaverit a media usque nocte, in hoc dolio inclusus delituerit quasi aut testudo aut cochlea? Et huc translatus fuerit, non secus ac portari salsamenta et pisces solent? Ea igitur omnia frustra toleraverit? Verum quid facias cum ita adversetur haec venefica et eius maritus, apud quos neque preces neque minae quidquam valent? Per vim autem multo minus expedit; quaerendae, nae, igitur adhuc nobis sunt viginti quinque minae. Vnde nam? Nec est qui mutuo det, neque penes me ulla fides. Iam illud prius commentum meum percalluit Hilarius, huic rursum ut tendam, non sat tutum arbitror. Quanquam et aliquando aves quae semel avolarint, eadem repetunt retia et eisdem sese laqueis implicant. Itaque fortasse erit facilius verba dare, quia me putabit non ausurum, neque erit suspicio, denuo me male tentatas repetiturum insidias... Quid igitur faciam? Quid faciam? Enimvero constituendum est iam tibi, neque enim locus socordiae aut segnitiae49. Sic igitur instruam, sic apparabo omnia, ut facile ille sit habiturus fidem. Sed eccum Critobolum. Crit. Vbinam est vestis?

49 segnitiae: segniciae T

Page 223: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

223

Lena

Cint. ¿Qué otra cosa quieres que haga allí?Le. ¡Maldita sea mi memoria!, lo que convenía haber dicho primero, lo había

omitido totalmente. La tercera casa, según creo, es en la que vive Lelia, la mujer de Albino, que dirige la escuela de niñas; dile de mi parte que me devuelva una cajita que tiene prestada por mí: me hace falta. Ve, hermana, y házmelo, no te faltará tu regalito.

Cint. Voy; tú mientras prepara la guarnición.Le. ¡La prepararé, por Pólux! Pero no quiero que entretanto Flavio encuentre

la ocasión, sacie su deseo y, tras burlarse de mí, me deje de lado. Conozco el deseo de esos jóvenes, que, mientras que está reprimido, hierve al máximo; cuando se ha dado licencia para gozar, al instante languidece, del mismo modo que el fuego se extingue al esparcir un poco de agua; y la verdad es que, una vez enfriado su ardor, no puedes esperar de ellos ni un teruncio. Por lo cual quiero entrar e interrumpir, si están planeando algo. ¡Eh, Geta!, ve ahora mismo y llévale ropa para que podamos sacarlo de allí mientras hay coyuntura.

Ge. Sí, mientras hay coyuntura, no les prives por envidia de esta ocasión.Le. No lo pienso hacer, por Pólux, y tú no me creas tan estúpida como para

prestarle este servicio sin dinero. Pues sí, en cuanto menos te lo esperes, voy a volver dentro y a estar presente como observadora.

Ge. [aparte] Observa cuanto quieras, ¡mal rayo te parta! Pero entonces, ¿podré tolerar que Flavio se aleje de Licinia con la cosa sin hacer? ¿Y que todo el esfuerzo de hoy lo haya hecho en vano? ¿Que haya estado esperando desde mediodía hasta la noche, aguantando encerrado dentro de ese tonel, como una tortuga o un caracol? ¿Y que lo hayan transportado hasta aquí de la misma manera que suelen portear los salazones y el pescado? ¿Que, en fin, haya soportado todo esto inútilmente? Pero ¿qué puedes hacer cuando así se oponen esa bruja y su marido, para quienes ni los ruegos ni las amenazas valen nada? Por la fuerza, sin embargo, interesa mucho menos; ¡ca! aún tenemos que conseguir veinticinco minas. Y ¿de dónde? No hay quien lo dé en préstamo, ni en mis manos hay crédito ninguno. Ya Hilario conoce perfectamente aquel cuento mío de antes, de modo que, volver a dirigirme a él, no lo considero demasiado prudente. Aunque en algunas ocasiones las aves que una vez huyeron volando, vuelven a las mismas redes y se enredan en los mismos lazos. Conque quizás va a ser más fácil hablarle, ya que no pensará que me vaya a atrever y no habrá sospecha de que de nuevo vaya a repetir trampas mal ensayadas… ¿Qué hacer, pues? ¿Qué hacer? Sin duda tienes que tomar ya una decisión, y no hay lugar para la cobardía o la indolencia. Pues bien, lo dispondré todo, lo preparé todo de tal modo que él pueda confiar en mí sin problemas. Pero ahí está Critóbolo.

Crit. ¿Dónde está la ropa?

Page 224: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

224

Lena

Ge. Quid tu me vestiarium putas? Non meam artem cognosti? Folles mihi in manu sunt ut tibi argentum conflem. Crit. Vtinam! Ge. Permitte tu te moderandum mihi. Est ne tibi aliquod domi telum ad inferendum vulnus? Crit. Sane perquam multa: paupertas primum quae me enecat, dehinc uxoris meae rabies, quae me maledicendo conficit... Ge. Mitte ista, ‘telum’ dico; puta ensem aut hastam aut pilum aut aliquid huiusmodi. Crit. Fuscina mihi est pervetusta rubigine obducta; tu vide qualis sit, quam isti satellites auferri noluerint. Ge. Abi atque illam huc affer! Perbellum est. Quem tu me alchymistam50 esse dices, si ex hoc rubiginoso ferro, aurum tibi conflavero?

50 alchymistam: alcumistam T

Page 225: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

225

Lena

Ge. ¿Es que me crees un armario? ¿No conoces mi arte? Fuelles hay en mi mano que te aviven la plata.

Crit. ¡Ojalá!Ge. Permite que yo te dirija. ¿Tienes en casa algún arma para producir una

herida?Crit. Pues claro, muchas: primero, la pobreza que me mata; luego, la furia de

mi mujer, que siempre acaba injuriándome…Ge. Deja eso; digo ‘arma’; piensa en una espada, una lanza, un venablo o en

algo de ese estilo.Crit. Tengo un tridente muy viejo cubierto de moho; mira cómo estará que los

guardias esos no han querido llevárselo.Ge. ¡Ve y tráelo aquí! Está muy bien. ¿Qué alquimista dirás que soy, si de este

hierro mohoso consigo fundir oro para ti?

Page 226: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

226

Lena

ACTVS QUINTI

SCAENA PRIMA

Geta. Critobolus. Ligurinus, Calpurnius (protaticae personae duae)

Ge. Prodi huc, agedum! prodi inquam! Quin tu huc progredere extra limen? Quid tu timidus es, quasi non tu telum manu gestes? Quem tu times? Crit. Ne forte me hic cum telo praefectus urbis deprehendat ac me in vincla coniici iubeat. Ge. Ah, nihil verere! Dicam ego te satellitem principis esse, et erit sane credibile, quod tu aspectu mirifice refers. Subrige caput et torve intuere, ac te minabundum finge. Crit. Quonam pacto? Ge. Peierans ac deierans. Hem! Sic tene, huc te converte, vultum horrendum ac terribilem assimula... Verum, nae, ego stultus sum, qui istum asinum leoni velim similem facere; bene tamen habet. In tempore video Ligurinum et Calpurnium51 huc venientes; his equidem utar ad hoc negotium. Salvete, compotores bellissimi! Lig. Salve et tu, Geta! Vin tu nos aliqua compotatiuncula recreare? Ge. Et quidem libenter, sed splendidius adhuc excipere vos volo. Cal. Vtinam! Ge. Si vel semihoram hic manere libeat, singuli singulas minas reportetis faciam. Cal. Hem! tibi praesto sumus, et quidem habebimus gratiam.

51 Calpurnium: Calphurnium T

Page 227: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

227

Lena

ACTO QUINTO

ESCENA PRIMERA

Geta. Critóbolo. Ligurino, Calpurnio (dos personajes protáticos10)

Ge. ¡Ven aquí, vamos! ¡Ven, te digo! ¿Por qué no sales aquí fuera? ¿Por qué estás tan apocado, como si no llevaras un arma en la mano? ¿De quién tienes miedo?

Crit. No vaya a ser que el prefecto de la ciudad me pille aquí con un arma y mande que me metan en la cárcel.

Ge. ¡Ah, no temas nada! Diré que eres un guardia del príncipe, y será muy creíble, pues por tu aspecto tienes toda la pinta de serlo. Levanta la cabeza y mira torvamente, y finge que eres un matón.

Crit. ¿De qué manera?Ge. Jurando y perjurando. ¡Eh! Aguanta así, vuélvete hacia acá, simula un

gesto horrendo y terrible… [Aparte] ¡Ca!, la verdad es que soy tonto, queriendo hacer a este asno igual a un león; no obstante, va bien. Veo que llegan a tiempo Ligurino y Calpurnio; de ellos me voy a servir para este negocio. [Dirigiéndose a los dos recién llegados] ¡Salud, amabilísimos compañeros de juergas!

Lig. ¡Salud tú también, Geta! ¿Quieres que volvamos a montar una fiestecilla para beber juntos?

Ge. De buena gana, sin duda, pero prefiero que saquéis algo más fastuoso aún.

Calp. ¡Ojalá!Ge. Si os place esperar aquí una media hora, haré que ganéis una mina cada

uno.Calp. ¡Oh!, estamos a tu disposición, y te lo agradeceremos además.

10 Protático: que aparece tan sólo en la prótasis, es decir, en la primera parte de una representación escénica.

Page 228: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

228

Lena

Ge. Vt vos sciatis, duo ex his qui cauponariam faciunt, heri magnam vim casei emerunt eamque duobus plaustris impositam ac diligenter paleis contectam ne deprehendantur, huc important, neque quisquam est conscius praeter me, qui negotio interfui. Illi tamen non soluto portorio neque impetrata venia inferendi in civitatem, huc important. Hoc ego cum scirem, rem aperui huic vicino meo, quem vos procul videtis cum fuscina, ut ubi huc plaustra pervenerint, ille impetu facto explorare incipiat, quidnam intus lateat; ubi caseum deprehenderit, clamare incipiat ac minari, se rem ad magistratus delaturum. Ego tunc me ultro offerens, assimulabo velle me lites eorum componere ac ne res ad magistratus deferatur, aequum esse aliquid illum accipere. Sed ego vereor satis ut sibi constet, ita timidus est et ignavus. Si vos hanc operam vultis mihi commodare, facietis gratissimum. Lig. Immo, te oramus. Vti velis, ac lubenter quidem lucrum tecum partiemur. Ge. Ergo hic consistite; tu huc accede et intentis oculis serva, ut cum primum transierint irruas; tu autem hic stationem tuam servabis. Intenta mihi iam tormenta sunt, et admotae machinae. Nunc adeste astutiae, succurrite, quae paulo ante profligatae ac dissipatae arripuistis fugam! Nunc optarim occurrat Hilarius, ubi belle omnia instructa sunt... Sed eccum, per Iovem, commodissime! Si primum impetum sustineo, post facile debellavero.

SCAENA SECVNDA

Hilarius (solus)

Hil.52 Quam pene in laqueos incideram, quos ille veterator mihi instruxerat, nisi bona huc fortuna illum misisset adolescentulum, qui mihi insidias aperuit. Id nimirum agebat ut arbitror, ut Flavium ad vestes vendendas induceret, ut ea pecunia in popinis et ganeis et meretricibus insumeretur, ac bona inde pars decideretur illi. Ego vero satis credulus qui illi fidem haberem, aliam iam tunicam et togam totumque ornatum aeque splendidum, emere destinaveram, ut hanc illi aegritudinem levarem et exhilararem animo.

52 Hil. om T

Page 229: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

229

Lena

Ge. Para que sepáis de qué va, dos de estos que hacen contrabando, compraron ayer una enorme cantidad de queso y, tras ponerla sobre dos carros y cubrirla cuidadosamente con paja para que no les pillen, la traen hacia aquí; y no hay nadie que lo sepa excepto yo, que he entremediado en este negocio. Ellos, sin haber pagado peaje ni haber conseguido el permiso de traer nada a la ciudad, lo están trayendo aquí. Al enterarme yo de esto, le he contado el asunto a este vecino mío que veis allí a lo lejos con el tridente, para que, cuando lleguen los carros aquí, él se ponga a inspeccionar, dando empellones, qué se esconde dentro; y cuando intercepte el queso, que empiece a gritar y a amenazar con que va a denunciar el tema ante los magistrados. Entonces yo, saliendo espontáneamente al paso, simularé que quiero solventar el pleito y que, para que no se lleve el asunto ante los magistrados, es justo que él reciba algo. Pero dudo mucho de que se mantenga firme, así es de tímido y de cobardón. Si vosotros queréis prestarme este servicio, os estaré muy agradecido.

Lig. No, te lo pedimos nosotros. Como quieras, y con mucho gusto repartiremos contigo las ganancias.

Ge. Entonces poneos aquí; tú acércate por acá y con los ojos bien abiertos vigila para salirles al paso, en cuanto quieran pasar; tú por tu parte guardarás aquí tu puesto. [Aparte] Tengo ya la artillería preparada y la maquinaria dispuesta. ¡Venid astucias ahora, acudid en mi socorro, que antes derrotadas y destruidas os disteis a la fuga! En este momento desearía que se presentara Hilario, aprovechando que todo está perfectamente dispuesto… ¡Pero ahí está, por Júpiter, más oportuno, imposible! Si aguanto el primer ataque, después ganaré la guerra fácilmente.

ESCENA SEGUNDA

Hilario (solo)

Hil. Por qué poco no he caído en los lazos que ese perro viejo me había tendido, de no ser porque la buena fortuna me envió aquí al jovencito aquel que me puso al descubierto las insidias. Lo que pretendía, según creo, era inducir a Flavio a vender sus ropas, gastar ese dinero en tabernas, tugurios y rameras, y agenciarse una buena parte de ahí. Y yo, tan crédulo como para confiar en él, había decidido comprar al punto otra túnica y otra toga y todo el atavío igualmente espléndido para aliviarle ese pesar y alegrarle el ánimo.

Page 230: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

230

Lena

Nondum tamen scio, quam ob rem ita mecum agat meus Flavius, qui tam sim indulgens in eum pater, ut vix quemquam esse credam me vel faciliorem vel leniorem, qui eius studiis non inhonestis obsecundem. Sed quidquid hic mali est, Geta illi autor53 est. Quam ob rem non patiar illum diem unum esse domi amplius.

SCAENA TERTIA

Hilarius. Geta

Hil.54 Ita ne, furcifer, venire in conspectum audes? Ge. Ah, bilem potius istam per Deos comprime, o here, neque sinas pietatem ab illa expugnari! Hil. Scilicet, modo collacrimatur55. Ge. Te magis oportebat collacrimari56, cuius gnatus... Hil. Iupiter! Ge. ... in summo est periculo. Hil. Periculo? Ge. Et vitae quidem, nisi celerrime subvenitur. Hil. Quid ita? Dic, age, dum ubi est? Ge. Critobolus illum in adulterio cum uxore deprehendit. En tibi illum cum hasta ut illi necem inferat, et hosce duos sibi advocavit, et alios tres ex suis necessariis expectat. Hil. Et ille ubi est? Ge. Quis nam? Flavius intus est: isti carnifices illum obsident. Hil. Vbi intus? Ge. In domo Livii. Hil. Adest ne Livius? Ge. Si quidem ille adesset, non tantum esset periculum; una dumtaxat adest virguncula, eius filia: tu vide quam haec possit illi opitulari! Hil. Si Critobolus illum domi suae cum uxore deprehendit, qui nunc est in domo Livii? Ge. Rem a principio audies.53 autor: author T54 Hil. om. T55 collacrimatur: collachrymatur T56 collacrimari: collachrymari T

Page 231: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

231

Lena

Pero lo que aún no sé es por qué razón mi Flavio se porta así conmigo, siendo como soy un padre tan indulgente con él, que a duras penas creería que hay alguien más propicio o más afable que yo, siempre dispuesto a complacer sus deseos no deshonestos. De todo lo malo que hay en esto, Geta es el responsable. Por ello, no voy a consentir que esté en casa ni un día más.

ESCENA TERCERA

Hilario. Geta

Hil. ¿Así, granuja, te atreves a venir a mi presencia?Ge. ¡Ah, por los dioses, mejor contén esa cólera, amo, y no dejes que la piedad

sea vencida por ella!Hil. Vaya, se ha puesto a llorar.Ge. Más deberías llorar tú, que tu hijo…Hil. ¡Júpiter!Ge. …. está en grave peligro.Hil. ¿En peligro?Ge. Y de muerte incluso, si no se pone remedio rapidísimamente.Hil. ¿Hasta ese punto? Di, vamos, ¿dónde está?Ge. Critóbolo lo ha pillado en adulterio con su mujer. Ahí lo tienes, con una

lanza para matarlo, y ha llamado a esos dos, y está esperando a otros tres parientes suyos.

Hil. Y él, ¿dónde está?Ge. ¿Quién, Flavio? Está dentro: esos verdugos lo tienen acorralado.Hil. ¿Dónde dentro?Ge. En casa de Livio.Hil. ¿Y Livio está?Ge. Si al menos él estuviera, no sería tan grande el peligro; sólo está una

muchachita, su hija: ¡mira tú cómo podría ella socorrerlo!Hil. Si Critóbolo lo ha pillado en casa con su mujer, ¿por qué ahora está en

casa de Livio?Ge. Lo vas a oír desde el principio.

Page 232: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

232

Lena

Hil. Neque addideris, nec detraxeris. Ge. Dicam, Hercle, ut gesta res est. Imprimis tamen te admonitum volo, quam hodie narravi fabulam de illis nocturnis insidiis et invasione Flavii, non me ideo finxisse ut nocerem tibi sed ut argentum quo sciebam esse opus ad salutem filii tui, minore cum molestia impetrarem. Quod cum non succesisset, eo deducta res est ut maiore in periculo res nunquam antehac fuerit. Hil. Narra, obsecro. Ge. Hodie cum Flavius domo crederet abesse Critobolum, idque etiam eius putaret uxor, in intimum se conclave recipiunt. Ibi dum se credebant esse in tuto, en tibi ille cuculus57 in illos irruit, idem illud telum manu tenens, ut Flavio vitam eriperet. Hil. Vt mihi trepidat cor! Ge. Flavius vero supplex illi ad genua accidit, tantumque orando ac multa pollicendo effecit ut vitam ab illo redemerit. Hil. Me mihi reddidisti, si quidem pecunia sedari turbae possunt. Ge. Nondum audisti omnia. Hil. Quid est? Perge! Ge. Tandem convenit inter illos, priusquam domo egrederetur, viginti quinque minas illi numeraret. Itaque me ad Iulium cum vestibus mittit, ut hoc illi argentum conficeret. Sed interturbata res est per illum adolescentem quem tu hodie vidisti. Itaque in summo discrimine, nisi tu subvenis, Flavius est. Hil. Si iam inter illos ista conventione transactum est, quid illi noceat? Ge. Audi. Adhuc Critobolus qui se delusum putabat, non numerata pecunia furens rapiebatur ad vindictam; arripit telum neque contineri aut coerceri ab insania poterat... Hil. Peccatum abs te est, qui ad me non illico accurreris. Ge. ... neque scio quo modo ille elapsus est, tantum Deos omnes illi scio fuisse propitios. Hil. Spurcum illum homuncionem ausum caedem intentare meo gnato? Ge. Ac nisi arrepto scamno quod in promptu erat, ad se tegendum, magna cum dexteritate cedens e manibus fuisset elapsus, illic plane vitam reliquisset. Hil. Itaque salvus est? Ge. Nondum ausim dicere.

57 cuculus: cucculus T

Page 233: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

233

Lena

Hil. No vayas a añadir ni a recortar.Ge. Lo diré, por Hércules, según ha acontecido. Ante todo, no obstante,

quiero que tengas claro que la historia que conté hoy sobre aquellas insidias nocturnas y el atraco de Flavio, no la inventé para hacerte daño, sino para conseguir de ti con la menor molestia el dinero que sabía que era necesario para la salud de tu hijo. Y, como no terminó bien la cosa, se ha ido de las manos hasta tal punto que nunca hasta ahora había estado en un peligro mayor.

Hil. Habla, por favor.Ge. Hoy, creyendo Flavio que Critóbolo estaba fuera de casa y pensando lo

mismo su mujer, se retiran al interior en una habitación bajo llave. Entonces, mientras creían estar en lugar seguro, hete aquí que el cornudo ese se lanza contra ellos con esa misma arma en la mano, para quitarle la vida a Flavio.

Hil. ¡Cómo me palpita el corazón!Ge. Pero Flavio se echó a sus rodillas suplicando, y tanto imploró y prometió,

que logró que le perdonase la vida.Hil. Me has hecho volver en mí, si es que al menos los líos se pueden arreglar

con dinero.Ge. Aún no lo has oído todo.Hil. ¿Qué pasa? ¡Continúa!Ge. Finalmente llegaron entre ellos al acuerdo de que, antes de salir de la

casa, le pagaría veinticinco minas. Así que me mandó con sus ropas a casa de Julio, para que le procurara esa plata. Pero la cosa se fastidió por el joven aquel que has visto hoy. Así que, si no acudes en su ayuda, Flavio está en una situación muy crítica.

Hil. Si ya se pusieron de acuerdo entre ellos con ese trato, ¿cómo le va a hacer daño?

Ge. Escucha. Critóbolo, que en ese momento se creía burlado, fuera de sí por no tener el dinero contante y sonante, se lanzaba a la venganza; agarra un arma y ya no podía contenerse más o refrenar su locura...

Hil. Fue un error por tu parte no haber acudido a mí corriendo.Ge. ... y no sé de qué manera él se escapó; sólo sé que todos los dioses le

fueron propicios.Hil. ¿Que ese inmundo hombrezuelo se ha atrevido a amenazar de muerte a

mi hijo?Ge. Y si no hubiera agarrado un escabel que estaba a mano para cubrirse y

hubiese escapado de sus manos alejándose con gran destreza, ahí seguro que habría dejado su vida.

Hil. Entonces, ¿está a salvo?Ge. Aún no me atrevería a decirlo.

Page 234: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

234

Lena

Hil. Tu me occidis. Ge. Cum illum nebulo ille consectaretur a tergo neque esset longius fugiendi facultas, in aedes Livii quae iuxta erant irrupit; en illico obsidetur. Hil. Tantam ne esse audatiam sordidi hominis et abiecti? Ge. Neque id satis habet, sed et homines convocat ut intro impetum faciat. Hil. Intro ne? Tam ne ego inops sum et amicorum egens, ut non possim resistere ac male mulctatum, ut dignus est nebulo, dimittere? Ge. Ah, noli quaeso, neque ad vim decurras cum aliter subvenire liceat! Scis coitionem et vim legibus esse prohibitam, aliquamque in eo tumultu caedem posse fieri, quod tibi magno constet; dehinc, tametsi tu potentior sis vel ad resistendum vel ad inferendam iniuriam, prohibere tamen non poteris, quominus res ad praetorem deferatur, et ille lege agat in filium pro sua potestate. Nosti autem quantae sint poenae in adulteros constitutae; neque id satis est, sed si reos locupletiores esse intelligunt, augentur mulctae pro arbitrio praetoris. Quam ob rem, caveas moneo, o here, ne ludibrio sis ac praedae regiis hisce canibus, qui avide inhiant si cuiusquam bona in medio sibi diripienda proponi videant, ut ea sibi a principe dono impetrent. Satius erit nunc exigua pecunia tot malis occurrere et viginti quinque minas pendere, quam ut in periculum venias amittendi omnia. Hil. Satius fortasse erit ipsum me convenire Critobolum et explorare quid animi habeat. Ge. Minime rerum, minime, inquam, ne iracundia elatus aliquid in te contumeliosus dicat, quod tibi ferendum non sit! Quin potius praestiterit, ego illum conveniam, qui novi hosce nebulones mansuefacere. Tam placidum quam ovem iam tibi illum reddam, et illum huc conabor adducere, quod est magis e tua dignitate. Hil. Abi igitur. Ge. Hic me mane. Hil. Sed heus tu, nihil cum illo de summa transegeris, ut mihi pactio libera relinquatur. Tenes quid velim? Ge. Teneo. Tu tamen duabus minis plus minusve noli rem in discrimen vocare. Hil. Abi. Scio quid in hac re agendum sit mihi.

Page 235: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

235

Lena

Hil. ¡Me matas!Ge. Como el canalla aquel le pisaba los talones y no había posibilidad de huir

más allá, irrumpió en la casa de Livio, que estaba al lado; ahí lo tienes sitiado.Hil. ¿Tanta es la audacia de ese hombre sucio y vil?Ge. Por si fuera poco, llama a otros para atacar dentro.Hil. ¿Dentro? ¿Es que estoy tan pobre o falto de amigos que no vaya a poder

hacerle frente y despacharlo mal parado, como se merece ese canalla?Ge. ¡Ah, no, por favor, no recurras a la violencia cuando puede haber otros

remedios! Sabes que la conspiración y la violencia están prohibidas por la ley, y que en medio de ese tumulto puede acaecer alguna muerte, lo cual te costaría caro; luego, aunque tengas poder de sobra para enfrentarte o para causar un daño, sin embargo no podrías impedir que el asunto se llevara al pretor y que él por ley tome a tu hijo bajo su potestad. Sabes qué duras son las penas que se imponen a los adúlteros; y por si fuera poco, cuando se dan cuenta de que los reos son más ricos, se aumentan las multas al arbitrio del pretor. Por eso te aconsejo que tengas cuidado, amo, no sirvas de escarnio o como presa de estos perros de la corte, que abren la boca con avidez si ven que se ponen a la vista bienes de alguien, que ellos puedan rapiñar, de modo que los consiguen como regalo del príncipe. Mejor será hacer frente ahora a tantos males con una suma reducida y pagar veinticinco minas, antes que correr el riesgo de perderlo todo.

Hil. Quizás baste con que yo mismo me reúna con Critóbolo y sondee qué ánimo tiene.

Ge. ¡De ninguna manera, en absoluto -te digo-, no sea que, dejándose llevar por la ira, diga contra ti algo injurioso que no vayas a soportar! Más valdría que fuera a verlo yo, que sé amansar a tales bribones. En seguida te lo devolveré tan tranquilo como una oveja, y lo prepararé para traerlo aquí, lo cual se corresponde más con tu dignidad.

Hil. Ve, pues.Ge. Espérame aquí.Hil. Pero ¡eh, tú!, no vayas a tratar con él de ninguna suma, para que me

quede a mí libertad para pactar. ¿Entiendes lo que quiero?Ge. Lo entiendo. Tú, no obstante, por dos minas más que menos no lleves la

cosa a una situación crítica.Hil. Ve. Sé lo que tengo que hacer en este asunto.

Page 236: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

236

Lena

SCAENA QVARTA

Hilarius (solus)

Hil.58 Satius erit priusquam Critobolum convenio, Livium ut adeam et ab illo discam num hoc perferendum sit, ut domi eius vim ille stolidus gnato afferat meo. Et si res componi potest, ille erit ad sedandum optimus, qui est illis intimus. Spero me in tonstrina inventurum, ubi totos dies lusitat tesseris.

SCAENA QVINTA

Geta. Ligurinus. Calpurnius59. Critobolus

Ge. Nunc agite, o boni, nihil est quod isthic otiosi moremini! Iam intellexi illos mutasse consilium quibus insidiabamur, et veniam impetrasse inferendi suas merces ac solvisse portorium. Lig. Iam, Hercle, mirabar, tam nos esse felices60. Ge. Animus certe fuit vobis gratificari; per me non stetit. Cal. Sat intelligimus, et habemus, Hercle, gratiam. Ge. Si quid erit aliud, praesto sum. Lig.-Cal. Vale, Geta. Crit. Quid est actum, Geta? Ge. Confecta res est; ultro iam tibi faxo viginti quinque minas offerat Hilarius et quidem gratias agat, quod velis accipere, modo tu fabulae subservias, et mihi optemperes ut ego te iam instituam, ubi istud telum reliqueris. Abi iam et illud repone, ac ne morare. Verum audi! Crit. Quid vis? Ge. Quando de pecunia nihil est pericli, quaeso te, sodes, hisce amantibus locum date, ut sese oblectent, priusquam aut famula aut Livius redierint. Crit. Ah! Temporis est satis; si redierit, non licebit illam amandari hinc denuo? Huius autem timendum non est ut redeat, qui non nisi nocte domum regreditur.

58 Hil. om T59 CALPURNIUS: CALPHVRNIVS T60 felices: foelices T

Page 237: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

237

Lena

ESCENA CUARTA

Hilario (solo)

Hil. Mejor será, antes de reunirme con Critóbolo, que me acerque adonde Livio y sepa por él si ha de consentir que ataque en su casa ese estúpido a mi hijo. Y si la cosa puede arreglarse, él será el mejor para calmar los ánimos, pues es de su confianza. Espero encontrarlo en la barbería, donde todos los días va a jugar a los dados.

ESCENA QUINTA

Geta. Ligurino. Calpurnio. Critóbolo

Ge. ¡Vamos, amigos, ya no hay nada que aguardar así parados! Acabo de enterarme de que esos a los que estábamos acechando, han cambiado de parecer, han conseguido permiso para pasar sus mercancías y han pagado el peaje.

Lig. Ya me extrañaba, por Hércules, que fuéramos tan afortunados.Ge. Sin duda mi intención era favoreceros; por mí no ha quedado.Calp. Bien que lo apreciamos, y estamos agradecidos, por Hércules.Ge. Si surgiese alguna otra cosa, estoy a vuestra disposición.Lig.-Calp. Adiós, Geta.Crit. ¿Qué ha pasado, Geta?Ge. La cosa está hecha; además voy a lograr que Hilario te ofrezca veinticinco

minas y encima te dé las gracias por que las quieras aceptar, siempre que te pongas al servicio de mi historia y me obedezcas tal como yo te indique ahora, cuando hayas dejado ese arma. Ve ya mismo y guárdala, y no te demores. Pero ¡escucha!

Crit. ¿Qué quieres?Ge. Ya que por el dinero no hay peligro alguno, te lo pido por favor, cede un

sitio a ese par de amantes para que se diviertan, antes de que la criada o Livio estén de vuelta.

Crit. ¡Ah! Hay tiempo de sobra; si volviera, ¿no se la podría alejar de aquí otra vez? En cuanto a él, no hay que temer que vuelva, pues no regresará a casa hasta la noche.

Page 238: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

238

Lena

Ge. Abi igitur atque istam dimitte fuscinam; continuo redi, ut viginti iam tibi quinque minas annumeret Hilarius.

SCAENA SEXTA

Geta (solus)

Ge.61 Bene nobis, Hercle, procedunt mendacia, et nostra acies quae fere inclinata cesserat, in suum est restituta locum. Quid ego hinc aliud quam triumphum spero? Expugnavi tandem loculos Hilarii, quos nescio quae mala fortuna nobis occluserat. Verum, quem ego introeuntem video? Quis ille est? Exi dum, Critobole, exi inquam, age dum, accurre, subveni!

SCAENA SEPTIMA

Critobolus. Geta

Crit.62 Eccum me. Ge. Abi ac vide, ne deprehendatur Flavius. Crit. Quis intus est? Ge. Ille iuvenis qui vocatur... dispeream! propera! Sanio inquam vocatur! Crit. Sanio? Malefactum. Ge. Sanio, inquam! Videte hominis celeritatem! Verum, nae, ego stolidior sum, qui huic nostra consilia commisi beluae. Sed eccam aliunde Cynthiam. Dii, vostram fidem, omnia concurrunt quasi ex industria simul infortunia, omnes in nos calamitates irruunt! Sic me urgeri sentio, sic disturbata consilia, ut prope desperem in melius restitui posse.

61 Ge. om. T62 Crit. om T

Page 239: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

239

Lena

Ge. Vete entonces y deja ese tridente; vuelve en seguida, que ya te está dando Hilario veinticinco minas.

ESCENA SEXTA

Geta (solo)

Ge. Buen resultado nos están dando nuestros inventos, por Hércules, y nuestra perspicacia, que se había casi batido en retirada, ha vuelto a su lugar. ¿Qué otra cosa me cabe esperar sino el triunfo? He tomado por asalto la caja de Hilario, que no sé qué mala fortuna nos había cerrado. Pero, ¿a quién veo entrando? ¿Quién es ése? ¡Sal, Critóbolo! ¡Sal, te digo, vamos, corre, ven!

ESCENA SÉPTIMA

Critóbolo. Geta

Crit. Aquí estoy.Ge. Ve y mira, no sea que sorprendan a Flavio.Crit. ¿Quién hay dentro?Ge. El joven aquel que se llama… ¡que me muera…! ¡aprisa…! ¡Sanio se

llama, sí!Crit. ¿Sanio? ¡Maldita sea!Ge. ¡Sanio, te digo! ¡Mirad la rapidez de este hombre! Ca, en realidad más

tonto soy yo, que he confiado nuestros planes a esta bestia… Pero aquí viene Cintia. ¡Dioses, a fe vuestra que todos los infortunios acuden al mismo tiempo como si fuese a propósito, todas las calamidades se lanzan sobre nosotros! Me siento tan agobiado, tan arruinados los planes, que casi he perdido la esperanza de que puedan volverse a mejor.

Page 240: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

240

Lena

SCAENA OCTAVA

Cynthia (sola)

Cyn.63 Dispeream si unquam posthac Lenae operam commodavero, quae me miseram tota urbe exercuit, a foro ad templum, a templo ad macellum, inde in alium atque alium vicum cursito, ianuatim rogans -ut mendici solent- ubinam habitarent Albinus aut Lelia; nihil comperio. Vbi demum defatigata frustra sum, huc redeo. Nae, illa postremum hodie mea utetur opera. Sed hoc me male habet, quod herus mihi se tulerit obviam, quem nescio quid altercantem cum Hilario in media nunc offendi via. Rogat ille quid mihi vellem. Ego me a Lena missam dicere. Ille succensere magis ac magis, quod Lenae parueram... Itaque dabo operam ne quis me iterum domo, hisce artibus extrudat.

SCAENA NONA

Hilarius. Livius

Hil.64 Prodieram ut convenirem Livium, quem ad hasce turbas componendas credebam aptissimum. Neque enim noveram, quam ille huius uxorem adamaret perdite. Vbi primum dixi illam deprehensam cum meo Flavio, sic iracundia exarsit, sic in rabiem actus est, ut difficilius mihi iam sit illum placare, quam maritum. Sed eccum venit. Move te ocius65, quaeso, ne aliquid deterius iam accidat, nisi in tempore adsumus! Sine hoc a te impetrem, sodes, si me amas. Liv. Neque possum, neque, si possim, tantam contumeliam feram, ut illa venefica tot acceptis beneficiis, me habuerit ludibrio. Nae, illa haud inultum feret. Hil. Si illa te laesit, ab illa poenas expete. Hoc dumtaxat rogo, ne meo gnato vim fieri domi tuae sinas. Liv. Ita ne ut puerulum mihi praeferret, quem quidem filium habere poterat, a quo praemii expectet nihil, qui illam ludibrio habitam atque irrisam paulo post relinquat?

63 Cyn. om. T64 Hil. om. T65 ocius: ocyus T

Page 241: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

241

Lena

ESCENA OCTAVA

Cintia (sola)

Cint. Que me muera si alguna vez en adelante voy a hacerle un recado a Lena, que me ha tenido como una miserable andando por toda la ciudad, desde el foro hasta el templo, desde el templo hasta el mercado, de allí, corriendo a uno y otro barrio, preguntando puerta por puerta -como hacen los mendigos- dónde viven Albino o Lelia; nada he sabido. Por fin, después de fatigarme en vano, vuelvo aquí. Ca, en verdad que hoy es la última vez que ella va a disfrutar de mis servicios. Pero lo peor es que me saliera al encuentro mi amo, a quien acabo de encontrar discutiendo con Hilario en medio de la calle no sé por qué. Él me pregunta qué pretendo. Yo digo que Lena me ha hecho salir. Él monta en cólera más y más porque he obedecido a Lena… Así que voy a procurar que nadie me vuelva a sacar de casa con tales artimañas.

ESCENA NOVENA

Hilario. Livio

Hil. [aparte] Había venido a encontrar a Livio, al que creía el más apropiado para arreglar estos jaleos. Y en realidad no sabía cuán desesperadamente enamorado está de la esposa del otro. En cuanto dije que la habían sorprendido con mi Flavio, ardió en cólera de tal forma, se dejó llevar por tanta rabia, que me ha sido más difícil aplacarlo a él que al marido. Pero aquí viene. [Dirigiéndose a Livio] ¡Muévete más rápido, por favor, no vaya a suceder algo peor si no llegamos a tiempo! Deja que te lo pida, por favor, si me amas.

Liv. Ni puedo ni, aunque pudiera, voy a soportar un ultraje tan grande, que esa bruja, tras aceptar tantos beneficios, me haya tenido como objeto de burla. En verdad que no quedará impune.

Hil. Si ella te ha injuriado, exígele reparación. Sólo pido que no permitas que en tu casa se violente a mi hijo.

Liv. ¿Así que ha preferido antes que a mí a un niño pequeño, al que incluso podía tener como hijo, de quien no espera ningún beneficio, y que la va a abandonar dentro de poco ultrajada y burlada?

Page 242: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

242

Lena

Hil. Non sane credebat meus filius iniuriam se tibi facere aut tuam rem agi. Alioqui te fuisset reveritus. Liv. Hoc nimirum erat in causa quod quindecim ab hinc diebus, tam se mihi praebebat intractabilem. Hil. Non isthuc agis? Ah! Ne, quaeso, tantopere irascere.

SCAENA DECIMA

Sanio. Hilarius. Critobolus. Lena. Livius

San. Ego hisce vidi oculis, tacere non potero. Hil. Multum nos cessamus... Iam intus tumultum audio; adiuva me, obsecro! San. Eo hinc recta ad herum, ut illi vestra aperiam scelera. Crit. Audi, Sanio. San. Satis superque audivi. Crit. Ah! Noli... Liv. Quid hoc rei est? Crit. ... tantas unus excitare iam turbas! San. Si mihi, Hercle, intereundum esset, non celarem tamen. Liv. Ah, mane paululum! Auscultemus quid sibi velint. Crit. Mane, Sanio, mane, inquam, atque audi! San. Mitte me, Critobole, neque existimes me tacere posse! Le. Quid tu taceas aut dicas, nebulo, quod male tibi vertat? Quid tu vidisti, furcifer? San. Vidi, Hercle, Liciniam et istum adolescentem, Hilarii filium… Hil. Lenam ille, non Liciniam, voluit dicere. San. … simul complexos. Le. Tu mentiris, Aedepol! San. Sed eccum Livium. Nihil te celabo, o here, neque patiar ut in me fidem desideres. Gnatam tuam deprehendi cum… Liv. Tace, belua! Vin tu hoc tota vicinia exaudiat? Hoc vero, Hilari, ferendum non est ut ita tuus gnatus hanc iniuriam inultam ferat nobisque ita superbe illuserit. Non feret, Hercle, impune! Quid hoc fabulae erat, de Lena mentionem facere, cum meae gnatae ac mihi iniuria illata sit?

Page 243: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

243

Lena

Hil. No creía en absoluto mi hijo que te estaba haciendo afrenta alguna o que se trataba de un asunto tuyo. De lo contrario, te hubiese guardado respeto.

Liv. Evidentemente, ésta era la razón por la que desde hace quince días estadaba tan intratable conmigo.

Hil. ¿No me vas a hacer caso? ¡Ah, no te enfades tanto, por favor!

ESCENA DÉCIMA

Sanión. Hilario. Critóbolo. Lena. Livio

San. Lo he visto con mis propios ojos, no puedo quedarme callado.Hil. Estamos tardando mucho… Ya estoy escuchando alboroto dentro;

¡ayúdame, haz el favor!San. Voy directo al amo, a descubrirle vuestros crímenes.Crit. Oye, Sanión.San. De sobra he oído.Crit. ¡Ah! ¡No…Liv. ¿Qué es todo esto?Crit. … vayas a levantar tú solo tan gran escándalo!San. Ni aunque me costara la vida, por Hércules, guardaría silencio.Liv. ¡Ah, espera un poco! Vamos a escuchar lo que les pasa.Crit. ¡Espera, Sanión, espera, te digo, y atiende!San. ¡Suéltame, Critóbolo, y no pienses que puedes hacerme callar!Le. ¿Qué vas a callar o a decir, canalla, mal rayo te parta? ¿Qué has visto,

granuja?San. Por Hércules, he visto a Licinia y a ese joven, el hijo de Hilario…Hil. Ha querido decir Lena, no Licinia.San. … abrazándose.Le. ¡Estás mintiendo, por Pólux!San. Pero aquí está Livio. Nada te voy a ocultar, oh amo, y no voy a sufrir que

eches en falta mi lealtad. A tu hija la he sorprendido con…Liv. ¡Calla, bestia! ¿Es que quieres que lo oiga todo el vecindario? Hilario, de

ninguna manera ha de tolerarse que tu hijo cometa esta afrenta sin castigo y se burle de nosotros con tanta arrogancia. ¡No quedará impune, por Hércules! ¿Qué historia era ésa de mencionar a Lena, cuando la afrenta ha recaído sobre mi hija y sobre mí?

Page 244: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

244

Lena

Hil. Sic, Hercle, audieram a Geta. Liv. Hoc vero tolerandum non est, Hilari! Res est severe vindicanda! Hil. Te obsecro, Livi! Liv. Ah, noli me obsecrare, Hilari! Eiusmodi tibi res videtur, quam ego dissimulare debeam? Tametsi tu sis vel locupletior vel generosior, non propterea nos debes contemnere66; animo certe non tibi cessero. Priusquam Flavius domo exierit, iam ego in illum exemplum addam67, ne quis post hac nostrae conditionis hominibus illudendum putet. Hil. Per paternum te amorem oro, a quo tu alienus non es, mei te atque Flavi misereat. Liv. Paternus me amor ad vindictam excitat. Hil. Per nostram amicitiam! Liv. Si tu hic esses, sentires aliter ac multo difficilius ignosceres mihi. Honoris mei habenda est ratio, potius quam amicitiae tuae aut omnium quot quot vivunt. Ignoscas velim: ego potius vitae quam honoris mei iacturam fecero! Hil. At, si hoc salvo fieri potest. Liv. Vno verbo dicam: si tu, Hilari, hoc vis ut quando filius tuus hanc iniuriam intulit gnatae meae, illam uxorem ducat et qua licet hanc ignominiam resarciat, constabit amicitia inter nos; aliter nullo pacto. Hil. Mane. Quinquagesimum iam annum esse arbitror, Livi, ex quo haec inter nos notitia est; quo quidem tempore quam mihi semper aequa et honesta cordi fuerint, arbitror intelligis, quamque tibi nostra amicitia non infructuosa fuerit, potuisti hactenus aliquot experimentis deprehendere. Idem est animus, eadem mens quae hactenus68, neque tu me alium factum putes. Quod in rem tuam esse sentio, id equidem faciam ac lubens; sine prius Fabium alloquar et quid hoc rei sit ab illo ediscam. Tunc per me non stabit, quominus tuo honori consultum sit et tuo arbitratu facias. Liv. Eamus intro. Hil. I prae, sequor.

66 contemnere: contemnero T67 addam: aedam T68 hactenus: hastenus T

Page 245: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

245

Lena

Hil. Por Hércules, así lo había escuchado de Geta.Liv. ¡Esto no se puede consentir, Hilario! ¡La cosa ha de castigarse severamente!Hil. ¡Te lo pido por favor, Livio!Liv. ¡Ah, no me pidas nada, Hilario! ¿Te parece una cosa como para que

yo deba pasarla por alto? Aunque tú seas más rico o más ilustre, no por eso debes menospreciarnos; al menos en el espíritu no me reconoceré inferior a ti. Antes de que Flavio se marche de casa, voy a infligirle un castigo ejemplar para que en adelante nadie piense que se puede ultrajar a los hombres de nuestra condición.

Hil. ¡Te suplico por el amor paterno, al que tú no eres ajeno, que te compadezcas de mí y de Flavio!

Liv. El amor paterno me incita a la venganza.Hil. ¡Por nuestra amistad!Liv. Si estuvieras en mi lugar, pensarías de otro modo y muy difícilmente me

perdonarías. Ha de tenerse en cuenta mi honor más que tu amistad o que cualquier cosa que exista. Perdona que lo diga: ¡hubiera preferido perder la vida más que el honor!

Hil. Pero si esto puede arreglarse…Liv. Lo diré en una palabra: si tú, Hilario, dispones que tu hijo, pues ha

ultrajado a mi hija, la tome por esposa y resarza esta ignominia como corresponde, se mantendrá la amistad entre nosotros; en caso contrario, no habrá acuerdo ninguno.

Hil. Espera. Creo que ya han pasado cincuenta años desde que nos conocemos, Livio; al menos en este tiempo, hasta qué punto lo justo y lo honesto siempre han estado en mi corazón, creo que lo sabes, y cuán fructífera te ha resultado nuestra amistad, has podido conocerlo hasta el día de hoy por diversas pruebas. Mi ánimo sigue siendo el mismo, mi mente la misma que hasta ahora, y no pienses que he obrado de otro modo. Lo que entiendo que a ti te interesa, lo haré y además de buen grado; deja que antes hable con Fabio y sepa lo que hay por su parte. Por mí no quedará entonces que se vele por tu honor y hagas según tu voluntad.

Liv. Vayamos dentro.Hil. Ve delante, te sigo.

Page 246: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

246

Lena

SCAENA VNDECIMA

Critobolus. Lena

Crit.69 Non tu vides, Lena, quo nos nequitiae ac libidines adduxerint tuae? Le. Quis tandem in culpa est? Crit. Immo vero eos rogato qui ad palum deligantur, quis illis in culpa sit... Malus tuus animus! Le. Immo vero tua voracitas, heluo, quae te ad extremam redegit inopiam, ac nisi ego subvenissem quae me omnium prostibulum feci, iam tu, Hercle, fame interiisses; modo istam refers pro beneficio gratiam. Crit. Non ego id in te reprehendo. Quod modum non habeas in tua libidine, id est quod reprehendo. Le. Tu de hac re verbum audes facere, nebulo? Si me, Hercle, tibi auscultassem, nulla me pervulgatior fuisset in lupanari meretrix! Crit. Nimirum! Permittebam tibi, quod sentiebam te velle maxime; alioqui quis tua iurgia ferre potuisset? Quod tamen, si prohibere vellem, frustra facerem. Le. At Dii te perdant omnes, stolide! Crit. Satis, Pol, perdiderunt, qui te mihi uxorem dederunt! Non sat erat quod te ipsa pro libidine abuteris idque ego viderem ac paterer, nisi alienas virgines hominum honestorum tui similes velles facere teque ad eam rem ministram praeberes? Le. Si mihi haec forma et aetas perpetuo esset duratura, non, Aedepol, alias tentarem artes! Satis enim hoc nostrum institutum me ac te alere potuisset idque mihi fuisset facillimum. Verum prospiciendum est in reliquam aetatem, ne nos senecta inertes occupet. Addiscenda aliqua ars dum licet dumque aetas sinit, ne postea, ubi velis, frustra velis. Nulla vero aut quaestuosior est aut facilior, quam ista lenocinandi at perducendi ars, quam in praesentia meditor. Crit. Ferri hoc poterat, si in aliis fecisses periculum neque Livii domum contaminasses, cui scis quantum debeamus. Le. Tu non conscius a principio fuisti, miserrime? Modo ubi consilium infeliciter70 cessit, me unam reprehendis, in me commune peccatum transfers. Quasi vero si argenti copia esset facta, non tu maiorem partem tibi postulares. Crit. Mitte modo; prodit Cynthia.

69 Crit. om. T70 infeliciter: infoeliciter T

Page 247: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

247

Lena

ESCENA UNDÉCIMA

Critóbolo. Lena

Crit. ¿No ves, Lena, a dónde nos han llevado tus perversiones y tu lujuria?Le. Pero ¿quién tiene la culpa?Crit. Sí, tú pregunta a esos que han atado al poste, quién tiene la culpa… ¡Tu

mala intención!Le. Sí, y tu voracidad, glotón, que te ha hecho llegar a la extrema pobreza,

y si yo no hubiese venido en tu ayuda, convirtiéndome en prostíbulo de todos, ya te habrías muerto de hambre, por Hércules; al menos te llevas ese premio como beneficio.

Crit. No critico eso de ti. Que no tengas medida en tu lujuria, eso es lo que critico.

Le. ¿Te atreves a decir nada sobre esto, canalla? ¡Por Hércules, si te hubiese hecho caso, ninguna ramera de mi lupanar hubiera sido más pública que yo!

Crit. ¡Qué bien! Te consentía porque me parecía que lo deseabas más que nada; de lo contrario, ¿quién hubiera podido aguantar tus riñas? Si, en cambio, quisiera prohibírtelo, lo haría en vano.

Le. ¡Los dioses todos te maldigan, estúpido!Crit. ¡Bastante me maldijeron, por Pólux, cuando me dieron a ti por esposa! ¿No

era suficiente que te exprimieras a ti misma por lujuria, y que yo lo viera y padeciera, sino que tenías que hacer iguales a ti a otras doncellas, hijas de hombres honestos, y te tenías que ofrecer como intermediaria para tal menester?

Le. ¡Si fuera a durarme eternamente esta apariencia y la juventud, no probaría otras artes, por Pólux! Pues bien podría mantenernos a ti y a mí esta institución nuestra y hubiera sido bien sencillo para mí. Pero hay que mirar hacia la vida que resta, para que la vejez no nos sorprenda sin recursos. Hay que aprender alguna otra arte mientras sea posible y mientras la edad lo permita, no vaya a ser que cuando quieras algo después, lo quieras en vano. Lo cierto es que no hay ninguna arte más lucrativa ni más fácil que esa de alcahuetear y llevar al huerto, que es a lo que me dedico en la actualidad.

Crit. Esto se podría aceptar si expusieras a otros y no corrompieras la casa de Livio, a quien sabes que debemos tanto.

Le. ¿No has sido tú cómplice desde el principio, desgraciado? Ahora que el plan ha ido mal, me lo reprochas a mí sola, achacándome a mí la culpa de los dos. Como si, en el caso de que se hubiera conseguido una buena cantidad de dinero, tú no fueras a pedir para ti la mayor parte.

Crit. Déjalo ya; viene Cintia.

Page 248: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

248

Lena

SCAENA DVODECIMA

Cynthia. Lena

Cyn.71 Ita ne tandem, Lena, visus est tibi dignus cui hanc iniuriam faceres, Livius? Le. Quam ego malum illi iniuriam feci? Cyn. Nullam vero? Le. Nullam, Aedepol! Ac si, Pol, rationem habuissem quid ille mereatur, iam ego illum ut dignus est, ulta fuissem. Cyn. Tu, Pol, animum in illum aperuisti tuum. Verum dum studes malefacere, bene fecisti maxime. Nam una occasionem dedisti ut filiae maritum ex animi sententia daret, quo nullum meliore loco aut re, ne optare quidem potuisset. Le. Dabit ne illi eam uxorem? Cyn. Immo vero, iam dedit. Nullo negotio confecta res est iamque ita inter Hilarium ac Livium convenit. Le. Tametsi senem illum pessime oderim, gaudeo tamen, sic me Dii ament, Liciniae bono, cui bene et ex animo volo. Cyn. Nisi hunc animum deponas, o Lena, omnium es iniquissima foeminarum; ille, cum iustis de causis tibi perpetuo deberet irasci, continere se tamen non potest quin te amet, neque dissimulare potest quam aegre ferat, quod in te hodie acerbior fuerit eamque putat occasionem fuisse, ut hasce illi turbas concitares. Ac mihi dixit se cum ab Hilario accepisset, te deprehensam cum illo adolescente, pene exanimatum concidisse. Postea, ubi re comperta intellexit esse filiam, recepisse animum ac pene revixisse. Tu vide quam illi sit in animo tecum redire in gratiam, praesertim cum res illi feliciter72 cesserit. Le. Sane ut lubet. Si ille pergit idem esse erga me qui antea fuit, per me non stabit quominus me utatur eadem erga se. Cyn. Vis verum audire? Ab illo missa huc venio te ut orem, ne pergas sibi irasci. Eundem esse se ac semper fuit. Prohinc tu eadem ut sis. Et hac te nocte ad caenam invitat, ne soli, scilicet Flavius et Licinia, nuptias celebrent. Intellextin? Le. In me nulla est mora. Vos, spectatores, agedum plausu ostendite placuerit necne nostra vobis fabula! Valete et plaudite!

FINIS

71 Cyn. om. T72 feliciter: faeliciter T

Page 249: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

249

Lena

ESCENA DUODÉCIMA

Cintia. Lena

Cint. Lena, ¿es que te parece que Livio se merece esta afrenta que le estás haciendo?

Le. ¿Qué diantre de afrenta le he hecho yo?Cint. ¿Ninguna, de verdad?Le. ¡Ninguna, por Pólux! Y si, por Pólux, hubiera echado cuentas de qué es

lo que le corresponde, ya estaría yo vengada de él como se merece.Cint. ¡Por Pólux, le has dejado tu corazón al descubierto! Mientras te afanas en

hacerle daño, le has hecho el mayor bien. Pues tú solita le has proporcionado la ocasión de dar a su hija un marido a su gusto; no hubiera podido elegir ninguno con mejor posición o hacienda.

Le. ¿Va a dársela como esposa?Cint. Y tanto, ya se la ha dado. Todo se ha resuelto sin ninguna dificultad y así

se ha convenido ya entre Hilario y Livio.Le. Aunque odie al viejo ese con todas mis fuerzas, me alegro del bien de

Licinia -así me amen los dioses-, a quien quiero bien y de corazón.Cint. Si no cambias de opinión, Lena, eres la más injusta de todas las mujeres;

él, que con toda razón debería estar enojado contigo para siempre, sin embargo no puede ocultar que te ama, y no puede disimular qué mal lleva el haberse mostrado hoy tan duro contigo, y piensa que éste ha sido el motivo para que tramaras estos líos contra él. Y me ha dicho que, cuando supo por boca de Hilario que te habían pillado con el joven aquel, casi se cae muerto. Después, una vez que, tras aclararse el asunto, comprendió que se trataba de su hija, recobró el aliento y a duras penas volvió a la vida. Mira tú hasta qué punto está en su ánimo volver a congraciarse contigo, sobre todo cuando la cosa se le ha resuelto felizmente.

Le. Como quiera, pues. Si sigue siendo conmigo el mismo que era antes, por mí no quedará que yo me porte igual con él.

Cint. ¿Quieres oír la verdad? He venido aquí enviada por él para rogarte que no sigas enfadada. Que es el mismo y siempre lo ha sido. Y que, por tanto, tú seas también la misma. Esta noche, además, te invita a cenar para que no celebren sus bodas solos… Flavio y Licinia ¿Me entiendes?

Le. Por mi parte no hay demora. Vosotros, espectadores, ¡vamos, mostrad con un aplauso si os ha gustado o no nuestra historia! ¡Que os vaya bien y aplaudid!

FIN

Page 250: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es
Page 251: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es
Page 252: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

252

DECEPTI

Page 253: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

253

LOS ENGAÑADOS

Page 254: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

254

FABULAE INTERLOCUTORES

CRITO, senexLIVINVS, senexLESBIA, nutrix

LELIADROMO, servus

FLAMINIVS, adolescensSANIO, servus

EVLALIA, Cynthiae famulaFABIVS

DVLIPPVS, servusALBINVS, pedagogus

FABRICIVS, adolescensLIGVRINVS, servus

LVRCONIVSSCARIVS

Page 255: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

255

PERSONAJES DE LA COMEDIA

CRITÓN, ancianoLIVINO, ancianoLESBIA, nodriza

LELIADROMÓN, esclavoFLAMINIO, jovenSANIÓN, esclavo

EULALIA, sirvienta de CintiaFABIO

DULIPO, esclavoALBINO, pedagogoFABRICIO, joven

LIGURINO, esclavoLURCONIO

ESCARIO

Page 256: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

256

Ioannis Petrei ToletaniComoedia Decepti

ACTVS PRIMI

SCAENA PRIMA

Crito. Livinus, senes

Crit.1 Si qua in re mihi gratificari studes, quod tu mihi saepe pollicitus es, Livine, da quaeso te operam sodes, ut quamprimum liceat, hae conficiantur nuptiae, meque hoc suspendio libera, in quod me imprudentem nescio quod fatum pene adegit. Quod si te illa cura remoratur, unde sumptus, apparatus, ad eam rem (scio enim quantam in miserabili direptione urbis Romae iacturam feceris) ne dissimula, ne cela; est Diis gratia unde hos ego sumptus facere possim. Neque id erit molestum, dum modo fiam voti compos. Scis quam non sit in herba nostra messis quamque in dies in senium vergat aetas, tantoque minus superesse viae, quanto propius ad metam accedimus. Noli quaeso mirari si tibi molestior in hac re sum, vix enim somnum oculis capio ab eo die, quo mihi haec cupido incessit, idque iam experimento potes deprehendere, cui me tam mane obvium habeas, iamque dudum ante evigilaveram ac ne te excitarem sacris interfui...

1 Crit. om T

Page 257: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

257

Comedia “Los Engañados”de Juan Pérez de Toledo

ACTO PRIMERO

ESCENA PRIMERA

Critón. Livino, ancianos

Cri. Si deseas complacerme en algo, como a menudo me has ofrecido, Livino, pon tu empeño, por favor te lo pido, en que se realice esta boda tan pronto como sea posible, y libérame de este ahorcamiento al que casi me ha empujado en mi imprudencia no sé qué destino. Pero si lo que te retiene es la preocupación de no saber de dónde vas a sacar para pagarla (pues sé qué enorme pérdida has sufrido en el deplorable robo de la ciudad de Roma1) no disimules, no lo ocultes; gracias a los dioses, yo tengo de donde poder hacer ese gasto. Y no será una molestia, mientras se cumpla mi deseo. Sabes hasta qué punto nuestra cosecha ya no es hierba tierna2 y cómo de día en día la edad se inclina a la vejez, y que cuanto menos camino queda, más cerca estamos de la meta. No te extrañes, por favor, si te soy pesado de más con este asunto, pues apenas he pegado ojo desde el día en que se apoderó de mí este deseo, y la prueba con la que puedes constatarlo ahora mismo es que te hayas encontrado conmigo tan temprano, y que ya hace tiempo que me había despertado y que he asistido a los actos religiosos para no hacerte levantar…

1 Obviamente, se refiere al terrible “Saco de Roma” por parte de las tropas alemanas y españolas el 6 de mayo del año 1527, que supuso la victoria del Sacro Imperio romano Germánico sobre la Liga de Cognac, formada por el Papa y Francia, Milán, Venecia y Florencia.2 Herba señala el crecimiento inicial de una planta, por lo que el dicho hace referencia a la edad avanzada de los personajes.

Page 258: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

258

Quod si sententiam mutasti neque tibi nostra aetas cum filiae annis videtur convenire, qui iam sexagesimum attigi vel potius sim egressus, ne celato; morigerabor equidem tibi atque alio vertam animum, teque ac me molestia liberavero. Scis enim quam nostram affinitatem multi ambiant. Liv. Neque haec neque alia res ulla impedimento esset, quominus, o Crito, tibi filiam desponderem, si in me uno situm esset. Quamvis enim naufragium pene fecerim omnium rerum mearum filiumque mihi charissimum Fabricium amiserim in illa urbis vastatione, tamen Diis gratia est adhuc non angustum patrimonium, unde hosce sumptus possim tolerare ac per me tum vestes, tum reliquum omnium apparatum, filiae suppeditare. Neque is ego sum qui fidem aut mutaverim, aut velim mutare, modo id fiat non invita virgine. Scis enim quam turpe sit mercatori fidem negligere. Crit. Hanc quidem, o Livine, facilius in verbis quam in factis hominum reperies, quanquam ego te isto ingenio esse non arbitror. Verum cum diem de die duci videam ac me differri, nescio quid cogor suspicari2. Neque ego te tam ignavum patrem familias expertus sum, qui ubi velis non tibi filiam facias esse morigeram. Liv. Dicam iam quod res est. Ego hinc profectus sum Bononiam, ut ipse nosti, ut paulum quid pecuniae conficerem quod erat conficiendum mihi. Interea ne inter famulas domi atque ancillas filia esset, eam in ludum honestarum puellarum dedi, cui eius matertera praeest ut ibi interea asservaretur et institueretur, quoad ego redirem. Adhuc ad me non venit, scis enim me heri sub noctem revertisse; nunc ego illam reduci ad nos per famulum iussi. Crit. Pro certo habes eam illic esse neque alio egressam? Liv. Quid malum alio egressam? Quonam tandem? Quid sibi vult haec percontatio? Crit. Non temere est, namque ego illuc non semel accessi privatae rei gratia neque unquam videre potui, nec defuerunt quae dicerent apud se non esse. Liv. Fortassis hoc agunt ut apud se retineant, sperantes scilicet ad se post mortem una cum filia, rem nostram perventuram. Verum, nae, illae falso ariolantur sibi, neque enim ego tam me decrepitum puto, qui si uxorem duxero, quod iam equidem spero, non possim vel binos liberos procreare. Crit. Quid decrepitum? Non bene accipis, Livine: ad eam rem tam me, Hercle, vegetum ac valentem sentio, quam cum vigesimum quintum agebam annum.

2 suspicari: suspicarier T

Page 259: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

259

Pero si has cambiado de opinión y no te parece que convenga a los años de tu hija mi edad, pues ya he llegado a los sesenta o incluso más bien los he pasado, no te lo guardes; sin duda me adaptaré a lo que digas y volveré mi ánimo a otra parte, liberándote a ti y a mí de todo pesar. Sabes bien cuántos andan detrás de emparentar con nosotros.

Liv. Ni esta ni ninguna otra cosa sería un obstáculo que te impidiera, Critón, desposarte con mi hija, si de mí solo dependiese. Y aunque casi he sufrido la ruina de todos mis bienes y he perdido a mi queridísimo hijo Fabricio en aquel saqueo de la ciudad, sin embargo, gracias a los dioses, mi patrimonio aún no es tan reducido que no pueda hacer frente a estos gastos y procurar por mí mismo a mi hija tanto su vestimenta como el resto del ajuar. Y no seré yo quien falte o quiera faltar a la palabra dada, a condición de que no sea contra la voluntad de la novia. Pues sabes qué deshonroso es para un comerciante no respetar la palabra dada.

Cri. La lealtad, Livino, sin duda la encontrarás con más facilidad en las palabras que en los acciones de los hombres, aunque no creo que tú seas de esa naturaleza. Pero si veo que se retrasa un día y otro y que se me dan largas, me veré forzado a sospechar no sé qué cosa. Pues bien sé que no eres un cabeza de familia tan blando que no consigas que tu hija sea complaciente contigo cuando quieras.

Liv. Voy a decirte ya lo que hay. De aquí marché a Bolonia3, como tú bien sabes, a hacerme con una pequeña cantidad de dinero que me correspondía. Entretanto, para que mi hija no se quedase en casa entre criadas y sirvientas, la llevé a una escuela de niñas bien a cuyo frente estaba su tía materna, a fin de que allí se la custodiara e instruyera hasta que yo regresase. Todavía no ha venido a casa, pues sabes que volví ayer por la noche; acabo de ordenar que me la traigan por mediación de un sirviente.

Cri. ¿Tienes por seguro que sigue en aquel lugar y que no ha salido a otra parte?

Liv. ¿Qué diablos va a salir a otra parte? ¿A dónde? ¿A qué viene esa pregunta?Cri. No es sin razón, porque no ha habido vez que yo haya ido allí por

cualquier razón privada, en que la haya podido ver, y no han faltado quienes dijeran que no estaba con ellas.

Liv. Quizás hacen eso para retenerla allí, esperando sin duda que tras mi muerte nuestra fortuna vaya a parar a ellas, junto con mi única hija. Pero, ca, verdaderamente especulan en falso, pues no me creo tan decrépito como para, si tomo esposa -lo cual espero hacer ya mismo-, no poder engendrar incluso un par de hijos.

Cri. ¿Cómo decrépito? No lo sabes tú bien, Livino: para eso me siento tan vigoroso y fuerte, por Hércules, como cuando tenía veinticinco años.

3 Bononiam: ciudad interior de la Galia Cispadana, llamada anteriormente por los etruscos Felsina; hoy, Bolonia.

Page 260: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

260

Tametsi enim mentum incanuit, nondum tamen robur emarcuit. Gestiant licet ac lasciviant ii adolescentuli imberbes, nollem tamen alia me parte ab iis quam cursu et palestra superari. Liv. Satis in te video animi modo respondeant vires. Crit. Respondeant? Eius rei periculum penes tuam Leliam erit. Liv. Ah! Adhibendus erit tibi modus, nam tenerior est quam putas. Crit. Quid ais? Quae est aetas? Liv. Tredecimum agebat annum cum in illa urbis calamitate in manus militum venimus. Crit. Flos ipse: neque adultiorem nec teneriorem optarim. Vestimentorum vero mihi ac reliqui ornatus mundi, supellectilis3 tanta est copia, quanta vix cuiquam Mutinensium. Liv. Gaudeo et illius et tuo nomine. Crit. Da ergo operam, sic te Dii bene ament. Liv. De dote quod inter nos convenit... Crit. Ah! Putas me immutaturum verbum unum? Liv. Vale modo. Sed eccam nutricem filiae commode ut illam reducat.

SCAENA SECVNDA

Lesbia, nutrix. Livinus, senex

Les.4 Quid hoc augurii est? Quid sibi strepitus et occentus gallinarum voluit, quibus tota domus personabat? Non temere est: numquam non hic cantus aliquid infaustae et inexpectatae rei attulit. Liv. Quid illa sibi intus canit? Les. Aliud praeterea quid accidit, quod ego in quam partem accipiam, nescio. Liv. Quid tu tecum obmurmuras, Lesbia? Les. O salve, Livine! Ad te ego iam conabar sed tu video me antevertisti, ita hodie antelucanus5 es.

3 supellectilis: suppellectilis T4 Les. om. T5 antelucanus: antelucatus T

Page 261: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

261

Y aunque se me ha encanecido la barba, sin embargo aún no se ha marchitado mi vitalidad. Por más que esos jovenzuelos imberbes ardan en deseo y se muestren demasiado impulsivos, no dejaría yo que me superasen en nada salvo en la carrera o en la palestra.

Liv. Ya veo que tu espíritu se corresponde bien con tus fuerzas.Cri. ¿Si se corresponde...? La prueba de lo que te digo la tendrá tu Lel.Liv. ¡Ah! Tendrás que proceder con mesura, pues es más joven de lo que

piensas.Cri. ¿Qué dices? ¿Cuál es su edad?Liv. Tenía trece años cuando caímos durante aquella calamidad de la ciudad

en manos de los soldados.Cri. Una flor en todo lo suyo: no la elegiría ni más madura ni más joven. En

cuanto a vestidos y adornos de todo tipo, tengo tanta abundancia como apenas nadie de Módena 4 podría tener.

Liv. Me alegro por ése y por ti.Cri. Ponte entonces a ello, así te amen los dioses.Liv. Sobre la dote, lo que se acordó entre nosotros....Cri. ¡Ah! ¿Crees que voy a cambiar una sola palabra?Liv. Adiós, entonces. Pero ahí aparece la nodriza de mi hija oportunamente,

para que la acompañe de vuelta.

ESCENA SEGUNDA

Lesbia, nodriza. Livino, anciano

Les. [aparte] ¿Qué augurio es éste? ¿Qué ha querido decir el estrépito y el cacareo de las gallinas, con los que resonaba la casa entera? No es por casualidad: nunca ese canto ha dejado de traer algo infausto e inesperado.

Liv. [aparte] ¿Qué canturrea ésa para sus adentros?Les. [aparte] No tengo ni idea de qué sucede, que yo pueda conocer.Liv. ¿Qué andas murmurando para ti, Lesbia?Les. ¡Hola, Livino! Ya me disponía a ir a tu casa, pero veo que te me has

adelantado, tanto has madrugado hoy.

4 Mutina: ciudad de la Galia Cispadana; hoy, Módena.

Page 262: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

262

Liv. Quid illud erat quod tecum mussitabas6, rogo? Num comminiscebare quonam mihi modo aut argentum exprimeres aut aliquid munusculi posses eblandiri? Les. Liberalem hominem, a quo ista facile impetres! Liv. Potes hoc tandem mihi dicere? Les. Felis7 perbella quae mihi erat in deliciis, cum iam per quindecim dies abfuisset, hodie domum neque spectato regressa, cum in cubiculo meo murem involasset, huc atque illuc cursitans et lasciviens, vini cantharum effudit, quod dono acceperam: ea me res male habet. Liv. Video nuptiale augurium... Sed tu tibi vis alterum reddi. Les. Haud dubium id quidem est. Liv. Num tu vide an ego recte divinem... Sed quid de alumna tua Lelia? Les. Miseram illam, quanto illi fuerat satius non nasci. Liv. Quam ob rem, quaeso? Les. Quam ob rem dicis? Nihil aliud iam Crito tota urbe praedicat, quam illam se uxorem habere. Liv. Et verum praedicat. Quid enim non tibi videtur satis honestam in familiam dari homini opulento et copiis omnibus abundanti8 collocari? Vbi neque privignorum molestiae neque iurgia socruum perferenda sint? Qui illam habeat loco filiae? Les. Hoc est quod illae aegre ferunt. Vxores namque uxores esse maritis non filiae volunt; qui perstrepant, qui subsultent, qui lasciviant, qui vellicent, hos illae amant, non quibus filiae sint. Liv. Tu tuo ingenio ac libidine omnes metiris. Quamquam et Crito, mihi crede, mariti partes aget. Les. Si te id ex animo agere putarem, iam, Aedepol, extinctam vellem, ne huic nuberet. Liv. Lesbia, te nosse arbitror quam mea omnia interierint, quam prope nihil reliqui sit factum. Nunc danda est opera, ut si quid salvi est, ne dilabatur; ne si quando Fabricius meus redeat (quod Dii faxint), cum haec mea omnia pro dote acceperit, ille sit miser fame interiturus. Nunc autem ea conditione Critoni dabatur, ut si intra quadriennium9 Fabricius non redierit, mille pro dote Florenos accipiat; si redierit, ducentos dumtaxat. Les. Hoc unum scio, miseram illam fore. Liv. Verum tu quandiu est quod illam non viseris? Les. Quindecim prope dies, atque hodie pridem illam volebam visere.

6 mussitabas: musitabas T7 felis: fellis T8 abundanti: habundanti T9 quadriennium: quadrienium T

Page 263: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

263

Liv. ¿Qué era eso que musitabas contigo misma, pregunto? ¿Acaso imaginabas de qué manera me sacarías el dinero o podrías camelarme algún regalillo?

Les. [aparte] ¡Hombre generoso, si le sacas algo de eso con facilidad!Liv. ¿Puedes decírmelo, pues?Les. Una gata muy bonita que tenía yo en gran estima, desaparecida hacía ya

quince días, ha regresado hoy a casa inesperadamente, y tras lanzarse sobre un ratón en mi habitación, correteando y retozando aquí y allá, volcó un cántaro de vino que había recibido de obsequio: eso es lo que me tiene enfadada.

Liv. Veo un augurio de boda… Pero tú te estás refiriendo a otra cosa.Les. No hay duda de que es así.Liv. Mira si lo adivino bien… Pero ¿qué hay de tu pupila Lelia?Les. ¡Pobre de ella, cuánto mejor le hubiera sido no haber nacido!Liv. ¿Por qué razón, por favor?Les. ¿Por qué, dices? ¡Critón no pregona otra cosa por toda la ciudad sino que

la va a tomar como esposa!Liv. Y pregona la verdad. ¿Es que no te parece suficiente que sea entregada

a un hombre acomodado de buena familia, y concedida a un rico que tiene de todo? ¿Y que no tenga que soportar molestias de hijastros ni peleas con la suegra? ¿Y que la tenga considerada como una hija?

Les. Esto es lo que llevan mal. Pues las esposas quieren ser esposas para sus maridos, no hijas; los que hacen ruido, dan saltos, retozan, picotean, a ésos aman ellas, no a los que las tienen por hijas.

Liv. Tú lo mides todo según tu carácter y deseo… Y sin embargo Critón, créeme, va a desempeñar su papel de marido.

Les. Si pensara que lo haces de buen grado, querría morirme ahora mismo, por Pólux, para que no se casara con él.

Liv. Lesbia, creo que sabes cómo se perdieron todas mis cosas, cómo apenas me quedó nada de nada. Ahora hay que hacer un esfuerzo para que, si hay algo a salvo, no se pierda; para que, si alguna vez vuelve mi Fabricio (los dioses lo procuren) el desgraciado no se muera de hambre por haber recibido ella toda mi fortuna como dote. Y efectivamente, será entregada a Critón con la condición de que, si en cuatro años Fabricio no volviera, reciba mil florines5 de dote; si volviese, sólo doscientos.

Les. Lo único que sé es que será una desgraciada.Liv. ¿Y cuánto hace que no la has visto?Les. Cerca de quince días, y ya hace tiempo que quería verla hoy mismo.

5 Florenos: ‘florines’; obviamente, este vocablo no existe en latín clásico.

Page 264: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

264

Liv. Vereor ne, ut est mulierum audacia, apud se illam velint retinere idque illi persuadeant ut nos missos faciat. Tu abi atque illam quamprimum reducito. Les. Faciam equidem. Tu vale!

SCAENA TERTIA

Lelia, adolescentulum agens, ementita nomen Fabii. Lesbia, nutrix

Lel. Nae, ego omnium sum foeminarum audacissima, quae hoc cultu ementita masculum atque hoc temporis, vixdum illucescente die, sola ire audeam. Quid si nunc me quispiam agnoscat vel de facie coniecturam faciens, ut est iuvenum licentia, oculis sibi fidem velit facere, masculus ne sim an foemina? Iam ego audatiae meae poenas luerem. Verum huius temeritatis meae in culpa est, inhumanissimus ille atque ingratissimus omnium hominum qui vivunt, Flaminius, cuius me amor et hanc vestem sumere et illi me in famulitium dare, quodque est omnium indignissimum, ad alienos me amores illi praebere internuntium coegit. Quod si quis audierit, adduci ut credat non poterit... Neque vero alia spe quam ut aspectu libere frui liceat! Quamquam hactenus non incommode cessit audacia, posthac vereor quem sit exitum habiturum tantum facinus. Pater meus rediit, Flaminius ruri agere desiit; latere hic ego diu non possum, quin me facies prodat. Quod si fit, quid me potest una esse miserius? Fabula fuero universae civitati. Ea de causa huc hodie processi, ut rem ad nutricem deferam, quae harum omnium rerum ignara est, ut me consilio iuvet. Sed eccam huc venientem video! Quod optimum illa iudicarit id faciam. Sed experiri prius volo, an me illa hoc cultu possit agnoscere. Les. Non dubium est quin iam in urbem redierit Flaminius, namque eius ostium apertum video. Quod si rescierit Lelia, iam huc convolarit illico. Sed quem ego hic adolescentulum observantem video et circumcursantem fores? Quid tu tibi vis? Quid te insinuas atque inseris? Apage! Lel. Salve, Lesbia! Quo tu tam mane? Nunquid ad tuas compotrices? Les. Abi hinc, malum, lascive, impudens! Lel. Parcius, quaeso, ne tam saevi...

Page 265: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

265

Liv. Temo que, según son de osadas las mujeres, quieran retenerla junto a ellas y la convenzan para que nos olvide. Ve y tráela de vuelta cuanto antes.

Les. Claro que lo haré. ¡A seguir bien!

ESCENA TERCERA

Lelia, haciendo de jovencito, con el nombre fingido de Fabio. Lesbia, nodriza

Lel. Ca, en verdad soy la más audaz de todas las mujeres, que me finjo un hombre con esta forma de vestir y me atrevo a ir sola a esta hora, cuando apenas comienza a lucir el día. ¿Y si ahora alguien me reconociera o si, especulando a partir de mi aspecto, según es licencia de los jóvenes, quisiera persuadirse con sus propios ojos de si soy hombre o mujer? Entonces pagaría yo un castigo por mi audacia. Pero la culpa de esta temeridad mía es del más inhumano y más ingrato de todos los hombres que existen, Flaminio, cuyo amor me ha forzado a ponerme esta ropa y a entregarme a su servicio y, lo más indigno de todo, a ofrecerle como intermediario amores ajenos. Si alguien oyera esto, no podría ser obligado a creerlo… ¡Y sin otra esperanza que poder disfrutar de su mirada abiertamente! Aunque hasta este momento no ha resultado mi audacia incómoda, temo qué fin pueda tener en adelante una fechoría tan grande. Mi padre ha vuelto, Flaminio ha dejado de vivir en el campo; no puedo estar escondida aquí mucho tiempo sin que mi cara me delate. Si esto ocurre, ¿qué puede haber más desgraciado que yo? Seré la comidilla de toda la ciudad. Por esta razón hoy me he presentado aquí, a confiarle el asunto a mi nodriza, que desconoce todo esto, para que me asista con su consejo. ¡Pero mira por dónde, la estoy viendo venir para acá! Haré lo que ella considere mejor. Pero antes quiero comprobar si es capaz de reconocerme con este aspecto.

Les. [aparte] No hay duda de que Flaminio ya ha vuelto a la ciudad, pues en efecto veo su puerta abierta. Si se hubiera enterado Lelia, al punto habría venido volando. Pero ¿quién es ese jovenzuelo que veo acechando por aquí y correteando alrededor de su puerta? [A Lelia] Tú ¿qué quieres? ¿Por qué vas y vienes? ¡Largo!

Lel. ¡Hola, Lesbia! ¿Cómo tú tan de mañana? ¿A por tus compañeras de taberna?

Les. ¡Vete de aquí, maldito, indecente, sinvergüenza!Lel. Con más tiento, por favor, no te enfades tanto…

Page 266: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

266

Les. Aut ego fallor, aut istum puerum saepe me videre memini. Dic, sodes, unde tu me nosti qui tam familiariter iocaris? Aperi faciem atque istam togam ab ore dimove. Lel. Dissimulas? Quasi me non noveris... Les. Quandiu tu pallio te involves, neque ego te nec quisquam alius noscitaverit. Lel. Secede huc paululum. Les. Quo nam? Lel. Huc intro... Quid modo nosti ne me? Les. Num tu Lelia es? Miseram me atque infelicem10! Mirum ni illa est... Vae mihi, hei miserae! Quid hoc mali est, filia? Lel. Tu plane mihi videris insanire; iam discessero nisi te contines... Les. Num illa erubuit? Quid ais? Salva ne tibi res est? Consultum satis pudori? Ita ne paterno nomini, familiae tuae, tibi ac mihi ipsi consuluisti, quae te educavi atque institui? Vix me contineo... Abi iam intro, abi ne te quisquam isto cultu videat! Lel. Non tu te contines? Audi iam... Les. Non te pudet ita conspici? Lel. Quasi vero ego prima id ausa sim, ac non innumerae Romae et in nostra civitate conspiciantur! Les. Istae sunt impudicissimae! Lel. In tanta turba impudicarum una latebit pudica. Les. Non iam ego sciam quid sibi istaec11 velint...! Quorsum pararis? Quid tu contubernalium ludum deserveris? Si hoc pater resciscat, non iam in te exemplum edet12? Lel. Vtinam mihi vel vitam adimat, tanto me his facilius malis liberaverit! Les. Non tu mihi hoc potis es dicere? Lel. Et quidem facillime si audies, ita et infortunium meum et huius consilii mei rationem intelliges, et quae me causa ludum deserere atque istam vestem sumere coegerit. Quodque est potissimum, quid ego in hac re facere te velim. Sed huc interius a foribus secedamus, ne si quis nos colloquentes videat, rem deprehendat. Les. Tu me enecas! Libera me quamprimum hoc suspendio!

10 infelicem: infoelicem T11 istaec: isthaec T12 edet: aedet T

Page 267: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

267

Les. [aparte] O me engaño o recuerdo haber visto a ese chico muchas veces. [A Lelia] Oye, dime ¿de qué me conoces que bromeas con tanta familiaridad? Descúbrete la cara y aparta esa toga de tu rostro.

Lel. ¿Estás disimulando? Como si no me hubieras conocido…Les. Mientras estés tapado con el palio, ni yo ni ningún otro te podría

reconocer.Lel. Vente para acá un poquito.Les. ¿A dónde?Lel. Aquí dentro… ¿Qué? ¿Me conoces ahora?Les. ¿Eres Lelia? ¡Mísera e infeliz de mí! Sería extraordinario que no fuera

ella… ¡Ay de mí, desdichada! ¿Qué diantre significa esto, hija?Lel. Me parece que estás completamente fuera de ti; voy a marcharme como

no te tranquilices…Les. ¿Acaso se ha puesto colorada? ¿Qué dices? ¿Te va todo bien? ¿Has tenido

en algo tu pudor? ¿Así has mirado por el nombre de tu padre, de tu familia, por ti y por mí misma, que te eduqué e instruí? A duras penas puedo contenerme… ¡Anda en seguida para dentro, anda, que nadie te vea con esa ropa!

Lel. ¿No te tranquilizas? Escucha…Les. ¿No te da vergüenza que te vean así?Lel. ¡Como si yo fuera la primera que se atreve a esto, y no se hubieran visto

ya un montón en Roma y en nuestra ciudad!Les. ¡Esas son unas desvergonzadas!Lel. Entre un tropel tan grande de desvergonzadas estará escondida una

pudorosa.Les. ¡Más me valdría no saber qué pretenden ésas…! ¿A dónde te diriges?

¿Qué es eso de haber dejado la escuela de señoritas? Si tu padre se entera de esto, ¿no hará caer al punto sobre ti un castigo ejemplar?

Lel. ¡Ojalá hasta me quite la vida, con más facilidad me libraría de estos males!Les. ¿Cómo eres capaz de decirme eso?Lel. Pues de la manera más fácil, si escuchas y entiendes así mi infortunio y

la razón de esta decisión mía, y qué motivo me ha forzado a abandonar la escuela y a tomar estas vestiduras. Y lo más importante de todo, lo que quisiera que hicieras tú en esta historia. Pero retirémonos de las puertas y vayamos dentro, no sea que, si alguien nos ve hablando, se percate del asunto.

Les. ¡Me matas! ¡Líbrame cuanto antes de esta angustia6!

6 suspendium: literalmente, acción de ahorcarse o colgarse.

Page 268: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

268

Lel. Meminisse te arbitror in illa vastitate ac direptione urbis Romae, in qua frater meus Fabricius vel interfectus vel captus est, quantum ipsa periculum subierim ab hostibus capta, inter barbaros et immanes homines, de pudicitia13 non semel periclitata. Post illa, omni pene re pro redemptione soluta, cum pater accisis et afflictis14 rebus in patriam antiquam revertisset, scis quam mihi vita insuavis et acerba fuerit, cum ab omni non solum amatoria cogitatione, sed quae vel leviter animum posset recreare, sponte mea atque iudicio abhorrerem; neque enim fas esse putabam, quae illam infamiam militaris contubernii sustinuissem, aliquid me vel quietis vel laetitiae capere. Quin potius vita duriter et parce acta, cludendam15 esse labem illius temporis? Les. Quid tu mihi narras quae novi optime? Lel. Interea cum hoc animo essem, Flaminius hic Calatinus cum eadem condicione16 ac fortuna qua pater esset et ex adverso habitaret, familiarius se illi in amicitiam dedit. Itaque frequenter huc ventitabat, me videbat, obiter salutabat, non nunquam innuebat, arridebat, suspirabat... Quae tamen omnia sic ego accipiebam, quasi more quodam hominum et ingenio fierent. Vbi vero frequentius haec et accuratius illum facere animadverti, numquam oculos a me dimovere, crebris suspiriis animum testari, primo mores hominis et ingenium, comitas, urbanitas, vehementer placebant. Perculit illico ea res animum, amore illum mei captum esse, neque levior meum pectus flamma corripuit: ita illum ardentissime amare coepi. Les. Et hoc quoque scio. Lel. Post illa, cum pater Romam concessisset, recuperandarum rerum suarum gratia atque imprimis perquirendi gnati, me interea (ut tu scis) Mantuam amandavit, in amitae meae domum, ut illic asservarer, non sine summo animi mei dolore. Tu namque testis es quantum lacrimarum17 effuderim, quam pene confecta discesserim. Interea hic perfidus, me missam faciens, alio animum suum transtulit; post annum quo apud amitam manseram, huc a patre revocata sperabam laeta me omnia inventuram, neque mutatam eius fidem, de quo tam fueram benemerita. Les. Inepta! Quam tu multos fore putas qui sibi in amore constent, qui non se alio atque alio subinde convertant? Lel. Ita plane accidit; namque ubi huc regressa sum, intellexi non magis illum nostri meminisse, quam si nunquam amasset. Quod est omnium miserrimum, totum amorem suum ad hanc Cynthiam transtulit, Critonis filiam, quae praeterquam quod pulchra est, tum et patri suo unica est, nisi ille insanissimus senex ad uxorem rursum animum adiicit.13 pudicitia: pudititia T14 afflictis: aflictis T15 cludendam: cluendam T16 condicione : conditione T17 lacrimarum: lachrymarum T

Page 269: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

269

Lel. Supongo que recuerdas, en el saqueo y la destrucción aquella de la ciudad de Roma, en donde mi hermano Fabricio fue muerto o capturado, qué gran peligro afronté yo misma, capturada por los enemigos, entre bárbaros y hombres salvajes, sin poner en juego ni una sola vez mi castidad. Después, liberada de casi todo esto a cambio de un rescate, tras regresar mi padre, agotado y arruinado por los acontecimientos, a su antigua patria, sabes cuán áspera y amarga ha sido para mí la vida, rehuyendo por mi propia voluntad y juicio todo propósito no sólo amoroso, sino que pudiera recrear siquiera ligeramente el alma; pues pensaba que no era lícito que, tras haber soportado la infamia aquella del contubernio militar, pudiera yo disfrutar de alguna tranquilidad o alegría. ¿Qué mejor manera que la de llevar una vida dura y sobria para borrar la mancha de aquel tiempo?

Les. ¿Qué me estás contando que no sepa yo bien?Lel. Mientras estaba firme en este propósito, este Flaminio de Calacia7, como

quiera que fuera de la misma condición y fortuna que mi padre y viviera enfrente, entabló íntima amistad con él. Y así, venía aquí con frecuencia, me veía, me saludaba de paso, alguna vez hacía una señal con la cabeza, sonreía, suspiraba… Yo recibía todo esto como si fuera propio de las costumbres y del carácter de los hombres. Pero cuando me di cuenta de que lo hacía más frecuentemente y con más diligencia, que nunca apartaba los ojos de mí, que declaraba sus sentimientos con reiterados suspiros, empezaron a agradarme mucho las maneras del hombre y su personalidad, su afabilidad, su cortesía. Por fin conmovió mi ánimo el hecho de que él estuviese preso de mi amor, y una llama no más leve se apoderó de mi pecho: así comencé a amarle apasionadamente.

Les. Y eso también lo sé.Lel. Después, al marcharse mi padre a Roma por mor de recuperar sus bienes

y, sobre todo, de buscar a su hijo, me mandó entretanto –como sabes- a Mantua, a casa de mi tía, para que allí me cuidaran, con todo el pesar de mi corazón. Y tú eres testigo de cuántas lágrimas derramé, cómo me marché, medio muerta. Mientras, el pérfido ese, dándome por perdida, volvió su corazón a otro lugar; después del año en el que permanecí junto a mi tía, mi padre me trajo de vuelta y esperaba encontrarme llena de alegría intacta su lealtad, que tanto me había merecido.

Les. ¡Necia! ¿Cuántos te crees que puede haber que sean constantes en el amor, que no se vuelvan de continuo a un lado y a otro?

Lel. Así sucedió justamente; una vez que regresé aquí, me di cuenta de que se acordaba de lo nuestro tan poco como si nunca me hubiera amado. Y lo más lamentable de todo es que ha dirigido todo su amor a Cintia, la hija de Critón, que, además de ser guapa, para su padre es la única que existe, si ese viejo loco no ha echado el ojo a una

7 Calatinus: de Calatia, ciudad de la Campania, cercana a Capua; hoy, Caiazzo.

Page 270: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

270

Les. Immo vero persuasissimum iam habet, te sibi uxorem fore, teque sibi a patre desponsam. Lel. Nae, illum si quid possum, falsum habebit spes sua. Les. Sed haec quae narrasti, quid ad istam vestem faciunt, aut ad sodalitium deserendum? Lel. Si me pateris pergere, iam intelliges. Vbi primum pater Roma rediit, continuo illi Bononiam proficiscendum fuit, rationum quarundam explicandarum gratia. Interea ne longius me amandaret, in istum ludum puellarum cui matertera mea praeest, custodiendam dedit. Les. Perge, namque istaec18 ego iam ante cognoveram. Lel. Ibi cum essem, neque alia de re quam de amoribus inter illas virgines colloquia essent, bono animo esse coepi meque confirmavi, ut cuidam ex his quae consobrina erat Flaminii, animum meum aperirem. Illa diutius non passa me in ista esse aegritudine animi, curavit ut ad nostrum ludum Flaminius frequenter veniret, quo mihi videndi atque audiendi ex retrusiore loco, si minus colloquendi, facultas esset, atque illa inani voluptate oculos pascerem. Evenit, aliquando ut fit, dum aliis atque aliis de rebus colloquuntur, mentionem ille faceret famuli, quem illis diebus amiserat, cuius ille fidem, diligentiam, industriam, supra quam dici potest summis laudibus efferebat, ac dicebat si eius similem reperire sibi contingeret, se omnes res suas eius fidei commissurum sibique intimum futurum. Les. Miseram me, vereor ne hic famulus aliquid apportet mali! Lel. Perculit illico ea res animum. Quid si ego hic famulus assimulet et pro eo ad illum introducat? Vbi ille discesserat, rem detuli ad Eulaliam (sic enim erat virgini nomen) num hoc meum consilium probaret; quoniam tunc Flaminius agebat extra civitatem, an posset habere locum haec nostra assimulatio? Les. Merito ego semper timui, quorsum evaderes... Lel. Probavit illa consilium meum et rationem edocuit conficiendi negotii. Ego vero, a matertera mea venia discedendi impetrata, quasi evocarer a patre, vestes induo quas illa mea adiutrix mihi paraverat, quod fuit non difficile, quod fratris sui adolescentis apud se vestimenta servabat. Itaque tunc primum summo mane domo egredior fuitque illa commoditas quod extra civitatem tunc Flaminius in suburbano degebat. Recta me ad eius aedes confero, expecto in atrio domus. Et sane habenda est fortunae gratia, quae omnes commoditates in unum locum mihi contulit. Prodiit Flaminius quasi nihil aliud expectaret. Coniicit in me oculos, rogat perhumane quid mihi vellem.

18 istaec: isthaec T

Page 271: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

271

nueva esposa.Les. Pues anda ya está convencidísimo de que tú vas a ser su esposa y de que

tu padre te ha prometido a él.Lel. Ca, si está en mi mano, esperará en falso.Les. Pero esto que me has contado ¿qué tiene que ver con ese atuendo o con

dejar el colegio?Lel. Si me permites continuar, lo entenderás enseguida. Tan pronto como mi

padre regresó de Roma, tuvo que marcharse al punto a Bolonia con el fin de saldar ciertas cuentas. Entretanto, por no alejarme más, me entregó en custodia a esa escuela de niñas a cuyo frente está mi tía materna.

Les. Sigue, que todo esto ya lo sabía de antes.Lel. Estando allí, y sin haber entre aquellas muchachas otra conversación que

no fuera de amores, empecé a armarme de valor y me decidí a abrirle mi corazón a una de ellas, que era prima hermana de Flaminio. Ella no consintió que yo estuviese más tiempo sumida en esa tristeza y se ocupó de que Flaminio viniera a menudo a nuestra escuela, para que yo tuviese la posibilidad, si no de conversar, al menos de ver y escuchar desde un lugar más apartado, y diese gusto a mis ojos con aquel vano placer. Sucedió, como pasa algunas veces, que mientras hablaban de unas cosas y otras, él hizo mención de un sirviente que había perdido en aquellos días, cuya lealtad, diligencia y esmero ensalzaba con las mayores alabanzas por encima de lo que puede expresarse, y decía que si le tocara en suerte encontrar uno similar a ése, confiaría todos sus asuntos a su tutela y sería para él un íntimo amigo.

Les. ¡Pobre de mí, me temo que ese sirviente nos va a traer algo malo!Lel. Esa revelación agitó en ese mismo instante mi ánimo. ¿Y qué si yo me

fingía tal sirviente y me presentaba ante él en su lugar? Cuando se hubo marchado, se lo conté a Eulalia (pues ese era el nombre de la muchacha), por si aprobaba este plan mío; ya que Flaminio se encontraba entonces fuera de la ciudad, ¿no podría ser este el momento de nuestra simulación?

Les. Con razón siempre he sentido el temor de adónde irías a parar…Lel. Ella aprobó mi plan y me mostró la manera de llevar a cabo el negocio.

Yo por mi parte, tras conseguir de mi tía permiso para salir, bajo el pretexto de que me había llamado mi padre, me pongo la ropa que mi ayudante me había preparado, lo que no fue difícil, pues conservaba los vestidos de su hermano adolescente. Y así, a primerísima hora de la mañana, salgo de casa, aprovechando la favorable circunstancia de que Flaminio vivía entonces en una finca fuera de la ciudad. Me encamino directa a su residencia, espero en el atrio de la casa. Y ciertamente hay que dar gracias a la fortuna, que hizo coincidir en un mismo lugar y a mi favor todo lo que me convenía. Apareció Flaminio como si no esperara otra cosa. Dirige su mirada hacia mí, me

Page 272: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

272

Les. Non tu ibi prae pudore ac metu exanimata concidisti? Lel. Immo vero; cum me amor bono animo esse iuberet, confidenter respondeo Romanum me esse et, inopia rei familiaris adactum, familiam honestam quaerere, in quam me darem. Tunc ille ubi me totam a capite ad pedes oculis perlustrasset (ut ego non mediocriter timerem ne me noscitaret), ubi satis fuerat contemplatus, placere sibi dixit, modo ego non gravarer, meque apud se et liberaliter et perhumane tractatum iri, si benignitatem illius non aspernarer. Les. Cedo, qua spe aut quo animo id faciebas? Lel. Quo tandem alio, quam ut semper viderem, interessem, audirem, alloquerer, contingerem... Hoc tu parum amanti esse censes? Denique si minus frui liceret, impedirem ne qua alia frueretur. Les. O stulta! Quid hoc aliud est quam oleum flammae addere? Quasi vero quidquam istaec19 tua diligentia tibi prosit! Quandiu animus tuus ignoretur? Sed cedo, qua in re tuo utitur ministerio? Lel. Partim in mensa, partim in cubiculo... Atque his paucis diebus ita iam mihi videor apud illum esse in gratia, ut si tam illi placerem meo cultu quam placeo alieno, nihil me posset una esse beatius. Les. Me miseram! Si iam in vulgus dimanarit ista fabula, quid tu ibi facies? Nonne satius fuerit mori? Lel. Quis hoc pervulgare potest, cum praeter te sciat nemo? Sed audi quid in praesentia facere te velim. Pater heri rediit. Iam me ab illo accersitum iri existimo; tuum erit morae mihi afferre quatuor aut quinque dies, ne ille me interim evocari iubeat. Non deerit quod ad eam rem assimules; vel dicito me cum mea matertera concessisse rus animi gratia, iamque me redituram. Les. Qua tandem id gratia? Lel. Dixi tibi Flaminium non ita pridem Cynthiae amore captum, eaque de causa frequenter me ad illam mitti cum literis, cum mandatis. Illa vero quae me masculum esse credit, ita me perdite amare coepit, ut nihil possit supra excogitari. Ego vero fingo nullo modo posse me illi morem gerere, nisi Flaminium a se prius prorsus abiiciat; eoque res deducta est, ut sperem intra hoc tempus posse confici, atque illam Flaminius missam faciat. Les. Atqui edico tibi iussisse patrem, ut te hodie domum reducerem, quam ob rem non, Aedepol, patiar ut domo discedas. Quin iam vestes tuas afferri faciam; nolo isto cultu conspiciare in publico, nisi me mavis rem omnem aperire patri.

19 istaec: isthaec T

Page 273: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

273

pregunta con mucha amabilidad qué se me ofrece.Les. ¿No te caíste allí mismo muerta de vergüenza y de miedo?Lel. Al contrario; ya que el amor me ayudaba a armarme de valor, le respondo

francamente que soy romano y que, empujado por la falta de medios, busco una familia honesta a la que entregarme. Entonces él, después de haberme pasado revista entera de los pies a la cabeza (hasta el punto de que me temía muy mucho que me reconociera) y de haberme contemplado con suma atención, dijo que le complacería, siempre que yo no pusiese reparos, y que en su casa se me trataría digna y afablemente, si no rechazaba su generosidad.

Les. Dime ¿con qué intención o con qué propósito lo hacías?Lel. Con ninguno otro más que poder verlo siempre, estar a su lado, oírle,

hablarle, tocarlo… ¿Te parece que esto es poco para un enamorado? En fin, si no se me permitía disfrutar de él, al menos impediría que otra lo disfrutara.

Les. ¡Estúpida! ¿Qué es esto sino añadir aceite al fuego? ¡Como si esa treta tuya fuera a servirte de algo! ¿Por cuánto tiempo va a ignorarse tu propósito? Pero dime, ¿en qué se emplean tus servicios?

Lel. Parte en la mesa, parte en la alcoba… Y en estos pocos días me parece que ya le he caído tan en gracia que si le deleitara con mi propio aspecto tanto como le deleito con este ajeno, nada podría hacerme más feliz.

Les. ¡Desdichada de mí! Si esta historia se divulgase entre la gente ¿qué harías entonces? ¿No sería mejor morirse?

Lel. ¿Quién puede difundirlo, cuando nadie lo sabe, salvo tú? Pero escucha lo que quisiera que hicieses en este momento. Mi padre regresó ayer. Supongo que me va a hacer venir de inmediato; será cosa tuya conseguir una demora de cuatro o cinco días hasta que me mande llamar. No hará falta que finjas sobre ello; di que por gusto me he marchado al campo con mi tía, y que ya volveré.

Les. ¿Y esto, a santo de qué?Lel. Te he dicho que Flaminio no hace mucho cayó preso del amor de Cintia,

y por esta razón me envía con frecuencia a su casa con cartas, con recados. Pero ella, que cree que soy hombre, ha empezado a amarme tan perdidamente como no se puede imaginar más. Yo por mi parte simulo que de ninguna manera puedo plegarme a sus deseos si antes no deja a Flaminio del todo; y la cosa se ha llevado a tal punto que espero pueda concluirse en estos días, y que Flaminio la abandone.

Les. Pero te comunico que tu padre ha dado orden de que hoy te lleve de vuelta a casa, así que, por Pólux, no voy a consentir que te vayas de casa. Es más, ahora mismo voy a hacer que traigan tu ropa; no quiero verte con esa pinta en público, a no ser que prefieras que yo le descubra todo el pastel a tu padre.

Page 274: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

274

Lel. Tu, Pol, me adiges ad suspendium, aut ut aliquo me praecipitem, unde neque tu, neque quisquam alius possitis revocare! Sed iam me sentio accersiri a Flaminio. Non possum rem absolvere, praesto sum! Tu me ad horam domi mane! Vide tamen, si de me quempiam rogaveris, vocari me Fabium, ne per imprudentiam rem prodas... Adsum, here! Vale. Les. Mirum ni illa Critonem huc venientem vidit, eaque de causa hinc aufugit. Quid nunc faciam, aut quid cogitem? Rem patri aperiri non oportet, sed tamen modis omnibus subveniendum est periculo. Nolo tamen quidquam aggredi, nisi prius iterum illam convenero.

SCAENA QVARTA

Crito. Dromo servus. Lesbia

Crit. Si Livinus sibi constat et hae nuptiae fiunt, nihil est iam quominus omnium hominum vivam suavissime. Quid tibi videtur, Dromo? Dro. Satius fore si tuis nepotibus consulas ac mihi, homini misero, qui domi tuae detritus sum magno meo malo. Ego istam uxorem valde timeo, ne te hinc amandet alio... Quid illa factura sit, satis, Hercle, scio. Crit. Ego illi animum iam explebo, ne in me quicquam desideret. Dro. Praeter formam et vires... Crit. Sed eccam eius nutricem... tace! Volo quasi ex insidiis adoriri ac de mea Lelia rogitare. Les. O bellum adolescentulum, cui tenerrima virgo committenda sit! Quam vero apte videbitur collocata huic seni, vieto, putido, veternoso, capulari, larvae bustuariae! Dispeream, ni mallem illam meis manibus strangulare! Salve, Crito! Tu mihi videris hodie multo quam soles adolescentior. Crit. O Dromo! Quam ego vellem, mihi liceret istam nunc esse! Dro. Quid malum ais? Apage cum tuo voto! Quid tibi vis? Crit. Vt liceret mihi complecti, suaviari, meam Leliam dulcissimam, melleam, saccharaceam20, auream, lacteam, roseam... Quid iam dicam nescio! Dro. Nos hinc, o here, domum quam celerrime concedamus.

20 saccharaceam: saccaraceam T

Page 275: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

275

Lel. ¡Por Pólux, me vas a empujar a colgarme o a precipitarme a algún lado de donde ni tú ni nadie podáis hacerme volver…! Pero me parece que ya me está llamando Flam. ¡No puedo echarlo todo por tierra, lo tengo al alcance de la mano! ¡Espérame en casa en una hora! Si has de preguntar a alguien por mí, ten cuidado de llamarme Fabio, no vayas a desvelar la cosa por imprudencia… ¡Ya voy, señor! Adiós.

Les. Me extrañaría que no hubiera visto que Critón viene hacia acá, y por esta razón ha salido huyendo de aquí. ¿Qué voy a hacer ahora, qué puedo idear? No conviene descubrir el pastel al padre, pero hay que conjurar el peligro por todos los medios posibles. No quiero emprender nada, si antes no me encuentro con ella de nuevo.

ESCENA CUARTA

Critón. Dromón, esclavo. Lesbia

Cri. Si Livino mantiene su promesa y estas bodas se celebran, ya nada me impide vivir más dulcemente que cualquiera de los hombres. ¿Qué te parece, Dromón?

Drom. Que sería mejor si velaras por tus nietos y por mí, hombre infortunado, pues en tu casa me he hecho polvo para mi desgracia. Mucho me temo que esa esposa te mande a otra parte… Que ella lo va a hacer, lo sé bien, por Hércules.

Cri. Ya cumpliré sus expectativas, para que no eche nada de menos por mi parte.

Drom. [aparte] Excepto la hermosura y las fuerzas…Cri. Pero aquí viene su nodriza... ¡calla! Quiero pillarla por sorpresa y

preguntarle por mi Lelia.Les. [aparte] ¡Oh, gentil jovencito a quien la tiernísima doncella ha de unirse!

¡Qué bien se la verá, sí, entregada a ese viejo arrugado, podrido, cascado, con un pie en la sepultura, larva de pira! ¡Que me muera si no preferiría estrangularla con mis propias manos! [A Critón] ¡Hola, Critón! Hoy me pareces mucho más joven que de costumbre.

Cri. ¡Ay, Dromón! ¡Cómo quisiera poder tenerla ahora!Drom. ¿Qué diablos estás diciendo? ¡A la porra con tu deseo! ¿Qué pretendes?Cri. Poder abrazar y besar a mi Lelia dulcísima, de miel, de azúcar, de oro, de

leche, de rosa…¡Ya no sé ni lo que digo!Drom. Marchémonos de aquí, amo, a casa lo más deprisa posible.

Page 276: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

276

Crit. Cur ita? Dro. Tu mihi, Hercle, videris febricitare non leviter, neque sub dio manere tutum fuerit. Crit. Apage, nebulo, in malam rem! Ego me satis valere sentio. Dro. Vide satis an caput doleat, aut vertigine laboret cerebrum. Crit. Num tu, belua, hoc mihi persuadebis, me mortuum esse? Vna Lelia est cuius amore langueo, quae me mihi eripit, quae me iugulat, conficit, enecat. Dro. Dii, vostram fidem! Quid est delirare si hoc non est? Crit. Continere me non possum quin te avidissime complectar ac deosculer, Lesbia. Dro. Iam hic plane vinculis nobis alligandus est. Les. Nolo mihi cum senibus emarcidis rem esse. Crit. Tam ne tibi videor consenuisse? Dro. Puer est septennis; nondum edidit21 dentes. Les. Mihi vero adhuc iuvenis es! Crit. Hoc ego te velim persuadere Leliae. Quod si meas partes apud illam egeris, recentem iam a me stolam habebis. Les. Nihil est opus, amat te illa iam pridem, seque abs te amari non putat, qui illi fortunam bonam invideas. Crit. Ego ne? Nemo est omnium qui illi magis ex animo bene velit. Cedo, quid in me illa desiderat? Quid non placet? Les. Cetera22 omnia facile patitur, hoc dumtaxat ait, videri te sibi camellu, aut ursum quempiam... Crit. Quid ita? Les. Quoniam istis pellibus quasi quodam vellere hirsutus et involutus incedis. Crit. Atqui suppetunt mihi si cuiquam alteri vestes, et pretiosissimae23 et elegantissimae...! Iam faciam, Hercle, ne hoc in me illa desideret. Ego me ornare volo splendidissime. Dro. Sane ut qui non noverunt hactenus te insanire, intelligant. Les. Ego eo, ut illam reducam. Crit. Vbi me ergo expectare iubes, ut illi me venienti ostendam? Les. Vbi velis, hic in via. Sed patere me abire! Crit. Vix possum..., tu quoque sine una me tecum ire colloquentem. Les. Ah! Non decet in via: vale!

21 edidit: aedidit T22 cetera: coetera T23 pretiosissimae: preciosissimae T

Page 277: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

277

Cri. ¿Y eso por qué?Drom. Me parece que tienes no poca fiebre, por Hércules, y no sería prudente

quedarse al aire libre.Cri. ¡Vete al infierno, granuja! Yo me encuentro perfectamente.Drom. Mira bien si te duele la cabeza o tu cerebro sufre de vértigos.Cri. ¿Es que vas a convencerme, bruto, de que estoy muerto? Lelia es la única

por cuyo amor languidezco, la que me arrebata, la que me subyuga, me fulmina, me mata.

Drom. ¡A fe de los dioses! ¿qué es esto sino delirar?Cri. No puedo reprimirme de abrazarte con todas mis fuerzas y de besarte,

Lesbia.Drom. Ciertamente, a éste tenemos que atarle de inmediato con cadenas.Les. No quiero tener nada con vejestorios.Cri. ¿Tan anciano te parezco?Drom. [aparte] Es un niño de siete años; todavía no le han salido los dientes.Les. ¡Qué va, para mí aún eres joven!Cri. Quisiera que convencieras de eso a Lelia. Y si defiendes mi causa ante

ella, obtendrás de mí una estola nueva.Les. No hace falta: ella te ama ya hace tiempo, y piensa que tú no la amas,

porque miras con envidia su buena suerte.Cri. ¿Yo? No hay nadie que la quiera más de corazón. Pero dime, ¿qué echa

ella de menos en mí? ¿Qué no le gusta?Les. Todo lo demás lo soporta con facilidad, por lo menos eso dice, que

parezcas un camello o un oso...Cri. ¿Qué?Les. Es que con esas pieles vas peludo y forrado como con un vellón de lana.Cri. ¡Pero si tengo a mi disposición otras prendas, carísimas y elegantísimas…!

Voy a hacer, por Hércules, que no eche esto de menos en mí. Me voy a acicalar del modo más espléndido.

Drom. Sin duda, quienes hasta este momento no supieran que estás loco, se darían cuenta.

Les. Me marcho, para traerla de vuelta.Cri. ¿Dónde te parece bien, entonces, que espere, para presentarme a ella

cuando venga?Les. Donde quieras, aquí en la calle. ¡Pero deja que me vaya!Cri. A duras penas soy capaz… Permíteme que vaya contigo hablando.Les. ¡Ah! No es apropiado en la calle ¡adiós!

Page 278: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

278

Crit. O te felicem24! Dro. O te stultum! Crit. In animo est domum ire, meque iuveniliter et magnifice exornare. Abi tu iam, Dromo, ac mihi unguenta omnis generis emito, volo enim me totum his oblinere, ac delibutum reddere! Accipe argentum!

SCAENA QVINTA

Dromo. Sanio

Dro.25 Si quisquam est qui omne genus stultitiae in unum quasi saccum velit condere, is herum meum si concluserit, existimet nihil esse sibi factum reliqui. Praesertim ubi nunc amare coepit, quam est solicitus in se comendo, pectendo, exornando! Quin et noctu foras prodit, obambulat aedes amasiae, domi testudinem arripit tam inconcinnam et discordem, quam ipse sibi est. Aptat vocem non dissimilem, raucam, absurdam, obtussam... Ac me modo ad emenda unguenta misit, quod illi male vertat! Sed Sanionem Livini servum venientem video. San. Putant isti parentes qui filias in hosce ludos mittunt, satis illarum pudori esse consultum, nihil aliud illas quam vel literas discere, vel acu pingere, vel liberaliter institui. Atqui nihil aliud illae quam totos dies de fabellis amatoriis garriunt, saltant, lusitant, nugantur. Dro. Quid sibi iste vult? San. Quamprimum fores pulso, illico omnes in atrio confluunt, ridere aliae, aliae innuere, aliae insusurrare, omnes lascivire, denique omnes de me sibi ludos facere. Dro. Quo nam et unde, Sanio? San. Quod tibi ac tuo hero male vertat! Herilem filiam reducturus iveram. Dro. Quid, necdum reducta est? San. An vero persuadet sibi tuus herus, sibi uxorem datum iri? Monstrum hominis!

24 felicem: foelicem T25 Dro. om T

Page 279: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

279

Cri. ¡Oh, feliz de ti!Drom. ¡Oh, tonto de ti!Cri. Tengo en mente ir a casa y arreglarme de manera juvenil y magnífica.

¡Ve ahora mismo, Dromón, y cómprame esencias de todas clases, pues quiero embadurnarme entero con ellas y volver perfumado! ¡Toma plata!

ESCENA QUINTA

Dromón. Sanión

Drom. Si hay alguien que quiera guardar en un saco -por decirlo así- todo tipo de estupidez, con meter a mi amo, consideraría que no se habría dejado nada por hacer. Sobre todo ahora que ha empezado a estar enamorado, ¡qué afanoso está componiéndose, peinándose, acicalándose! Es más, sale por la noche, ronda el domicilio de su querida, en casa agarra la lira8, tan falta de armonía y tan desafinada como él mismo. Apresta una voz no diferente, ronca, desagradable, embotada… Y ahora me ha mandado a comprar ungüentos, ¡que se vaya al infierno! Pero veo a Sanión, el esclavo de Livino, que viene.

San. Se piensan esos padres que mandan a sus hijas a estas escuelas que allí se vela suficientemente por el honor de ellas, que no hacen otra cosa que aprender las letras, manejar la aguja o ser instruidas con todo decoro. Pero resulta que no hacen más que charlar todos los días sobre historias de amoríos, danzar, juguetear, decir tonterías.

Drom. ¿Qué trama éste?San. En cuanto llamo a la puerta, todas acuden en tropel al atrio, unas se ríen,

otras hacen gestos con la cabeza, otras cuchichean, todas retozan, y por fin todas hacen bromas sobre mí.

Drom. ¿A dónde vas y de dónde vienes, Sanión?San. ¡Idos al infierno tú y tu amo! He ido a traer de regreso a la hija de mi

señor.Drom. ¿Cómo? ¿Aún no está de vuelta?San. ¿De verdad tu amo está convencido de que se la van a entregar como

esposa? ¡Espantajo de hombre!

8 testudinem: en realidad, cualquier instrumento musical de cuerda en forma de concha de tortuga.

Page 280: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

280

Dro. Quid ni persuadeat? San. Censes ne igitur hoc pulpamentum dignum esse eius dentibus? Dro. Nequaquam, per Iovem, ut dicam quod sentio. Cedo, quid illa dicit? San. Quid dicat, quam numquam vidi? Neque enim ab illo grege lascivissimo quidquam comperti habere potui. Alia dicebat esse in horto, alia in cubiculo, alia in gynaecio, alia in triclinio. Ita suspensus, irrisus, elusus inde discedo. Dro. Satis tu fuisti ignavus qui intro non irruperis... Sed ego propero ad myropolas, nam iussit herus sibi unguenta afferri. San. Propera, quod illi male vertat!

Page 281: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

281

Drom. ¿Por qué no va a estar convencido?San. ¿Crees acaso que esta carne es digna de sus dientes?Drom. En modo alguno, por Júpiter, si te digo lo que siento. Cuenta: ¿qué dice

ella?San. ¿Qué va a decir, si no la he visto? Porque no he podido obtener noticia

alguna de aquel rebaño tan travieso. Una decía que estaba en el jardín, otra en la habitación, otra en el gineceo, otra en el triclinio. Así de colgado, burlado, engañado, vengo de allí.

Drom. Bastante inútil has sido que no irrumpiste dentro… Pero yo voy a toda prisa al perfumista, pues ha mandado mi amo que se le traigan esencias.

San. Corre… ¡que se vaya al infierno!

Page 282: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

282

ACTVS SECVNDI

SCAENA PRIMA

Lelia, puerum assimulans nomine Fabius. Flaminius, adolescens.

Flam. Itaque ne verbum quidem exprimi ab illa potuit, quod esset placati animi signum? Tam obstinate operam dat ut me perdat, illa crudelis, inhumana, ingrata? Quamquam dum cogito te ab illa grate excipi, libenter audiri, persuadere mihi non possum illam esse alienato a me prorsus animo. Quod ad me attinet, nunquam equidem, quod sciam, illam prudens offendi. Nunquam ne huius acerbitatis atque odii causas illa commemorat? Potes hoc mihi, Fabi, tandem dicere, quid illa tibi respondit? Quid dixit? Cedo dum, ne graveris. Fab. Dixi equidem millies... Flam. Ne pigeat modo, quid ad te attinet? Fab. An vero non attineat? Non me, Hercle, pati possum te tantum laborare unius mulierculae gratia. Amo te ex animo, o here, vellemque alio traduceres amorem tuum, teque ista cura liberares atque animum remitteres. Flam. Non est mihi obscura tua in me voluntas, o Fabi; satis intelligo quam mihi ex animo bene velis. Dii, quaeso, faxint, aliquando ut ego tibi possim referre gratiam. Sed nunc, quaeso, te mihi repete quid illa responderit. Fab. Dixi equidem nihil te posse gratius facere, quam si eam missam faceres, alio amore distineri, non posse vacare tibi. Proin alio et tu animum convertas, actum agere te in ea re, si speres quidquam te profecturum. Flam. Atque haec videbatur illa ex animo dicere, an potius muliebri ingenio et simulatione fastidii? Neque enim tam illa in me solebat esse acerba, neque ita nos aspernabatur, non ita pridem coepit in nos esse hoc animo... Mihi tamen decretum est prius experiri omnia et ad extremum persequi. Prius me vita destituet quam finem faciam. Nonne tibi videtur, Fabi?

Page 283: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

283

ACTO SEGUNDO

ESCENA PRIMERA

Lelia, simulando un chico de nombre Fabio. Flaminio, joven

Flam. ¿Así que no pudo sacarse de ella ni una palabra siquiera, que fuera señal de un ánimo propicio? ¿Con tanta obstinación se empeña en que yo me pierda, mujer cruel, inhumana, ingrata? Aunque, cuando pienso que ella te recibe de buena gana y te escucha con agrado, no me puedo creer que tenga su ánimo enteramente apartado de mí. Y en lo que a mí concierne, jamás –que yo sepa-, en mi prudencia, la he ofendido. ¿Nunca menciona las causas de esta aspereza y aversión? Pero en fin, ¿puedes decirme, Fabio, qué te ha respondido ella? ¿Qué ha dicho? Habla, vamos, no te hagas de rogar.

Fab. Te lo he dicho mil veces…Flam. No te enfades, ¿a ti qué te importa?Fab. ¿Cómo no me va a importar? Por Hércules, no puedo soportar que sufras

tanto por una mujercilla. Te aprecio de corazón, oh, señor, y quisiera que llevases tu amor a otra parte, y te liberaras de esta cuita y serenases tu alma.

Flam. No me es desconocido tu sentimiento hacia mí, Fabio; me doy perfecta cuenta de hasta qué punto me quieres bien de corazón. Pido a los dioses que procuren que algún día pueda yo devolverte mi gratitud. Pero ahora, por favor, repíteme qué te respondió ella.

Fab. Dijo que nada puedes hacer más grato que dejarla, que otro amor le ocupa, que no puede dedicarse a ti. Por tanto, que tú también vuelvas tu corazón a otro lugar, que te dediques a eso, si esperas algún provecho.

Flam. ¿Y parecía ella decir estas cosas de corazón, o más bien con femenino carácter y simulando desprecio? Pues no solía ser tan arisca conmigo ni nos desdeñaba así; ni fue así como comenzó a portarse conmigo… Sin embargo, he decidido probarlo todo antes y proseguir hasta el final. Que la vida me abandone antes que poner término; ¿no te parece, Fabio?

Page 284: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

284

Fab. Mihi non, Hercle, placet! Flam. Cur ita quaeso? Fab. Ego si istic26 essem, o here, putarem satis cum illa feliciter27 agi, si vel dignarer aspicere. Quasi vero tibi ista forma, genere, animo, tot dotibus praedito, deesse possit quod ames quodque te dignum sit! Periculum facito teque alio converte; mihi crede, iam ultro rogaberis. Dic mihi, quaeso, num tu quam aliam hic amasti, quae in amore responderet? Flam. Quid aliam? Immo vero alias... Sed una erat inter ceteras28, nomine Lelia, cuius ego faciem in discreta similitudine prope dixerim tuam, adeo pulchra, adeo benemorata, adeo urbane instituta, ut nihil supra. Quam tibi ego iam aliquando ostendam. Quae summam felicitatem29 duceret, si vel levissimam illi significationem non alieni animi darem; quae se mihi integrum iam annum mire gratam et facilem praebuit, postea hinc discessit. Interea animum ad hanc verti, quae se mihi tam duram et implacabilem praebet, quam illa olim comem et humanam praebuerat. Fab. Nunc adeo dico, o here, dignum te esse his malis quae pateris, qui tantum amorem sis aspernatus. Nam qui amantem reieceris, merito nunc infensum tibi amorem experiris. Flam. Quid tu tibi vis? Fab. Quod si tu miseram illam puellam, quae te prior adamavit et nunc adeo amat, ita crudeliter aspernatus es, quam ab aliis in amore vicem expectes? Quod peccatum nunquam tibi, quod equidem spero, putarim remissum iri. Tu mihi, Pol, o here, omnium hominum videre ingratissimus. Flam. Tu nondum per aetatem coepisti sapere, o Fabi; adhuc puer es, nondum amoris vim expertus es. Hoc possum dicere cogi me ad amandam, colendam, adorandam Cynthiam, neque esse me mei iuris neque aliud cogitare quam illam possum. Proinde experire, te quaeso iterum, an verbum aliquod possis ab illa exprimere, unde coniecturam de illius animo facere liceat. Fab. Tu mihi videris laterem lavare. Flam. Et hoc ipsum facere iuvat, quid ad te? Fab. Nihil proficies. Flam. Ferendum. Fab. Missam facito, tibi dico. Flam. Non possum. Abi, quaeso te. Fab. Ibo. Verum... Flam. Refer ad me responsum; ego in templum ego hinc eo.26 istic: isthic T27 feliciter: foeliciter T28 ceteras: coeteras T29 felicitatem: foelicitatem T

Page 285: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

285

Fab. ¡A mí no, por Hércules!Flam. ¿Y eso por qué?Fab. Si yo me encontrase en esa situación, señor, consideraría que ya me estaría

portando bastante bien con ella si me dignara a mirarla. ¡Como si pudiera faltarte a ti, dotado de esa hermosura, de linaje, de buen corazón y de tantos otros dones, a quién amar y que sea digno de ti! Haz la prueba y dirígete a otro lado; créeme, en seguida de grado te irán a buscar. Dime, por favor ¿nunca has amado a una que te correspondiera en tu amor?

Flam. ¿Cómo a una? Y a otras, claro… Pero entre ésas había una, de nombre Lelia, que yo diría que se parecía un poco a ti, tan bella, de tan buen carácter, tan exquisitamente educada que no era posible más. Te la presentaré un día de éstos. Ella consideraría la felicidad suprema que yo le diese la más mínima señal de un sentimiento afín; hace ya un año entero que se me entregó maravillosamente encantadora y dócil, después se marchó de aquí. Entretanto me fijé en ésta, que se me muestra tan dura e implacable como aquélla se había mostrado antaño afable y cercana.

Fab. Entonces digo, señor, que con mayor motivo te mereces esos males que estás padeciendo, pues has desdeñado un amor tan grande. Ya que abandonaste a tu amante, ahora sufres con razón un amor que no te corresponde.

Flam. ¿Qué quieres decir?Fab. Que si a aquella pobre chica, que se enamoró primero de ti y todavía te

ama, la rechazaste con tanta crueldad, ¿qué suerte esperas de otras en el amor? Y que pienso que ese pecado nunca te va a ser perdonado, en lo cual, por mi parte, confío. ¡Por Pólux, señor, me pareces el más ingrato de los hombres!

Flam. Por tu edad aún no has empezado a tener juicio, Fabio; todavía eres un niño y aún no has experimentado la fuerza del amor. Puedo decir que estoy obligado a amar, cortejar y adorar a Cintia, y no me es posible ser dueño de mis acciones ni pensar en otra cosa más que en ella. Así pues, prueba otra vez, te lo ruego, a ver si puedes sacarle alguna palabra de donde se pueda hacer una conjetura sobre sus sentimientos.

Fab. Me parece que dibujas rayas en el agua9.Flam. Y si me gusta hacer eso, ¿a ti qué te importa?Fab. No ganarás nada.Flam. A aguantarse.Fab. Déjala en paz, te lo digo.Flam. No puedo. Ve, por favor.Fab. Iré. Pero…Flam. Tráeme la respuesta; de aquí voy al templo.

9 laterem lavare: lit. “lavar un ladrillo”, expresión ya usada por Terencio (Phorm. 186) o por Séneca el rétor (Controv. X pr., 10).

Page 286: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

286

Fab. Non deero tibi commoditatem nactus. Flam. Si hoc mihi conficis, non te poenitebit impensae operae. Fab. In tempore discessit. Ecce enim Eulaliam Cynthiae famulam huc venientem video.

SCAENA SECVNDA

Eulalia, Cynthiae famula. Fabius

Eul.30 Dii boni, quam est dura servitus amanti servire adolescentulae, quae neque matris, neque sororis, aut metu aut verecundia coercetur! Dici non potest quam coeperit huius adolescentuli amore non ita pridem hera mea insanire, neque interdiu, neque noctu unquam conquiescit; me subinde vocat, garrit, colloquitur, cursitat, ad pergulam, ad fenestras... Argentum vivum putes illi esse in pedibus. Amavi ego aliquando sed neque ista insania, neque imberbes adolescentulos, ut illa facit. Hic enim Fabius quem illa deperit, plane pusio est, necdum prima lanugine conspersus et, tamen heri partes iussus agere, agit suas. Modo me cum mandatis ad illum mittit, atque his occupationibus totos dies insumo... Atque eccum ipsum, o factum bene! Salve, Fabi! Fab. Salve et tu quoque multum, Eulalia. Sed quid ait nobis hera tua? Eul. Se misera lacrimis31 conficit, teque absentem suspirat. Fab. An vero vellet me totos dies apud se desidere? Eul. Equidem arbitror, ac me modo oratum misit te ut obsecrarem ad se venires. Fab. Quasi vero nihil sit quod agam... Serviendum est hero! Eul. Non ille moleste feret. Fab. Immo vero molestissime, si sciat. Hoc denique illi dicito pro certo habeat, nisi Flaminium repudiarit ac missum prorsus fecerit, non posse me illi morigerari. Eul. Quin tu potius abi ac per te dicito. Fab. Non possum, molesta ne sis! Eul. Tu nunc nimium superbis forma atque adolescentia, Fabi, propterea quod vernat tua aetas ac nitet. Verum, nae, iam tibi celeriter istaec32 gratia deflorescet. Quo magis, o stulte, non erat praetermittenda occasio, neque tam superbe repudiandus

30 Eul. om. T31 lacrimis: lachrymis T32 istaec: isthaec T

Page 287: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

287

Fab. No faltaré, en cuanto alcance el objetivo.Flam. Si me cumples esto, no te arrepentirás de haber hecho el esfuerzo. [Se

marcha]Fab. Se ha ido a tiempo, pues veo que viene para acá Eulalia, la sirvienta de

Cintia.

ESCENA SEGUNDA

Eulalia, sirvienta de Cintia. Fabio

Eul. ¡Dioses propicios, qué duro es el deber de servir a una jovencita enamorada que no se reprime por miedo o vergüenza ni de la madre ni de una hermana! No hay palabras para decir cómo mi ama ha empezado no hace mucho a enloquecer por el amor del jovenzuelo ese, y ni de día ni de noche descansa jamás; a menudo me llama, parlotea, charla, corretea a la pérgola, a las ventanas... Creerías que tiene azogue en los pies. Yo he estado enamorada alguna vez, pero ni con esa locura ni de jovenzuelos imberbes, como ella hace. Pues este Fabio por el que se muere es un perfecto muchachito, aún no salpicado por el primer bozo, y sin embargo, aunque le han encomendado que se ocupe de los asuntos del señor, se ocupa de los suyos. Ahora me envía a él con unos recados y en estos quehaceres empleo todos los días… Helo aquí en persona, ¡qué suerte! ¡Buenos días, Fabio!

Fab. Muy buenos días para ti también, Eul. ¿Qué nos dice tu ama?Eul. Se consume en lágrimas la pobre y suspira por tu ausencia.Fab. ¿De verdad que querría que yo pasara todos los días junto a ella?Eul. Así lo creo, sin duda, y me acaba de enviar para que te ruegue que vengas

a verla.Fab. Como si no tuviera nada que hacer… ¡He de servir a mi amo!Eul. Pero si él no se lo tomará a mal.Fab. Pues sí, muy a mal, si se entera. En fin, dile que tenga por cierto que si no

repudia a Flaminio y lo deja del todo, no será posible que yo sea complaciente con ella.Eul. Mejor ve y díselo tú mismo…Fab. No puedo, ¡no seas pesada!Eul. Eres ahora demasiado soberbio por tu belleza y juventud, Fabio, porque

tu edad está en la flor y resplandece. Pero, ca, esa gracia se te marchitará rápidamente. Con más razón, estúpido, no había que dejar pasar la ocasión ni repudiar con tanta

Page 288: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

288

amor pulcherrimae mulieris. Quam tu multos esse censes qui se beatos dicerent, si vel aspectu eos dignaretur? Fab. Ad me nihil attinet. Dignetur quos velit, ac me missum faciat! Eul. Dii boni, quam est inconsulta et temeraria adolescentia! Fab. Ne me obtunde... Eul. Ne tam obstinate, Fabi, ne, quaeso, anime mi, ne ita aspernare, ni me mavis rursum te quaerendo sursum ac deorsum cursitare. Satis enim scio, non esse credituram me ad te detulisse mandata. Fab. Age, age, abi iam tu! Continuo adero; iocabar equidem hactenus. Eul. Quando, meum cor? Fab. Iam mox. Eul. Matura, quaeso te. Fab. Iam consequor... Eul. Maneo ne te in vestibulo? Fab. Vbi velis. Eul. Si fallis, nae, tu haud impune feres. Ego iam recta domum hinc redeo... Sed Flaminium atque eius servum Dulippum huc venientes video; properabo ne me consequantur atque hic percontando remorentur.

SCAENA TERTIA

Flaminius. Dulippus, eius servus

Flam.33 Quid tu hic stabas, Dulippe? Cur non obviam Fabio iueras? Dul. Iam equidem properabam, tu me revocasti... Flam. Abi actutum, et si intus erit, foris illum mane. Dul. Quid ego sciam, nisi perconter domi ne sit? Flam. Prudentiam, quaeso, videte hominis! Nemo est vestrum qui quicquam sapiat, praeter unum Fabium! Dul. Scilicet unus Fabius diligens, cordatus, industrius, fidelis... et quid non? Vnus denique Fabius facit omnia. Flam. Facit profecto, neque vos mihi estis unius assis.

33 Flam. om. T

Page 289: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

289

soberbia el amor de una mujer hermosísima. ¿No piensas que son muchos los que se dirían felices si se dignara tan solo a mirarlos?

Fab. A mí nada me importa. ¡Que se digne a mirar a los que quiera y a mí que me deje en paz!

Eul. ¡Dioses, qué atolondrada e imprudente es la juventud!Fab. No me agobies…Eul. No, Fabio, no, por favor, alma mía, no la rechaces con tanta obstinación,

a no ser que prefieras que yo ande corriendo arriba y abajo buscándote otra vez. Pues me sé muy bien que no va a creer que te he dado el recado.

Fab. ¡Vamos, vamos, vete ya! En seguida iré; estaba bromeando.Eul. ¿Cuándo, corazón mío?Fab. Ya mismo.Eul. Date prisa, te lo ruego.Fab. Ya te sigo…Eul. ¿Te espero en el vestíbulo?Fab. Donde quieras.Eul. Si me engañas, no te irás de rositas, te lo aseguro. Yo ya vuelvo derecha a

casa… Pero estoy viendo a Flaminio y a su esclavo Dulipo que vienen para acá; voy a apresurarme, no vayan a seguirme y se paren aquí a indagar.

ESCENA TERCERA

Flaminio. Dulipo, su esclavo

Flam. ¿Cómo es que estabas aquí, Dulipo? ¿Por qué no has ido al encuentro de Fabio?

Dul. Iba raudo a ello cuando tú me llamaste…Flam. Ve ahora mismo, y si estuviera dentro, espéralo fuera.Dul. ¿Cómo voy a saber si está en la casa sin preguntar?Flam. ¡Mirad la inteligencia de este hombre, por favor! ¡No hay ninguno de

vosotros que sepa nada, excepto Fabio!Dul. Por supuesto, Fabio es el único diligente, sensato, aplicado, leal… ¿y qué

no? En fin, Fabio es el único que lo hace todo…Flam. Claro que lo hace, y vosotros para mí no valéis ni un as.

Page 290: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

290

Dul. Sit ita sane. Verum ego in re tanta eius fidei periculum non facerem... Flam. Quasi vero quisquam vestrum cum illo conferendus sit. Sed abi, ac ne me morare, modo ad nos continuo redeas!

Page 291: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

291

Dul. Pues así sea. Pero yo no pondría a prueba su fidelidad en un asunto tan importante…

Flam. Como si alguno de vosotros fuera a compararse con él. Pero ¡vete y no me entretengas, y vuelve en seguida a mi lado!

Page 292: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

292

ACTVS TERTII

SCAENA PRIMA

Albinus, pedagogus. Fabricius, adolescens. Ligurinus, servus

Alb. Mihi haec omnia videntur alia, ita diu est quod Mutinam reliqui. Tu vero, Fabrici, videris tibi patriam recognoscere? Fabr. Perinde ac si nunquam in ea fuissem. Alb. Non miror sane, namque admodum parvulus discesseras. Hic tamen est, ni fallor, vicus ubi olim habitavimus: ad sinistram via ducit in forum; illa moles quae procul apparet, templum est. Aspice arcem munitissimam: hoc est praetorium. Fabr. Ego mihi videor auspicato huc appulisse, ita mire arrident omnia. Lig. Ego vero auspicatissime: ita popinarum nidor afflavit nares... Alb. Non temere ille dixit “dulcis amor patriae”. Lig. Mihi vero dulcius esset explere famem, namque hac sarcina mihi scapulae iam dudum fractae sunt. Alb. Vbi nos de patre percontabimur, aut quae erit illum vestigandi ratio? Fabr. Prius aliquo divertamus, ubi cibo et quiete corpora refecta erunt; tunc dabimus operam huic vestigationi.

Page 293: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

293

ACTO TERCERO

ESCENA PRIMERA

Albino, pedagogo. Fabricio, joven. Ligurino, esclavo

Alb. Todo me parece distinto, tanto tiempo hace que dejé Módena. Y tú, Fabricio ¿te parece que reconoces tu patria?

Fab. Igual que si nunca hubiese estado en ella.Alb. No me extraña en absoluto, pues te fuiste siendo muy pequeño. Pero éste

es, si no me equivoco, el barrio donde vivíamos entonces: a la izquierda, la calle lleva al foro; aquella mole que aparece a lo lejos es el templo. Mira esa fortaleza tan bien defendida: es el pretorio.

Fab. Me parece que he recalado aquí con buenos augurios, tan maravillosamente me sonríe todo.

Lig. A mí también me lo parece, con los mejores: así ha llegado a mi nariz el olor de las cocinas…

Alb. No sin razón dijo aquél “dulce es el amor a la patria”10.Lig. Para mí sería más dulce calmar el hambre, que con esta carga ya hace rato

que se me han roto las espaldas.Alb. ¿Dónde vamos a preguntar por tu padre, o qué plan seguiremos para

buscarlo?Fab. Primero hospedémonos en algún sitio, donde podamos reparar nuestros

cuerpos con alimento y descanso; después nos centraremos en la búsqueda.

10 La expresión como tal, aunque probablemente era de uso común, no se lee en los textos antiguos; hay, sin embargo, formulaciones cercanas (vid., v. gr., Ovid. Fast. V 653: saepe tamen patriae dulci tanguntur amore; Trist. I 3, 49: blando patriae retinebar amore; III 4b, 53-54: at longe patria est, longe carissima coniunx, / quicquid et haec nobis post duo dulce fuit; III 8, 8: aspicerem patriae dulce repente solum). Tal vez la formulación que aquí se lee esté en deuda con la otra más conocida que dice dulce et decorum est pro patria mori (Hor. Carm. III 2, 13).

Page 294: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

294

Lig. Hoc mihi verbum placet. Nae, tu multo sapientior es quam tuus institutor. Alb. Nihil opus est: navi modo egressi ientaculum sumpsimus. Lig. Nihil sane opus est tibi, qui ego vectus sine ullo labore iter fecisti. Vtinam ego te sarcinae succumbentem videam! Fabr. Cum primo ingressus sum, mihi arrisit illico urbis aspectus. Lig. Mihi vero campi videntur Elysii, in quibus nec comeditur, nec bibitur. Alb. Semper illi animus est in patinis. Lig. Nimirum, qui fame emorior, cuius fauces coarctantur, venter comprimitur... Fabr. Sed nobis indice erat opus, qui ad paternas aedes deduceret. Alb. Primo tamen aliquo divertamus, ubi requieverimus, vestibus viatoriis dimissis, sumemus urbanas. Lig. Mihi in animo est popinam ingredi, neque inde prius avelli, quam gulam opipare explevero.

SCAENA SECVNDA

Lurconius. Scarius. Albinus. Fabricius. Ligurinus

Lur. Qui se vult lautissime excipi, huc ad nos divertat! Ad ‘Speculum’, ‘Speculum’, hospites bellissimi! Scar. O salvete multum, hospites humanissimi! Iam vos huc non semel divertistis; non vestrum Scarium agnoscitis? Lur. Apud nos cubicula sunt elegantissima, focus, lectus, stragula mundissima, nihil deerit eorum quae vos habueritis... Lig. Hoc ego iam sciebam. Lur. ... ‘Quae volueritis’ eram dicturus; lapsus sum. Scar. Apud me vinum habebitis generosissimum, perdices, coturnices, farcimina, lucanicas, palumbulos, pullos, quidquid optare libuerit; genialiter epulabimini.

Page 295: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

295

Lig. Esas palabras me gustan. Sí, eres mucho más sabio que tu maestro.Alb. No es necesario: al desembarcar11 ya tomamos un tentempié.Lig. No es necesario para ti, que has hecho el camino sin esfuerzo alguno… y

yo, cargado. ¡Ojalá te vea sucumbir bajo estos bultos!Fab. En cuanto llegué, me agradó en seguida el aspecto de la ciudad.Lig. Pues a mí me parecen los Campos Elíseos, en los que ni se come ni se

bebe.Alb. Siempre tiene éste su pensamiento en las cacerolas12.Lig. Pues sí, que me estoy muriendo de hambre: mis fauces se cierran, se

estrujan mis tripas…Fab. Pero necesitamos un indicio que nos conduzca a la residencia de mi

padre.Alb. Primero hospedémonos en algún sitio, donde podamos descansar,

quitarnos la ropa de viaje y ponernos la de ciudad.Lig. Tengo la intención de entrar en una taberna y que no me saquen de allí

hasta haber satisfecho mi gula opíparamente.

ESCENA SEGUNDA

Lurconio. Escario. Albino. Fabricio. Ligurino

Lur. ¡Quien quiera ser recibido a todo lujo, que se hospede aquí con nosotros! ¡Al ‘Espejo’, al ‘Espejo’, excelentísimos huéspedes!

Esc. ¡Muy buenos días, huéspedes amabilísimos! Vosotros ya os habéis alojado aquí más de una vez; ¿no reconocéis a vuestro Escario?

Lur. En nuestra posada las habitaciones son muy elegantes, el hogar, el lecho, las colchas pulcrísimas, no faltará nada de lo que tengáis...

Lig. Eso ya lo sabía.Lur. ... ‘De lo que queráis’, iba a decir; me he equivocado.Esc. En mi posada tendréis vino en abundancia, perdices, codornices,

embutidos, salchichas, pichones, pollos, todo lo que os plazca pedir; comeréis 11 Módena, como es bien sabido, carece de puerto pues se encuentra en el interior. De nuevo, una convención dramática, inspirada en la ubicación de las ciudades griegas en las que se sitúan los desarrollos de las comedias, por lo general, puertos marítimos.12 También en latín en el original italiano, con una pequeña variatio: iandudum animus est in patinis. Así tal cual, se lee en Terencio, Eunuchus 816.

Page 296: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

296

Lig. Hoc mihi imprimis placet. Alb. Tu quid ais? Lur. Apud me non deerunt cerebella vitulina, iecinora anserina, pulmentariola, vinum tenuissimum, denique quidquid est deliciarum. Scar. Nihil ego delicias moror quae famem non explent. Apud nos regaliter ac pontificie caenabitis. Pretium pro vestro arbitratu; iste pro lucernulis a vobis exiget. Agite ut volueritis! Lig. Apud istum maneamus, here; mihi, Hercle, homo perplacet. Lur. Enimvero honestum diversorium, ubi matula pro signo est. Scar. Mea ‘Matula’ purior est tuo ‘Speculo’. An vero dubium est ad utrum nostrum plures divertant? Lur. An vero dubium est, ad utrum honestiores et splendidiores divertant? Scar. Quaerite ubi melius excipiantur. Lur. Quaerite ubi delicatius excipiantur. Lig. Delicate, delicate, mittite istas delicias! Ego ventrem primo velim ingurgitare, atque hasce delicias Valentinis ac Florentinis relinquere. Lur. Atqui omnes hi ad me divertunt. Scar. Solebant; verum tribus ab hinc annis, omnes ad hoc signum confluunt. Lur. Heus bone vir, hanc sarcinam depone, nam te iam dudum laborantem video! Lig. Ne tu, quaeso, solicitus hac de re sis, nam mihi non est animus tergum exonerare, nisi ubi ventrem debeam onerare. Scar. Eruntne tibi uni satis duo capi? Huc infer, hos devorabis solus. Lig. Hi vero vel uni epulo erunt satis. Lur. Hanc pernam contemplamini, quam tota rubet! Alb. Non est, me Hercle, contemnenda. Scar. Quis vestrum in vinis degustandis peritior est? Lig. Ego vel Gallis non cessero... Scar. Degusta; si minus placet, decem iam tibi genera huc depromam. Lig. Tu mihi, Hercle, videris longe sapientior istoc34 altero, qui protinus vis nos periculum facere. O here, nihil supra, age, age, ego iam sarcinam hic depono!

34 istoc: isthoc T

Page 297: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

297

estupendamente.Lig. Eso sí que me gusta.Alb. ¿Tú qué dices?Lur. En mi posada no faltarán sesos de ternera, hígados de pato, guarniciones,

vino finísimo, en fin, cualquier delicia que exista.Esc. Nada me interesan las delicias que no calman el hambre. En nuestra

posada cenaréis a cuerpo de rey y de pontífice. El precio, a vuestra voluntad; ése os cobrará hasta por las lamparillas. ¡Ea, como queráis!

Lig. Quedémonos aquí, amo; por Hércules, me gusta mucho este hombre.Lur. Desde luego es honesta la taberna en donde hay un cántaro13 como

anuncio.Esc. Mi ‘Cántaro’ está más limpio que tu ‘Espejo’. ¿Acaso hay duda de a cuál

de las dos viene más gente a alojarse?Lur. ¿Acaso hay duda de dónde se alojan las gentes más ilustres y distinguidas?Esc. Preguntad dónde se recibe mejor.Lur. Preguntad dónde se recibe de modo más exquisito.Lig. Exquisito, exquisito… ¡pasad de esas exquisiteces! Yo quisiera lo primero

hartar el vientre y dejar las exquisiteces a los valencianos y los florentinos.Lur. Pues todos ellos se hospedan en mi casa.Esc. Solían; pero de tres años acá todos acuden en masa a esta firma.Lur. ¡Eh, buen hombre, quítate de encima esa carga que ya hace un rato que te

veo pasándolas canutas!Lig. Por favor, no te preocupes por eso, pues no tengo intención de descargar

la espalda a no ser donde vaya a cargar el vientre.Esc. ¿Te serán suficientes dos capones para ti solo? Vente pa’cá, te los comerás

tú solito.Lig. La verdad es que serán suficientes para un único comensal.Lur. ¡Contemplad este jamón, qué rojo está todo él!Alb. No se debe menospreciar, por Hércules.Esc. ¿Quién de vosotros es más experto en degustar vinos?Lig. No habré yo de reconocerme inferior a los galos...Esc. Cátalo; si no te gusta, te sacaré ahora mismo diez clases más.Lig. Tú me pareces, por Hércules, mucho más sabio que ese otro, que quieres

darnos a probar de inmediato. ¡Amo, no hay nada mejor, vamos, vamos, ya dejo aquí el equipaje!13 matula, ‘vasija para contener líquidos’ pero también ‘hombre bobo’. Nuestra expresión ‘alma de cántaro’ puede acercarse a esta segunda acepción. La polisemia del término latino se presta al juego de palabras en referencia al nombre de la taberna y al propio tabernero.

Page 298: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

298

Alb. Mane paululum... quid tu ais? Lur. Aio homines elegantes non ciborum copiam curare, sed paucis selectis et delicatis capi. Scar. Mihi videris rem non satis tenere, o hospes. Namque ubi satis est ciborum et caena dubia apponitur, ibi licet ex acervo deligere; ubi vero frugi ac delicatum est convivium, excitare licet orexim, non extinguere, ac vestrem pane vel aliis sordibus infarcire necesse est. Lig. Hic mihi plane homo videtur leges nosse convivales. Ille autem alter vel mendicorum curator, vel coquus infirmorum. Alb. In dubio est utro inclinet animus, ita uterque ad se trahit. Scar. Tu, adolescens, intro iam abi; videbis quam densa corona eduliorum atque obsoniorum omnis generis focus obsideatur. Lig. Hoc tu ne quaquam pigro demandaveris... Lur. Dispeream si ex tota Italia, alio quam in meum diversorium commeatur. Scar. Olim istud fortassis, verum ubi ego hanc officinam aperui, omnes undique sive nobiles sive ignobiles, privati sive magistratus, in meam ‘Matulam’ huc se praecipites dant. Lig. Dii boni, quantum est eduliorum, lautitiarum, pulmentariorum, quid degustavi, quid obligurivi! Nihil est isto homine elegantius; huc nos, o here, recipiamus, nihil est quod dubites, ad me recipio. Alb. Quando ita videtur mos gerundus est tibi, eamus Fabrici. Fabr. I prae, sequar. Alb. Mox a prandio de patre percontabimur. Lur. Ita ne, Scari, tu semper hospites qui ad me confluunt, ad te avertes? Atqui iam faciam ut huius temporis ac loci memineris, ne tu haud impune feres. Scar. Scilicet, istae minae dormire me non patientur.

Page 299: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

299

Alb. Espera un poco… ¿Qué dices tú?Lur. Digo que las personas elegantes no atienden a la abundancia de comida,

sino que se decantan por poca, pero selecta y exquisita.Esc. Creo que no lo entiendes bien, forastero. Donde hay bastante comida y se

ofrece una cena que suscita dudas, allí es posible elegir de entre la variedad; pero donde el banquete es frugal y delicado, es posible abrir el apetito, no calmarlo, y entonces se hace preciso saciar el vuestro con pan y otras bajezas.

Lig. Me parece este un hombre que, decididamente, conoce las normas del banquete. Aquél otro, en cambio, un procurador de mendigos o un cocinero de enfermos.

Alb. Está en duda hacia cuál de los dos lados inclinarse, hasta tal punto ambos barren para su casa.

Esc. Tú, joven, pasa ahora mismo; verás qué apiñada ristra de manjares y de viandas de todas clases tiene sitiado el fogón.

Lig. No le pidas eso a un holgazán...Lur. Que me caiga muerto si de toda Italia se acude a otro lugar que a mi

posada.Esc. Eso en otro tiempo quizás, pero desde que he abierto mi local, todos de

todas partes, nobles o humildes, particulares o magistrados, se lanzan de cabeza a mi ‘Cántaro’.

Lig. ¡Dioses felices! ¡Cuántas viandas, manjares, guarniciones hay que he probado, que me he zampado! Nada hay más distinguido que este hombre; alojémonos aquí, amo, no hay por qué dudar, lo garantizo.

Alb. Puesto que así parece que hay que obrar según tu deseo, vayamos, Fabricio.

Fab. Ve delante, te sigo.Alb. Después del almuerzo indagaremos sobre tu padre.Lur. ¿Así acostumbras a llevarte a tu establecimiento, Escario, a los clientes

que acuden al mío? Pero ya haré que te acuerdes de este tiempo y lugar; en verdad no te irás de rositas.

Esc. Está claro que esas minas no van a dejar que yo me duerma.

Page 300: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

300

SCAENA TERTIA

Dulippus (solus)

Dul.35 Dii, vostram fidem! Quid ego vidi, quid hisce aspexi oculis? O miserum Flaminium, perfidum Fabium, impudicam Cynthiam! Abi posthac atque hisce adolescentulis res tuas committe! Quam putabat herus meus nihil esse hoc Fabio diligentius, nihil fidelius, at modo perfidus quam herum perdidit, quam nihil pensi habuit! Cum me modo ad illum accersendum herus misisset, ad vestibulum domus pervenio, paululum expecto; ubi nullus apparebat, ego me intro in atrium irruo, oculos circumfero: nullus hominum aderat. Procul tantum in pergula Fabium et Cynthiam video, valde familiariter inter se colloquentes; perculit illico ea res animum. Deinde ubi parabat ille discedere, haec blande retinere coepit, magisque ac magis remorari, iamque in extremo digressu medium adolescentulum complectitur; seque in illum reiicit flens perquam familiariter vixque a se divelli patiebatur. Ego continuo apud me: “O perfidiam, o scelus!”; discedo inde male me habens atque huc me cursu proripio, rem omnem hero indicaturus: nihil tacebo. Odi ego pessime istum Fabiolum, qui nos omnes pro nihilo ducebat ac multum superbiebat herili gratia... Sed eccos ipsos, per Iovem, herum atque illum egregium famulum. Volo illum potius domi expectare et seorsum alloqui.

SCAENA QVARTA

Flaminius. Fabius

Flam.36 Ferri hoc tandem potest, ut eam colam quae me aspernetur, adamem quae oderit, quae nullam mei rationem habeat? Ita ne omnem spem abieci, ut nulla sit ex hoc me malo explicandi ratio? Non tu mihi dices quid impetraris, Fabi? Fab. Minus quam nihil. Flam. Quid ergo tamdiu morabaris? Fab. Expectabam si aliquod possem verbum exprimere. Flam. Nec potuisti?

35 Dul. om. T36 Flam. om. T

Page 301: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

301

ESCENA TERCERA

Dulipo (solo)

Dul. ¡Dioses, a fe vuestra! ¿Qué he visto? ¿Qué he contemplado con mis propios ojos? ¡Oh, pobre Flaminio, pérfido Fabio, desvergonzada Cintia! ¡Ve luego y confía tus cosas a estos jovenzuelos! ¡Cómo creía mi amo que no había nada más diligente que el Fabio este, nada más fiel, pero el pérfido cómo ha perdido a mi amo, sin importarle un comino! Habiéndome mandado mi amo hace un momento a llamarlo, llego al vestíbulo de la casa, espero un poquito; como allí no aparecía nadie, me meto en el atrio, echo una ojeada: no había un alma. A lo lejos sólo veo a Fabio y a Cintia en la pérgola, hablando entre ellos con mucha confianza; de inmediato esto sobrecogió mi ánimo. Luego, cuando él se disponía a marcharse, ella empieza a retenerlo dulcemente y a entretenerlo más y más, y por fin abraza al jovencito que está a punto de irse; se arroja en sus brazos llorando con total familiaridad y apenas soportaba separarse de él. Yo de inmediato me digo: “¡Oh, perfidia, oh, crimen!”; me marcho de allí, con muy mal cuerpo, y me escapo aquí a la carrera para descubrirle todo el pastel a mi amo: no me callaré nada. Odio con todas mis fuerzas al Fabiolillo ese, que nos ninguneaba a todos y se ufanaba tanto de tener el favor del señor… ¡Pero ahí están, por Júpiter, el amo y el ilustre sirviente! Quiero mejor esperarlo en casa y dirigirme a él aparte.

ESCENA CUARTA

Flaminio. Fabio

Flam. ¿Es que puede aguantarse que yo adore a la que me desdeña, que ame a la que me odia, a la que no me tiene en consideración alguna? ¿Y eso hasta el punto de haber perdido toda esperanza de que haya algún medio de liberarme de este mal? ¿No vas a decirme qué has conseguido, Fabio?

Fab. Menos que nada.Flam. ¿Cómo entonces tardabas tanto?Fab. Aguardaba por si podía sacarle alguna palabra.Flam. ¿Y no pudiste?

Page 302: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

302

Fab. Auscultare noluit. Tu, si me audis, aliam tibi conditionem37 quaeres et hanc missam facies; nam, quantum licet intelligere, illa obstinatissime animum obduravit, neque potis est a sententia dimoveri. Flam. Atque id ego adeo deprehendi, nam cum modo illac praeterirem, subito se a fenestra amovit, tanto cum fastidio, tanta cum acerbitate, quasi monstrum aliquod vidisset. Fab. Vt missam facias identidem dico, neque frustra te emaceres. Fieri tandem potest ut nulla sit in civitate tuo amore digna, quam tu unquam adamaris? Flam. Valde ego iam vereor ne hoc mihi merito accidat, pro ingratitudine mea atque inhumanitate in Leliam -de qua tibi mentionem feci-, quam ego non ita pridem deperibam ardentissime. Nunc autem vereor ne Cynthia id resciverit ac sibi persuadeat, nondum illius amorem mihi excidisse. Ego tamen modis omnibus fidem illi faciam, nihil me minus amare, immo vero odisse prorsusque ex animo abiecisse, ac fidem meam iureiurando obstringam, me nunquam posthac38 illam visurum aut eius recordaturum, idque volo tu illi confirmes meo nomine. Fab. Hei mihi! Flam. Quid est? Tu mihi videris animo linqui... Fab. Vae mihi! Flam. Quid tibi dolet? Fab. Vae mihi, cor! Flam. Quamdudum? Consiste paululum! Num dolet etiam caput? Fab. Minime. Flam. Num ventriculum sentis tibi debilitari? Fab. Minime rerum! Cor dolet, cor, inquam, dolet! Flam. Hac ego parte iam pridem laboro... Sed tu mihi videris expalluisse39. Abi iam continuo domum ac ibi pectus foveri facito; protinus sese remittet. Porrige huc manum; abi teque in lectum recipe. Nihil poterat mihi incommodius evenire, quam istum puerum aegrotare, quo nihil est mihi charius, nihil ad omne ministerium, ad nutus etiam heriles aptius. Tum et me videtur ita colere, sic observare, ut, si foemina esset, existimarem mei amore captam. Fab. Audisti ne tandem, Lelia, illius ingratissimi vocem? Intellexisti te negligi, contemni, odio haberi? Perseverabis ne igitur illum amare qui te respuat, repudiet, aversetur? Valeat illa per me, sibi habeat suam Cynthiam40, sit felix41, sit beata! Mihi in animo est tam ingratum, tam crudelem hominen, missum facere; numquam illi in 37 conditionem: conditionem T38 posthac: post hac T39 expalluisse: expaluisse T40 Cynthiam: Cyntiam T41 felix: foelix T

Page 303: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

303

Fab. No quiso atender. Si me escuchas, debes buscarte otra candidata y dejar a ésta de una vez por todas; pues se puede percibir con cuánta obstinación se ha mantenido ella en sus trece, y es imposible sacarla de ahí.

Flam. Incluso yo lo he visto, sí, porque cuando hace un momento he pasado por allí, se ha apartado rápidamente de la ventana, con tanto desprecio, con tanta brusquedad, como si hubiera visto un monstruo.

Fab. Te digo una y otra vez que la dejes y que no te tortures en vano. ¿Pero cómo puede ser que no haya en la ciudad una mujer digna de tu amor, de la que te enamores un día?

Flam. Miedo me da de que esto me pase con razón, por mi ingratitud y crueldad hacia Lelia -de la que te hice mención-, a la que no hace mucho amaba con toda mi pasión. Ahora temo que Cintia se haya enterado y tenga la convicción de que aún no me he olvidado del amor de aquélla. Pero voy a tratar de convencerla por todos los medios de que no solo ya no la amo, sino que incluso la odio y de que la he desterrado completamente de mi corazón, y empeñaré mi palabra con juramento de que en adelante nunca la veré o evocaré su recuerdo, y quiero que tú se lo confirmes en mi nombre.

Fab. ¡Ay de mí!Flam. ¿Qué pasa? Me parece que estás perdiendo el conocimiento…Fab. ¡Ay de mí!Flam. ¿Qué te duele?Fab. ¡Ay de mí, el corazón!Flam. ¿Desde hace cuánto? ¡Aguanta un poco! ¿Te duele también la cabeza?Fab. De ningún modo.Flam. ¿Notas que se te encoge el estómago?Fab. ¡Nada de eso! ¡Me duele el corazón, el corazón, he dicho!Flam. Yo hace tiempo ya que sufro de eso… Pero creo que te has puesto pálido.

Ahora mismo vete derecho a casa y haz que te abriguen el pecho; se te pasará al instante. Dame la mano; ve y métete en la cama. [Aparte] No podía sucederme nada más fastidioso que que se me ponga enfermo este chico, que es para mí más preciado que nada, más dispuesto para cualquier servicio a la menor seña de su amo. Parece incluso venerarme tanto, respetarme tanto, que, si fuera una mujer, pensaría que está presa de amor por mí.

Fab. [aparte] ¿Pero no has oído, Lelia, las palabras de ese ingrato? ¿Te has dado cuenta de que te desprecia, te desdeña, te tiene odio? ¿Continuarás, pues, amando al que te rechaza, te repudia, te vuelve la cara? ¡Por mí, que le vaya bien a ella, que se quede con su Cintia y sea feliz él, que sea dichosa ella! Yo tengo el propósito de echar al olvido a un hombre tan desagradecido, tan cruel; y nunca salirle al encuentro.

Page 304: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

304

occursum venire. Ego iam mihi prospiciam alia ratione: sit satis servitum hactenus, sit deliratum, iam te ad saniorem mentem, Lelia, recipe! Ego hinc me ad Lesbiam nutricem confero, ut quid sit statuendum de mea vita intelligam.

SCAENA42 QVINTA

Dulippus. Flaminius

Dul.43 Nisi hoc tu certo compereris, linguam mihi excidi aut necari iubeto. Flam. Quam dudum vidisti? Dul. Modo interfui. Flam. Vnde expectabas? Dul. Ex atrio domus. Flam. Quid igitur videras? Dul. Quemadmodum mutuo inter se deoscularentur. Flam. Hoc tu vidisti? Dul. Hoc, inquam, vidi. Flam. Tuis oculis? Dul. An putas me posse videre alienis? Flam. Fabius ne illam deosculatus est? Dul. Vter alteri basia porrexerit nescio; utrunque certe inter se deosculatum scio. Flam. Si tu vera narras, quid est quominus statim moriar? Dul. Ego expectabam ex atrio utrunque inter se colloquentem, vidi admovit alter alteri os; haec ego vera esse scio: nunc si libet morere. Flam. O perfidiam! Nunc demum intelligo cur me tam sedulo ab his amoribus avocaret, ut ille scilicet unus ea potiretur. Nae, ego iam, si vivo, exemplum in illum edam44, quod, cum audierint posteri, obstupescant. Sed vide tu, satis tibi constes ne hoc odio aut invidia dicas, quod illi male velis. Scio enim te illi invidere... Potis es verum mihi dicere? Dul. Dico equidem, iterumque ac sepius dicam. Flam. Tu mentiris, per Iovem!

42 SCAENA: SCENA T43 Dul. om. T44 edam: aedam T

Page 305: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

305

Ahora voy a mirar por mí con otra disposición; ¡hasta aquí ha llegado mi esclavitud, basta de delirar, recobra ya tu cordura, Lelia! Marcho a buscar a mi nodriza Lesbia para saber qué va a ser de mi vida.

ESCENA QUINTA

Dulipo. Flaminio

Dul. Si no llegas a tener esto por seguro, manda que me corten la lengua o que me maten

Flam. ¿Cuánto hace que lo viste?Dul. Hace un instante asistí a ello.Flam. ¿Desde dónde mirabas?Dul. Desde el atrio de la casa.Flam. ¿Qué habías visto, pues?Dul. Cómo se besaban mutuamente.Flam. ¿Lo viste tú?Dul. Te estoy diciendo que lo vi.Flam. ¿Con tus propios ojos?Dul. ¿Acaso piensas que puedo ver con unos ajenos?Flam. ¿Fabio la besó?Dul. No sé cuál de los dos daba besos al otro; sé de cierto que uno y otro se

besaban.Flam. Si lo que cuentas es cierto, ¿qué hay que me impida morir de inmediato?Dul. Yo desde el atrio miraba cómo hablaban entre ellos, vi que uno acercó sus

labios al otro; sé que eso es cierto: ahora muérete si te place.Flam. ¡Oh, perfidia! Ahora por fin comprendo por qué me apartaba con tanto

celo de sus amores; evidentemente, para ser él su único dueño. Bien, si vivo, al punto haré caer sobre él un castigo ejemplar, que, cuando lo escuche la posteridad, se quede atónita. Pero mira tú, que tengas bien claro que no dices esto por odio o envidia, porque le quieras mal. Pues sé que le tienes ojeriza… ¿Eres capaz de decirme la verdad?

Dul. ¡Te la estoy diciendo, y te la diré una y mil veces más!Flam. ¡Estás mintiendo, por Júpiter!

Page 306: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

306

Dul. Iam ego optarim nihil omnino dixisse tibi. Flam. Deosculatus est illam? Dul. Deosculatus. Flam. In ore? Dul. In ipso ore. Flam. Tu videbas? Dul. Prorsus videbam. Flam. Iam nihil moror. Iam ubicunque sit investigatum illum oportet, poenasque ab illo sumi, quae terrori sint universae posteritati. Oculos eruam scelesto, linguam excidam perfido, totum minutatim concerpam... Tu me sequere!

SCAENA SEXTA

Livinus. Lesbia

Liv.45 Haec tua scilicet est optima illa disciplina, hi mores, quos filiam edocuisti? O miserum, o perditum senem! Eo ne opes accumulavi, ut sine haerede decederem? Vt familiam euersam viderem? Filiam impudicam? Vt fabula fierem vulgi? Vt in ore essem omni populo? Vt argumentum sim comoediis? Vt de me fabulentur senes, garriant mulierculae? Quasi vero ea sint nostrarum ingenia, quae rem continere possent! Iam ego fabulam per totam civitatem dimanasse arbitror. Les. Pergis tu vociferari, ut si res in occulto est, tua opera evulgetur? Quanquam ego persuadere mihi non possum, quin hoc falsum fictumque sit, idque arbitror tibi persuasisse eius materteram ut apud se retineat. Liv. Ah, quasi vero difficile exploratu sit! Pro certo se comperisse dixit, illam masculi veste sumpta passim vagari et apud quemdam non ignobilem adolescentem amasium suum famulum agere, neque adhuc ab illo deprehensam foeminam46. Les. Hoc ego non possum mihi persuadere! Liv. Neque ego, per Iovem, deprehensam non esse. Les. Ah, non id dico, sed tu pergis male suspicari!

45 Liv. om. T46 feminam: foeminam T

Page 307: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

307

Dul. Ahora querría no haberte dicho nada en absoluto.Flam. ¿La besó?Dul. La besó.Flam. ¿En la boca?Dul. En la mismísima boca.Flam. ¿Tú lo veías?Dul. Lo veía perfectamente.Flam. No quiero saber nada más. Hay que buscarlo en seguida, donde quiera

que esté, y castigarle con penas que sirvan de espanto para toda la posteridad. Le sacaré los ojos al criminal, le cortaré la lengua al pérfido, lo descuartizaré entero a pedacitos… ¡Tú sígueme!

ESCENA SEXTA

Livino. Lesbia

Liv. ¿Así que ésta es aquella disciplina tuya tan buena, aquellas costumbres que inculcaste a tu hija? ¡Oh desgraciado, infortunado anciano! ¿Para esto he hecho fortuna, para marcharme sin heredero? ¿Para ver a la familia destruida? ¿A mi hija deshonrada? ¿Para convertirme en habladurías del vulgo? ¿Para estar en boca de todo el pueblo? ¿Para ser argumento de comedias? ¿Para que sobre mí hablen los viejos, cotilleen las mujerzuelas? ¡Como si estuviera en nuestras manos poder evitar todo eso! Supongo que el rumor se ha extendido ya por toda la ciudad.

Les. ¿Continúas vociferando para que, si el asunto sigue en secreto, se divulguen tus cuitas? Aunque no puedo estar convencida de que esto no sea un infundio y una mentira, y pienso que su tía sí te ha convencido de que la retiene con ella.

Liv. ¡Ah, como si fuera difícil de comprobar! Ha dicho que sabe a ciencia cierta que mi hija anda por todas partes vestida con ropa de hombre y que junto a cierto joven de no baja cuna, del que está enamorada, hace de sirviente, y que él aún no ha descubierto que es una mujer.

Les. ¡No puedo dar crédito a eso!Liv. ¡Ni yo, por Júpiter, a que no la haya descubierto!Les. ¡Ah, no me refiero a eso, pero tú sigues pensando mal!

Page 308: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

308

Liv. Immerito..., quasi non tu te perverteris et corruperis filiam! Les. Tu pergis iniurius in me esse... quasi satis non sit quod me ludibrio habueris! Erras si putas hac ratione educandas virgines. Non te pudebat adolescentulam decrepito seni collocare, cuius esse poterat trineptis? Liv. Qua parte senes deteriores sunt, stultissima? Sunt illi multo adolescentibus valentiores. Les. Quid miraris si, cum tu ita insanias, omnes te velint ad saniorem mentem revocare? Liv. Vbicumque illa est, diu latere non potest. Ego iam, Hercle, huc abreptam capillis traham. Les. Scilicet, ut si alius deerit, tu tui dedecoris buccinator sis. Liv. Ad me nihil pertinet. Les. Ad quem, igitur? Liv. Modo ulciscar dolorem meum atque animum expleam. Iam mihi signa omnia explanata sunt, vestitus et cultus, ut illam deprehendam; non omittam quaerere quoad inveniam. Les. Abi, quod tibi male vertat! Sat scio, minus quam nihil effeceris.

SCAENA SEPTIMA

Fabricius. Scarius

Fab.47 Dum famuli lassitudinem reficiunt, ego huc deambulatum egredior, ut civitatem contempler. Vbi sese recrearint, dicito huc ad me in forum veniant. Scar. Ego, me Hercle, nisi te propius fuissem contemplatus ac mihi oculis fidem fecissem, te prorsus dixissem puerum esse cuiusdam Flaminii, qui apud nos est: tam expressa similitudine oris ac totius corporis, ut prope idem videaris. Quin et vestes mire congruunt. Fab. Fortasse mihi erit germanus frater. Scar. Fieri potest. Fab. Tu pedagogo meo dicito, ne id omittat, quod praedixi. Scar. Mihi erit curae.

47 Fab. om. T

Page 309: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

309

Liv. No sin razón… ¡Como si tú no te hubieras pervertido ni hubieses corrompido a mi hija!

Les. Continúas siendo injusto conmigo… ¡Como si no fuera bastante que me hayas tenido como objeto de burla! Te equivocas si piensas que hay que educar a las muchachas con ese método. ¿No te daba vergüenza poner a una jovencita en manos de un viejo decrépito, del que podría ser su tataranieta?

Liv. ¿En qué son peores los viejos, estúpida? Hay algunos mucho más vigorosos que los jóvenes.

Les. ¿Te extrañarías si, estando tan loco como estás, todos quisieran hacerte volver a la cordura?

Liv. Dondequiera que esté, no puede permanecer escondida mucho tiempo. Por Hércules, la voy a traer aquí arrastrándola de los pelos.

Les. O sea, que, a falta de otro, tú serás el trompetero de tu deshonra.Liv. A mí nada me importa.Les. ¿A quién, entonces?Liv. Sólo me importa vengar mi dolor y dar satisfacción a mi alma. Ya me han

dado todas las indicaciones para reconocerla, su vestimenta y su aspecto, de forma que voy a pillarla; no dejaré de buscarla hasta que la encuentre.

Les. ¡Anda, que te vaya mal! Sé bien que lograrás menos que nada.

ESCENA SÉPTIMA

Fabricio. Escario

Fab. Mientras mis sirvientes se recuperan del cansancio, voy a salir a pasear por aquí, a contemplar la ciudad. Cuando se hayan restablecido, les dirás que vengan al foro a mi encuentro.

Esc. Por Hércules, si no te hubiese visto bien de cerca y hubiera dado crédito a mis ojos, habría dicho que, sin duda, tú eres el muchacho de un tal Flaminio, que vive aquí: con tan manifiesta semejanza de cara y de todo el cuerpo que me pareces casi el mismo. Más aún, hasta la ropa coincide asombrosamente.

Fab. Quizás tenga un hermano que se me parece…Esc. Puede ser.Fab. Tú dile a mi pedagogo que no deje de hacer lo que le comenté antes.Esc. Me ocuparé de ello.

Page 310: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

310

SCAENA OCTAVA

Eulalia. Fabricius

Eul.48 Sed eccum ipsum quem quaero, o factum bene! Tu me, Pol, liberasti, o Fabi, labore perreptandi totum oppidum. Hera mea te oratum misit ad se ut venires; esse aliquid quod sit in utriusque rem, quod tibi communicatum velit. Age, ne repugna, anime mi. Fab. Quae tua istaec49 hera est? Eul. Merito id dicis... Quanto autem satius esset ut te hac molestia liberares atque illi morigerareris, quod in rem tuam esset! Fab. Quid tu in rem meam esse dicis? Eul. Vt herae meae amorem in te ne asperneris. Fab. Ego vero neutiquam aspernor! Eul. Quid igitur obstat quo minus ad illam venias? Fab. Tu me satis pernosti, mulier? Eul. An norim te rogas, Fabi? Fab. Hoc inquam rogo; nam tu, me Hercle, valde erras, mulier, in me dignoscendo. Eul. Tu ludis, Fabi... Quin age, ad horam venito, neque illam crucies. Fab. Iam scio quid ista erret: alium me putat esse quam sum; dissimulabo tamen ac me ultro offeram. Eul. Quid me vis respondere? Fab. Quid hoc rei sit ignoro: aut haec insanit, aut mihi laqueus tenditur. Abi ac dicito me continuo ad heram venturum. Eul. Aedepol, facis quod te dignum est, Fabi. Ego praecurro ut te adesse nuntiem. Fab. Quin et nomen mihi immutat? Quis hic Fabius est? Quid mali est? Expectabo tamen huius exitum fabulae. Eul. Sed quem ego tumultum domi audio? Quid hoc turbae est? Tu istic50 mane, videbo prius sola ne sit Cynthia ac tibi innuam. Fab. Haec sine dubio meretricis alicuius est famula, quae ab illa submittitur ad illectandos adolescentes, praedam aliquam sperans scilicet.

48 Eul. om. T49 istaec: isthaec T50 istic: isthic T

Page 311: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

311

ESCENA OCTAVA

Eulalia. Fabricio

Eul. Pero aquí está el que ando buscando, ¡qué suerte! Por Pólux, me has librado, Fabio, del trabajo de arrastrarme por toda la ciudad. Mi ama me ha enviado a pedirte que vayas a verla; hay un asunto que os interesa a los dos del que quiere hacerte partícipe. Venga, no te resistas, corazón mío.

Fab. ¿Quién es esa ama tuya?Eul. Ahora me sales con esas… ¡Cuánto mejor sería que te libraras de esta

molestia y la complacieras, lo cual iría en tu provecho!Fab. ¿Qué dices que iría en mi provecho?Eul. Que no rechazaras el amor que te tiene mi señora.Fab. ¡Yo no he rechazado nada!Eul. Entonces ¿qué impide que vengas a verla?Fab. ¿Seguro que sabes quién soy, mujer?Eul. ¿Si te conozco preguntas, Fabio?Fab. Eso mismo te estoy preguntando; pues, por Hércules, mucho te equivocas,

mujer, al identificarme.Eul. Te estás burlando, Fabio… Ea, ven en una hora y no la hagas sufrir.Fab. [aparte] Ya sé cuál es el error de ésta: cree que soy otro distinto del que

realmente soy; pero voy a disimular y a presentarme de buen grado.Eul. ¿Qué quieres responderme?Fab. [aparte] Ignoro de qué va esto: o ésta está loca o se me está tendiendo una

trampa. [A Eulalia] Ve y di que en seguida me personaré ante tu señora.Eul. Por Pólux, haces lo que debes, Fabio. Me adelanto corriendo a anunciar

que vienes.Fab. [aparte] ¿Pues no me cambia el nombre…? ¿Quién es ese Fabio? ¿De qué

narices va esto? Voy a esperar al final de esta historia.Eul. Pero ¿qué alboroto oigo en la casa? ¿Qué escándalo es éste? Tú espera

ahí, miraré antes que Cintia esté sola y te haré una señal con la cabeza.Fab. [aparte] Sin duda, ésta es la sirvienta de alguna meretriz, enviada por ella

para atraer jóvenes a cambio de algún beneficio, por supuesto.

Page 312: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

312

Verum, nae, illam sua spes falsam habet, si a nudo sperat posse se quidquam eripere... Verum ne in insidias incidam, observabo ingredientes atque exeuntes prius.

SCAENA NONA

Crito. Livinus. Eulalia

Cri. Tu mihi ignoscas velim, Livine, nam profecto si ita res habet, iam ego hanc pactionem nuptiarum remitto tibi. Fieri enim non potest, si hoc de tua gnata quod narras verum est, quin vel me illa aspernetur, vel alium quempiam adamet. Liv. Ah, noli credere, Crito! Si ea res esset, non te equidem celarem; noli, quaeso, te factum immutare! Cri. Immo ego quaeso te, ne de hac re verbum iam faxis. Liv. Atqui non oportet te fidem quam mihi dedisti negligere... Cri. Ah! Quis poterat malum hoc divinare? Cui tantum facinus in mentem venisset? Quamquam quid tu scis an sis recuperaturus? Liv. Si non recuperavero, nihil spondeo tibi sed, si fiat, volo te mihi fidem facere, illam te ducturum, sicut inter nos convenerat. Cri. Non recte consulis, Livine, namque ego honestissimam uxorem habui, ut tu te scis, et nunc domi gnatam habeo pudicissimam, plane harum rerum ignaram omnium. Non oportet adolescentulam istam in domum introduci hac libidine et audacia, ut per alienas domos vestitu masculi vagetur, quae filiam corrumpat meam, ut mihi postea non liceat illi virum invenire. Liv. Vix tridui ac quatridui iste rumor est, mox consopietur... Quamquam praeter me ac te, quis est qui rescierit? Cri. Iam mox totam civitatem hoc rumore personantem videbis. Liv. Minime rerum... Cri. Quamdudum illa fugit domo? Liv. Heri sub vesperum aut hoc mane. Cri. Dii faxint! Sed quid tu scis an sit Mutinae? Liv. Certo comperi. Cri. Abi ac reperi; rursum tecum agam de hac re. Liv. Promitte te ducturum.

Page 313: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

313

Pero en fin, su esperanza la tiene engañada si espera poder arrebatar algo de un desnudo… Y para no caer en la emboscada, observaré antes a los que entran y salen.

ESCENA NOVENA

Critón. Livino. Eulalia

Cri. Quisiera que me perdonaras, Livino, pues si ciertamente la cosa está así, ahora mismo renuncio a este compromiso de boda que tenemos. Está claro que no puede mantenerse, si eso que cuentas de tu hija es cierto, pues o ella me rechaza o está enamorada de algún otro.

Liv. ¡Ah, no creas eso, Critón! Si la cosa fuera así, ten por seguro que no te la ocultaría; ¡te lo ruego, no quieras cambiar lo que ya está hecho!

Cri. Y yo te ruego que no digas una palabra más de este asunto.Liv. Pero no debes faltar a la promesa que me hiciste…Cri. ¡Ah! ¿Quién hubiera podido presagiar este infortunio? ¿A quién se le

habría venido a la cabeza una acción tan vil? Y además ¿qué sabes tú si vas a recuperarla?Liv. Si no la recupero, nada te prometo pero, si lo logro, quiero que me des tu

palabra de que te casarás con ella, como habíamos convenido.Cri. No son buenas tus consideraciones, Livino, puesto que yo tuve una

esposa honestísima, como tú bien sabes, y ahora tengo en casa una hija recatadísima, completamente ignorante de todas estas cosas. No es conveniente meter en casa a esa jovencita de tal desenfreno y audacia que anda por casas ajenas con ropa de hombre, para que corrompa a mi hija de forma que no me sea posible después encontrarle marido.

Liv. Ese rumor es de apenas tres o cuatro días, pronto se aplacará… Pero, además de ti y de mí ¿quién hay que se haya enterado?

Cri. Ya mismo verás que toda la ciudad resuena con el dichoso rumor.Liv. Nada de eso…Cri. ¿Cuánto hace que ella se fugó de casa?Liv. Ayer al caer la tarde o esta mañana.Cri. ¡Así lo quieran los dioses! Pero ¿cómo sabes que está en Módena?Liv. Lo sé de cierto.Cri. Ve y encuéntrala; volveré a tratar de este asunto contigo.Liv. Promete que la tomarás por esposa.

Page 314: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

314

Cri. Mox videro. Liv. Age, promitte. Cri. Nihil dico in praesentia, verum... Liv. Quid verum? Libera nos hac solicitudine! Cri. Mane adhuc... Sed quid tu istic51, Eulalia? Quid agit Cynthia? Eul. Quid agat? In suo larario est intenta peragenda sacris, affixa libris. Cri. Dii illam servent, ita similis est matris! Eul. Nihil est illa aut honestius aut verecundius; totos dies aut acu pingit aut texit, nusquam est otiosa52... Liv. Laudo... Sed eccam illam alteram egregiam filiam, solatium patris, decus familiae, exemplum pudicitiae! Non tu illam vides, Crito? Num fortasse fugit, aut se occultavit ubi nos aspexit? Cri. Vide an pernoveris satis... Liv. Quasi vero difficile sit! Omnia signa conveniunt, quae mihi dicta sunt... Cri. Peiore in loco esse res non potest. Ego mihi consulam.

SCAENA DECIMA

Livinus. Crito. Fabricius, adolescens

Liv. Salve multum, egregia filia, solatium patris, decus familiae, videtur ne tibi hic cultus decere foeminam? Ita ne patris honori consulis? Sic miserrimum senem foves, quem oportebat eo die interiisse, quo de te procreanda cogitavit? Quae in id nata es ut genus tuum dehonestares, ut me perderes, ut iugulares? Quid tibi videtur de tua sponsa, Crito? Cri. Hoc vero illa nunquam erit. Liv. Sacrilega, scelerata, quid, si nunc hic te missam faciat, neque aliam condicionem53 possis invenire? Verum ille, quod equidem spero, remittit hanc stultitiam tibi neque mutavit animum. Cri. Scilicet. Liv. Abi iam intro, perdita, abi, nefaria! O infelices54 parentes, qui te procrearunt!51 istic: isthic T52 otiosa: ociosa T53 condicionem: conditionem T54 infelices: infoelices T

Page 315: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

315

Cri. Ya veré.Liv. ¡Vamos, promételo!Cri. No digo nada por el momento, pero…Liv. ¿Pero qué? ¡Líbranos de esta desazón!Cri. Espera un poco… Pero ¿cómo tú por aquí, Eulalia? ¿Qué hace Cintia?Eul. ¿Qué va a hacer? Está en su larario, dedicada a cumplir con los sacrificios,

pegada a los libros.Cri. ¡Los dioses la guarden, que es igualita a su madre!Eul. Nada hay más honesto o más discreto que ella; todos lo días borda o teje,

nunca está ociosa...Liv. Te felicito… ¡Pero ahí está aquella otra hija egregia, consuelo de su padre,

orgullo de su familia, ejemplo de pudor! ¿No la ves, Critón? ¿Es que quizás ha huido o se ha escondido cuando nos ha visto?

Cri. Mira a ver si la has reconocido con exactitud…Liv. ¡Como si fuera difícil! Todas las señales que me dieron coinciden…Cri. Peor no puede ir la cosa. Voy a darle vueltas al asunto.

ESCENA DÉCIMA

Livino. Critón. Fabricio, joven

Liv. ¡Muy buenos días, hija egregia, consuelo de tu padre, orgullo de tu familia! ¿Te parece que esa forma de vestir es apropiada para una mujer? ¿De esta manera miras por el honor de tu padre? ¿Así cuidas de este desdichadísimo anciano, al que más le convenía haber muerto el día en el que pensó en engendrarte? ¿Para esto has nacido, para deshonrar a tu estirpe, para perderme, para matarme? ¿Qué te parece tu futura esposa, Critón?

Cri. A buen seguro que nunca lo será.Liv. ¡Sacrílega, malvada! ¿Qué, si ahora éste te deja y no puedes encontrar

otro pretendiente? Pero él -como ciertamente espero- te perdona esta estupidez y no ha cambiado de opinión.

Cri. Por supuesto.Liv. ¡Ve dentro ahora mismo, perdida, ve, infame! ¡Oh, infelices padres que te

procrearon!

Page 316: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

316

Fab. Heus, bone senex, sunt ne tibi necessarii, sunt amici quibus curae sis? Liv. Quid hoc verbi est? Non tu audis? Quid tibi vis? Fab. Miror equidem si tibi cognati aut affines sunt, cum tantopere medico indigeas, salutem tuam ita negligi. Nam profecto si illi curarent, esses iam pridem in vinculis. Liv. Te profecto oportebat esse in vinculis, pessima! Vix me contineo, quin te manibus concerpam! Fab. Tu, Hercle, homo iniurius est, qui in hominem ignotum atque alienum sic debaccharis55. Atqui, si me noris, civis sum tamque splendido genere ac loco quam vestrum quilibet. Cri. Negari non potest, perpulchra est... Si aeque omnia salva sunt, perplacet ducere. Liv. Cur tu a patre discessisti? Cur domum reliquisti, in quam te asservandam dederam? Fab. Tu nusquam me asservandum dedisti, quod equidem sciam, sed mihi necesse fuit proficisci. Liv. Vnde nam? Fab. E castris. Cri. E castris? Fab. E castris, inquam. Cri. Nihil hic salvi esse potest. Liv. Te quaeso, Crito, illam in domum introducamus tuam, ut per otium56 de singulis percontemur. Cri. Non illa me, Hercle, huc introibit, non equidem patiar. Liv. Sine, quaeso te, sodes, aperiri fores. Cri. Non equidem faciam! Fab. Ego multos Mutinensium egregie insanos novi, sed qui tam esset quam hic senex, neque is vinctus aut inclusus teneretur, videre nusquam memini. Ridiculum insaniae genus viri videntur illis foeminae, ut in fabulis narratur immisso furore quibusdam accidisse. Ego vero iam nollem in istud ioculare57 malum non incidisse, magna mercede ut sit quod cum sodalibus meis aliquando rideam. Sed ego spectare volo quid illi rursum dicant. Cri. Vt dicam quod sentio, nondum plane illa videtur58; modo videtur, modo non videtur. Perge adhuc illam rogitare. Liv. Adesdum.55 debaccharis: debacharis T56 otium: ocium T57 ioculare: iocalure T58 videtur: vitur T

Page 317: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

317

Fab. ¡Eh, buen anciano! ¿Tienes parientes, tienes amigos que se ocupen de ti?Liv. ¿Qué respuesta es esa? ¿No escuchas? ¿Qué quieres decir?Fab. Me sorprende mucho que, si tienes familiares o amistades, tu salud esté

así de descuidada, estando tan necesitado como estás de un médico. Pues, si ellos se preocuparan, ciertamente ya hace tiempo que estarías encerrado.

Liv. ¡Eres tú la que debía estar encerrada, malísima! ¡Apenas me contengo para no descuartizarte con mis propias manos!

Fab. Por Hércules, eres un maleducado dirigiéndote así como un loco a un hombre desconocido y extranjero. Y si me conocieras, soy un ciudadano de tan espléndido linaje y lugar como cualquiera de los vuestros.

Cri. [aparte] No puede negarse que es muy hermosa… Si todo termina arreglándose, me complace en gran manera desposarla.

Liv. ¿Por qué te alejaste de tu padre? ¿Por qué dejaste la casa adonde te llevé para que te cuidaran?

Fab. Tú nunca me has llevado a que me cuidaran, que yo sepa, sino que me vi obligado a marcharme.

Liv. ¿De dónde, pues?Fab. Del campamento.Liv. ¿Del campamento?Fab. Del campamento he dicho.Cri. Aquí no puede haber nada bueno…Liv. Te lo ruego, Critón, llevémosla a tu casa para indagar con tranquilidad

sobre estas cuestiones de una en una.Cri. Por Hércules, ella no va a entrar aquí, no lo toleraré en modo alguno.Liv. Te lo ruego, deja, por favor, que se abra la puerta.Cri. ¡De ninguna manera lo haré!Fab. He conocido a muchos de Módena tremendamente perturbados, pero

uno que lo estuviera tanto como este viejo, sin que lo tengan atado o encerrado, no recuerdo haberlo visto nunca. Es una clase ridícula de locura que les parezcan mujeres los hombres, como se cuenta en las fábulas que ha ocurrido a algunos víctimas de una enajenación. No me gustaría caer en ese extraño mal por nada del mundo, como no sea por la compensación de reírme en algún momento con mis amigos. Pero quiero ver qué dicen de nuevo.

Cri. A decir verdad, no estoy seguro de que sea ella; ahora me lo parece, ahora no me lo parece. Ve y pregúntale.

Liv. Vamos pues.

Page 318: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

318

Fab. Quid tu tibi vis, optime senex? Liv. Quid mihi velim rogas, pessima? Fab. Pergis maledicere? Iam tu quod nolis audies. Liv. Miserrima! Fab. Ha, ha, ha! Cri. Non tu illum iratum vides? Morigerare homini. Fab. Quid illi mecum aut quid tibi, ut morigerari debeam? Liv. Pergis adhuc, impudens? Quis tibi pater est? Fab. Livinus frugi. Liv. Vtinam is non esset, ne mihi mortem ante tempus accelerares! Fab. Ante tempus septuagenarius moritur? Iam te oportebat decessisse. Cri. Non ita oportet filiam parentibus respondere. Fab. Vterque eodem morbo laborat. O rem dignam risu! Ha, ha! Liv. Et quidem ridet! Cri. Hoc vero impium est parentes ridere. Fab. Quem tu mihi patrem, quam matrem dicis? Ego scio me unum Livinum patrem, unam Virginiam matrem habuisse. Tu mihi, Hercle, videris insanire. Cri. Scis quid suspicor, Livine, ne aliqua atra bilis illi mentem perverterit. Liv. Hoc quoque mihi iam inde a principio in mentem venit, cum sic impudenter obviam venientem vidi. Cri. Hoc vero aliunde poterat evenire. Liv. Vnde nam? Cri. Amissa pudicitia, nihil sit reliquum pudoris foeminae. Liv. Ego satis credo illam insania correptam. Cri. Qui fit ut cum patris ac matris nomen teneat, te tamen non agnoscat? Liv. Obsecro ne repugna, Crito, illam in domum tuam introducamus, ut exploremus quid hoc sit mali. Fab. Quid iam inter se consusurrant silicernia? Liv. Blande illi primo suadeamus, deinde ubi erit introducta, in cubiculo una cum tua filia concludemus. Cri. Fiat, quando ita vis. Liv. Age nunc, filia, nolo iam tecum acerbius agere, remitto quidquid hactenus peccatum est, modo te ad meliorem frugem post hac recipias. Fab. Habeo gratiam pro salubri admonitione. Cri. Facis quod te dignum est.

Page 319: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

319

Fab. ¿Qué quieres, buen viejo?Liv. ¿Me preguntas que qué quiero, malvada?Fab. ¿Ya empiezas a insultar? Pues vas a oír lo que no deseas.Liv. ¡Desgraciada!Fab. ¡Ja, ja, ja!Cri. ¿No ves que está enfadado? Dale gusto al hombre.Fab. ¿Qué tiene ése que ver conmigo, o qué tú, para que tenga que darle gusto?Liv. ¿Aún sigues, desvergonzada? ¿Quién es tu padre?Fab. El discreto Livino.Liv. ¡Ojalá no fuera ése, para que no me llevaras a la muerte antes de tiempo!Fab. ¿Un setentón se muere antes de tiempo? Ya tendrías que haberla palmado.Cri. No conviene que una hija responda de ese modo a sus padres.Fab. Estos dos están aquejados por la misma enfermedad. ¡Ay, qué cosa más

ridícula! ¡Ja, ja!Liv. ¡Y va y se ríe!Cri. Pues es una falta de respeto reírse de los padres.Fab. ¿De qué padre, de qué madre me hablas? Yo sé que solo Livino es mi

padre, que solo Virginia es mi madre. Tú, por Hércules, me parece que estás loco.Cri. ¿Sabes qué sospecho, Livino? Que una negra bilis le haya trastornado la

cabeza.Liv. Eso mismo me ha venido desde el principio a mi cabeza, desde que le vi

venir a nosotros de manera tan desvergonzada.Cri. Esto, ciertamente, podía suceder por otra razón.Liv. ¿Por cuál?Cri. Una vez perdida la vergüenza, no queda a la mujer recato alguno.Liv. Pues yo estoy seguro de que es presa de la locura.Cri. ¿Cómo puede ser que, recordando el nombre de su padre y de su madre,

sin embargo no te reconozca?Liv. Te lo ruego, Critón, no te opongas a que la metamos en tu casa, para

averiguar de qué mal se trata.Fab. ¿Qué andan susurrándose esos cadáveres ambulantes?Liv. Entrémosle primero por las buenas, luego, cuando la tengamos dentro, la

encerraremos en un cuarto junto con tu hija.Cri. Venga, ya que te empeñas.Liv. Ea, hija, que no quiero seguir regañándote, te perdono todo lo que hasta

hoy has hecho mal, con tal de que en adelante te comportes mejor.Fab. Te agradezco tu consejo bien intencionado.Cri. Eso es digno de ti.

Page 320: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

320

Fab. En alterum, quem ex isto natum dicas. Cri. Non est tibi honestum in hac veste foris conspici; age, ingrediamur. Heus, Eulalia aperi ostium! Liv. Age, ingredere, mea gnata! Fab. Hoc vero, Hercle, non faciam. Cri. Quid ita? Fab. Quia non libet alienas aedes ingredi. Cri. Scilicet, iam nobis erit altera Penelope. O me felicem59! Liv. Non immerito tibi filiae meae pudicitiam praedicabam. Cri. Satis indicat vestis. Liv. Est quod tibi velim dicere. Fab. Atqui foris licet. Cri. Ne morare, haec tibi futura est domus ac tu mihi uxor. Fab. Apage, senex obscenissime60, quod tibi male vertat! Liv. Noli, quaeso, exacerbare. Audi, mea gnata; huc intra limen verbum duntaxat tibi dixero. Fab. An vero existimatis vos esse mihi formidabiles! En, ingredior. Liv. Quid nunc reliquum est, quam ut una cum filia tua concludamus, quoad illi vestes afferri faciamus. Cri. Perplacet. Heus, Eulalia, huc mihi clavem deprome huius cubiculi inferioris et Cynthiam huc evocato!

59 felicem: foelicem T60 obscenissime: obscoenissime T

Page 321: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

321

Fab. Ya está el otro, que parece su hijo.Cri. No resulta adecuado que te vean en la calle vestida de ese modo; ea,

entremos. ¡Eh, Eulalia, abre la puerta!Liv. ¡Ea, entra, hija mía!Fab. Pues no pienso hacerlo, por Hércules.Cri. ¿Y por qué?Fab. Porque no me gusta entrar en casas ajenas.Cri. Vaya, aquí nos sale otra Penélope. ¡Ah, feliz de mí!Liv. No sin razón te ponderaba la honestidad de mi hija.Cri. Bien lo indica su ropa.Liv. Es lo que quería decirte.Fab. Aquí fuera me quedo.Cri. No te pares, que ésta será tu casa y tú mi esposa.Fab. ¡Vamos, anda, viejo verde, vete al infierno!Liv. Por favor, no te irrites. Escucha, hija mía; aquí dentro en el zaguán te

podré decir al menos una palabra.Fab. ¡No creáis que me dais miedo! Ea, ya entro.Liv. Y ya lo que falta es que la encerremos junto con tu hija, hasta que logremos

quitarle la ropa.Cri. Estupendo. ¡Eh, Eulalia, tráeme aquí la llave del cuarto de abajo y dile a

Cintia que venga!

Page 322: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

322

ACTVS QUARTI

SCAENA PRIMA

Albinus, pedagogus. Ligurinus, servus

Alb. Oportebat iam ille tibi caput ac tergum fustibus probe dedolaret, ut intelligeres, cum prodit foras, esse tibi perpetuo assectandum herum. Lig. Ne tam insolenter, Albine, ni mavis iam audire quae nolis. Alb. Vtinam Dii faxint, senex, iam inveniatur Fabricii pater, iam ego te apud illum tuis depingam coloribus! Lig. Si me velis tacere, tacebis sat scio. Alb. Abi, impurissime, nebulo, ganeo! Quid tu de me potes dicere? Lig. Quod iam a me audies si pergis. Alb. Ego, Hercle, dicam te nihil aliud esse quam lurconem, furem, lenonem, ebrium, aleatorem, perductorem. Lig. Quasi vero alius praeter te Fabricium edocuerit alea ludere, scortari, comessari; ego iam dicam de istac61 tua egregia institutione. Alb. Tu satis me pernosti quis sim, Ligurine? Lig. Egone? Perbelle. Nihil est intolerabilius hisce nebulonibus qui, cum sint aut mulionis aut agasonis filii, ubi pallium scholasticum62 sumpserunt, sese nobis magnifice venditant et in pretio63 haberi volunt, propterea quod sciant dicere, cuius generis est hic homo. Alb. Vide, Ligurine, “furor fit laesa saepius patientia”.

61 istac: isthac T62 scholasticum: scolasticum T63 pretio: precio T

Page 323: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

323

ACTO CUARTO

ESCENA PRIMERA

Albino, pedagogo. Ligurino, esclavo

Alb. Ya sería conveniente que él te moliera bien a palos la cabeza y la espalda con unos bastones para que comprendieras que, cuando se sale a la calle, tienes que seguir siempre a tu dueño.

Lig. No te pases, Albino, a no ser que prefieras oír lo que no te ha de gustar.Alb. ¡Quieran los dioses, viejo, que aparezca el padre de Fabricio, que ya te

voy a pintar delante de él tus colores!Lig. Sé de sobra que tú no dirás ni pío, si quieres que esté callado.Alb. ¡Venga, marrano, bribón, calavera! ¿qué puedes decir tú de mí?Lig. Lo que ya vas a oír si sigues.Alb. Yo, por Hércules, diré que tú no eres sino un glotón, un ladrón, un rufián,

un borracho, un fullero, un corrupto.Lig. Como si no hubieras sido tú el que enseñó a Fabricio a jugar a los dados,

a ir de putas, a pasarse el día de fiesta en fiesta; yo ya hablaré de esas magníficas clases tuyas.

Alb. ¿Pero acaso tú sabes bien quién soy yo, Ligurino?Lig. ¿Yo? Más que de sobra. Nada hay más insoportable que estos bribones

que, aunque son hijos de un mulero o de un mozo de cuadra, tan pronto se visten con la toga académica, se nos venden a lo grande y quieren que se les pague bien porque saben hablar; de este jaez es este hombre.

Alb. Mira, Ligurino, que “la paciencia, si se la hiere una y otra vez, se vuelve rabia”14.14 La sentencia furor fit laesa saepius patientia es de uso común y procede de las Sententiae de Publilio Siro (v. 178 Ribbeck2 = fr. 13 Meyer: Furor fit laesa saepius patientia); también se lee en Aulo Gelio (XVII 14, 4, 11) y en Macrobio (II 7, 11, donde se transmite el fragmento de Publilio Siro), por ejemplo. En el Renacimiento, es conocida por

Page 324: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

324

Lig. Insolentissimum genus hominum grammatici. Quanto cum supercilio incedunt, omnes prae se contemnentes! Quam se volunt reverenter adiri, honorifice salutari, caput ab omnibus aperiri, quod in pueros imperium habeant! Dominus baccalaris, dominus baccularius, dominus baccacaca...! Alb. Dii boni, homo homini quid praestat, stulto intelligens quid interest! Lig. Semper ista sunt in ore dictata quaedam, pueris decantata. Alb. “Tractant fabrilia fabri”: tu quae te digna sunt loqueris. Necesse est alterutrum nostrum manere in familia; alioqui ego iam discessero. Lig. Scilicet. Etiam ubi extrudetur, non discedet. Tamen novi ego istaec64 magnifica verba. Alb. Verba? Quasi vero mihi desint condiciones65 honestissimae. Sed reprimam iam bilem. Tu, Ligurine, vide faxis quod tui est muneris, intro abi et, cum parocho sumptus facti, rationem inito. Lig. Hoc ego faciam et quidem libentissime, modo tu symbolum pro omnibus solvas. Ego scio perbelle istos nebulones cicurare, tamque mites quam oves reddere. Alb. Huc in forum processisse Fabricium dixit hospes; ibo ut illum quaeram.

64 istaec: isthaec T65 condiciones: conditiones T

Page 325: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

325

Lig. La clase más insolente entre los hombres son los gramáticos. ¡Con qué arrogancia tan grande van por ahí, despreciando a todos bien a las claras! ¡Cuánto les gusta que les rindan pleitesía, que les saluden con todos los honores, que se les descubran todas las cabezas, solo porque gobiernan sobre los niños! ¡Dominus baccalaris, dominus baccularius, dominus baccacaca...!

Alb. ¡Dioses benditos, en qué aventaja un hombre a otro hombre, en qué se diferencia el inteligente del necio!

Lig. Siempre andan dictando con su boca cosas así, o recitándolas a los niños.Alb. “Los obreros manejan sus herramientas”15: no dices más que cosas dignas

de ti. Porque es necesario que nos quedemos al servicio de esta familia los dos; si no, yo ya me habría marchado.

Lig. Por supuesto. [Aparte] Éste no se va ni echándolo con agua caliente. Que ya me conozco yo estas estupendas palabras.

Alb. ¿Palabras? Como si me faltaran cualidades más que recomendables. Pero contendré mi enfado. Tú, Ligurino, procura hacer lo que te corresponde, entra de una vez y, cuando hayas hecho las cuentas con el jefe, se las explicas.

Lig. Ya voy a hacerlo y además con todas las ganas del mundo, con tal de que tú des la contraseña por todos. Yo sé muy bien domesticar a esos bribones y volverlos como dóciles ovejas.

Alb. El mesonero dijo que Fabricio se había ido al foro; iré allí a buscarlo.

Alciato (‘A minimis quoque timendum’) y, desde él, por cualquier persona cultivada. J. Jacques Boissard, en su Emblematum liber (1593) dedica a esta frase (bajo la forma de laesa patientia fit furor) el Emblema XXX, que comienza: Nemo tam abiecti animi vir est, nemo tam vilis conditionis homo, qui irritatus aliena iniuria, non cupiat violentiam a se repellere...15 Tractant fabrilia fabri es otra conocida sentencia latina, esta vez procedente de Horacio, Epist. II 1 (Ars poetica), 116:

navem agere ignarus navis timet, habrotonum aegronon audet nisi qui didicit dare; quod medicorum estpromittunt medici, tractant fabrilia fabri:scribimus indocti doctique poemata passim.

[El que no sabe de naves teme gobernarlas, abrótano al enfermo no se atreve a darlo sino quien sabe de eso; lo que corresponde a los médicos lo hacen los médicos, los obreros manejan sus herramientas: poemas, sin embargo, escribimos todos, los ignorantes y los sabios.]

Page 326: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

326

SCAENA SECVNDA

Crito. Livinus. Albinus

Cri. De dote quod inter nos convenit, ego illi addam ex meo arrhabone quantum tu concupieris, modo tu, si filius non redierit, mille paciscare florenos. Liv. Fiat sane. Alb. Nisi me fallunt oculi, ego istum hominem videre memini, nec satis scio ubi locorum. Liv. Quid me aspectas, o homo? Alb. Hic haud dubie herus est. Cri. Mitte, quid ad te quod ille te emissiciis66, si libet, intueatur oculis? Alb. Non temere est quod ego istum tam diligenter intueor. Dic mihi, nostine, o hospes, Livinum quemdam Mutinensem? Liv. Maxime, neque alium facile amiciorem quam me illi reperies. Sed quid tu ab illo vis? Nam si apud illum vis diversari, iam te praemoneo, aliud diversorium quaeras; habet ille ex sese aliud quod agat. Alb. Tu mihi, Hercle, is videre. Salve, patronorum optime! Liv. Num tu es Albinus, pedagogus filii mei? Alb. Is ipse. Liv. O gnate mi, o me miserum! Quid tandem mihi de illo nuntias? Vbi illum reliquisti? Num interiit? Num illi perfidi, foedifragi67, impii, illum interemerunt? Nihil ne loqueris, nihil respondes? Alb. Ne, quaeso, plora, ne collacrimare68. Liv. Hic est, o Crito, institutor ac pedagogus gnati mei. Non ego me cruciem, non lacrimando69 conficiam, qui talem filium amiserim, sic morigeratum, sic institutum, pro puerili aetate cordatum, sapientem? Alb. Quid te malum enecas? Vivit ac valet filius tuus! Cri. Si hoc verum est, iam ego interierim, cui mille floreni e manibus dilabuntur. Liv. Vivit ac valet? Si id verum esset, utique tecum esset. Cri. Vide hunc satis noris, Livine, ne sit aliquis sycophanta.

66 emissiciis: emissitiis T67 foedifragi: faedifragi T68 collacrimare: colachrymare T69 lacrimando: lachrymando T

Page 327: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

327

ESCENA SEGUNDA

Critón. Livino. Albino

Cri. A propósito de la dote que acordamos, yo le voy a añadir como garantía todo lo que tú quieras, salvo mil florines, si tu hijo no regresa16.

Liv. Que así sea.Alb. Si no me engañan mis ojos, yo recuerdo haber visto a ese hombre pero no

sé bien dónde.Liv. ¿Por qué me miras así, hombre?Alb. Éste es sin duda mi amo.Cri. Deja, ¿qué te importa que aquel te mire, si quiere, con ojos avizores?Alb. No hay nada que temer si yo miro a ése con tanta insistencia. Dime,

¿conoces, forastero, a un tal Livino de Módena?Liv. Muchísimo, y no encontrarás fácilmente a nadie que sea más amigo suyo

que yo. Pero ¿qué quieres de él? Pues, si quieres alojarte en su casa, ya te lo advierto, es mejor que te busques otro alojamiento; él tiene otras cosas mejores que hacer con lo suyo.

Alb. Me parece, por Hércules, que tú eres él. ¡Hola, el mejor de los patronos!Liv. ¿Acaso tú eres Albino, el pedagogo de mi hijo?Alb. El mismo en persona.Liv. ¡Oh, hijo mío, oh, desdichado de mí! ¿Qué vienes a decirme, por fin, de

él? ¿Dónde lo has dejado? ¿Acaso ha muerto? ¿Acaso lo mataron unos pérfidos, unos perjuros, unos impíos? ¿No dices nada, no respondes nada?

Alb. Por favor, no llores, no te deshagas en lágrimas.Liv. Éste es, Critón, el preceptor y el pedagogo de mi hijo. ¿No me voy a morir

en la cruz, no voy a deshacerme en llanto, si he perdido a un hijo así, tan prudente, tan instruido, tan sagaz para su tierna edad, tan sabio?

Alb. ¿Por qué desgracia te dejas morir? ¡Vive y está bien tu hijo!Cri. [aparte] Si eso es verdad, el que se va a morir soy yo, porque se me escapan

mil florines de las manos.Liv. ¿Vive y está bien? Si eso fuera verdad, ciertamente estaría él contigo.Cri. Mira si lo conoces bien, Livino, no sea algún impostor.

16 Entiéndase: si el hijo de Livino aparece, la herencia del padre tendrá que ser compartida por la hija y por el hijo y en tal caso Critón se compromete a dar a su futura esposa otros mil florines, para compensarla. Si el hijo no aparece, la hija recibirá toda la herencia ella sola y en tal caso Critón no se quiere sentir obligado a poner esos mil florines suplementarios.

Page 328: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

328

Alb. Sycophanta? “Parcius ista viris tamen obiicienda memento.” Liv. Age, quaeso, rem nobis expone. Alb. Iam a principio audies. Postquam in manus militum venimus, ut tu te scis, filius tuus Fabricius centurioni cuidam Hispano praeda obtigit, qui montes aureos pro redemptio ne expectans, nos diligenter asservabat. Inde Senam in hyberna concessimus, quo toto tempore nullum nacti sumus tabellarium, cui ad te literas non dederimus. Vbi nihil ille noster sibi vidit affulgere spei, in militiam atque in castra quae iuxta Nolam erant, profectus est; ibi militari seditione orta, in tumultu70 Hispano interficitur. Nos talem occasionem nacti, utendum illa existimantes, nos e castris occulte surripimus: aspiravit coeptis fortuna. Salvi atque incolumes Mantuam pervenimus, illinc ad te recta contendimus. Cri. Quam tibi credibilis haec videtur fabula? Liv. Num illi barbari filium meum tractabant illiberaliter? Alb. Immo vero perhumane et honorifice. Liv. Vbi ergo nunc est gnatus? Alb. Vicinor quam putas. Liv. Vbinam? Nunquid Mutinae? Alb. Iam tibi ostendero, modo pro hoc nuntio71 aliquid a te muneris expectem. Dignus est operarius mercede sua. Cri. Iam ille a te aliquid argenti expresserit. Liv. Non patiar in me benignitatem desideres, pro istoc72 tam laeto nuntio: age, dic. Alb. Ad proximum hoc diversorium, modo ex itinere divertimus. Cri. Ergo actum est de mille florenis. Quanquam quid ad me attinet? Illa mihi una omnibus est charior divitiis. Liv. Age, duc nos ad illum. Vix me continere possum, iam complecti, iam vellem deosculari. Alb. Vah!, mutatus ab illo est, quem tu olim reliqueras, nihil minus iam est quam pusio. Vix agnosces, ita procero est et valenti corpore. Neque te ille, quod equidem arbitror, noscitaverit, ita mihi videris alius. Praeterea haec barba prolixior ac tibi insueta obumbrat faciem. Vix ego te agnovissem, nisi ex voce deprehendissem. Lelia autem qui valet? Liv. Iam illa plane nubilis est et prorsus mulier.

70 tumultu: tumaltu T71 nuntio: nuncio T72 istoc: isthoc T

Page 329: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

329

Alb. ¿Un impostor? “Recuerda, sin embargo, reprender a los hombres con más tiento.”17

Liv. Ea, por favor, cuéntanos todo.Alb. Ya lo vas a oír desde el principio. Después de que fuimos capturados

por unos soldados, como ya sabes, tu Fabricio cayó como botín bajo un centurión hispano que, esperando recibir montañas de oro por su rescate, nos cuidaba con gran esmero. Luego nos retiramos a Sena a los cuarteles de invierno y en todo ese tiempo no encontramos ningún correo al que no diéramos cartas para ti. Cuando ese hombre ve que no brilla ninguna esperanza, se marchó a las tropas y los campamentos que estaban junto a Nola; allí se produjo una revuelta militar y en el tumulto dieron muerte al hispano. Nosotros, al encontrar una ocasión tal, juzgando que teníamos que aprovecharnos de ella, nos escapamos a escondidas del campamento; la fortuna sopló a favor de nuestra iniciativa. Salvos y sanos llegamos a Mantua y de allí nos dirigimos derechos hacia ti.

Cri. ¿Te parece creíble este cuento?Liv. ¿Acaso aquellos bárbaros trataban mal a mi hijo?Alb. En absoluto; lo trataban de manera atentísima y respetuosa.Liv. ¿Dónde está ahora, pues, mi hijo?Alb. Más cerca de lo que piensas.Liv. ¿Dónde? ¿Acaso en Módena?Alb. Te lo enseñaré con tal de que me des alguna recompensa por esta noticia.

El trabajador merece su salario.Cri. Ése ya te va a sacar un puñado de dinero.Liv. No consentiré que eches en falta mi generosidad a cambio de esta noticia

tan grata: ea, di.Alb. En esta posada cercana, ahí nos alojamos tras nuestro viaje.Cri. [aparte] Luego se acabaron los mil florines. Aunque ¿qué me importa? Ella

sola es para mí más querida que todas las riquezas.Liv. Ea, llévanos a él. Apenas me puedo contener; ya estoy deseando abrazarlo,

ya besarlo.Alb. ¡Ojo! Ha cambiado con respecto a aquel que tu dejaste hace tiempo, ya

no es un mozalbete. Apenas lo reconocerás, de lo buena facha y lo fuerte que es. Y me parece que tampoco te reconocerá él, hasta tal punto me pareces otro. Además esta barba demasiado larga y descuidada te oculta la cara. Yo mismo casi no te hubiera reconocido, si no hubiera escuchado tu voz. ¿Y Lelia, qué tal está?

Liv. Ella ya está en edad de merecer y es toda una mujer.

17 De nuevo una frase conocida en boca del pedagogo Albino, esta vez tomada de Virgilio, Ecl. III 7.

Page 330: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

330

Cri. Si hoc verum est, tibi habe. Liv. Ha, ha! Volui dicere illam esse adultam virginem. Tu vero, magister, ignosce nam, quod primum omnium oportebat, te nondum sum amplexatus. Alb. Hoc tu mihi, Hercle, debes pro amore meo in filium tuum ac pro diligentia quam illi instituendo impendi. Liv. Quam ille hactenus in literis profecit? Alb. Vt licuit, “per varios casus, per tot discrimina rerum”. Sed en tibi diversorium. Liv. Fac illum evocari, celato tamen me hic adesse, ut experiar an me possit agnoscere. Alb. Modo e diversorio fuerat egressus, videbo an redierit.

SCAENA TERTIA

Albinus. Ligurinus. Livinus. Crito

Alb. Heus, Ligurine, Ligurine! Rediit Fabricius? Lig. Nondum. Alb. Prodi huc atque herum seniorem saluta. Hic est Livinus, quo tu sis sciens. Lig. Subsedit tandem bilis? Alb. Non soleo ego diutius irasci, praesertim tibi. Lig. Laudo. Alb. Accede huc, Fabrici patrem saluta. Lig. Vbinam est? Alb. Non tu hunc vides? Lig. Hic est heri pater? Alb. Is ipse. Lig. O, salve multum, here! Tu me, Hercle, in tempore ades ut solvas impendium caenae. Alb. Hic, quod tu scias, here, strenuum se praebuit ac diligentem filio tuo famulum. Liv. Mihi est istud pergratum. Pro certo habetote me omnibus qui filio meo sunt gratificati, egregie istam operam pensaturum.

Page 331: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

331

Cri. Si esto es verdad, quédatela para ti.Liv. ¡Ja, ja! He querido decir que es una doncella grandecita. Tú, por tu parte,

maestro, disculpa que no te haya abrazado aún, como hubiera sido conveniente lo primero de todo.

Alb. Esto me lo debes, por Hércules, por el amor que he empleado hacia tu hijo y por la diligencia en instruirlo.

Liv. ¿Qué ha sacado él hasta hoy con sus estudios?Alb. Como corresponde, “por azares diversos, por tantas situaciones de

riesgo”18. Pero aquí tienes la posada.Liv. Haz que le llamen, pero no le digas que estoy aquí, que quiero ver si

puede reconocerme.Alb. Como hace un rato había salido de la posada, voy a ver si ha regresado.

ESCENA TERCERA

Albino. Ligurino. Livino. Critón

Alb. ¡Eh, Ligurino, Ligurino! ¿Ha regresado Fabricio?Lig. Aún no.Alb. Ven acá y saluda a este señor mayor. Éste es Livino, como debes saber.Lig. ¿Se te ha aplacado ya la bilis?Alb. No suelo yo estar enfadado mucho tiempo, y menos contigo.Lig. Lo celebro.Alb. Ven acá, saluda al padre de Fabricio.Lig. ¿Dónde está?Alb. ¿Es que no lo ves?Lig. ¿Éste es el padre de mi señor?Alb. Él en persona.Lig. ¡Larga vida, amo! Llegas a tiempo, por Hércules, para pagarme la cena.Alb. Éste, para que lo sepas, amo, se ha comportado como un sirviente animoso

y servicial con tu hijo.Liv. Eso me resulta muy grato. Tened por cierto que yo recompensaré

generosamente ese esfuerzo a todos los que os habéis portado bien con mi hijo.

18 De nuevo una frase pedante en boca del maestro, sacada en esta ocasión de Virgilio, Eneida I 204.

Page 332: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

332

Lig. Tu vero nullo negotio me iam expleveris. Liv. Age, quid tu tibi optas? Lig. Vt me huic hospiti ad quem divertimus, concilies meque in eius familiam facias recipi; nullus est hominum qui melius excipiat hominem. Liv. Num tu perpotasti apud illum? Lig. Pauxillulum. Liv. Dic mihi, quid edisti? Lig. Coturnices binas, turdos sex, capum unum, vitulinam, praeterea duos tantum vini congios exhausi. Liv. Tu, Scari, praebe illi large quantum concupierit; ad me recipio. Alb. Quid amplius desideras? Lig. Summam, Hercle, habeo gratiam, o herum lepidissimum, o hominem urbanissimum! Tu mihi, per Iovem, praeceptor, homo videris miser, nihil sapis. Quin tu huc pocula produci iube! Heus, Scari, hisce omnibus copiose73 propinato. Alb. Nihil est opus... Lig. Tu bibes, ego solvam, ne iam de impendio cogites. Aliquid praeterea bellariorum huc deprome! Tu praei, praeceptor, ac bibe! Alb. ... ut tecum amicitia vino consecretur. Lig. Es, me Hercle, omnium horarum homo: tu, here, huic debes imprimis gratiam referre, qui filium tuum curavit diligenter. Liv. Dii illi bene faxint! Lig. Sed tu interim ne omittito, quin et tu bibe. Cri. Nihil erat opus. Lig. Quod vestro commodo fiat; ite, iam intro caena vos expectat apparata, atque instructa: epulemur genialiter hac nocte. Alb. Non omnino hic desipit. Cri. Mihi aliud est quod agam domi, manere non possum. Liv. Tu vide ne Lelia domo discesserit. Cri. Id volebam scilicet. Liv. Tua est, tuo arbitratu facito: per me iam licet. Cri. Fieri non potest, ut omnia ex voto cedant. Ferendum est, si quid secus obtigerit. Verum ego, nisi parum prospiciunt oculi, Leliam video; illa venefica eam abire permisit.

73 copiose: copiosse T

Page 333: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

333

Lig. A mí en realidad no me tienes que dar nada.Liv. Ea, pues ¿qué quieres para ti?Lig. Que me arregles con este posadero donde nos hemos alojado y hagas que

me ponga al servicio de su casa; no hay nadie que atienda mejor a un hombre.Liv. ¿Es que te has tomado algo en su posada?Lig. Un poquititillo.Liv. Dime, ¿qué comiste?Lig. Dos codornices, seis tordos, un capón, un asado de ternera, y además me

tomé sólo dos congios19 de vino.Liv. Tú, Escaro, dale sin regatear todo lo que desee; yo me retiro.Alb. ¿Deseas algo más?Lig. ¡Mil gracias, por Hércules, oh amo maravillosísimo, oh hombre

elegantísimo! Tú, preceptor, en cambio, me pareces, por Júpiter, un hombre mezquino, no sabes nada. ¡Haz que traigan aquí unas copas! ¡Eh, Escaro, da de beber a todos estos en abundancia!

Alb. No hace falta...Lig. Tú beberás, yo pagaré, y no te preocupes ya del precio. ¡Dispón además

algo de postre! ¡Tú ve por delante, preceptor, y bebe!Alb. ... que selles tus amistades con vino.Lig. Eres, por Hércules, un hombre a todas horas: tú, amo, debes mostrarte

agradecido lo primero de todo con éste, que cuidó de tu hijo con mucho esmero.Liv. ¡Que los dioses lo guarden!Lig. Pero tú mientras tanto no te eches atrás, y bebe tú también.Cri. No era necesario.Lig. Haced como queráis; id, ya os espera la cena preparada y dispuesta ahí

dentro: comamos de buen humor esta noche.Alb. No me desagrada esto del todo.Cri. Yo tengo otras cosas que hacer en casa, no me puedo quedar.Liv. Mira tú, no sea que Lelia se haya marchado de casa.Cri. Eso es justamente lo que quería hacer.Liv. Es tuya, haz lo que te parezca oportuno: por mí está bien.Cri. No puede ser que todo salga a pedir de boca. Hay que aguantarse si algo

ocurre de otro modo. Mas estoy viendo a Lelia, si mis ojos no me engañan; aquella maldita la ha dejado salir.

19 El congio es una medida romana que equivale a la octava parte de una ánfora, a seis sextarios o a doce héminas, lo que viene a ser aproximadamente 3’281 l.

Page 334: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

334

SCAENA QVARTA

Lelia. Lesbia. Crito

Lel. Ita ne tandem pro ludo fortuna sibi ducit, perpetuo nobis insultare? Les. Tu modo ne te macera, atque istam curam mihi demandato, iam videro qui te istac74 solicitudine libere. Cri. Adire volo ut intelligam quomodo illa effugerit. Salve, Lesbia, salve et tu, multum sponsa mihi charissima! Quomodo tu effugisti? Quomodo egressa es? Num illa scelesta te dimisit? Bene habet quod nutricis domum te potius recepisti; nolim tamen te isto cultu conspici. Lel. Quem tu alloqueris, o homo, quid hoc rei est? Quae Lelia ista est? Ego Lelia non sum. Cri. Nonne modo ego ac pater te in cubiculo conclusimus una cum Cynthia? Nonne tu ultro dixisti te Leliam esse? Sed quid opus, quasi ego te non agnoscam! Abi, mea uxor, abi ac tibi detrahe istam vestem. Lel. Tam te Dii ament, quam ego maritum expeto. Les. Crito, sic sunt mulierum ingenia, quae maxime videtur sapere, desipit maxime. Nulla est quae non aliquando stultitiam suam prodat, quae non ineptiat. Verum ut75 haec sunt, celari oportet. Cri. Quod ad me attinet, lapidi dictum puta. Verum qui nam effugit e nostra domo? Nam cum Cynthia in conclavi reliqueram conclusam. Les. Quam tu ais? Hancine76? Cri. Hanc ipsam. Les. Tu, Aedepol, falleris, Crito, nunquam a me hodie discessit ac modo ioco istam vestem sumpsit, ut puellulae solent lusitare, ac me contemplari iubebat, quam illam deceret. Cri. Tu vis meos oculos ludificari? Hoc tibi dico modo a me relictam in cubiculo bene obserato, una cum filia. Les. Vnde tu venis? Cri. Ex proximo diversorio. Les. Num bibisti animi gratia? Cri. Pauxillulum. Les. Abi igitur atque edormi, postea huc redi.

74 istac: isthac T75 ut: ut ut T76 hancine: hanccine T

Page 335: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

335

ESCENA CUARTA

Lelia. Lesbia. Critón

Lel. ¿Pero es que se cree que tiene derecho a insultarnos siempre?Les. Tú no te reconcomas y ese cuidado déjalo de mi cuenta; ya veré cómo voy

a librarte de esa preocupación.Cri. Quiero ir para saber cómo se escapó. ¡Hola, Lesbia, hola también tú,

queridísima prometida mía! ¿Cómo te escapaste? ¿Cómo saliste? ¿Acaso te lo permitió aquella malvada? Menos mal que te recogiste en casa de tu nodriza; no quisiera que te vieran con ese aspecto.

Lel. ¿A quién hablas, hombre, de qué se trata? ¿Quién es esa Lelia? Yo no soy Lelia.

Cri. ¿Acaso no te encerramos yo y tu padre en un cuarto junto con Cintia? ¿Acaso no dijiste tú por propia voluntad que eras Lelia? Pero ¡maldita sea, como si no te conociera! Vete, esposa mía, vete y quítate esa ropa.

Lel. Que los dioses te amen tanto como yo deseo un marido.Les. Critón, así es el carácter de las mujeres, que cuanto más parecen saber,

más ignoran. No hay ninguna que no exhiba alguna vez su necedad, que no haga el tonto. Mas como son así, conviene pasarlo por alto.

Cri. Por lo que a mí respecta, pon eso que has dicho en letras de molde. Mas ¿quién se escapa ahora de mi casa? Pues la había dejado encerrada bajo llave con Cintia.

Les. ¿De quién hablas? ¿De ésta?Cri. De ésta misma.Les. Tú, por Pólux, te equivocas, Critón; nunca se ha separado hoy de mí y se

puso esa ropa de broma, según suelen juguetear las niñitas, y me gustaba contemplar lo bien que le sentaba.

Cri. ¿Es que quieres engañar a mis ojos? Te digo que hace poco la dejé yo mismo en un cuarto bien cerrado, junto con mi hija.

Les. ¿De dónde vienes?Cri. De la posada cercana.Les. ¿Entonces, es que bebiste?Cri. Un poquititillo.Les. Vete, pues, y échate una cabezada, luego vuelve.

Page 336: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

336

Cri. Sine prius Leliam alloquar, iam illi rem iocundissimam nuntiaro. Les. Quid tandem? Cri. Fratrem eius germanum rediisse sanum ac salvum, illumque expectari a patre in diversorio. Les. Fabricium? Cri. Fabricium. Les. Si putarem vera te dicere, iam basium porrigerem. Cri. Enim vero pulchram virginem a qua basium expetas! Hoc tu mihi velim a Lelia potius impetres. Les. Iam ego ad illi nuntiandum propero. Cri. Ego vero ut illi veneficae scapulas contundam, quae hanc abire permisit!

SCAENA QVINTA

Eulalia. Crito

Eul.77 Miseram me! Quid illi stultissimi senes fecerunt? Quid sibi voluerunt? Adolescentem una cum virgine concluserunt, solum cum sola. Quid aliud fecissent, si filiam perditam vellent, si eius amoribus lenones se ac perductores praebuissent? Quod omnium est ridiculum maxime, foeminam esse putant huius Livini filiam. Nae, iam illi brevi experientur, quam non fuerit foemina. Namque ego satis scio si senex redierit, illos in furto deprehensum iri. Sed, o me misera!, eccum venientem video: vix nominaveram subito ille apparuit, quid faciam? Cri. Heus, sacrilega, quo te proripis? Tametsi fugias, non effugies meas manus. Istic78 consiste! Quid tu, venefica, Leliam abire permisisti? Quid fores aperuisti? Eul. Egone? Cri. Tu, inquam, venefica, quod tibi male vertat! Eul. Nusquam illa prodiit, quod ego sciam. Cri. Ego illam vidi modo apud nutricem. Eul. Ego reliqui illam modo in cubiculo. Cri. Tu mentiris, per Iovem, sacrilega! Eul. Immo tu vide, ne tui te luserint oculi. Ego illam me vidisse scio, neque quemquam aperuisse, postquam tu hinc discesseras.

77 Eul. om. T78 istic: isthic T

Page 337: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

337

Cri. Deja primero que hable con Lelia, que tengo que anunciarle una cosa buenísima.

Les. ¿De qué se trata?Cri. Que ha regresado su hermano sano y salvo, y que lo espera su padre en

la posada.Les. ¿Fabricio?Cri. Fabricio.Les. Si creyera que dices la verdad, te daría un beso.Cri. ¡Menuda mocita para pedirle un beso! Preferiría que se lo pidieras a Lelia

para mí.Les. Ya corro a anunciárselo.Cri. ¡Cómo le zurraría yo la espalda a esa malvada, que la dejó salir!

ESCENA QUINTA

Eulalia. Critón

Eul. ¡Desdichada de mí! ¿Qué hicieron esos viejos tan necios? ¿Qué pretendían? Encerraron a un joven junto con una moza, uno solo con una sola. ¿Qué otra cosa podrían haber hecho, si hubieran querido perder a su hija, si se han comportado con sus amores como rufianes y pervertidores? Y lo que es más ridículo de todo, piensan que la mujer es la hija de este Livino. Ca, pronto sabrán hasta qué punto no era una mujer. Pues bien sé yo que si regresa el viejo, los va a pillar con las manos en la masa. Pero ¡oh, desdichada de mí!, aquí lo veo venir: si antes lo nombro, antes aparece; ¿qué voy a hacer? Cri. ¡Eh, sacrílega, ¿A dónde vas? Aunque huyas, no escaparás de mis manos. ¡Quieta aquí! ¿Por qué, maldita, dejaste escapar a Lelia? ¿Por qué le abriste las puertas? Eul. ¿Yo? Cri. ¡Tú, digo, maldita, que mal rayo te parta! Eul. Nunca se escapó ella, que yo sepa. Cri. Yo la acabo de ver con su nodriza. Eul. Pues yo la he dejado hace un momento en su cuarto. Cri. ¡Tú mientes, por Júpiter, sacrílega! Eul. Mejor mira a ver no sea que te estén engañando tus ojos. Yo sé que la he visto y que nadie le ha abierto desde que tú te marchaste de aquí.

Page 338: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

338

Cri. Fortassis illa me antevertit? Eul. Dico nusquam discessisse. Cri. Ego iam periculum fecero, ac si te mentitam deprehendero, vae tuo tergo! Eul. Sin autem verum dixisse, quid erit praemii? Cri. Exhibe clavem, scelesta, iam ego videro! Eul. Ego praeibo atque aperiam. Cri. Scilicet, ut cum praestigias mihi feceris, possit elabi; ego per me hoc experiri volo. Eul. Metu concutior atque inhorresco, quid iam est quo minus omnes interierimus. Quamquam quid ad me! ille hoc sibi intrivit, ille unus devoret ac luat poenas stultitiae suae.

SCAENA SEXTA

Flaminius. Eulalia. Crito

Flam. Quamdudum a vobis noster discessit Fabius? Eul. Quid istud rogas? Flam. Quid istud rogem? O perfidum, o proditorem! Iam ego illi ostendam quid sit fidem fallere! Non pudebat vestram Cynthiam pusionem adamare, sui copiam illi facere? Quid iam dicent qui hoc noverint? Eul. Si quid illi indulgebat, tui causa faciebat, quod te amaret, non est quod istud sinistre accipias. Flam. Hoc vero ferendum est, ut me illa puerulo post habuerit, me neglexerit? Iam ego ubicumque illum reperero, nares abscindam, oculos effodiam, nihil denique in illum suplicii praetermisero. Deosculetur iam tunc illum quantum velit, ac per me sibi habeat! Eul. Verum hic dum minitatur, ille alter occasione perfruitur. Cri. O me perditum, o me proditum atque illusum! o perfidum Livinum ac proditorem! itane me ludibrio habuit? Sic sordidum et abiectum existimavit, ut tantam iniuriam se putaret impune posse facere? Eul. Quid est, here, quid est?

Page 339: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

339

Cri. ¿Quizás me adelantó? Eul. Te digo que nunca salió. Cri. Pues voy a comprobarlo yo mismo, y si te pillo mintiéndome, ¡ay de tu espalda! Eul. Y si te estoy diciendo la verdad, ¿qué premio tendré? Cri. ¡Enséñame la llave, malvada, y ya veré yo! Eul. Yo iré delante y te abriré. Cri. Faltaría más, para que pueda escurrirse mientras me haces alguna triquiñuela; yo quiero comprobarlo por mí mismo. Eul. [aparte] Me muero de miedo y tengo los pelos de punta, porque ya no hay escapatoria posible y moriremos todos. ¡Aunque, a mí que me importa!; él se ha metido en esto, que él solito se lo coma y pague el precio de su idiotez.

ESCENA SEXTA

Flaminio. Eulalia. Critón

Flam. ¿Cuánto tiempo hace que os dejó nuestro Fabio? Eul. ¿Por qué lo preguntas? Flam. ¿Que por qué lo pregunto? ¡Oh, pérfido, oh, traidor! ¡Ya le voy a enseñar yo qué pasa cuando no se cumple la palabra dada! ¿No le daba vergüenza a vuestra Cintia amar a un pipiolo, y aprovecharse de él? ¿Qué dirán los que lo sepan? Eul. Si servía de excusa, lo hacía por ti, porque te amaba; no tienes por qué tomártelo a mal. Flam. ¿Pero es que he de soportar que ella me tuviera en menos que a un niñito, que me despreciase? En cuanto lo encuentre, le voy a cortar la nariz, le voy a sacar los ojos, y no voy a dejar de inflingirle ningún suplicio. ¡Que se besen todo lo que quieran, y por mí que se la quede! Eul. Mientras éste anda profiriendo amenazas, el otro no desperdicia la ocasión. Cri. ¡Oh, desdichado de mí, oh, traicionado e iluso de mí! ¡Oh, pérfido y traidor Livino! ¿Así se ha burlado de mí? ¿Por tan vil y despreciable me tuvo, que pensaba que me podía hacer esta afrenta tan grande impunemente? Eul. ¿Qué pasa, amo, qué pasa?

Page 340: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

340

Cri. Quid sit, rogas? Quis est ille adolescentulus quem cum filia deprehendi? Eul. Quid malum adolescentulus? Non tu te hoc melius scis filiam esse Livini? Cri. Scilicet, quae filiam meam gravidam possit facere. Eul. Ah, noli, quaeso, istud dicere! nonne illa Lelia est quam tu illic reliquisti? Cri. Dico illum esse masculum, me miserum! Eul. Vide, satis exploraveris. Cri. Dico me cum filia una in lecto deprehendisse! Eul. Fortasse illi colludebant inter se. Cri. Satis scio, me miserum, illi ludebant! Eul. Hoc profecto credibile non est. Cri. Dico tam esse masculum ut possit vel binos masculos facere. Eul. Quid vero ait Cynthia? Cri. Quid tu vis illam dicere? Me miserum ac perditum! Eul. Sed de adolescente quid fiet? Cri. Rem ad magistratum deferam, ut de illo sumatur supplicium. Eul. Vide tamen ne qua elabatur. Cri. Non poterit: probe obseratum est cubiculum. Sed eccum Livinum, quod imprimis optabam.

SCAENA SEPTIMA

Albinus. Livinus. Crito

Alb. Ego, Hercle, miror quod non iam ille ad diversorium redierit, nec quid cogitem scio. Liv. Gestabat ille telum? Alb. Ensem, ut arbitror. Liv. Vereor ne in carcerem detrusus sit, ut est hic noster praetor ad exactiones propensus. Alb. Non ita oportebat hospites inhumane tractari.

Page 341: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

341

Cri. ¿Que qué pasa, preguntas? ¿Quién es aquel jovencito a quien pesqué con mi hija? Eul. ¿Qué tiene de malo el jovencito? ¿Es que no te has enterado de que es la hija de Livino? Cri. Sin duda, y podría dejar preñada a mi hija. Eul. ¡Pero, por favor, no digas eso! ¿Acaso no es Lelia la que tú dejaste allí? Cri. Pues yo digo que era un varón, ¡desdichado de mí! Eul. Mira, compruébalo bien. Cri. ¡Digo que yo lo he sorprendido con mi hija en la cama! Eul. Quizás estaban divirtiéndose. Cri. ¡Bien lo sé, desdichado de mí, que estaban divirtiéndose! Eul. Pues eso no hay quien se lo crea. Cri. Digo que era tan varón que podría pasar incluso por dos varones. Eul. ¿Qué dice Cintia? Cri. ¿Qué quieres que diga ella? ¡Ay, desdichado y pobre de mí! Eul. Pero ¿qué hay del jovencito? Cri. Voy a llevar el asunto al magistrado para que le imponga el castigo que merece. Eul. Mira, no sea que se escape. Cri. No podrá; está bien cerrado el cuarto. Pero aquí viene Livino, al que más deseaba ver.

ESCENA SÉPTIMA

Albino. Livino. Critón

Alb. Me sorprende, por Hércules, que ése no haya regresado ya a la posada, y no sé qué pensar. Liv. ¿Llevaba él un arma? Alb. Una espada, creo. Liv. Me temo que lo hayan metido en la cárcel, por lo propenso que es nuestro pretor a las multas. Alb. Pues tampoco era para tratar de forma tan desproporcionada a los forasteros.

Page 342: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

342

Cri. Salve multum, Livine! Hocne tu viri boni, hoc amici censes officium? Hoc eius hominis qui nostram affinitatem expetat? Quid cogitasti, quid voluisti? Tam me pro nihilo ducis? Iam pene dixerim vix me contineo. Liv. Quid sibi volunt istae querelae, quid tu tibi vis? Qua te ego parte laesi? Nunquam, quod equidem sciam, affinitatem expetivi tuam: tu me adegisti, tu perpulisti, et integro anno molestus de eadem re fuisti. Si modo non placet, per me sane dissolvatur. Cri. Audesne loqui? Quasi vero ego e media faece vulgi sim? Proditor, perfide, insidiator! Sed iam nihil praetorem celavero. Liv. Crito, haec verba neque sani hominis sunt, nec quae te deceant. Cri. An vero tu prohibebis quominus implorem fidem deorum atque hominum, pessime? Liv. Tu istoc79 nomine dignissimus. Cri. Dii inmortales, quam vellem mihi iuventae robur suppetere, iam de istoc80 scelerato poenas sumerem! Liv. Possumne ego intelligere quid tu tibi velis? Cri. Perditissime! Liv. Ego nimium obdurui ad istius convicia81. Cri. Furcifer! Liv. Plagiarie! Cri. Mentiris, per Iovem. Manedum! Liv. Maneo. Alb. Ah!, quae istaec82 insania est? Cri. Retinere noli! Alb. Tu vero, here, attolle pallium. Liv. Tam me ignavum putabas? Rede mihi meam gnatam! Cri. Te atque illam concerpam! Alb. Vnde istae inter vos rixae? Num nam ego sciam? Liv. Nihil equidem scio, nisi me filiam meam Leliam eius in domum introduxisse, quam dicebat se velle uxorem ducere. Nunc vereor ne quam illi iniuriam intulerit. Alb. Tu vero tibi tempera, ac reconde gladium. Cri. Mitte me! Alb. Quid hoc tandem litis est? Cri. Hic me proditor perdidit...79 istoc: isthoc T80 istoc: isthoc T81 convicia: convitia T82 istaec: isthaec T

Page 343: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

343

Cri. ¡Hola, Livino! ¿Te parece esto propio de un hombre honrado, de un amigo? ¿De un hombre que busca ser pariente mío? ¿Qué pensabas, qué querías? ¿Tan en nada me tenías? Apenas puedo contenerme de decir lo que tengo que decir. Liv. ¿Qué significan estas quejas, qué quieres? ¿En qué te he ofendido? Nunca, que yo sepa, busqué ser pariente tuyo: tú me forzaste, tú me empujaste, y durante un año completo me has estado dando la lata con ese asunto. Si ahora no te gusta, por mí se puede romper el trato. Cri. ¿Te atreves a hablar? ¿Como si yo fuera la escoria del vulgo? ¡Traidor, pérfido, embustero! Pero no le voy a ocultar nada al pretor. Liv. Critón, estas palabras ni son propias de un hombre sano, ni te convienen. Cri. ¿Pero es que me vas a prohibir que al menos suplique la justicia de los dioses y de los hombres, malvado? Liv. Tú sí que eres el más digno de ese nombre. Cri. ¡Dioses inmortales, cuánto me gustaría tener ahora la fuerza de mi juventud para hacerle pagar a este criminal sus culpas!20

Liv. ¿Puedo saber qué es lo que quieres? Cri. ¡Sinvergüenza! Liv. Me parece que ya he aguantado bastante los insultos de éste. Cri. ¡Ladrón! Liv. ¡Chorizo! Cri. ¡Mientes, por Júpiter! ¡Espera! Liv. Me espero. Alb. ¡Ah! ¿Qué es esta locura? Cri. ¡No te pares! Alb. Tú, amo, quítate el manto. Liv. ¿Tan innoble me considerabas? ¡Devuélveme a mi hija! Cri. ¡Te voy a hacer trizas a ti y a ella! Alb. ¿A qué viene esa pelea vuestra? ¿Lo puedo saber? Liv. Yo no sé nada, salvo que yo metí a mi hija Lelia en su casa, pues decía que se quería casar con ella. Ahora me temo que le haya hecho algún daño. Alb. Cálmate un poco y guarda tu espada. Cri. ¡Déjame! Alb. ¿Pero por qué es esta bronca? Cri. Este traidor me ha perdido...

20 Hay aquí una evocación, si bien no literal, de Verg. Aen. V 397-398: si mihi quae quondam fuerat quaque improbus iste / exsultat fidens, si nunc foret illa iuuentas.

Page 344: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

344

Alb. Ne tam saevi. Cri. ... nisi iam illum minutatim concidero atque in frusta concerpsero. Alb. Non potis es mihi rem aperire? Cri. Eamus intro, iam tibi a principio rem omnem aperiam. Non tu pedagogus es illius gnati, qui nobiscum ad diversorium veneras? Alb. Haud dubie. Cri. Abi igitur intro, iam audies omnia. Alb. Modo fides sit tuto id licere. Cri. Maxime, ne verere.

Page 345: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

345

Alb. No te enfades tanto. Cri. ... a no ser que lo haga pedacitos bien pequeños y lo deje hecho picadillo. Alb. ¿Es que no me puedes explicar lo que pasa? Cri. Vayamos dentro, y te lo explicaré todo desde el principio. ¿No eres tú el pedagogo de su hijo, que viniste a la posada conmigo? Alb. Sin duda. Cri. Ve dentro, pues, y lo vas a oír todo. Alb. Espero que no haya ningún problema. Cri. Por supuesto, no temas.

Page 346: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

346

ACTVS QVINTI

SCAENA PRIMA

Livinus. Ligurinus. Sanio. Crito. Albinus. Fabricius83

Liv. Vos me sequimini quotquot estis. Ligurine, adesdum! Lig. Vis me telum gestare, an ibo inermis? Nam mihi non suppetit. Liv. Arripe hinc e domo hospitis. San. O here, cum ista parmula? Magis decuerit hasta. Liv. Nihil hastam moror, satis fuerit ensis. San. Hic clypeus fuerit fortasse tibi decentior, si tunicam exuas. Liv. Minime, haec melius tuebitur. Itane ille nebulo me vilem habuit? Vereor ne meae gnatae aliquid iam intulerit mali. Lig. O here, quid hoc tibi telum videtur? Ego istoc84 veruto quasi turdum defigam. San. Quid tu malum tibi vis cum isto veru? Lig. Sum in castris diu versatus, scio imprimis paranda esse quae ad gulam pertinent. San. Iste autem cadus? Lig. Vt reficiam milites si primo congressu defecerint. San. Hoc mihi imprimis placet. Lig. Visne, o here, hoc tridente transfigere simul ipsum senem, filiam, famulos, familiam, denique omnes, quasi ficedulas? Liv. Fores apertae sunt, vereor ne aliquid sit insidiarum. Lig. Insidiarum? Male, Hercle, habet; ego magis fustuarium quam ferrum timeo. Sed eccum prodit foras noster Albinus. Alb. Mitte, ego iam tibi rem confectam dabo.

83 FABRICIVS om. T84 istoc: isthoc T

Page 347: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

347

ACTO QUINTO

ESCENA PRIMERA

Livino. Ligurino. Sanión. Critón. Albino. Fabricio

Liv. Seguidme todos los que seáis. ¡Ligurino, ven! Lig. ¿Quieres que lleve un arma o voy desarmado? Pues no tengo una a mano. Liv. Tráete una de la casa de tu huésped. San. ¡Oh, amo! ¿Con esa rodela? Mejor sería una lanza. Liv. No es cosa de esperar una lanza, con una espada ha de bastar. San. Este escudo quizás te vendría mejor, si te quitas la túnica. Liv. De ningún modo, ésta me protegerá. ¿Es que ese rufián me va a tener por cobarde? Me temo que le haya hecho ya algo malo a mi hija. Lig. ¡Oh, amo! ¿qué te parece esta arma? Yo con ese dardo voy a ensartarlo como a un tordo. San. ¿Qué pretendes hacer con esa brocheta? Lig. Tengo mucha experiencia militar, sé qué es lo que conviene preparar en primer lugar cuando se trata de zampar. San. ¿Y esa jarra de vino? Lig. Para dar ánimos a los soldados si retroceden al primer ataque. San. Eso es lo que más me gusta. Lig. ¿Quieres, amo, atravesar a la vez con este tridente al mismo viejo, a su hija, a sus siervos, a su familia y a todos, como si fueran becadas? Liv. Las puertas están abiertas, me temo no sea alguna añagaza. Lig. ¿Añagazas? Maldita sea, por Hércules; más temo yo un bastonazo que al hierro. Pero he aquí que sale fuera nuestro Albino. Alb. Deja, que te voy a aclarar todo lo que pasa.

Page 348: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

348

Lig. Cavendum censeo, o here, ne pedagogus iam cum sene coniuraverit atque a te defecerit. Facio ne impetum, atque illos incipio transfodere? Alb. O here!, quid istaec85 arma sibi volunt? Lig. Non tibi dixi, o here, istum consentire cum sene? Liv. Reddat mihi meam gnatam. Tu autem Fabricium reperisti? Alb. Sane reperi. Liv. Vbinam est? Alb. Intus; perbellam sibi uxorem duxit. Liv. Vxorem? Quam tandem? Alb. Huius Critonis filiam perpulchram. Liv. Atqui hic me modo parabat occidere. Alb. Rem omnem a principio audies; eamus intro. Tu autem, Crito, prodi huc. Cri. Rem inauditam, o Livine, audies; ingredere. Lig. Iubes me hunc defigere? Cri. Fac istaec86 tela amoveri; res est profecto risu digna. Liv. Modo id tuto liceat. Alb. Ego prae isto me tibi cautiorem sponsorem praebeo. Liv. Vos domum abite, ac mihi vestem afferri facite. Alb. Prodi huc, Fabrici, prodi, ut patrem agnoscas. Liv. Quid non haec Lelia est? Alb. Hic est Fabricius, tuus gnatus. Liv. O gnate, animo meo charissime! Fab. O pater, mihi desideratissime! Cri. Ito iam intro, ut rem omnem intelligas; quin et tuam Leliam apud nutricem Lesbiam esse dico. Liv. O superi, summam vobis habeo gratiam!

SCAENA SECVNDA

Dulippus. Flaminius. Lesbia

Dul. Ego hisce vidi oculis in nutricis domo atque his audivi auribus. Flam. Vide an satis pernoveris.

85 istaec: isthaec T86 istaec: isthaec T

Page 349: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

349

Lig. Creo que hay que tener cuidado, amo, no sea que el pedagogo se haya aconchabado con el viejo y te haya abandonado. ¿Ataco y comienzo a atravesarlos? Alb. ¡Pero amo! ¿Qué significan esas armas? Lig. ¿No te digo, amo, que ese ya se ha puesto de acuerdo con el viejo? Liv. Que me devuelva a mi hija. ¿Tú has encontrado por fin a Fabricio? Alb. Pues claro que lo he encontrado. Liv. ¿Dónde está? Alb. Dentro; se ha casado con una chica preciosa. Liv. ¿Que se ha casado? ¿Con quién? Alb. Con la bellísima hija de ese Critón. Liv. Y yo que me disponía a matarlo. Alb. Vas a oír todo desde el principio; vayamos dentro. Tú, Critón, ven aquí. Cri. Vas a oír algo sorprendente, Livino; entra. Lig. ¿Quieres que lo pinche? Cri. Haz que se lleven esas armas; la cosa es digna de risa. Liv. Que no haya ningún problema. Alb. Yo me ofrezco ante ti como garante fiable de éste. Liv. Vosotros marchaos a casa y haced que me traigan mi ropa. Alb. Ven aquí, Fabricio, ven a conocer a tu padre. Liv. Pero ¿ésta no es Lelia? Alb. Este es Fabricio, tu hijo. Liv. ¡Oh, hijo, lo más querido a mi corazón! Fab. ¡Oh, padre, a quien tanto he deseado! Cri. Id ya dentro para que te enteres de todo; que también te digo que tu Lelia está con su nodriza Lesbia. Liv. ¡Oh, dioses celestiales, os doy millones de gracias!

ESCENA SEGUNDA

Dulipo. Flaminio. Lesbia

Dul. Yo lo he visto con estos ojos en la casa de la nodriza y lo he oído con estas orejas. Flam. Mira a ver si te enteraste bien.

Page 350: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

350

Dul. An vero ego non nossem? Flam. Eamus illuc, si iam deprehendero. Dul. Tu rem perturbabis; te contine donec ille egrediatur. Flam. Vtinam mihi liceat bilem comprimere. Dul. Non ego dixi, tu rem turbabis? Flam. Ferre non possum. Quis intus est? Les. Quis87 pulsat fores? Flam. Amicus. Huc progredere. Les. Quid tibi vis, Flamini? Flam. Aperi, iam audies. Les. Mane, mox adero. Flam. Vbi illa aperuerit, continuo irrumpe, atque illum vide an ibi sit ac me voca. Dul. Mitte me. Les. Quid novi rei est, Flamini? Flam. Immo, quid rei est te cum meo Fabio? Les. Cui tandem Fabio? Tu autem quo irrumpis, procacissime? vis tu mihi domi meae vim inferre? Flam. Lesbia, per Deos atque homines tibi iuro, nisi tu iam illum mihi reddis... Les. Quem ego tibi reddam? Flam. Puerum meum qui istuc88 ad te confugit. Les. Domi meae nullus est prorsus tuorum; fortassis aliqua tua. Flam. Nihil est hisce nugis opus. Ego te semper, Lesbia, in honore habui, neque tu de me male es merita; nunc ita res exigit, serio tecum ago. Les. Furor est aliquis amatorius, comprime paulisper bilem. Flam. Redde, inquam, mihi meum Fabium... Les. Ima reddam. Flam. ... quamprimum. Les. Ne tam propera. Nae, iam ego si per aetatem liceret, amorem tuum non magnifacerem. Quid ait nobis tua Cynthia? Flam. Quid illa ait? Si mihi iam liceret, manibus iam concerperem. Les. Hoc tu vero ex animo dicis? Flam. Quid ex animo? Aperuit illa tandem suum in me animum? Les. Digni estis magno malo vos omnes, qui sic proterve honestas virgines ludificamini, neque quicquam est vobis ingratius.

87 quis: qus T88 istuc: isthuc T

Page 351: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

351

Dul. ¿Que yo no me he enterado? Flam. Vayamos allí, si he comprendido. Dul. Vas a echarlo a perder todo; aguanta hasta que él salga. Flam. Ojalá pudiera aguantar también mi bilis. Dul. ¿No te lo he dicho, que vas a echarlo a perder todo? Flam. No puedo soportarlo. ¿Quién está dentro? Les. [desde dentro] ¿Quién golpea a la puerta? Flam. Un amigo. Ven aquí. Les. ¿Qué quieres, Flaminio? Flam. Abre y lo vas a oír. Les. Espera, enseguida estoy. Flam. En cuanto ella abra, entra dentro y mira a ver si él está allí y llámame. Dul. Déjame. Les. ¿Qué hay de nuevo, Flaminio? Flam. Nada, ¿y qué te traes entre manos con mi Fabio? Les. [abriendo] ¿Con qué Fabio? ¿Y tú adónde vas, desvergonzado? ¿quieres violentarme en mi propia casa? Flam. Lesbia, te lo juro por los dioses y los hombres, como no me lo devuelvas de inmediato... Les. ¿A quién te tengo que devolver? Flam. A mi esclavo, que se fue ahí contigo. Les. En mi casa no hay nadie que tenga que ver contigo; quizás en la tuya. Flam. No es momento de andarse con bromas. Yo siempre te he estimado mucho, Lesbia, y yo nunca te he ofendido; ahora la cosa va en serio contigo. Les. La locura es algo propio de los enamorados; reprime un poco tu bilis. Flam. Devuélveme, te digo, a mi Fabio... Les. Ni hablar. Flam. ... lo antes posible. Les. No vayas tan deprisa. Ca, ni aunque me lo permitiera mi edad, yo no me volvería loca por tu amor. ¿Qué nos dice tu Cintia? Flam. ¿Qué dice ella? Si pudiera, ya la habría hecho trizas con mis manos. Les. ¿Lo dices de verdad? Flam. ¿Qué de verdad? ¿Abrió ella al fin su corazón por mí? Les. Sois dignos todos vosotros de un gran castigo, que de manera tan deshonesta os burláis de recatadas doncellas, y no hay nada más ingrato que vosotros.

Page 352: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

352

Flam. Nihil est quod in me minus competat. Nam ut cetera89 vicia90 agnoscam, hoc tamen ingratitudinis pessime odi, neque quicquam est a me alienius. Les. Neque vero id de te dixerim. Sed fuit iam olim puella in nostra civitate, quae cum se a nobili quodam adolescente adamari intelligeret, ita illi in amore respondit, sic ardenter redamare coepit, ut nihil aliud dies ac noctes cogitaret. Flam. Beatum illum ac felicem91, utinam ego is essem. Les. Evenit deinde, ut pater illam Mutina amandaret; alio illa vero timens ne amans interea se relinqueret, lacrimis92 prope confecta discessit. Ille vero quasi nunquam illam alteram adamasset, ita subito animum alio transtulit. Flam. Ego vero istum hominem neque ingenuum neque liberaliter institutum puto. Les. Audi quod indignius est. Cum illa aliquot post mensibus rediisset, atque amantis animum ita ab se alienatum reperisset, quo magis pietatem suam erga illum probaret, paternam domum reliquit, oblita honoris, oblita nominis sui, famuli veste sumpta, in eius se familiam dedit. Flam. Num hoc Mutinae accidit? Les. Immo vero, tu utrumque amantem probe nosti. Flam. Ego huius amantis fortunam potius optarim, quam Cressi divitias. Les. Ille vero cum eam non agnosceret alieno cultu, eius opera utebatur ad suos amores. Quae quo magis illi gratificaretur, sponte se internuntium ad eam rem praebebat. Flam. O amorem inauditum, dignum qui literis ad memoriam posteritatis mandetur! Les. Tu huius amore non libenter Cynthiae amorem commutasses? Flam. Quid Cynthiae? Immo ipsam Venerem prae hac repudiassem. Tu vero quae illa sit ne caelato. Les. Non equidem caelabo, modo tu fidem astringas tuam, ac mihi iureiurando promittas per tuum caput ac quaecumque sunt tibi charissima, si tu hic esses, quid faceres? An illam mulierem supplicio dignam, an omnibus praemiis iudicares? Flam. Per illum Solem qui omnia intuetur, tibi iuro, meque diris omnibus devoveo, nisi mallem istam habere uxorem, tametsi deformis, tametsi pauperrima sit, quam Galliarum regis filiam. Les. Vide quid dicas. Ita mihi iuras? Flam. Ita iuro ter, et millies. Les Tu testis ades, Dulippe.89 cetera: coetera T90 vicia: vitia T91 felicem: foelicem T92 lacrimis: lachrymis T

Page 353: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

353

Flam. Nada hay que me concierna menos. Pues por más que conozco todos los demás vicios, sin embargo el de la ingratitud lo odio profundamente y no hay nada más ajeno a mí. Les. Pues no se diría eso de ti. El caso es que hubo ya en otro tiempo una joven en nuestra ciudad que, creyéndose amada por cierto noble joven, le respondió a su amor de tal manera y comenzó a amarlo ella a su vez con tanto ardor, que no pensaba en otra cosa ni de día ni de noche. Flam. ¡Dichoso y feliz él! ¡Ojalá lo fuera yo de ese modo! Les. Sucedió luego que su padre la mandó lejos de Módena; ella, temiendo que mientras tanto su amante la dejara por otra, se marchó casi deshecha en lágrimas. Él por su parte, como si nunca la hubiera amado, colocó de inmediato su corazón en otro lugar. Flam. Yo a ese hombre no lo considero ni noble ni bien educado. Les. Escucha lo que aún es más indigno. Al regresar ella pocos meses después, y al encontrar el corazón de su amante tan lejos de ella, con el fin de probarle su amor, dejó la casa de su padre, olvidada de su honor, olvidada de su nombre, vistiendo ropa de sirviente, y se puso al servicio de su familia. Flam. ¿Y esto ocurrió en Módena? Les. Por supuesto, y tú conoces muy bien a los dos amantes. Flam. Más desearía yo la fortuna de ese amante que las riquezas de Creso. Les. Él, al no reconocerla bajo su nuevo aspecto, se valía de sus servicios para sus amoríos. Y ella, por agradarle aún más, se ofrecía voluntariamente de recadera en ese asunto. Flam. ¡Qué amor tan inaudito, digno de que alguien lo ponga con letras de molde en la memoria de la posteridad! Les. ¿No cambiarías tú de buen grado el amor de Cintia por ese amor? Flam. ¿Cómo el de Cintia? Rechazaría incluso a la propia Venus por ella. Pero tú no me ocultes quién es ella. Les. No te lo ocultaré a cambio de que tú des tu palabra y me prometas bajo juramento por tu cabeza y por lo que te sea más querido, si tú fueras ése ¿qué harías? ¿Considerarías a esa mujer digna de un castigo o de todos los premios? Flam. Por aquel Sol que lo ve todo, te juro y lo prometo con todas mis fuerzas, que preferiría tener a esa mujer por esposa, aunque fuera deforme, aunque fuera paupérrima, antes que a la hija del rey de Francia. Les. Mira lo que dices. ¿Así me lo juras? Flam. Así te lo juro tres veces y mil más. Les Tú eres testigo, Dulipo.

Page 354: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

354

Dul. Sat scio, non mutabit ille fidem. Les. Ego iam istam tibi ostendam virginem atque ingratum illum amantem; hic in conspectu collocavero. Fabi, heus Fabi, ades dum vocat te herus tuus! Flam. Quid tu censes, Dulippe, necabo illum an non? Negari non potest, erat ille non male morigeratus. Dul. Ego mallem illi parceres, neque enim tam illum quam Cynthiam accuso, quae tibi ex animo nunquam bene voluit. Flam. Verum me, Hercle, dicis.

SCAENA TERTIA

Eulalia. Lesbia. Flaminius. Dulippus93. Lelia

Eul. Mihi erit curae, ego rem totam Lesbiae ut gesta est a principio, narravero. Les. Hic est, o Flamini, tuus ille Fabius, contemplare satis, vide an pernoveris. Haec est illa summa fide et constantia mulier; haec illa cuius tu amorem aspernabaris. Quid miraris? Quid obstupescis? Tu vero ingratus ille atque inhumanus. Nunc vide an tibi constes, an fidem negligas. Alioqui te in singulare certamen provocavero. Flam. O inauditum spectaculum, o rem prodigiosam! Ego mihi videor caecus ac delirus, qui illam nunquam potuerim agnoscere. Dul. Ego mi quoque succenseo, qui pene millies te admonere volui, nescio quo pacto nostri oculi ludebantur. Eul. Te ad se continuo, Lesbia, venire iubet Livinus. Nam filio suo Fabricio, qui modo rediit, uxorem dedit. Scis neminem illic isse, qui possit apparare, quibus est ad nuptias opus. Les. Vxorem? Quam tandem? Eul. Cynthiam, Critonis heri mei filiam. Flam. Critonis filiam, heri tui an alterius? Eul. Heri inquam mei. Tu, Flamini, existimabas dormienti tibi fortunam in manus rem allaturam? Flam. Pro certo narras? Eul. Certissimo: ipsa interfui cum despondebatur, cum in manum convenit. Vidi inter se complecti, basiari, quid vis amplius?

93 DVLIPPVS om. T

Page 355: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

355

Dul. Bien sé que no cambiará su palabra. Les. Pues ahora te voy a mostrar a esa doncella y a su ingrato amante; los voy a colocar aquí delante. ¡Fabio, eh, Fabio, ven, que te llama tu amo! Flam. ¿Qué piensas, Dulipo, lo mato o no? No puede negarse, bien se lo merecía. Dul. Yo preferiría que lo perdonaras y no lo acuso a él tanto como a Cintia, que nunca te quiso desde lo más profundo de su corazón. Flam. Bien dices, por Hércules.

ESCENA TERCERA

Eulalia. Lesbia. Flaminio. Dulipo. Lelia

Eul. Déjalo de mi cuenta; yo voy a contar toda la historia a Lesbia tal y como ha sido desde el principio. Les. Aquí está, Flaminio, aquel Fabio tuyo, para que lo contemples a gusto, a ver si lo reconoces. Esta es aquella mujer de fidelidad y constancia absolutas; ésta es aquella cuyo amor tú despreciabas. ¿De qué te sorprendes? ¿Por qué te quedas boquiabierto? Tú, en verdad, eres aquel ingrato y cruel. Ahora mira si te mantienes firme o si faltas a tu palabra. En tal caso, te retaré a un combate singular. Flam. ¡Oh, espectáculo inaudito, oh, situación prodigiosa! Me doy cuenta de que estaba ciego y atontado, por no haberla podido reconocer nunca. Dul. Yo también me siento irritado porque quise decírtelo casi mil veces, y no sé por qué razón nuestros ojos se engañaban. Eul. Livino ordena, Lesbia, que vayas de inmediato junto a él. Pues ha dado esposa a su hijo Fabricio, que ha regresado hace poco. Sabes que nadie ha ido allí que pueda preparar lo que se necesita para la fiesta nupcial. Les. ¿Esposa? ¿A quién, pues? Eul. A Cintia, la hija de mi amo Critón. Flam. ¿A la hija de Critón, a la de tu amo o a la de otro? Eul. He dicho la de mi amo. ¿Tú, Flaminio, creías que la fortuna te iba a traer la cosa a las manos mientras dormías? Flam. ¿Es verdad lo que me cuentas? Eul. Absolutamente cierto: yo misma estuve allí mientras se casaba, cuando se la entregaron. Vi cómo se abrazaban, cómo se besaban, ¿qué más quieres?

Page 356: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

356

Flam. Quamdudum istaec94 gesta sunt? Eul. Modo modo. Continuo huc missa sum ad accersendam Lesbiam. Les. Dic me continuo adfuturam iam, atque abi. Lel. O superi, quam multis nominibus gaudendum est mihi! Eul. Ne morare, non vacat spectare mihi; sed oblita sum quod imprimis rogatum oportuit, an Lelia apud te sit? Namque inter senes convenit ut illam Crito uxorem ducat. Les. An vero persuadet sibi illud spectrum, se hanc uxorem ducturum? Quem nihil pudet? Eul. Tu non satis pernosti herum meum quam sit feroculus? Les. Scilicet, tu experta es fortassis. Flam. Quid hoc rei est? Critoni vult illam uxorem dare? Les. Illi ipsi. Me miseram! vide an tali marito digna sit. Flam. Hanc vero nunquam ille ducet, si quid ego possum, denique Lesbia quod dicendum hic siet. Ego istuc95 sine Dei consilio gestum non puto, qui huius optimae96 virginis ac mei misertus est; mihi certum est, nisi quid aliud tibi videtur, non aliam quam te uxorem, Lelia, ducere. Quod si non contingat, in perpetuo caelibatu97 mihi vivendum est. Lel. An possum ego aliud velle, quam quod tu, Flamini, iusseris? Tibi perpetuo obsecuta sum, tibi me totam dedidi, non est quod in praesentia repugnem. Flam. Istud vero mihi obscurum non est. Dabo operam, o Lelia, ut illam acerbitatem atque ingratitudinem meam multo amore pensem ac tu de me quascumque velis poenas sumas. Modo ne qua res hanc mihi felicitatem98 interturbet, nolo nuptias differre; sed te mihi iam nunc in manum convenire. Les. Facis, Aedepol, quod te dignum est, Flamini, qui tam bene de te meritae, sic gratiam refers. Deum precor vestrum coniugium feliciter99 vobisque det pignora felicissima100. Dul. Quid igitur iam reliquum est, quam ut intro eamus omnes, ut peragantur nuptiae? Les. Abite; ego ad senem propero, ut illi laetum hunc nuntium, Critoni vero tristissimum afferam. Tu vero, Dulippe, sacerdotem continuo accersiri facito.

94 istaec: isthaec T95 istuc: isthuc T96 optimae: optime T97 caelibatu: coelibatu T98 felicitatem: foelicitatem T99 feliciter: foeliciter T100 felicissima: foelicissima T

Page 357: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

357

Flam. ¿Cuándo ha ocurrido todo eso? Eul. Hace nada. Luego me mandaron aquí para llevarme a Lesbia. Les. Di que en seguida voy, y vete. Lel. ¡Oh dioses celestiales, por cuántas razones he de alegrarme! Eul. No te entretengas, no me sobra el tiempo para esperarte; pero he olvidado lo primero que tenía que preguntar, ¿está Lelia contigo? Pues los viejos han acordado que ella se case con Critón. Les. Pero ¿se cree de verdad ese espectro que se va a casar con ella? ¿Es que no le da vergüenza? Eul. ¿Es que no conoces bien tú lo gruñoncillo que puede ponerse mi amo? Les. Por supuesto, quizás tú ya lo has probado. Flam. Pero ¿qué es esto? ¿Quiere dársela como esposa a Critón? Les. A él en persona. ¡Desdichada de mí! Mira si se merece un marido como ése. Flam. Pues no se casará jamás con ella, si es que yo puedo algo, hasta que Lesbia venga a decir lo que sea. Yo no creo que todo esto se haya hecho sin que Dios lo quiera, que se ha compadecido de esta buenísima jovencita y de mí mismo; tengo por seguro, a no ser que a ti te parezca otra cosa, que no habré de tomar otra esposa que a ti, Lelia. Y si no ocurre así, prometo vivir en perpetuo celibato. Lel. ¿Acaso podría querer yo algo distinto a lo que tu mandes, Flaminio? Siempre te he seguido, a ti me di por completo, nada hay ahora que sea diferente. Flam. Eso me resulta absolutamente claro. Procuraré, oh Lelia, recompensar esa crueldad y esa ingratitud mías con mucho amor y que tú te cobres de mí las prendas que quieras. Y para que nada perturbe esta felicidad nuestra, no quiero que se retrase la boda; antes bien, deseo que ya ahora mismo te cases conmigo. Les. Haz, por Pólux, lo que sea conveniente, Flaminio, que con tanta generosidad le agradeces lo que ha hecho por ti. Ruego a Dios que os de un matrimonio feliz y unos frutos aún más felices. Dul. ¿Qué falta ya sino que vayamos dentro todos a celebrar la boda? Les. Marcháos; yo corro a casa del viejo, a llevarle esta alegre noticia, por más que sea de lo más triste para Critón. Tú, por tu parte, Dulipo, haz que venga de inmediato un sacerdote.

Page 358: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Decepti

358

SCAENA QVARTA

Livinus. Lesbia. Ligurinus

Liv. Ita gaudeo filium meum Fabricium reperisse, ut nihil mihi iam possit non e sententia contingere. Itaque has nuptias valde probo, quod et Flaminio bene volo, et hac una ratione filiae honori consultum puto. Les. Quanto satius hoc est, quam si illi larvae nuptum dares? Sed intro iam eamus, ut videamus quid novi coniuges faciant. Lig. Vos, spectatores, nolite spectare ut isti exeant, nam quae longa est fabula, fieret longissima. Valete et plaudite.

FINIS

Page 359: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los engañados

359

ESCENA CUARTA

Livino. Lesbia. Ligurino

Liv. Estoy tan contento de haber recuperado a mi hijo Fabricio, que ya nada mejor me puede ocurrir. Por eso apruebo esta boda con todas mis fuerzas, porque quiero bien a Flaminio y pienso que se ha decidido por una sola razón, por la honra de mi hija. Les. ¿No es mucho mejor esto que dársela en matrimonio a aquel espectro? Pero vayamos dentro a ver qué hacen los recién casados. Lig. Vosotros, espectadores, no esperéis a que esos se vayan, pues esta larga historia se va a hacer larguísima. Salud y aplaudid.

FIN

Page 360: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es
Page 361: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es
Page 362: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

362

SVPPOSITI

Page 363: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

363

LOS SUPLANTADOS

Page 364: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

364

FABVLAE INTERLOCVTORES1

NVTRIXPOLYMNESTA, virgo

CLEANDER, iurisperitusPASIPHILVS, parasitus

DVLIPPVS, servusCRAPINVS, servulus Erostrati

EROSTRATVS, herusSENENSIS

SERVVSCHARION, servusDALIVS, coquus

DAMON, pater PolymnestaeNEBBIA, servus

PISSYTERIA2, ancillaPHILOGONVS, pater Erostrati

LYCVS, servusHOSPES, Ferrariensis

1 fabulae interlocutores desunt in P2 Pissyteria: Pissiteria T

Page 365: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

365

PERSONAJES DE LA COMEDIA

NODRIZAPOLIMNESTA, joven

CLEANDRO, jurisperitoPASIFILO, parásitoDULIPO, esclavo

CRAPINO, niño esclavo de EróstratoERÓSTRATO, señor

SIENÉSESCLAVO

CARIÓN, esclavoDALIO, cocinero

DAMÓN, padre de PolimnestaNEBIA, esclavo

PISITERIA, esclavaFILÓGONO, padre de Eróstrato

LICO, esclavoHUÉSPED, de Ferrara

Page 366: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

366

Ioannis Petrei Toletani3

Comoedia4 Svppositi

Prologus

Cum primum hanc nostram audiet comoediam5

Suppositorum appellari nomine, auditor linguae non peritus Latiae6, idem putabit nos vel Chrisippeas7

5 huc ad vos nugas, et vana8 sophismata, aut brunellorum9, aut fabellorum gregem, aut illum saepe nominatum, nulli cognitum, multiformem (inquam) illum Sortem producere. At qui naso paulo sit inverecundior10 in nos parasiticam10 torqueat licentiam et Priapeis perstringet scommatis11.

3 Ioannis Petrei Toletani om. P Comoedia I[h]oannis Petrei Toletani Cortijo4 comoedia: commediae P5 comoediam: comediam P6 Latiae: Lati[n]ae Cortijo7 Chrisippeas: crisippeas P8 vana: varia P9 brunellorum: brunelorum P10 parasiticam: fesceninam P11 scommatis: scomatis P

Page 367: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

367

Comedia “Los Suplantados”de Juan Pérez de Toledo

Prólogo

Tan pronto oiga que esta comedia nuestra se llama de nombre Los Suplantados1, un escuchante no experto en lengua latina igual pensará que nosotros os vamos a largar5 aquí unas bobadas crisípeas2 y unos sofismas vanos, o una sarta de bruneladas3 o de historietas, o eso que a menudo se dice y nadie conoce, (ya os digo) la Suerte multiforme. Mas quien sea poco más desvergonzado que una nariz10 lance contra nosotros su licencia de parásito y nos pique con chanzas priapeas4.

1 Para el título de la comedia, vid. Cortijo 2001: 109.2 Crisipo de Solos (ca. 280 a. C.- ca. 205 a. C.) fue el máximo representante de la escuela estoica y es considerado como el segundo fundador de la Stoa. De acuerdo con Diógenes Laercio, «Si los dioses se ocuparan de dialéctica, utilizarían la dialéctica de Crisipo»; de acuerdo con ello, Crisipo se caracterizó por dar a la lógica su condición de disciplina filosófica, fijando su definición y sus reglas.3 No resulta clara la alusión de Petreyo; Brunello es una localidad de la provincia de Varese en la región de Lombardía.4 Príapo es un dios menor de carácter rústico, asociado con la fertilidad de plantas y de animales, por lo que solía ser representado con un enorme falo, con el que protegía rebaños, campos y jardines. De ahí que se colocaran habitualmente estatuas suyas en los jardines de las casas romanas, en cuya base se solía inscribir un epigrama alusivo a sus funciones protectoras y a su capacidad sexual. Se conserva un corpus Priapeorum, es decir, un conjunto de poesías breves relativas a este dios y atribuidas supuestamente al mismísimo Virgilio.

Page 368: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

368

At qui Romani gnarus sit eloquii supponi puerum ab obstetrice intelliget, cum alium pro filio parienti subiicit,15 atque illum alterum vel exponit vel educat. Aut qui se eum esse dicit, qui sit minime. Sic senex pro sene et iuvenis supponitur pro sui simili: unde et comoedia12

Suppositorum appellata est nomine.20 Hanc Etruscorum13 e lingua patria Romanis auribus loquentem fecimus, sic attemperantes stylum, ut congrueret non insulse hic14 peregrinus lepos. Id magnorum virorum exemplo fecimus,25 quorum aeternitati consecrata opera teruntur manibus, quos miramur, colimus. Illi ex Graeco15 emporio coemptis opibus16

invexere Latio splendorem admirabilem, et linguae adauxere magnificentiam.30 Quorum si quisquam audet17 reprehendere praeclaros conatus, nos ei non veremur displicere18 atque adeo laudi ducimus. Quin potius animum atque aurem adiiciat auditor emunctiori19, quisquis est, ingenio.35 Quam sit argumento vario et perplexabili20

multiplici21 astu referto, et dolis, quantus in personis decor, quam apta oratio, quam nihil ociosi, nil supervacanei22, aut verbis aut sententia23 quam cuncta congruant

12 comoedia: comedia P13 Etruscorum: e thruscorum P Ethruscorum T Cortijo14 hic: tum P15 Graeco: greco P16 coemptis opibus: om T17 audet: audeat P18 displicere: displiceret Cortijo19 emunctiori: emuntiore P20 perplexabili: multiplici T21 multiplici om. T22 supervacanei: supervachanei P23 aut verbis aut sententia: et verbis et sententiae T Cortijo

Page 369: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

369

Mas quien sea docto en la parla Romana entenderá que un niño es suplantado por una comadrona, mientras le coloca al padre otro en lugar de su hijo,15 y a aquel otro o lo expone o lo cría. O que no es en absoluto quien dice ser quien es5. Así un viejo es suplantado por un viejo y un joven por otro parecido: de donde la comedia recibe el nombre de Los suplantados.20 A esta, de la lengua patria de los Etruscos, la hicimos hablar para oídos Romanos, endulzando su estilo para que conviniera aquí y con salero su gracia extranjera. Eso lo hicimos siguiendo el ejemplo de grandes hombres6,25 cuyas obras consagradas para la eternidad andan de mano en mano, a los que admiramos y veneramos. Ellos con las riquezas compradas en el mercado Griego procuraron al Lacio un esplendor admirable, y aumentaron la grandeza de su lengua.30 Si alguien se atreve a reprochar sus famosos intentos, no nos importará despreciarle y además nos desharemos en elogios. Que ponga lo mejor de su alma y su oído el escuchante, sea quien sea, ante un muy fino talento.35 Que cuente qué variado es su argumento y lo embrollado de su múltiple trama, y sus engaños, cuánto decoro en sus personajes, qué apropiado su lenguaje, cómo no hay nada de ocioso, nada de innecesario, hasta qué punto cuadra con las palabras y las frases todo

5 Esta oración depende también de intelliget (“entenderá que... o que...”). Nada de lo dicho tiene, sin embargo, que ver con el argumento efectivo de esta comedia; Juan Pérez tan solo indica posibles situaciones que pudieran justificar el adjetivo suppositus.6 Se refiere Petreyo aquí, sin duda, a los comediógrafos latinos Plauto y Terencio, que vertieron al latín, siguiendo habitualmente la técnica de la contaminatio (o refundición de dos o más obras originales en una latina), comedias griegas, preferentemente de Menandro, máximo repesentante de la llamada Comedia Nueva.

Page 370: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

370

40 his quae finguntur24: tum et id consideret an nos25 vertendo ex Etruscis26 bonis Latinas fecerimus non bonas. Quidquid id27 est, in tuam elaboratum gratiam, Rector amplissime, putare debes; te duce et auspice,45 et nostri conatus28 et studiosorum29 omnium magnos iam fructus et incrementum30 fecerint. Nam praeter humanitatem tuam et candorem, quem tibi naturae indidit benignitas, vix quisquam te uno tractavit, ardentior50 sollicitudine et cura, publica munia31. Quo fit ut te moderatore gaudeat respublica: laetentur boni, exhilarescant Musae, gratias agant studiosorum coetus, tuumque magistratum (si liceret) optent32 perpetuum.55 Non hic apparatum et strepitum inanem33

ornamentorum et operosas ineptias, deliramenta34

puerilia volo consideres, ubi nil35 ingenii, elegantiae nihil; sed argumenti vel festivitatem vel candorem et puritatem linguae60 vel pronuntiationem36 emendatam et expressam moderatis gestibus.

24 finguntur: figuntur P25 an nos: annos P26 Etruscis: Ethruscis T Cortijo27 id: is Cortijo28 conatus: cognatus P29 studiosorum: studiorum Cortijo30 fructus et incrementum: profectus et incrementa P31 vix quisquam... publica munia: vix quisquam sermo solicitudine / tractavit ardentiore publica munia P32 optent: optem P33 inanem: innane P34 deliramenta: delineamenta P delyramenta T Cortijo35 nil: nihil P36 pronuntiationem: pronunciationem P

Page 371: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

371

40 lo que se finge: luego considere también si al verter de unas buenas comedias Etruscas no hicimos unas buenas Latinas. Sea lo que sea, Rector magnífico7, debes considerarlo hecho en tu honor; que bajo tu gobierno y tus auspicios,45 nuestros intentos y los de todos los estudiosos consigan ya grandes frutos y éxito. Pues más allá de tu humanidad y candor, con que la generosidad de la naturaleza te cubrió, apenas nadie, salvo tú solo, ejerció tan diligente50 en su atención y cuidado sus públicos deberes. Que por ello, bajo tu mando goce nuestra república: que se alegren los buenos, que se diviertan las Musas, que de gracias la asamblea de los estudiosos, y que deseen que tu mandato (¡si fuera posible!) sea perpetuo8.55 No quiero que pienses que hay aquí un aparato y un estrépito vacuo de adornos y arduas tonterías, delirios propios de niños, sin nada de talento ni elegancia ninguna; mira, más bien, lo festivo del argumento o su candor y la pureza de su lengua60 o la pronunciación cuidada y expresada con gestos moderados.

7 Habida cuenta de que no se conoce la fecha exacta de representación de esta comedia en la Universidad de Alcalá, no es posible decir quién es este Rector.8 Por contra, el cargo de Rector del Colegio de san Ildefonso de la Universidad de Alcalá de Henares sólo duraba un curso académico.

Page 372: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

372

Argumentum

Philogonus Cataneus Siculus, mercator non ignobilis, unicum filium Erostratum Ferrariam mittit, iuri civili daturum operam, unaque cum eo Dulippum37 servum, quem olim emptum quinquennem38 domi educarat39. Vixdum40 Erostratus Ferrariam ingressus, Polymnestae41 virginis amore captus, quae Damonis erat filia; commutato nomine et cultu cum Dulippo42 servulo, ita ut ille Erostratus, ipse vocaretur Dulippus43, cum in huius Damonis famulitium44 sese dedisset, occasionem habuit furtivae consuetudinis cum Polymnesta45. Quam cum uxorem pater vellet dare Cleandro, iuris perito, eam obnixe petendi, ibi verus Erostratus Dulippo46 servo iubet47 eandem contra petere48 ad afferendam49 aliquam nuptiis moram. Cursitat inter utrunque50 Pasiphilus parasitus, utrique operam neutri fidem praestans. Ad eam rem commodius efficiendam, cum autoritate51 patris esset opus52, Senensi cuidam persuadet Erostratus se tantisper Philogonum53 patrem simulet, quo sua apud Damonem promissa, fidem habeant. Interea domi Erostrati furtum cum Polymnesta54 deprehenditur.

37 Dulippum: Dulipum P Dullippum T Cortijo38 quinquennem: quinquenem P39 educarat: educaverat P40 vixdum: vix dum P41 Polymnestae: Polimnestae P Cortijo42 Dulippo: Dulipo P Dullippo T Cortijo43 Dulippus: Dulipus P Dullipus T Cortijo44 famulitium: famulicium P45 Polymnesta: Polimnesta P Cortijo46 Dulippo: cum Dulipo P Dullippo Cortijo47 iubet om. P48 petere: petat P49 afferendam: ferendam P50 utrunque: utrumque P utru[m]que Cortijo51 autoritate: authoritate T Cortijo52 esset opus: opus esset P53 Philogonum: Filogonum P54 Polymnesta: Polimnesta P Cortijo

Page 373: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

373

Argumento

El siciliano Filógono de Catania, mercader de noble linaje, envía a Ferrara a su único hijo, Eróstrato, para que se dedique al derecho civil9, y con él a su esclavo Dulipo, a quien, tras comprarlo tiempo atrás cuando contaba tan solo con cinco años de edad, había criado en su casa. Apenas llegado Eróstrato a Ferrara, fue cautivado por el amor de la joven Polimnesta, que era hija de Damón, permutando nombre y aspecto con su esclavo Dulipo, de modo que él, Eróstrato, fuera llamado Dulipo. Como quiera que se entregó al servicio de este Damón, tuvo ocasión de un trato furtivo con Polimnesta. Habida cuenta de que su padre la quería entregar como esposa a Cleandro, jurisperito que la pedía insistentemente, entonces el verdadero Eróstrato ordena a su esclavo Dulipo que la pida él a su vez, para provocar una cierta demora de esos esponsales. Anda corriendo entre uno y otro el parásito Pasifilo, que proporciona a ambos ayuda y a ninguno fidelidad. Para lograr su propósito de manera más fácil, habida cuenta de que era necesaria la autoridad de un padre, Eróstrato convence a un cierto Sienés de que simule ser su padre Filógono, para que sus promesas ante Damón tengan credibilidad. Mientras tanto, en la casa se descubre el lío de Eróstrato con Polimnesta.

9 En efecto, Ferrara cuenta con una de las más antiguas universidades de Italia pues fue fundada en el año 1391 por iniciativa del marqués Alberto V d’Este y con la autorización del papa Bonifacio IX. Sus profesores de Artes, Teología y Derecho gozaban de gran reputación y, por ello, acudían a estudiar en esa universidad jóvenes de muchos lugares. El célebre humanista Guarino Guarini de Verona fue allí maestro del no menos célebre humanista Eneas Silvio Piccolomini, que luego sería papa con el nombre de Pío II.

Page 374: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

374

Supervenit eius55 pater, qui ex Sicilia filium visurus56 venerat, et primum in illum simulatum Philogonum57 incidit58. Dum suum in illo nomen caeteraque omnia cognovit, multoque magis cum a Dulippo59 servo suo60 tanquam ignotus excluditur, confusus et admirabundus stupet, rem ad magistratus delaturus. Cleandrum advocatum consulit mutuisque sermonibus tandem Dulippus61 Cleandri filius agnoscitur. Hic ad Damonem deducit Philogonum62 eiusque63 interventu Philogoni64 filio Erostrato65 nubit Polymnesta66.

55 eius: illius P56 filium visurus: vissurus filium P57 Philogonum: Filogonum P58 incidit: incidens P59 a Dulippo: Dulipo P Dullippo Cortijo60 suo om. P61 Dulippus: Dulipus P Dullippus Cortijo62 Philogonum: Filogonum P63 eiusque: cuiusque P64 Philogoni: Filogoni P65 Erostrato om. P66 Polymnesta: Polimnesta P Cortijo

Page 375: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

375

Llega el padre, que había venido de Sicilia para visitar a su hijo, y se encuentra lo primero de todo con el falso Filógono. Al darse cuenta de que ése lleva su propio nombre y todo lo demás, y aún más cuando es rechazado por su propio esclavo Dulipo, como si no le conociera, se queda confuso y perplejo y lleva el asunto ante un magistrado. Consulta al abogado Cleandro y, por fin, gracias a sus mutuas conversaciones, Dulipo descubre que es hijo de Cleandro. Éste lleva a Filógono a casa de Damón y gracias a él Polimnesta se casa con Eróstrato, el hijo de Filógono.

Page 376: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

376

ACTVS PRIMI

SCAENA PRIMA

Nutrix. Polymnesta67, virgo68

Nut.69 Quando nemo est qui nos videat, procede huc in viam, Polymnesta70, saltem licebit circumspectare, ne quis nobis insidietur. Nam domi nostrae lectos, thecas, fores, parietes ipsos auritos71 puto. Pol. Quin tu culcitras adde, et pulvinaria. Nut. Tu quidem ludis; at ego vellem istis72 tuis amoribus aliter consuleres, quam nunc facis. Saepe te admonui, ne cum Dulippo73 palam videaris colloqui. Pol. Quid ita?74 Quid non loquar, quemadmodum et cum reliquis? Nut. Quamobrem nolim, dixi equidem tibi alias. Tu tamen mavis morigerari tibi atque animo tuo obsequi, cum et me et te et Dulippum75 (si ita pergis) sis in magnum coniectura discrimen. Pol. Scilicet76, ingens periculum!

67 Polymnesta: Polimnesta P Cortijo68 virgo om. P69 Nut. om. PT70 Polymnesta: Polimnesta P Cortijo71 thecas...auritos: tecas, fores, ipsas auritas P72 istis: hisce P73 Dulippo: Dulipo P Dullippo T Cortijo74 Quid ita? om. T Cortijo75 Dulippum: Dulipum P Dullippum Cortijo76 scilicet: silicet P

Page 377: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

377

ACTO PRIMERO

ESCENA PRIMERA

Nodriza. Polimnesta, joven

Nodr. Ya que no hay nadie que nos vea, sal aquí a la calle, Polimnesta, y estáte bien atenta de que nadie nos espíe. Pues en nuestra casa me parece que hasta camas, armarios, puertas y paredes tienen oídos. Pol. Añade también almohadas, y cojines. Nodr. Tómatelo a broma; pero ya querría yo que tú te tomaras tus amores de modo bien distinto a como lo haces. Te he advertido mil veces de que no te dejes ver hablando con Dulipo. Pol. ¿Por qué? ¿Por qué no voy a hablar con él como con otros? Nodr. Por qué no quiero, te lo he dicho otras veces. Tú, sin embargo, prefieres hacer lo que te apetece y seguir tu capricho, mientras me haces correr a mí, a ti y a Dulipo (si sigues así) un gran riesgo. Pol. ¡Oh, sí! ¡Qué peligro tan enorme!

Page 378: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

378

Nut. Tu te videbis. Certe illud oportebat tibi esse satis, quod mea opera noctes omnes vestris amoribus fruimini, tametsi id invita faciam77. Maluissem enim honestius amorem tuum collocasses. Et certe dolet magnopere, quod tot condicionibus78, tam splendidis spretis adolescentibus79, qui tibi placere gestiebant quique tuas nuptias ambibant, nunc80 demum servulo tui patris indignissime81 te obtuleris. Vnde quid aliud nisi82 dedecus et infamiam expectes? Pol. At qui horum omnium quis alius autor stetit83 praeter te, mea nutrix? Quae mihi eius formam, comitatem, elegantiam84 praedicans (quam me misere deperiret!), in eius amorem accendisti atque inde adeo haec omnia nata sunt85? Nut. Non diffitebor86 eum me tibi87 principio commendasse, adductam commiseratione et quotidianis precibus88. Pol. Precibus89? Immo90 vero precio. Neque tu unquam illum tanti penderes, nisi aliquid tibi penderet. Nut. Vt lubet. Illud vero91 persuadeas tibi velim92, si rem in eum locum deventuram credidissem, nulla ratione, nec precibus93 nec precio, de illo tibi mentionem fecissem. Pol. Quis primum in lectum meum illum94 deduxit praeter te95? Quis alius nisi tu una96? Sed mitte modo, ne me ad insaniam97 redigas. Nut. Esto98, quandoquidem huic99 malo fuerim caput.

77 faciam: facio P78 condicionibus: conditionibus T Cortijo79 splendidis spretis, adolescentibus: splendis repudiatis eorum P80 nunc: num P81 tui patris indignissime: patris tui indignissimo P82 nisi: ni P83 autor stetit: autor extitit P author stetit T84 comitatem, elegantiam: elegantiam comitatem P85 nata sunt om. T Cortijo86 diffitebor: difitebor P87 eum me tibi: me tibi eum P88 precibus: praecibus P89 precibus: praecibus P90 immo: imo P91 vero: tamen P92 velim: vellim P93 precibus: praecibus P94 in lectum meum illum: illum in lectum meum P95 te: me Cortijo96 praeter... una?: nisi tu una? Quis alius praeter te? P97 insaniam: infamiam Cortijo98 esto: esto sane P99 huic: ita vis ego huic P

Page 379: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

379

Nodr. Tú verás. Ya te valdría con que te fuera suficiente que podáis disfrutar de vuestros amores gracias a mí todas las noches, por más que lo haga contra mi voluntad. Preferiría, en efecto, que vivieras tu amor con más honestidad. Y es que duele un montón que, tras despreciar a jóvenes de tan ilustre condición, tan magníficos, que se desvivían por complacerte y que rondaban por casarse contigo, ahora te hayas entregado de manera indigna a un esclavillo de tu padre. ¿Qué otra cosa esperas de eso sino deshonra e infamia? Pol. Pero ¿quién es responsable de todo eso sino tú, nodriza mía? ¿Tú, que, alabándome su belleza, su gracia, su elegancia (¡cómo me ponías a morir, desgraciada de mí!), me hiciste arder de amor hacia él y luego de ahí vino todo lo demás? Nodr. No diré que al principio no te lo recomendase, llevada por la lástima y sus ruegos cotidianos. Pol. ¿Por sus ruegos? Mejor por el dinero. Que tú no lo tendrías en tanto, si no te fuera algo en ello. Nodr. Como quieras. Pero me gustaría que te convencieras de que si hubiera estado segura de que la cosa iba a llegar a este punto, no te habría hablado de él por ninguna razón, ni por ruegos ni por dinero. Pol. ¿Quién lo trajo lo primero de todo a mi cama, sino tú? ¿Quién más sino tú sola? Pero déjalo, no me vuelvas loca. Nodr. Pues vale, que sea yo la culpable de esta desgracia.

Page 380: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

380

Pol. Immo100 vero totius boni origo et fons! Neque101 enim (ut sis sciens), mea nutrix, ego Dulippum102 ut103 servulum patris amo, ut tu videris credere; immo104 vero honestius amorem meum105 collocavi, quam tu existimas. Hoc tibi sit satis nec106 fas est ulterius me progredi. Nut. Gaudeo, quod animum tuum mutaveris. Pol. Immo107 vero nil mutavi, nec mutasse vellem108. Nut. Quid igitur ais tu? Pol. Neque Dulippum109, neque patris servuum amare, neque110 mutasse sententiam, neque111 si liceat lubere. Nut. Edisere mihi clarius; neque112 enim conveniunt inter se aut ego prorsus nihil intelligo. Pol. Non licet apertius loqui: obstrinxi fidem, ne cui dicerem. Nut. An vero113 tu times ne parum caelem114? Cuius tu fidem experta sis in re tanta, ubi et115 de vita et de116 honore agitur, eam tu suspectam habeas in re, quantum ego suspicor117, non magni momenti? Pol. Atqui maioris est, quam cogitas. Dicam; tamen118 ad te recipias, non solum nemini119 verbis, sed nec120 nutibus quidem indicaturam121, unde ulla suspitio suboriri possit.

100 immo: imo P101 neque: nec P102 Dulippum: Dulipum P Dullippum Cortijo103 ut: aut P104 immo: imo P105 honestius amorem meum: amorem meum honestius P106 nec: nec enim P107 immo: imo P108 vellem: vellim P109 Dulippum: Dulipum P Dullippum Cortijo110 neque Dulippum... amare, neque: me nec dulipum nec famulum patris amare, nec P111 neque: nec P112 edisere... neque: edissere haec mihi clarius nec P113 vero om. T Cortijo114 caelem: celem P115 et om. T Cortijo116 de om. P117 suspicor: arbitror P118 tamen: tum modo P119 nemini om. P120 nec: ne P121 indicaturam: cuiquam indicaturam P

Page 381: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

381

Pol. ¡Pero si eres el origen y la fuente de todo lo bueno! Y no amo (para que te vayas enterando) a Dulipo, nodriza mía, como esclavillo de mi padre, como tú pareces creer; por contra, puse mi amor de un modo mucho más honesto de lo que tú piensas. Que esto te baste pues no puedo ir más allá. Nodr. Me alegro de que hayas cambiado de opinión. Pol. En absoluto la he cambiado, ni tengo intención de cambiarla. Nodr. ¿Qué estás diciendo? Pol. Que no amo a Dulipo ni al esclavo de mi padre, y que no he cambiado de opinión, ni me gustaría hacerlo, aunque pudiera. Nodr. Dímelo de modo más claro; que o esto no casa bien o yo no entiendo nada. Pol. No puedo hablar con más claridad: prometí que no se lo diría a nadie. Nodr. Pero ¿tienes miedo de que no lo sepa callar? De quien has comprobado su fidelidad en asunto tan importante, en que se trata de vida y honor ¿de ésa precisamente sospechas ahora en un asunto que, en lo que intuyo, no es de gran importancia? Pol. Pues es mayor de lo que piensas. Te lo voy a decir; sin embargo, promete que a nadie se lo vas a contar ni con palabras, ni siquiera con gestos, de los que pudiera surgir alguna sospecha.

Page 382: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

382

Nut. Ita recipio meque totam fidem122 tibi astringo123. Quam ob rem age, tuto loquere124. Pol. Age125, igitur. Hunc, quem tu Dulippum126 putas atque ita nominari audis, scito Siculum esse, nobili familia et praeclaris ortum parentibus: nomen illi verum est Erostratus127: pater Philogonus Cataneus, ex patriciis eius civitatis et principibus128 regionis eius129. Nut. Quid ais? Erostratus130? Nonne Erostratus hic peregrinus est vicinus nobis, qui tuas petit nuptias? Pol. Audi, si vis: ego tibi rem omnem aperiam. Quem hactenus tu Dulippum131 credidisti, is verus132 Erostratus est, quem pater huc ablegavit studiorum gratia. Is ubi primum navi133 egressus est, me obviam conspicatus, mirum est quam mei amore flagrare coeperit ut, e vestigio animo prorsus immutato, libris neglectis cultuque literario, decreverit in me unam omne134 suum studium transferre. Cuius rei occasione, ut me videret135 et una colloqueretur, cum vestitum, nomen, conditionem cum Dulippo136 servo137 commutasset, quem ex Sicilia secum adduxerat, repente ex Erostrato domino factus est138 servulus. Sub eo habitu quem vides, coepit amori inservire. Atque ita dexteriter se gessit, ut paucis post diebus se in nostram familiam dederit, patri famulum praestiturus. Nut. Atque hoc tibi pro certo est?

122 fidem: om. PT [fidem] Cortijo123 astringo: obstringo P124 loquere: eloquere P125 age: audi P126 Dulippum: Dulipum P Dullippum Cortijo127 est Erostratus: erostrato est P128 principibus: princibus Cortijo129 regionis eius: totius regionis P130 Erostratus: erostrato P131 Dulippum: Dulipum P Dullippum Cortijo132 verus: vere P133 navi: e navi P134 omne: totum P135 cuius rei... videret: cuius rei ut maiorem haberet occasionem meque videret P136 Dulippo: Dulipo P Dullippo Cortijo137 servo: servulo suo P138 est om. P

Page 383: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

383

Nodr. Lo prometo y te doy toda mi palabra. Por tanto, vamos, habla segura. Pol. Vamos, pues. Que sepas que ese que tú crees que es Dulipo y que así oyes que le llaman, es un Siciliano, nacido de noble familia e ilustres padres; su verdadero nombre es Eróstrato; su padre, Filógono de Catania, uno de los patricios de su ciudad y de los príncipes de su región. Nodr. ¿Qué dices? ¿Eróstrato? ¿No es Eróstrato ese extranjero vecino nuestro que te pide en matrimonio? Pol. Escucha, si quieres: yo te lo voy a explicar todo. A quien hasta hoy creíste Dulipo, ése es el verdadero Eróstrato, a quien su padre envió aquí a que estudiara. Tan pronto bajó de su nave, al verme frente a él, resulta admirable cómo comenzó a arder de amor por mí, hasta el punto de que, cambiado de inmediato su ánimo, olvidados los libros y su atuendo de estudiante, tomó la decisión de poner tan solo en mí todo su afán. Y por esa razón, para verme y para hablarme, una vez que hubo cambiado ropas, nombre y condición con su esclavo Dulipo, a quien había traído consigo desde Sicilia, de repente del amo Eróstrato surgió un esclavillo. Bajo ese atuendo con que lo ves, comenzó a servir al amor. Y lo hizo de manera tan hábil que a los pocos días se entregó a nuestra familia, ofreciéndose de criado a mi padre. Nodr. ¿Y estás segura de eso?

Page 384: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

384

Pol. Longe certissimum. Ille autem Dulippus139 servulus, adoptato nomine Erostrati, libris instructus reliquoque apparatu, quem herus attulerat, multoque magis autoritate140 commendatus, quod Philogoni141 Catanei filius crederetur, ita processit142 in literis143 ut ad hoc nomen, quod nunc obtinet, brevi pervenerit. Nut. Quid ita? Nemo ne civis hic est ex eadem regione?144 Aut qui tanto tempore hac iter fecerit, qui illorum consilium aperuerit? Pol. Nulla nobiscum fere sunt Siculis commercia145 et, quia tam longe abest, raro huc illi146 commeant147. Nut. Sane id optato vobis accidit. Veruntamen148 qui potest hoc convenire, cum hic ipse scholasticus149, quem tu Dulippum150 vis esse, tuas nuptias tam sedulo ambiat? Pol. Id factum est ad disturbandos conatus illius iurisperiti, qui me tam obnixe expetit. Sed quid hoc est? En tibi illum: nonne vides deambulantem? O elegantem procum! Quidvis potius patiar, quam ut illi nubam. Nut. Et merito sane. Nonne vides illum151, ut pompose incedit, sese nobis velut ostentans? Quid potest esse insanius amante sene?

139 Dulippus: Dulipus P Dullippus Cortijo140 autoritate: authoritate T141 Philogoni: filogoni P142 processit: profecit P143 literis: litteris Cortijo144 hic est... regione: hic est? nemo ex eadem regione P145 nulla... commercia: nulla nobis fere cum Siculis sunt, comertia P146 illi: illuc P147 commeant: comeant P148 veruntamen: verumtamen Cortijo149 scholasticus: scolasticus P150 Dulippum: Dulipum P Dullippum Cortijo151 nonne... illum: non tu videns? illum P

Page 385: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

385

Pol. Absolutamente segura. Aquel esclavillo Dulipo, por su parte, tras adoptar el nombre de Eróstrato, instruido en los libros y en toda la parafernalia que había traído su amo, y revestido de más prestigio, porque se le creía hijo de Filógono de Catania, avanzó de tal modo en las letras que en poco tiempo llegó a tener la fama que ahora tiene. Nodr. ¿Cómo es posible? ¿No hay aquí ni un ciudadano de esa misma región? ¿Ni nadie que en todo este tiempo haya venido hasta aquí, que haya podido descubrir su plan? Pol. Apenas tenemos nosotros relaciones con los de Sicilia y, dado que está tan lejos, es raro que ellos se acerquen por aquí. Nodr. Bien os viene eso para vuestro deseo. Sin embargo ¿cómo puede conveniros que ese mismo estudiante, que tú quieres que sea Dulipo, reclame de manera tan insistente tu mano? Pol. Eso se hace para entorpecer los intentos de aquel jurisperito que con tanto afán me reclama. Pero ¿qué es esto? Ahí lo tienes. ¿No lo ves que viene andando? ¡Ay, qué partido tan elegante! ¿Qué he de sufrir peor que casarme con él? Nodr. Y bien que lo dices. ¿No ves cuán presumido viene, como para que lo veamos bien? ¿Qué puede haber más tonto que un amante viejo?

Page 386: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

386

SCAENA SECVNDA152

Cleander, iurisperitus. Pasiphilus, parasitus. Dulippus153

Cle. Nonne modo illic quidam pro foribus deambulabant? Pas. Deambulabant sane, sapientissime Cleander. Quid ita tu non vidisti tuam Polymnestam154? Cle. Numquid155 ibi aderat? Miserum me! non vidi. Pas. Nec mirum sane: lux enim hodie subnubila est, et aer paulo turbidior. Equidem illam magis ex cultu quam ex facie noscitavi156. Cle. Ego vero visu157 sum perspicatiore, gratia superis, quam pro hac aetate. Nec mihi videor admodum ab illo158 tempore differre, quo annum agebam vigesimum159 quintum aut trigesimum160. Pas. Quid ais? Nunquid provectior es? Cle. Arbitror me quinquagesimum161 sextum attigisse. Pas. Fortassis decem162 subtractis. Cle. Quid ais decem? Pas. Aiebam decem fortassis te addere. Cle. Est sane, ut tibi dixi. Pas. Commoda nimirum aetas! Ut163 facies tua indicat, attinges centesimum164. Porrige165 huc manum, contemplabor. Cle. Numquid166 nosti chyromantiam167?

152 scaena secunda: actus primi scaena secunda T Cortijo153 Dulippus: om. P Dullippus Cortijo154 Polymnestam: Polimnestam P Cortijo155 numquid: nunquid P156 equidem... noscitavi: equidem magis cultu quam ex facie illam noscitavi P157 visu: vissu P158 illo: eo P159 vigesimum: vigessimum P160 trigesimum: trigessimum P161 quinquagesimum: quinquagessimum P162 fortassis decem: decem fortassis P163 ut: et ut P164 centesimum: centessimum P165 porrige: perge P166 numquid: nunquid P Cortijo167 chyromantiam: chiromantiam P

Page 387: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

387

ESCENA SEGUNDA

Cleandro, jurisperito. Pasifilo, parásito. Dulipo

Cle. ¿No andaban delante de su puerta hace un momento? Pas. En efecto, andaban, sapientísmo Cleandro. ¿Es que no viste tú a tu Polimnesta? Cle. ¿Estaba entonces allí? ¡Desdichado de mí! No la vi. Pas. No es de extrañar: la luz hoy, en efecto, está nublada y el aire un poco sucio. Yo la distinguí más por la ropa que por la cara. Cle. Lo cierto es que yo tengo una vista mejor, gracias a los dioses, que la que me corresponde por la edad. Y no me parece que sea muy distinta de la de hace tiempo, cuando tenía veinticinco o treinta años. Pas. ¿Qué dices? ¿Es que eres más viejo? Cle. Creo que ya he llegado a los cincuenta y seis. Pas. [aparte] Quizás, tras quitar diez. Cle. ¿Qué dices diez? Pas. Decía que quizás te pones diez. Cle. Pues es tal y como te he dicho. Pas. ¡Una edad estupenda! Según indica tu cara, llegarás a cien. Trae aquí tu mano, que la vea. Cle. Pero ¿es que sabes quiromancia?

Page 388: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

388

Pas. Est168 quisquam qui in ea arte plus profecerit aut diutius versatus sit? Porrige169 huc, sine me contemplari. O pulchram et integram lineam! Vix unquam tam longam mihi videre contigit. Tu videris vel ipsum Melchisedec vivacitate superaturus. Cle. Tu fortassis dices “Matusalem”. Pas. Sane170 eundem esse putabam. Cle. Satis apparet, quam sis egregie versatus in Bibliis171. Pas. O, quam egregia est haec linea, quae Veneris appellatur! Vellem mihi dari otium172 ut narrarem tibi omnia173. Sed licebit postea: mane praesertim dicam multa, quae tu admireris. Cle. Erit sane pergratum. Sed ut ad rem redeam, mi Pasiphile, utrum tandem censes? mallet illa sibi maritum dari, me ne, an Erostratum? Pas. Haud dubium id174 est, quin te pluris sit factura. Est illa quidem, si qua unquam, foemina cordatissima. Nec dubium quin tuam dignitatem tuasque literas175 multo magis admiretur, quam quidquid176 ab illo scholastico177 expectari possit, quem ego apud suos esse arbitror infimo loco. Cle. Atqui apud nos mirum est, quam superbum praedicet178 genus suum. Pas. Et facit, mea quidem sententia, sapienter, dum non est, qui illum mendacii coarguat. Sed glorietur ille per nos quantum libet: mallem ego scientiam et nomen tuum, quam universam Siciliam.

168 est: et est P169 porrige: perge P170 sane: ego sane P171 bibliis: biblia P172 otium: ocium PT Cortijo173 omnia: singula P174 id: id ne P175 literas: litteras Cortijo176 quidquid: quisquid P177 scholastico: scolastico P178 praedicet: predicet P

Page 389: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

389

Pas. ¿Hay alguien que sepa más de esa arte o que la conozca desde hace más tiempo? Trae aquí, deja que la vea. ¡Oh, línea bella y completa! Nunca me tocó ver una tan larga. Parece que superarás en años al propio Melquisedec. Cle. Querrás decir “Matusalén”. Pas. Creía que eran el mismo. Cle. Bien se ve lo muy experto que eres en la Biblia. Pas. ¡Oh, cuánto se destaca esta línea, que se llama de Venus! Ojalá tuviera tiempo de contarte todo. Pero luego podré: mañana te diré sin falta muchas cosas que te van a asombrar. Cle. Pues será muy agradable. Pero por volver a mi asunto, Pasifilo querido ¿qué piensas tú? ¿preferirá ella tomarme a mí por esposo o a Eróstrato? Pas. Sin duda, te preferirá a ti. Ella es ciertamente, si es que las hay, la mujer más cuerda. Sin duda, admirará mucho más tu dignidad y tus cartas que todo lo que pueda esperarse de ese estudiante, a quien yo considero en muy baja posición incluso entre los suyos. Cle. Pues es admirable cómo se pavonea de su linaje entre nosotros. Pas. Y lo hace, en mi opinión, con astucia pues no hay quien pueda llamarlo mentiroso. Pero, por nosotros, que se ufane él de lo que quiera: yo preferiría tu sabiduría y tu reputación antes que Sicilia entera.

Page 390: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

390

Cle. Nusquam decet laudare se ipsum179: sed si quando verum dicendum est, scito180 ex hac mea facultate multo uberiores fructus percepisse181, quam si amplissimum patrimonium182 relictum fuisset. Ego, ut sis sciens, ex Tarento183 patria mea a Turcis expugnata et direpta profugus nudior184 leberide, nec pillo185 quidem186, inde me Patavium recepi. Ab eo quidem tempore tum profitenda doctrina187, tum causis agendis, tum etiam consulendo rem coegi ad decem fere ducatorum millia, et eo amplius188. Pas. Has ego veras virtutes, hanc veram philosophiam189 semper existimavi. Nam altera190 philosophia poesis, nugae, tricae191, somnium. Cle. Recte, Hercle192, dixisti193 “tricas”194. Nam ‘ex aliis paleas, ex istis collige grana.’ Pas. Facetum195, me Hercle196, carmen197. Tuumne198 est? Cle. Quid meum? Ex glossa199 quadam elegantissima200 qua non est commendatior in toto corpore201 iuris. Pas. Atqui Virgilianum putavi202. Sed tu non dubium203 est quin multo auctiorem pares204 rem et lautius patrimonium quam quod Tarenti reliqueras.

179 se ipsum: seipsum T Cortijo180 scito: scito me P181 percepisse: percaepisse P182 patrimonium: patrimonius P183 ex Tarento: iam olim ex Tarento P184 nudior: esessi nudior P185 pillo: pilo P186 quidem: quidem relecto P187 doctrina: disciplina mea P188 amplius: ampliores P189 veram philosophiam: sapientiam P190 altera om. P191 tricae: triquae P192 Hercle: me Hercle P193 dixisti: dixti P194 tricas: triquas P195 facetum: facaetum P196 me Hercle: Hercle P197 carmen: carmen et magnificum nunquid P198 ne om. P199 glossa: glosa P200 elegantissima: excellentissima P201 corpore: corpo re Cortijo202 putavi: putabam P203 non dubium: dubium non P204 pares: pararis P

Page 391: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

391

Cle. Nunca está bien alabarse uno mismo pero, si he de decir la verdad, has de saber que he obtenido frutos mucho más ricos de esta profesión mía que si se me hubiera dejado un grandísimo patrimonio. Yo, para que lo sepas, huyendo de Tarento, mi patria, cuando la tomaron y la saquearon los Turcos10, más desnudo que una camisa de serpiente11 y ni con un gorro siquiera, me refugié en Padua. Desde entonces, sirviéndome de mi sabiduría unas veces, llevando causas otras tantas, haciendo de consejero algunas más, llevé mi fortuna hasta casi diez mil ducados o incluso más. Pas. Siempre creí que éstas eran precisamente las verdaderas virtudes, ésta la verdadera filosofía. Pues la otra filosofía es pura poesía, tonterías, bobadas, ilusión vana. Cle. ¡Por Hércules! bien has dicho “bobadas”. Pues ‘de aquello puedes coger pajas, de esto granos’. Pas. Bonito verso12, por Hércules. ¿Es tuyo? Cle. ¿Qué mío? Es de una elegantísima glosa, más adecuada que la cual no hay otra en todo el derecho civil. Pas. Pues pensé que era de Virgilio. Pero tú, no hay duda de que tienes una fortuna mucho mayor y un patrimonio más próspero que el que dejaste en Tarento.

10 Este dato histórico debe entenderse como una mera convención dramática pues no hay noticias de tal sitio, al menos en fechas anteriores a las de la publicación de la comedia. Sí hay constancia de un sitio y una toma de Tarento debida a tropas españolas mandadas por don Gonzalo Fernández de Córdoba en 1502, mientras que los turcos intentaron efectivamente su toma décadas después, en 1594, hecho poetizado en octavas rimas bajo el título de “Glorie di guerrieri e d’amanti” por Cataldo Antonio Mannarino en 1595, al modo de la Gerusalemme liberata de Tasso, muerto precisamente un año antes.11 nudior leberide (‘más desnudo que la camisa de una serpiente’): esta expresión se recoge en Erasm. Adag. I 1, 26, con otras variantes en I 3, 56 (caecior leberide) y en III 2, 83 (scrabrosior leberide). Paolo Manuzio (en Adagia Optimorum Utriusque Linguae Scriptorum, Oberursel, 1603, p. 38 ab) la explica así: Nudior Leberide: Γυμνότερος λεβηρίδος, id est, Nudior leberide, de vehementer tenuibus. Leberis enim serpentis exuuium significat, quo nihil potest esse inanius. Accidit autem hoc omnibus fere, quae cortice integuntur, sed molliore: velut stellioni, lacertae, praecipue serpentibus, atque haec ferme bis exuunt, vere, et autumno, praesertim vipera. Serpenti primum ab oculis incipit decedere pellis, ita, vt obcaecari videatur iis, qui rem non intelligunt: atque vna nocte et die, senectus tota exuitur a capite vsque ad caudam. Ex insectis reiuuenescunt silpha, et culex: eaque, quorum pennae vaginis obteguntur, vt scarabei, item locustae et cicadae. In genere marinorum exuit et cancer: idque saepius anno. Atque hoc exuuium Graecis etiam σύφαρ dicitur: cuius mira sentitur tum leuitas, tum siccitas, vniuerso humore in nouum foetum consumto. auctor Aristoteles libr. de natura animantium octauo. Ait Suidas, Leberidem hominem fuisse supra modum pauperem: ita, vt vulgari sermoni locum fecerit. Athenaeus in Dipnosophistis, σαυτὸν ἀποφαἰνεις κενώτερον λεβηρίδιος, i. Ostendis teipsum inaniorem leberide.12 En efecto, la expresión ex aliis paleas, ex istis collige grana forma un correcto hexámetro dactílico.

Page 392: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

392

Cle. Hui205, triplo et quadruplo copiosius. Sed iacturam feci, Pasiphile, rei omnino charissimae, filii206 annos quinque nati207, in illo ipso tumultu et nocturna expugnatione, quem quidem gestabam in oculis, cuius meminisse sine lacrimis208 non possum. Pas. Extremum mihi narras infortunium. Cle. Nunc vivat necne, incertum209 est; fortassis alicubi duram servit servitutem210 miser. Pas. Miseret me profecto tui sed istam aegritudinem211 mitiga. Spero Polymnesta212 numerosa prole iacturam213 resarciet. Cle. Sed tu quid sentis de hac procrastinatione214? Pas. Patrum hoc est: dum cunctantur, dum dispiciunt215 conditiones, filiis abit saeculum. Sed ego non dubito quin te tandem vel ultro obsecret et secum bene actum putet. Cle. Nunquid dixisti216 tu illi me arrhaboni217 dixisse illi218 duo millia aureorum? Pas. Tu me negligentem putas, qui istud rogas? Cle. Quid ille ad haec? Pas. Nihil aliud quam tantumdem219 pepigisse220 Erostratum. Cle. Qui potest fieri? Aut qui221 potest obligari adolescens222 manceps minor viginti quinque annis filius223 familias224? Pas. Quid tu censes me non et istud admonuisse? Nugae. Crede mihi, tuus ille rivalis nisi in somnis potietur illa nunquam.

205 hui: huic P206 filii: filium P207 nati: natum amissi P208 lacrimis: lachrymis PT Cortijo209 incerte Cortijo210 servit servitutem: servitutem servit P211 aegritudinem: egritudinem P212 Polymnesta: Polimnesta P Cortijo213 iacturam: iacturam istam P214 procrastinatione: procrastinatione patris P215 dispiciunt: despiciunt P216 dixisti: dixti P217 arrhaboni: arraboni P Cortijo218 illi om. P219 tantumdem: tantundem P220 pepigisse: contra pepegisse P221 qui: quid P222 adolescens: adulescentulus P223 filius: et filius P224 familias: familiae P

Page 393: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

393

Cle. Huy, tres o cuatro veces mayor. Pero tuve, Pasifilo, en aquel tumulto y en aquel ataque nocturno la pérdida de la cosa sin duda más valiosa, un niño de cinco años, a quien siempre llevaba en mis ojos, de quien no puedo acordarme sin llorar. Pas. Me cuentas una desgracia tremenda. Cle. Si vive ahora o no, lo ignoro; quizás sirve el desdichado en algún lugar bajo dura servidumbre. Pas. Me da pena de ti pero suaviza esa tristeza. Espero que Polimnesta compense tu pérdida con una prole numerosa. Cle. Pero ¿qué te parece este aplazamiento? Pas. Esto es cosa de los padres: mientras dudan, mientras miran a ver qué condiciones ponen, se les pasa un siglo a los hijos. Pero no tengo la menor duda de que finalmente te reclamará de buen grado y pensará que ha hecho bien. Cle. ¿Le dijiste que yo he dicho que habría para ella dos mil monedas de oro como dote? Pas. ¿Tan descuidado me consideras que me lo preguntas? Cle. ¿Qué dijo él a eso? Pas. Nada más que Eróstrato había prometido otro tanto. Cle. ¿Cómo puede ser eso? ¿O qué joven menor de veinticinco años puede obligarse como deudor, si aún depende de su padre? Pas. ¿Crees que yo no le advertí eso? Tonterías. Créeme, ese rival tuyo no la tendrá nunca como no sea en sueños.

Page 394: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

394

Cle. Immo225 age, missa istaec226 facio. Tu, mi Pasiphile, si quando rem es facturus gratam, Damone convento (mihi quam primum est opus), dic unam eius filiam expetere me, remittere caeteros sumptus. Est, Diis gratia, unde et indotatam accipere possim227 ac, si sit opus, duobus millibus aureorum ego dotem228 dicam et, si id satis non est, quinque millibus; praeterea quantum volet. Abi igitur, atque hoc confectum mihi redde; scio te solertem. Nunquam229 a me illam dimittere est animus, quoquo pacto se res habeat. Age, ne morare si me amas. Pas. Sed ego ubi te postea230 inveniam? Cle. Domi maneo. Pas. Quota hora? Cle. Quandocunque231. Invitarem te ad cenam232 nisi233 ieiunarem, nam hunc Divum habeo advocatum234. Pas. Ieiuna vel ad interitum usque. Cle. Ausculta. Pas. Advoca tibi mortuos qui etiam ieiunant235. Cle. Tu me non audis? Pas. Tu me non intelligis236? Cle. Iam scio irasceris mihi quod te non invitavi. Si frugalitem nostram non aspernaris, esto ut velis. Pas. Tu mihi deesse putas ubi excipiar opipare? Cle. Minime vero, mi Pasiphile. Pas. Atqui pro certo habeto atque etiam ultro accersor. Cle. Sed237 fortassis ad nullum accedes tam gratus conviva. Age, te domi expecto ad cenam238. Pas. Age et ego tibi iam confectum dabo. Cle. Vide, laetus ad me nuntius revertare.

225 immo: imo P226 istaec: haec P isthaec T Cortijo227 accipere possim: possum accipere P228 dotem: illi dotem P229 nunquam: nusquam gentium P230 postea: post P231 quandocunque: quandocumque velis P232 cenam: caenam T Cortijo ad caenam om. P233 nisi: ni P234 nam hunc... advocatum: habeo hunc divum advocatum P235 ieiunant: ieiunam P236 tu... intelligis: nec tu me intelligis P237 sed: non ambiguo, sed P238 ad cenam: ad caenam T Cortijo ad prandium P

Page 395: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

395

Cle. Pues vamos, dejémoslo estar. Tú, Pasifilo querido, si quieres hacer algo que me sea grato, una vez te reúnas con Damón (lo que necesito que sea cuanto antes) dile que deseo vivamente a su hija tan solo, que devuelva los demás pagos. Gracias a los dioses, tengo de donde poder tomar por esposa incluso a una sin dote y, si fuera preciso, yo le asignaré como dote dos mil aúreos y, si eso no fuera bastante, cinco mil; y además, lo que quiera. Vete, pues, y, cuando hayas hecho eso, vuelve a mí; sé que eres eficaz. Estoy decidido a no perderla nunca, sea cual sea el trato. Vamos, no te retrases si me amas. Pas. Pero ¿dónde te encontraré luego? Cle. Me quedo en casa. Pas. ¿Hasta qué hora? Cle. Hasta la que sea. Te invitaría a cenar, si no fuera porque guardo ayuno, pues ando bajo la protección de este Dios13. Pas. [aparte] Pues ayuna hasta que te mueras. Cle. Escucha. Pas. [aparte] Invoca a los muertos, que también ayunan. Cle. ¿No me oyes? Pas. [aparte] ¿Y tú no me entiendes? Cle. Ya sé que estás enfadado conmigo porque no te he invitado. Si no desprecias mi frugalidad, haz lo que quieras. Pas. ¿Es que crees que me faltan sitios donde me reciban a lo grande? Cle. En absoluto, Pasifilo querido. Pas. Pues ten por seguro que incluso me invitan de buen grado. Cle. Pero quizás a ningún banquete irás de invitado con tantas ganas. Venga, te espero en casa a cenar. Pas. Venga, y te daré cuentas de mi gestión. Cle. Procura regresar a mí como mensajero feliz.

13 Se entiende, del dios del ayuno, dios inexistente, por lo demás.

Page 396: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

396

Pas. Tu etiam vide239 mensam mihi pares et patinas instructissimas. O hominem240 miserum et sordidum! ieiunium fingit quo me caena241 excludat. Quasi vero illius ore et242 non potius meo pransurus essem. Aut tam sumptuose243 et opipare244 hominem excipiat ut perpetuo illi devinctum me putare debeam. Praeter quam quod omnia quae apponuntur sunt245 sordida et vilia, multum tamen interest inter illius prandium et meum. Nunquam idem vinum apponitur, nunquam eodem pane, eodem obsonio vesceris. Sibi primum246 optima quaeque apponi iubet247, cum tu interim salivam248 deglutias249, spectator magis accumbas quam conviva. Et pro hac250 cenula251 putat immortalem sibi252 deberi gratiam. Omnemque operam quam illi impenderis, abunde pensatam. Septem iam annos totos detritus sum illi inserviendo nec253 arbitror me ab illo recepisse teruntium unum. Nisi forte id credit, suam gratiam mihi254 satis esse superque aut quod aliquando aegre255 in nostra causa vix unum verbum256 vi coactum257 exprimar. Egregie sane tibi prospexeras, Pasiphile, nisi aliunde tibi prospexisses258! At ego anatis vitam vivo, quae nunc in aquis, nunc in terra victitat; ubicumque laetiorem pastum invenio, eo protinus advolo. Nec minus me familiarem Erostrato quam huic nostro praebeo; atque ille me amiciorem experietur cuius ego mensam benigniorem experiar. Nunc ita utrumque259 mirifice tractabo, ut cum alter nesciat intimum esse alteri, tamen ne me caelet260 sua consilia, dum putabit rem suam

239 etiam vide: vide etiam P240 o hominem: hoc loco actus primi scaenam tertiam (pasiphilus, dulipus servus), quae usque ad finem (te expectat herus) sese ostendit, incipit P241 cena: caena T Cortijo prandio P242 et: ac P243 sumptuose: sumtuose P244 opipare: splendide P245 sunt: sum P246 primum: privatim P247 apponi iubet: iubet apponi P248 salivam: salibam P249 deglutias: deglutiens P250 hac: hac quidem P251 cenula: caenula PT Cortijo252 immortalem sibi: sibi immortalem P253 nec: neque P254 mihi: nobis P255 aegre: egre P256 in nostra... verbum: unum verbulum in nostra causa P257 coactum: coactus P258 tibi prospexisses: consultum esset P259 utrumque: utrum Cortijo260 caelet: celet P

Page 397: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

397

Pas. Tú, por tu parte, procura prepararme una mesa y unos platos bien servidos. [Aparte] ¡Oh, hombre mezquino y sórdido! Finge ayunar para no invitarme a cenar. Como si fuera a comer con su boca y no con la mía. O como si me fuera a recibir de manera tan suntuosa y opípara que deba pensar que quedo en deuda con él para siempre. Aparte de que todo lo que ofrece es sórdido y de poca calidad, hay una gran diferencia entre un banquete suyo y uno mío. Nunca se ofrece el mismo vino, nunca comerás ni el mismo pan ni el mismo menú. Él manda que se le sirva primero lo mejor de cada cosa, mientras que tú te tragas tu saliva y estás a la mesa más como espectador que como invitado. Y por esa cenucha, cree que se le debe gratitud eterna. Todo lo que hayas hecho en su interés, se considera así suficientemente pagado. Siete años hace ya que me mato por servirle y creo que no he recibido de él ni un solo ochavo, salvo que acaso crea que a mí ya me llega y me sobra con un “gracias” suyo o con que de vez en cuando y malamente diga, obligado a la fuerza, apenas una sola palabra a mi favor. ¡Bien te habrías visto, Pasifilo, si no hubieras mirado por ti en otros sitios! Es que yo vivo la vida de un pato, que ahora va por el agua, ahora por la tierra; donde quiera que encuentro una comida mejor, allí voy volando. Y no me muestro menos servicial con Eróstrato que con éste; y seré más amigo de quien me reciba con una mesa mejor dispuesta. Ahora voy a tratar a los dos de maravilla, para que, al no saber el uno que soy íntimo del otro, no me oculten sus pensamientos, mientras creen que yo me ocupo

Page 398: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

398

me261 agere atque alteri insidiari. Quoque modo res eveniat, efficiam ut uterque mea opera victoriam partam putet, etiam262 gratias agat. Sed Dulippum263 video Damonis servulum; ab illo sciam ubi herus sit264. Quonam, Dulippe265? Dul. Quaesiturus aliquem hero meo convivam ne solus prandeat. Pas. Otiosus266 esto; neminem hominum267 reperire potes me uno, aut commodiorem aut paratiorem. Dul. Non est facultas invitandi tam multos. Pas. Quid multos, malum? Solus ibo. Dul. Solus? Hui268! Qui potes269, cum decem lupos in stomacho videaris circumferre? Tanta est voracitas tua. Pas. Ingenium miserorum: invident270 iis271 quos sciunt apud dominos semper272 esse in gratia. Dul. Quamobrem id fiat, ignoras fortassis? Pas. Quod dentes habeant, arbitror. Dul. Immo273 vero; quod linguam. Pas. Linguam? Vah! Dic mi, quaeso, qua in re tibi a me orta274 est iniuria. Dul. Iocabar equidem, mi Pasiphile. Abi iam intro, dudum te expectat herus.

261 rem suam me: me rem suam P262 etiam: et mihi etiam P263 Dulippum: Dulipum P Dullippum Cortijo264 herus sit: nam sit herus P265 Dulippe: Dulipe P Dullippe Cortijo266 otiosus: ociosus iam P267 hominum: omnium P268 hui: huic P269 potes: potest P270 invident: semper invident P271 iis: his P272 semper om. P273 immo: imo P274 orta: exorta P

Page 399: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

399

de sus intereses y que procuro perjudicar al otro. Y así será la cosa, de modo que haré que cada uno crea que la victoria se logra gracias a mí, y me de por ello las gracias. Pero veo a Dulipo, el esclavillo de Damón; por él sabré dónde está su amo. ¿A dónde vas, Dulipo? Dul. Busco a alguien como invitado de mi amo, para que no coma solo. Pas. Estoy libre; a nadie podrás encontrar más oportuno o mejor dispuesto que a mí. Dul. No puedo invitar a tantos. Pas. ¿Qué “a tantos”, malvado? Iré yo solo. Dul. ¿Solo? ¡Ay! ¿Cómo puedes decir eso, si parece que rodean diez lobos tu barriga? ¡Tan grande es tu voracidad! Pas. Éste es el carácter de los miserables: envidian a los que saben que siempre están a buenas con sus dueños. Dul. ¿Acaso ignoras por qué ocurre eso? Pas. Porque tienen dientes, supongo. Dul. En absoluto; porque tienen lengua. Pas. ¿Lengua? ¡Bah! Dime, por favor, en qué momento te he insultado. Dul. Bromeaba, Pasifilo querido. Entra ya, que te espera el amo.

Page 400: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

400

SCAENA TERTIA275

Dulippus276 (solus)

Dul.277 Vae, misero mihi! Hoc malum reintegrascit278 indies nec potest ullis in melius converti consiliis. Credideram hoc unum amori meo certum remedium, si commutato et nomine et cultu cum Dulippo279 meo servulo280 me in huius Damonis famulitium darem, id pro certo habens, quemadmodum fames cibo, sitis potu, igni frigus281, ceteraque282 itidem283 huius generis paratis remediis sublevantur284, sic etiam nostram hanc285 aegritudinem286 tanta287 occasione, tanta copia288 perfruendi amoris mei lenitum iri, ubi semper Polymnestam289 videre liceat, colloqui, saepe nocturna etiam consuetudine et furtivis amplexibus frui290. Haec ego et similia putabam et desiderium meum satietate extingui tandem posse. Sed vae291 misero mihi atque infelici292! Unus amor inter affectus insatiabilis est. Biennium293 iam est quod sub specie servili dum me simulo Damonis servulum nihil aliud quam amori servio, a quo quidem, quae est eius294 humanitas quae alius ne optare quidem auderet, impetravi unus omnia liberaliter. Nunc in tantis copiis cum sperandum erat fortunas meas indies auctum295 iri, in periculum, miser, venio amittendi296 omnia. Quid faciam? Quid opis petam, si mihi eripitur,

275 scaena tertia: scaena quarta P actus primi scaena tertia T Cortijo276 Dulippus: Dulipus P Dullippus Cortijo277 Dul. om. T278 reintegrascit: redintegrascit P279 Dulippo: Dulipo P Dullippo Cortijo280 meo servulo: servulo meo P281 igni frigus: frigus igni P282 ceteraque: coeteraque PT caeteraque Cortijo283 itidem: item P284 sublevantur: sublebantur P285 nostram hanc: istam nostram P286 aegritudinem: egritudinem P287 tanta: hac tanta P288 tanta copia: tam ampla copia P289 Polymnestam: Polimnestam P Cortijo290 frui: perfrui P291 vae: ve P292 infelici: infoelici PT Cortijo293 biennium: bienium P294 est eius: eius est P295 auctum: aucturum Cortijo296 amittendi: amitendi P

Page 401: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

401

ESCENA TERCERA

Dulipo (solo)

Dul. ¡Ay, desdichado de mí! Esta desgracia crece día a día y no puede cambiar para mejor con consejo ninguno. Creí que éste era el único remedio seguro para mi amor, si, tras cambiar nombre y aspecto con Dulipo, mi esclavillo, me ponía al servicio de este Damón, dando por cierto que del mismo modo que se calma el hambre con la comida, la sed con la bebida, con el fuego el frío y todo lo demás, poniendo remedios de ese mismo tipo, así también este mal mío se aliviaría con tantas ocasiones, con tantas posibilidades de disfrutar de mi amor, ya que siempre podría ver a Polimnesta, hablarle, incluso disfrutar a menudo de trato nocturno y de abrazos furtivos. Estas cosas y otras parecidas pensaba yo y que por fin podría extinguir mi deseo saciándolo. Pero, ¡ay, infeliz y desdichado de mí! El amor es la única de las pasiones que resulta insaciable. Ya hace dos años que, bajo apariencia de esclavo, mientras simulo ser un esclavillo de Damón, no sirvo a otro que a su amor, del que, sin duda con mucha franqueza, pedí para mí solo todo, habida cuenta de que su condición es tal que no se atrevería a desear a nadie más. Ahora, cuando era de esperar que en medio de tantas riquezas mi fortuna creciera día a día, me veo, desdichado, en peligro de perderlo todo. ¿Qué he de hacer? ¿Qué ayuda podré pedir, si me la arrebatan,

Page 402: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

402

si Cleandro datur, qui opera improbissimi huius297 parasiti nihil non molitur298, ut illam ducat? Tum vero non299 tantum nocturnis hisce voluptatibus carendum erit, sed aspectu et300 alloquio. Eam enim iam suspicor hominis futuram zelotypiam, ut vel passerculos301 praevolantes302 suspectos haud dubie habiturus sit. Spes erat303 aliqua huius servuli mei industria (qui accepto in se et nomine et ornatu meo egregie mentitur personam meam) posse huius importunissimi senis disturbari304 consilia, invento305 illi hoc rivali et malo nodo (quo306 aiunt) malo invento cuneo. Sed cavillator iurisperitus novas conditiones comminiscitur quo Damonem in suas partes trahat. Sed viso iam quid novi commenti mihi erit307. Dixit excogitasse se, promisit eum se laqueum308 paraturum quem vulpes illa non effugeret. Toto hoc mane nusquam vidi. Viso309 an domi sit. Si ita est in fatis, nullum esse nostris malis exitum; interim tamen aliqua spe vel vana animum lactet. Sed parvulum eius video exeuntem foras.

297 improbissimi huius: huius improbissimi P298 molitur: mollitur P299 non: mihi non P300 et: sed P301 passerculos: paserculos P302 praevolantes: praetervolantes P303 spes erat: speraram P304 disturbari: disturbaris P305 invento: obiecto P306 quo: quod P307 mihi erit: heri mihi P308 se laqueum: laqueum se P309 viso: visso P

Page 403: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

403

si se la dan a Cleandro, que no desdeña la ayuda de este maldito parásito para que se la den? Entonces no solo me veré privado de estos placeres nocturnos, sino incluso de verla y de hablarle. En efecto, ya me imagino los celos futuros de este hombre, que, sin duda, tendrá por sospechosos incluso a los pájaros que pasen volando. Tenía la esperanza de que con alguna maña de este esclavillo mío (que, tras aceptar él mi nombre y mis ropajes, finge de manera estupenda ser yo mismo) podría estropear las decisiones de este viejo tan inoportuno, encontrándole un rival y (como dicen) una cuña de la misma madera para un mal nudo. Pero el quisquilloso jurisperito maquina nuevas condiciones con que poner a Damón de su parte. Pero ya veo con qué nuevo cuento me vendrá. Dijo que había ideado, prometió que había dispuesto un lazo del que no podría huir esa zorra. No lo he visto en toda esta mañana. Veré si está en casa. Si así está escrito en los hados, no hay salida ninguna a nuestras desgracias; mientras tanto, mi ánimo mamará de alguna esperanza por vana que sea. Pero veo que sale fuera un criado suyo.

Page 404: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

404

SCAENA QVARTA310

Dulippus311. Crapinus312, servulus Erostrati313

Dul.314 Crapine315, ubi nobis Erostratus? Crap. Vbicunque illum inveneris, ibi316 scito esse haud dubie. Dul. Veterator, ubi inveniam, rogo. Crap. Vbicunque erit, illic necesse est invenias. Dul. Si iam involaro tibi in capillos, faciam te respondere ad rem. Crap. Ego317 me in pedes. Dul. Expecta paululum. Crap. Non vacat. Dul. Certemus cursu, si mavis. Crap. Oportebat me longo spacio318 praecavere319, nam tibi longissimae sunt tibiae. Dul. Age tandem, quaeso, serio. Vbi nobis Erostratus? Crap. Valde mane prodiit in publicum, necdum rediit; modo obvium me320 in foro, hanc ficedulam321 iussit petere et cum ea cursitare ad obsonatorem322 Dalium, qui me iam dudum expectat. Dul. Abi iam ac, si occurrerit, dicito peropus esse mihi illo convento. Sed egomet potius ibo; iam fortassis323 invenero.

310 scaena quarta: scaena quinta P actus primi, scaena quarta T Cortijo311 Dulippus: Dulipus P Dullippus Cortijo312 Crapinus: Carpinus P313 servulus Erostrati: Erostrati servulus P314 Dul. om. T315 Crapine: Carpine P316 ibi: illic P317 ego: at ego P318 spacio: spatio P319 praecavere: praecurrere P320 modo obvium me: obvium me modo P321 ficedulam: fiscellam P fiscedulam T Cortijo322 obsonatorem: obsionatorem P323 fortassis: fortasse P

Page 405: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

405

ESCENA CUARTA

Dulipo. Crapino, esclavillo de Eróstrato

Dul. Crapino, ¿dónde está nuestro Eróstrato? Crap. Dondequiera que lo encuentres, sábete que allí está, sin duda. Dul. Vejestorio, te pregunto dónde puedo encontrarlo. Crap. Dondequiera que esté, allí es preciso que lo encuentres. Dul. Como te coja de los pelos, haré que me respondas a lo que te pregunto. Crap. Yo me voy por pies. Dul. Espera un poco. Crap. No es posible. Dul. Echemos una carrera, si lo prefieres. Crap. Me vendría bien tener más espacio de ventaja, porque tus tibias son larguísimas. Dul. Vamos ya, por favor, en serio. ¿Dónde está nuestro Eróstrato? Crap. Muy de mañana se fue a la calle y aún no ha vuelto; cuando lo encontré en el foro, me mandó buscar esta becada y correr con ella al cocinero Dalio, que ya hace un rato que me espera. Dul. Vete ya y, si te saliera al paso, dile que es muy importante que nos veamos los dos. Pero mejor iré yo mismo; quizás lo encuentre.

Page 406: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

406

ACTVS SECVNDI

SCAENA PRIMA

Dulippus324. Erostratus

Dul. Quamvis325 oculatior illo Argo, qui centum habebat oculos, fuissem, tamen satis non essem ad investigandum326 toto foro, totis porticibus hominem istum quem Dii Deaeque omnes327 perdant. Scholasticus328 non fuit, aut doctor, aut329 homo potius tota Ferrara330 qui non occurrerit centiens, praeter unum Erostratum. Fortassis redierit iam domum. Sed quid hoc331 tandem? Venientem video? Ipsus est. Expecta332. Er. Peropportune, o here, te nobis offers. Dul. Ha, ha! Vide, sis, vocato me Dulippum333. Conserva eandem quam peperisti tibi et voluntate mea et nomine opinionem. Er. Nihil refert, ubi sine arbitro334 sumus. Dul. Saltem, ne imprudenter335 excidat et prodas nostra consilia omnia. Quamobrem observes336 diligenter oportet. Sed age, quid novi337 affers? Er. Confecta res est, causam vicimus.

324 Dulippus: Dulipus P Dullippus Cortijo325 quamvis: quanvis P326 investigandum: vestigandum P327 omnes om. P328 scholasticus: scolasticus P329 aut: vel P330 Ferrara: Ferraria P331 hoc: huc P332 expecta: expecto P333 Dulippum: Dulipum P334 arbitro: arbitris P335 imprudenter: imprudenti P336 observes: serves P337 novi: nam novi P

Page 407: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

407

ACTO SEGUNDO

ESCENA PRIMERA

Dulipo. Eróstrato

Dul. Aunque tuviera más ojos que aquel famoso Argos, que tenía cien ojos, sin embargo no me bastarían para encontrar en todo el foro, en todos sus soportales a ese hombre, al que ojalá pierdan todos los Dioses y las Diosas. No hubo en Ferrara entera estudiante o doctor o cualquier hombre que no me haya tropezado cien veces, excepto Eróstrato tan solo. Quizás haya regresado ya a su casa. Pero, ¿qué es esto? ¿Lo veo venir? Es él mismo en persona. Espera. Er. De manera más que oportuna, oh amo, te dejas ver. Dul. ¡Eh, eh! Si te parece bien, procura llamarme Dulipo. Guarda la imagen que lograste gracias a mi voluntad y a mi nombre. Er. No pasa nada, que estamos sin testigos. Dul. Pero por lo menos, no sea que alguno nos caiga de improviso y eches a perder todo nuestro plan. Conviene por eso que prestes mucha atención. Pero vamos, ¿qué te traes de nuevo? Er. Se acabó el asunto, vencimos en el pleito.

Page 408: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

408

Dul. Beatum me, si vera praedicas338! Er. Audies. Dul. Ego vero totus audio atque adsum. Er. Obtulit se mihi hesterna nocte339 Pasiphilus parasitus quem quidem (quod fuit impetrare340 facile) ad cenam341 duxi. Ibi et comitate342 et largo cibo potuque ita hominem demulsi, ita intimum feci mihi ut omnia Cleandri consilia effuderit in medium. Neque343 ea quidem344 celavit345 quae Damon statuit de his nuptiis, idemque pollicitus in posterum346 omnia ad nos347 delaturum. Dul. Ne fidas, quaeso, homini, ne348 te negligentem fecerint magnifica eius349 promissa. Perfidia est plusquam Punica, vafricies350 plusquam Cretensis. Er. Non profecto me351 ille fallet352. Sed quae modo dixit353, manibus tenentur. Dul. Tandem quid354 ait? Er. Decrevisse Damonem filiam iurisperito dare; illi355 offert arrhaboni356 aureorum duo millia. Dul. Haec sunt illa perpulchra357 atque adeo bellissima quae nuntiaturum358 dicebas ‘causam vicimus359’? Er. Ne pergas male ominari priusquam rem audias360. Dul. Age, loquere361!

338 praedicas: predicas P339 hesterna nocte: nocte externa P340 impetrare: impetratu P341 cenam: caenam PT Cortijo342 comitate: commitate P343 neque: nec P344 quidem om. P345 celavit: celabit P caelavit TCortijo346 pollicitus in posterum: in posterum pollicitus P347 ad nos: continuo ad nos P348 ne: neu P349 magnifica eius: illius magnifica P350 vafricies: bafricies P351 non profecto me: nec me profecto P352 fallet: fallit P353 dixit: dicit P354 tandem quid: quid tandem P355 illi: qui illi P356 arrhaboni: arraboni P Cortijo357 perpulchra: pulchra P358 nuntiaturum: te nunciaturum P359 causam vicimus: sic causam victurus P360 audias: audieris P361 loquere: eloquere P

Page 409: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

409

Dul. ¡Feliz yo, si me estás diciendo la verdad! Er. La vas a escuchar. Dul. Yo soy todo oídos y aquí estoy. Er. Se me presentó ayer por la noche Pasifilo el parásito, y me lo llevé a cenar (lo que resultó fácil de conseguir). Entonces, con la buena compañía y la larga comida y bebida, ablandé de tal modo a ese hombre, lo hice tan íntimo mío que me largó de lleno todas las intenciones de Cleandro. Ni siquiera me ocultó lo que Damón ha decidido sobre esta boda y prometió que en adelante él mismo nos contaría todo. Dul. No te fíes, por favor, de ese hombre, que no te vuelvan incauto sus espléndidas promesas. Su perfidia es más que púnica, su astucia más que cretense14. Er. Él, tenlo por cierto, no me engañará. Pero lo que me dijo, lo tengo en mis manos. Dul. Pues ¿qué dice? Er. Que Damón ha decidido dar su hija como esposa al jurisperito; él le ofrece como dote dos mil áureos. Dul. ¿Estas son esas cosas maravillosas y además bellísimas que decías al anunciarme “vencimos en el pleito”? Er. No sigas soltando improperios antes de oir la cosa. Dul. ¡Venga, habla!

14 Entre los antiguos romanos, la perfidia queda consagrada como vicio arquetípico de los cartagineses a partir de la descripción que de Aníbal hace Tito Livio (XXI 4, 9): Has tantas viri virtutes ingentia vitia aequabant: inhumana crudelitas, perfidia plus quam Punica, nihil veri, nihil sancti, nullus deum metus, nullum ius iurandum, nulla religio. Vid. Cascón Dorado, 2008: 19-35. Por su parte, también los cretenses eran tenidos por astutos en grado sumo, lo que les permitió crear un importante imperio marítimo desde una isla; son numerosos los personajes cretenses de los que se predica esa cualidad (incluida la joven Ariadna, que facilitó a Teseo el hilo que le habría de permitir salir victorioso del laberinto donde se hallaba el Minotauro).

Page 410: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

410

Er. Ego contra respondi me tantundem illi promittere362 daturum ultro. Dul. Egregium responsum! Er. Atqui scopulos363 nondum praetervectus es364. Dul. Et est ne mali quicquam365 amplius? Er. Intelliges. Aliud366 rogor367, qui poterant promissa mea rata haberi, nisi pater autor368 faceret369? Dul. Apparet te quam me diligentius370 dedisse operam iuri. Er. Nec tu omnino iusisti operam sed quem lectitabas librum non erat hoc argumento. Dul. Mitte verba, ad rem redi. Er. Dixi me habere a patre literas371 quibus propediem372 huc se373 venturum significabat, meo nomine Damonem peroraret374, prorogasset375 per quindecim dies nuptias, me non dubitare quin, ubi Philogonus376 pater venisset, omnia comprobaturus377 esset et habiturus rata quae nos hic confecissemus. Dul. Bene habet, quindecim amplius vivo378. Sed quid tum postea? Causae nec quicquam379 est quin continuo moriar. Pater, Hercle, non veniet atque haud scio sit ne hoc380 multo incommodius381 venire illum. Vae382 mihi misero! Er. Pergis te iam in desperationem coniicere quasi obdormiscendum sit mihi383 in tuis rebus?

362 promittere om. P363 scopulos: scopulus P364 es: est P365 mali quicquam: quicquam mali P366 aliud: illud P367 rogor: rogo P T Cortijo368 autor: author T369 faceret: fieret P370 te quam me diligentius: te diligentius quam me P371 literas: litteras T Cortijo372 propediem: se propediem P propedem Cortijo373 se om. P374 peroraret: oraret P375 prorogasset: prorrogaret P376 Philogonus om. P377 comprobaturus: iam comprobaturus P378 vivo: dies vivo P379 nec quicquam: nequisquam P380 sit ne hoc: an hoc sit P381 incommodius: commodius quam P382 vae: ve P383 obdormiscendum sit mihi: mihi unquam obdormiscendum sit P

Page 411: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

411

Er. Yo, por contra, le respondí que prometía con gusto darle otro tanto. Dul. ¡Estupenda respuesta! Er. Pero aún no has superado los escollos. Dul. ¿Hay acaso otra desgracia mayor? Er. Lo vas a saber. Me pregunta ¿quién podría confiar en mis promesas, si no hay un padre que las avale? Dul. Me parece que tú te has dedicado al derecho con más ahínco que yo. Er. Pero tú no me mandaste ese esfuerzo de ningún modo y en el libro en el que tú estudiabas, no estaba ese tema. Dul. Deja de hablar, vuelve a lo nuestro. Er. Dije que tenía una carta de mi padre en que anunciaba que en pocos días vendría aquí, en que pedía a Damón en mi nombre que retrasase quince días la boda, que no dudara de mí, pues, cuando mi padre Filógono llegara, todo podría comprobarse y se confirmaría lo que habíamos acordado. Dul. Está bien. Puedo vivir quince días más. Pero ¿y luego? No hay razón ninguna para que no sea muerto de inmediato. Mi padre, por Hércules, no vendrá y no sé si no sería mucho peor que viniera. ¡Ay, desdichado de mí! Er. ¿Te empeñas en dejarte llevar por la desesperación, como si yo me fuera a dormir con tus cosas?

Page 412: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

412

Dul. Si quid habes solatii, si quid opis, amabo, adiuva me! Iam dudum mihi videor deficere et concidere haec audiens. Er. Age384, ausculta385. Mane hodie exieram commodum386 Porta Collina387 in campum id confecturus negotii quod tu te nosti. Sed388 nova oblata occasio avertit me ab eo consilio, id389 quod in rem tuam esse arbitror. Vix processeram mille passus, occurrit mihi quidam in equo ut videbatur non ignobilis, provectiore iam390 aetate; tres illum comites sequebantur; salutantem resalutavit perurbane; unde, quo iret, rogo. ‘Venetis391’, inquit ille392, ‘redire se in patriam’ (erat autem Senensis). Ego continuo, velut admirabundus, et qui illius fortunas commiserarer ‘quid’, inquam, ‘tu, Senensis cum sis, Ferrariam venire audes?’ ’Quid ita non venirem?’, respondit. Tunc393 ego ‘Nescis in quantum te coniicias periculum, miser394, si Senensis cum sis Ferrariae deprehendaris395?’ Tunc ille confusus et tremens equum sistit, obnixe396 orat ne quid eum celem397. Dul. Atqui ego huius fabulae exitum non invenio. Er. Satis credo, sed ausculta. Tum398 ego oratione paulo altius repetita: ‘Quia399 apud vos aliquando400 cum illic agerem studiorum gratia benigne exceptus sum, videor mihi hanc debere gratiam Senensibus, ut illos quoad liceat omni ope et consilio iuvem, si quando res exigit401. Proinde non est quod dubites me consulturum rebus tuis quam diligentissime. Sed illud miror, quod non audieris quam insigni contumelia affecti sint nostri apud vos oratores, cum Neapoli redirent.’ Dul. Quam ego audio comoediam402, hoc ad me pertinere potest?

384 age om. P385 ausculta: asuculta Cortijo386 hodie exieram commodum: commodum exieram P387 Collina: Colina P388 sed om. P389 id om. P390 iam om. P391 Venetis: a venetis P392 inquit ille: ille inquit P393 tunc: ille mox P394 miser om. P395 deprehendaris: deprehenderis P396 obnixe: enixe P397 celem: caelem T Cortijo398 tum: tunc P399 quia: quoniam P400 aliquando om. P401 exigit: exigat P402 comoediam: comediam P

Page 413: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

413

Dul. ¡Si tienes algún consuelo, alguna solución, te lo ruego, ayúdame! Hace tiempo que ya me veo desfallecer y morir oyendo estas cosas. Er. Venga, escucha. Hoy por la mañana precisamente había salido por la puerta Colina al campo para hacer ese negocio que tú ya sabes. Pero una nueva circunstancia imprevista me alejó de ese plan, y eso porque creo que conviene a tu asunto. Apenas había andado una milla, me salió al paso alguien a caballo, que no parecía plebeyo, ya de edad avanzada; le seguían tres acompañantes; saludó de manera finísima al que le saludaba; le pregunto que de dónde y a dónde iba. ‘Que de Venecia’ dice él ‘regresa a su patria’ (pues era de Siena). Yo de inmediato, como si me sorprendiera y me compadeciera de su fortuna, ‘¿Qué?’ le digo, ‘¿Tú, siendo de Siena, te atreves a venir a Ferrara?’ ‘¿Y por qué no habría de venir?’, responde. Y yo entonces, ‘¿Ignoras en qué peligro tan grande te metes, desdichado, si, por ser de Siena, eres apresado en Ferrara?’ Entonces él, confuso y temblando, detiene su caballo, me pide insistentemente que no le oculte nada. Dul. Pues no veo el final de este cuento. Er. No me extraña, pero escucha. Luego yo, alzando un poco más la voz: ‘Ya que hace tiempo fui bien acogido por vosotros cuando fui allí a estudiar, me parece que estoy en deuda con los de Siena, de modo que debo ayudarlos en lo que me esté permitido con toda mi fuerza y decisión, si alguna vez lo exige la ocasión. Por tanto, no dudes de que te aconsejaré en lo que te concierna del modo más diligente. Pero me sorprende que no hayas oído qué afrenta tan grande han sufrido de vuestra parte nuestros embajadores, cuando regresaban de Nápoles.’ Dul. Esta comedia que estoy oyendo, ¿qué tiene que ver conmigo?

Page 414: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

414

Er. Et quidem maxime. Pergo narrare. ‘Hi nostri oratores, cum multa impedimenta secum ducerent, equos, pretiosam403 suppellectilem404, phaleras, unguenta, fussimenta405 aliaque id genus406 quae dono mittebantur duci nostro, a rege Neapolitano, ibi tunc quaestores Senenses progredi non patiuntur, nisi soluto prius portorio. Contra nostri obtestabantur ad ducem illa407 pertinere, non aequum408 illos facere, qui portorium exigerent409; nihil tamen obtestationibus, nihil tabulis profectum est, quominus omnia ad obolum usque410 tanquam a vilissimo mercatore et cerdone penderentur’. Dul. Ego neque411 principium neque412 exitum huius fabulae invenio. Ad413 me pertinere arbitrer? Er. Non tu tibi obtemperas414? Quid ita impatiens es? ‘Ibi tunc noster dux, id cum415 comperisset, literas416 dat ad senatum Senensium417 eoque418 scribam suum conquesturum419 de iniuria legat. At illi sic inhumane, sic indigne, sic inciviliter, acceperunt ut prior contumelia420 toleranda421 iam non422 videretur. Ea423 res sic exacerbavit424, sic accendit animum nostri ducis, ut iurarit neminem se in suis finibus Senensem passurum quem non expoliatum425 ac426 depilatum pessimeque acceptum turpiter dimittat in malam rem.’ Dul. Quorsum hoc totum427 et tam repentinum mendacium?

403 pretiosam: preciossam P preciosam T Cortijo404 suppellectilem: supelectilem P405 fussimenta: suphimenta P406 id genus: illius generis P407 ad ducem illa: illa ad ducem P408 aequum: aequm P409 exigerent: exigerunt P410 ad obolum usque om. P411 neque: nec P412 neque: nec P413 ad: ut ad P414 obtemperas: temperas P415 id cum: aequm P416 literas: litteras Cortijo417 Senensium: Senensem P418 eoque om. P419 conquesturum: quaesturum P420 contumelia: iniuria P421 toleranda: tolleranda P422 non om. P423 ea: quae P424 exacerbavit: exacarbabit P425 expoliatum: spoliatum P426 ac om. P427 totum: tantum P

Page 415: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

415

Er. Pues ciertamente mucho. Sigo narrando. ‘Estos embajadores nuestros, como llevaran consigo mucho equipaje, caballos, una vajilla de mucho valor, medallas, ungüentos, afeites y otras cosas por el estilo, que se enviaban como regalo a nuestro duque por el rey de Nápoles, los magistrados de Siena no les permitieron continuar su camino allí, si no pagaban antes un portazgo. Por contra, los nuestros replicaban que aquello pertenecía al duque, que no era justo lo que hacían, al exigir un portazgo; sin embargo, de nada sirvieron sus réplicas, de nada los derechos legales, en tanto no se pagara todo hasta el último óbolo, como si se tratara del mercader más insignificante o de un artesano.’ Dul. Yo no encuentro ni el principio ni el final de este cuento. ¿He de creer que me concierne? Er. ¿No te puedes esperar? ¿Por qué eres tan impaciente? ‘Entonces nuestro duque, al comunicársele esto, envía una carta al senado de Siena y encarga a su secretario que ponga allí una querella por la injuria. Mas le recibieron de manera tan inhumana, tan indigna, tan poco civilizada que ya no parecía soportable la primera afrenta. Este asunto exacerbó tanto, inflamó tanto el ánimo de nuestro duque que juró que no permitiría en su territorio a nadie de Siena, sin expulsarlo de mala manera,, una vez expoliado y pelado15 y recibido del peor modo.’ Dul. Pero ¿a qué viene esta mentira tan grande y tan repentina?

15 Entiéndase ‘pelado’ como ‘limpio’ de todo lo que llevara encima.

Page 416: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

416

Er. Iam scies; intelliges autem nihil potuisse excogitare428 commodius. Dul. Ego sane iam429 totus inhio videre exitum. Er. Vellem videres os vultumque meum, haec430 cum loquebar; tum431 asseverationem gestumque corporis quo432 mihi fidem facerem. Dul. Has tuas artes novi optime. Er. Addidi edictam433 capitis poenam receptatoribus Senensium qui non continuo rem ad magistratum434 detulissent. Dul. Hoc435 addendum erat fabulae. Er. Scito hunc hominem non esse436 ex his qui vulgo solertes haberi solent. Haec enim ubi accepit, equum437 circunduxerat438 descensurus439 illico. Dul. Satis apparet cui haec tua historia tam esset credibilis. Sed quid poterat ille ignorare res suae civitatis? Er. Mirum id non erat, praesertim si mensem440 abfuisset, cum haec ego intra sex dies contigisse dicerem. Dul. Esto sane, sed ego illum minime malitiosum puto. Er. Et talem ego tibi praedico atque id441 mihi gratulabar huiusmodi hominem ultro nobis oblatum in manus. Sed ad rem redeo. Vbi ita hominem perterrefeci ut prorsus ille442 iam meditaretur fugam, ibi ego cogitabundus cum stetissem443 paululum. ‘Noli’, inquam, ‘quaeso, dubitare te nostrae fidei committere. Inveni quo modo quoque444 minimo periculo consulam saluti tuae. Certum est hanc operam impendere tuae patriae ut tute445 possis manere Ferrariae. Volo tu446

428 excogitare: excogitari P429 iam om. P430 haec: et P431 tum om. P432 quo: ut P433 edictam: edictam publice P434 magistratum: magistratus P435 hoc: scilicet hoc P436 esse: fuisse P437 equum: equm P438 circunduxerat: circunduxit P439 descensurus: decesurus P440 mensem: vel mensem P441 id: id modo P442 prorsus ille: ille prorsus P443 stetissem: extitissem P444 quoque: quam P445 tute: tuto P446 tu: te P

Page 417: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

417

Er. Ya lo sabrás; te darás cuenta, entonces, de que no pude inventarme nada más adecuado. Dul. Yo ya estoy completamente boquiabierto por ver el final. Er. Tendrías que ver mi boca y mi cara cuando decía esto; y luego mi insistencia y el gesto de mi cuerpo para que se fiara de mí. Dul. Conozco de sobra esas artes tuyas. Er. Añadí que se había dictado pena capital para quienes recibieran a Sieneses sin denunciar el hecho de inmediato ante un magistrado. Dul. Esto era lo que faltaba por añadir al cuento. Er. Has de saber que ese hombre no es de esos que el vulgo suele considerar como listo. Pues, cuando escuchó todo esto, dio media vuelta a su caballo para bajarse de él allí mismo. Dul. Bien se ve, si esa historia tuya le resulta creíble. Pero ¿cómo podía él ignorar los asuntos de su propia ciudad? Er. Eso no era raro habiendo estado ausente un mes, porque yo le dije que todo eso había ocurrido hacía seis días. Dul. Está bien pero me parece que es muy poco malicioso. Er. Y así te lo he descrito y me alegraba de que un hombre así hubiera caído en nuestras manos. Pero vuelvo al asunto. Una vez que hube aterrado a ese hombre hasta el punto de que ya pensaba darse a la fuga de inmediato, me puse a maquinar cómo ir un poco más allá. ‘Por favor’, le digo, ‘no dudes en confiar en mí. He encontrado de qué modo y también sin riesgo ninguno puedo darte un consejo para tu salvación. Cierto es que hay que pagar un precio a tu patria para que puedas permanecer con total seguridad en Ferrara. Quiero tan solo que tú

Page 418: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

418

tantisper simules patrem meum te447 esse et apud nos diverseris448. Quae res ut tibi belle procedat, Siculus ego sum Cataneus Philogoni449 filius, nobilis inter nos vir450; sicque apud omnes prae te feres rogantibus Philogonum451 Cataneum esse452 respondeto453, me Erostratum filium tuum, nec metus est ne ego meam personam agam, apte454 tractaberis apud me ut pater.’ Dul. O Iupiter, quam ego hactenus stupens haec audiebam! Nunc demum intelligo quorsum eat455 commentum tuum. Er. Quale videtur? Dul. Non, Hercle, ineptum. Sed unus restat scrupulus. Er. Quis nam? Dul. Fieri id456 non potest quin ille tandem imposturam deprehendat sermonibus hominum. Er. Fieri sane poterat, si mihi esset in suscepto negotio obdormiendum. An tu cogitas non me praecavisse haec omnia? Ego illum ita457 excipiam mirifice, sic458 tractabo humane et indulgenter ut ubi illi rem omnem aperuerim, non gravetur tamen suum nobis459 commodare mendacium; per quam esset ille inhumanus460, si gratificari nobis pigeret in hac re nullo suo incommodo? Dul. Sed cedo. Quid ille tandem facturus ubi ad rem perventum erit461? Er. Nimirum idem quod Philogonus462 pater, si adesset et has probaret nuptias. Et mihi quidem haud dubium463 confecturum illum464 omnes syngraphas465 Philogoni466 nomine, arbitratu meo. Quid enim periculi timeat, si

447 te om. P448 et apud nos diverseris om. P449 Philogoni: filogoni P450 vir: viri PT451 Philogonum: filogonum P452 esse: te esse P453 respondeto: respondebis P454 apte: parum apte P455 eat: evadat P456 id om. P457 illum ita: ita illum P458 sic: ita P459 nobis: ille nobis P460 inhumanus: ingratus P461 erit: sit P462 Philogonus: filogonus P463 dubium: dubium est P464 illum om. P465 syngraphas: singraphas P466 Philogoni: filogoni P

Page 419: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

419

simules ser mi padre y que residas conmigo. Para que entiendas bien de qué va la cosa, yo soy un Siciliano de Catania, hijo de Filógono, un hombre noble entre nosotros; y así, a todos los que te pregunten, responde que eres Filógono de Catania, que yo soy tu hijo Eróstrato, y no temas que yo no sepa hacer mi papel, pues te trataré convenientemente como si fueras mi padre.’ Dul. ¡Oh, Júpiter, cuán sorprendido escuchaba hasta este momento estas cosas! Ahora por fin comprendo a dónde conduce tu historia. Er. ¿Qué te parece? Dul. Nada tonto, por Hércules. Pero me queda una objeción. Er. ¿Cuál? Dul. No puede ser que él no descubra en algún momento el engaño a partir de las conversaciones de la gente. Er. Bien podría darse ese caso, si yo me durmiera con este asunto entre manos. Pero ¿es que piensas que yo no lo tengo previsto todo? Yo lo voy a recibir de manera tan espléndida, lo voy a tratar de modo tan generoso y atento que cuando le descubra toda la cosa, no le resultará gravoso que su mentira nos resulte beneficiosa; ¿por qué habría de ser tan egoísta de molestarse por agradarnos en un asunto que a él no le perjudica? Dul. Pues vale. ¿Qué hará él, por fin, cuando se llegue al final del asunto? Er. Ciertamente, nada distinto a lo que haría tu padre Filógono, si estuviera aquí y aprobara esta boda. Y no me cabe la menor duda de que él firmará todos los documentos con el nombre de Filógono, de acuerdo con mi propósito. ¿Qué peligro

Page 420: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

420

alienum467 nomen oppigneret aut inscribat tabulis? Dul. Faxint superi, sic res eveniat! Er. At qui per nos non steterit, quo minus tentaverimus omnia omnemque moverimus lapidem. Dul. Sed iste hospes, ubinam nunc est? Er. Deduxi primum illum ad hoc proximum diversorium, nam domi nosti iumentis non esse stabulum. Dul. Atqui oportet468 deductum continuo domum. Er. Volui te prius impertire469 hoc consilio470 meo, ne si postea non probares. Dul. Optime; nunc age, propera! deducito illum471 ad nos nec sumptui parce, quominus excipiatur ille472 magnifice. Er. Quid autem hoc473? Venientem illum video. Dul. Hiccine474 est? Operiri eum475 volo, ut videam num476 etiam vultu477 repraesentet ingenium.

SCAENA SECVNDA478

Senensis. Servus. Erostratus. Dulippus479

Sen. Verum illud est quod vulgo dici audio, peregrinationem innumeris refertam esse periculis. Ser. Haud dubium id quidem est, o here! Nam nobis hodie minimo minus adfuit480, quin submersa481 cymbula482, natandum esset, vel pereundum potius,

467 si alienum: qui P468 oportet: oportuit P469 impertire: impertiri P470 consilio: negotio P471 illum: illum quam primum P472 ille om. P473 hoc: hoc est P474 hiccine: hicine P475 eum om. P476 num: nunc P477 vultu: vultus P478 scaena secunda: actus secundi scaena secunda T Cortijo479 Dulippus om. P Dullippus Cortijo480 adfuit: adsint P481 submersa: submerssa P482 cymbula: cimbula P

Page 421: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

421

habría de temer si pone un nombre ajeno o firma con él en unas tablillas? Dul. ¡Quieran los dioses que así suceda todo! Er. Mas que por nosotros no falte intentarlo todo y remover todas las piedras. Dul. Pero ¿dónde está ahora ese forastero? Er. Lo llevé antes de nada a este alojamiento cercano, pues en casa sabes que no hay cuadra para los jumentos. Dul. Pues conviene que se le lleve de inmediato a casa. Er. He querido ponerte antes al corriente de esta decisión mía, por si luego no la aprobabas. Dul. Estupendo; ¡ahora venga, date prisa! Llévatelo a nuestra casa y no ahorres en gastos, de modo que él se sienta tratado de maravilla. Er. ¿Qué es esto? Veo que está viniendo. Dul. ¿Que está aquí? Quiero que esté escondido hasta que vea si da con su aspecto el papel que representa.

ESCENA SEGUNDA

Sienés. Esclavo. Eróstrato. Dulipo

Sien. Es verdad lo que oigo decir al vulgo, que un viaje está lleno de innumerables peligros. Escl. ¡Nada dudoso es eso, oh amo! Pues poco nos faltó hoy para que se hundiera nuestra nave y tener que nadar, o incluso para morir,

Page 422: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

422

cum natare vix sciret quisquam. Sen. Aliud est, quod volo. Ser. Fortassis de equo dicis, qui parum abfuit, quin in voraginem bis aut ter impegerit, ita sunt lutuosa itinera. Sen. Apage, bellua483! de hoc484 istoc485 periculo loquor, quod prope nos oppressit486. Ser. Magnum, Hercle, periculum quod inveneris qui te e publico diversorio in hoc diversorium487 suum ultro evocarit488 honorifice excipiendum. Sen. Atque huius rei cui habenda est gratia, nisi illi tam humano hospiti, qui nobis fuit obvius489? Sed agite, mittite omnes loqui, diligenter cavete, ne quisquam prodat nos Senenses esse neque490 me quisquam aliter vocet, quam ‘Philogonum491 a Catanea’. Ser. Peregrini istius nominis sat492 scio nunquam meminero. ‘Castaneam’ certe oblivisci non possum. Sen. Quid ‘castaneam’? ‘Cataneam’, malum, infelicissime493. Ser. Mitte; nunquam, Hercle, sciam. Sen. Ac propterea tace, nec nominaveris494 ‘Senam’ nec ‘Cataneam’, nec quicquam aliud. Ser. Immo495 vis, here, mutum me simulem, quem admodum alias feci? Sen. Iam hoc non ferendum496 est; si continere te non potes, saltem considerate loquere. Salvus sis, fili! Er. Vide sis, nostrates homines omnium sunt calidissimi497; nutus omnes observant, omnes motus. Vide igitur498 ne qua deprehendant, alium te esse, quam Philogonum499 Cataneum patrem.

483 bellua: belua P484 hoc om. P485 istoc: isto P isthoc T Cortijo486 oppressit: oppressit in hac civitate P487 hoc diversorium: hospitium P488 evocarit: advocarit P489 obvius: obius P490 neque: nec P491 Philogonum: filogonum P492 sat: satis P493 infelicissime: infoelicissime PT Cortijo494 nominaveris: nominaris P495 immo: imo P496 non ferendum: ferendum non P497 calidissimi: callidissimi P498 igitur: ergo P499 Philogonum: filogonum P

Page 423: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

423

pues apenas sabemos nadar. Sien. A otra cosa es a lo que me refiero. Escl. Quizás te refieres al caballo, que poco faltó para que se metiera de cabeza dos o tres veces en un socavón, de embarrados que están los caminos. Sien. ¡Basta ya, animal! Hablo de este mismísimo peligro que casi acaba con nosotros. Escl. Enorme peligro es, por Hércules, que encuentres quien te haga venir por propia voluntad de un alojamiento público a este alojamiento suyo, recibiéndote con todos los honores. Sien. ¿Y a quién hemos de agradecérselo sino a aquel huésped tan generoso que nos salió al encuentro? Pero, vamos, dejad todos de hablar, prestad mucha atención, no sea que alguien delate que somos de Siena, y que nadie me llame de otro modo que no sea ‘Filógono de Catania’. Escl. Bien sé que nunca me acordaré de ese nombre tan extraño . No puedo quitarme de la cabeza ‘de castaña’. Sien. ¿Qué ‘de castaña’? ‘De Catania’, maldito, desgraciado. Escl. Basta; nunca, por Hércules, lo sabré decir. Sien. Pues entonces cállate y no nombres ni ‘Siena’ ni ‘Catania’, ni nada de nada. Escl. ¿De verdad quieres, amo, que simule que soy mudo, como ya hice otras veces? Sien. Ya no puedo soportar más esto; si no te puedes contener, por lo menos sé precavido al hablar. ¡Hola, hijo mío! Er. Ten cuidado, nuestros hombres son los más astutos de todos; observan todos los gestos, todos los movimientos. Así que procura que no sepan nada más que tú eres mi padre, Filógono de Catania.

Page 424: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

424

Sen. Mitte, curabitur. Er. Tuam rem egeris. Ad te et500 hosce comites501 spectat, quibus ingens502 impendit503 malum, si qua in vulgus dimanarit fabula. Sen. Nunc illos admonebam. Dissimulabunt strenue. Er. Nec minus domi nostrae cavendum nobis504 est: nam domestici omnes indigenae505 sunt, et cives huius oppidi506, neque507 unquam patrem meum, aut Siciliam noverunt. En tibi domum ingredere. Sen. Praeibo. Er. Sic oportet.508

Dul.509 Principium placet: faxit Deus pares et progressus, et eventus respondeant. At, qui510 nam hoc est? Rivalem ego meum Cleandrum video. Ita ne fieri oportet511? O avaritiam, o sordes! Hunc sibi Damon512 generum acciscat513, qui pater esse poterat? Cui filiam tam egregiam514 et forma et ingenio indotatam collocet? Pluris ille nimirum suos loculos, quam filiam515 facit: ne516 ab his unum517 argentum depromat, semper inanes patietur filiae loculos518. Nisi forte id cogitat huius auro illam foecundari posse, quemadmodum519 olim delapso per impluvium Iove accidisse ferunt520. Sed vae521 mihi misero, qui iocari in tantis sustineo miseriis!

500 et: enim P501 comites: suos comites P502 ingens: magnum P503 impendit: impendet P504 nobis om. P505 indigenae: indigenes P506 oppidi: opidi P507 neque: nec P508 incipit actus 2 scaena tertia dulipus solus P509 Dul. om. P510 qui: quid P511 ita ne fieri oportet om. P512 sibi Damon: me Damon sibi P513 acciscat: asciscat P514 egregiam: egregia P515 filiam: filiae P516 ne: nisi er. P517 unum: ne unum P518 semper inanes patietur filiae loculos: filiae loculos semper inmanes patietur et steriles P519 quemadmodum: tamquam P520 accidisse ferunt om. P521 vae: ve P

Page 425: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

425

Sien. Quita, tendré cuidado. Er. Es tu interés lo que tienes en juego. A ti y a estos compañeros os afecta, sobre quienes pende un mal enorme si la historia se descubre. Sien. Ahora se lo estaba advirtiendo a ellos. Disimularán con todas sus fuerzas. Er. Y no hemos de ser menos cuidadosos en nuestra casa, pues todos los sirvientes son del lugar y ciudadanos de este pueblo y nunca conocieron ni a mi padre ni Sicilia. Ea, entra en casa. Sien. Iré delante. Er. Así es lo mejor. Dul. Me gusta el principio; haga Dios iguales progresos y respondan del mismo modo los finales. Mas ¿qué es esto? Veo a mi rival Cleandro. ¿Así conviene que ocurra? ¡Oh avaricia, oh miseria! ¿A éste lo va a aceptar Damón como yerno, cuando podría ser su padre? ¿Va a darle una hija tan especial y dotada de tanta belleza y talento? Más hace él por sus cajas de caudales que por su hija; por no sacar de ellas una sola moneda de plata, va a sufrir que siempre estén vacías las de su hija16. A no ser que, acaso, piense que puede ser fecundada con su oro, como cuentan que ocurrió hace mucho tiempo, al deslizarse Júpiter en forma de lluvia. Pero, ¡ay, desdichado de mí, que aguanto estas burlas en medio de desdichas tan grandes!

16 La expresión, por más que metafórica, es indudablemente muy atrevida, como se desprende de la frase siguiente.

Page 426: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

426

SCAENA TERTIA522

Charion523, servus. Cleander. Dulippus524

Char. Quid huc adventus, o here, tam intempestivus525? Vix in tota Ferraria foenerator est, qui non se receperit iam domum. Cle. Prodieram huc526 evocaturus Pasiphilum, qui pranderet mecum527. Char. Quasi vero desit numerus domesticorum ad528 absumendos sex perexiguos pisciculos et obolum529 lupinorum et viginti asparagos530, praesertim si una computentur canes et feles531. Cle. Gurges, credis tibi defuturum apud nos cibum gulae tuae? Dul. Non iam paulisper ego532 ludam cariosum istum senem? Char. Sane non eo dixeram sed verendum est, ne non533 sit omnibus satis; nosti Pasiphili voracitatem, qui te deglutiet integrum unaque, si opus fuerit, et ossa et cutem iumenti tui. Cle. Quid ita? Abstinebit534 ille a carnibus? Char. Sane, cum nullas habeat. Cle. Negligentia tua, qui sic curas iumentum. Dul. Mitte me. Iam ego535 istum senem. Cle. Non tu iam Pasiphilum huc mihi evocas? Dul. Si nihil aliud, ita illum in Pasiphilum irritabo; eas feram lites, ut nec536 Mercurius quidem, si velit, eas537 possit componere.

522 scaena tertia: scaena quarta P actus secundi scaena tertia T Cortijo523 Charion: carion P524 Dulippus: Dulipus P Dullippus Cortijo525 intempestivus: intempestivus est P Cortijo526 huc om. P527 mecum: meam caram P528 ad: ab Cortijo529 obolum: obulum P530 asparagos: asparragos P531 feles: felles PT532 paulisper ego: ego paulisper P533 non om. P534 abstinebit: abstineret P Cortijo535 iam ego: ego iam P536 nec: ne P537 eas om. P Cortijo

Page 427: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

427

ESCENA TERCERA

Carión, esclavo. Cleandro. Dulipo

Car. ¿Cómo vienes aquí, oh amo, tan a destiempo? Apenas hay en toda Ferrara prestamista ninguno que no se haya recogido ya en su casa. Cle. Había venido aquí para invitar a Pasifilo a cenar conmigo. Car. Como si fuera pequeño el número de sirvientes para tomar seis pececillos pequeñísimos y un óbolo de altramuces y veinte espárragos, y aún más si se cuentan al mismo tiempo perros y gatos. Cle. Pozo sin fondo, ¿crees que le ha de faltar en mi casa comida a tu gula? Dul. ¿No he de reirme ya un poco de este viejo lleno de caries17? Car. En realidad, no lo he dicho por eso pero es de temer que no haya bastante para todos; conoces la voracidad de Pasifilo, que te tragaría entero y, si fuera necesario, también los huesos y la piel de tu jumento. Cle. ¿Cómo así? ¿Se abstendría de sus carnes? Car. ¡Pues claro, si no tiene ninguna! Cle. Por culpa tuya, que así cuidas del jumento. Dul. Déjame. Ya me cuido yo de ese viejo. Cle. ¿No me vas a llamar ya aquí a Pasifilo? Dul. [aparte] Si no otra cosa, sí que voy a enfadar a ese Pasifilo; le voy a montar una bronca que ni el propio Mercurio podría arreglarlo, ni aunque quisiera.

17 cariosum ‘podrido, echado a perder’; juego de palabras con el nombre de Charion.

Page 428: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

428

Char. Quid tu non poteras per famulum illum538 evocare, nisi huc prodires ipse? Cle. Novi ego diligentiam vestram, qui cessatis539 strenue. Char. Mitte verba, novi ego istas dissimulationes. Aliud est, quod istaec540 tua tam frequens deambulatio per hunc vicum petit. Nae, ille si tecum prandere vult, iam dudum te expectat541 domi. Cle. Mitte, hic nos docebit542, domi ne sit. Heus tu, Pasiphilus convenit ne hodie herum tuum? Dul. Sane543, et nunc apud illum est, ut arbitror. Ha, ha, ha! Cle. Quid rides? Dul. Nescio quid in mentem venit facetum544 et perridiculum, me Hercle, quamquam545 non546 ridendum omnino quidem. Cle. Quid nam id547 est, rogo te? Dul. Non licet548 promere. Cle. Aliquid fortassis549 quod ad nos spectet? Dul. Hem550. Cle. Non tu respondes? Dul. Si promittis silentii551 fidem, dicam, Hercle552. Cle. Ne dubites, promitto; tu seccede553 paululum. Dul. Si herus resciscat, vae me554 misero! Cle. Nunquam sciet. Eloquere. Dul. Ab hac male sumeo555. Cle. Ad me recipio, solicitudinem556 mitte, fidem oppignero tibi meam.538 illum om. P539 cessatis: cessetis P540 istaec: isthaec PT Cortijo541 iam dudum te expectat: expectat te iamdudum P542 docebit: edocebit P543 sane om. P544 facetum: facaetum P545 quamquam: quanquam P546 non: ne P547 id om. P548 licet: decet P549 fortassis: fortassis est P550 hem: hehe P551 silentii: si das P552 Hercle: equidem P553 seccede: secede P Cortijo554 vae me: ve mihi P555 nunquam sciet... male sumeo supra lineam scrip. P om. T556 solicitudinem: solicitudinem istam P

Page 429: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

429

Car. ¿Por qué no lo mandas venir mediante tu criado o prefieres ir tú mismo? Cle. Conozco yo vuestra diligencia, cuando os paráis en seco. Car. Déjate de palabrerías, que yo también conozco esas triquiñuelas. Otra cosa es lo que ese ir y venir tuyo tan ajetreado por todo el barrio anda buscando. ¡Ca! Si él quiere comer contigo, ya hace tiempo que te espera en casa. Cle. Basta, éste nos dirá si está en casa. ¡Eh, tú! ¿Ha venido Pasifilo hoy a casa de tu amo? Dul. En efecto, y ahora está con él, según creo. ¡Ja, ja , ja! Cle. ¿Por qué te ríes? Dul. Es que me ha venido a la cabeza algo gracioso y de lo más ridículo, aunque, por Hércules, no sea divertido del todo. Cle. ¿Qué es eso, por favor? Dul. No puedo contarlo. Cle. ¿Quizás algo que nos concierna? Dul. Ejem. Cle. ¿No respondes? Dul. Si me prometes guardar silencio, te lo diré, por Hércules. Cle. Ni lo dudes, te lo prometo; tú ve soltándolo poco a poco. Dul. Si mi amo se entera ¡ay, desdichado de mí! Cle. Nunca lo sabrá. Habla. Dul. Nada bueno me espera con esto. Cle. Te doy mi palabra, no te preocupes, tienes en prenda mi lealtad.

Page 430: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

430

Dul. O pulchrum pignus: istud ego non arbitror magni fieri ab argentariis. Cle. Atqui inter homines pretiosius557 esse oportet, omni auro et argento. Dul. Age tandem, vis dicam? Cle. Sane, si558 ad me quicquam facit. Dul. Ad quem ergo alium? Nempe ad te ipsum: neque ego sane aequo559 animo ferre possum illum veteratorem, qui te tamdiu560 misere ludat. Cle. Quid est? Quid est? Dul. Immo561 iureiurando te mihi obstringes prius562, neque563 domino564, neque565 Pasiphilo, neque566 lapidi quidem567 dicturum te. Cle. Vt lubet; depromam568 tibi literas569. Char. Hic nimirum internuntius570 est ab illa virguncula, quam iste571 perdite amat. Atque hic stultus putat se aliquid pro opella ablaturum ab eo572. Male novit tenacitatem hominis573. Citius excusserit574 dentem ex gingiva575, quam ex crumena obolum576. Cle. Dexteram porrige atque has literas577 cape; persancte ubi578 deiero, nihil me aperturum cuiquam, nisi ex arbitratu tuo.

557 pretiosius: preciosius P558 si: si id P559 aequo: equo P560 tamdiu: tandiu P561 immo: imo P562 obstringes prius: prius obstringes P563 neque: nec P564 domino: damonis P565 neque: nec P566 neque: nec P567 quidem om. P568 depromam: promam P deproma Cortijo569 literas: litteras Cortijo570 internuntius: internuncius P571 iste: hic stultus P572 pro opella ablaturum ab eo: oblaturum pro opella P573 tenacitatem hominis: hominis tenacitatem P574 excusserit: excuserit P575 gingiva: gingiba P576 obolum: obulum P577 literas: litteras Cortijo578 ubi: tibi P

Page 431: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

431

Dul. ¡Oh, qué prenda tan bonita! No creo que la tengan en mucho los prestamistas. Cle. Pues entre hombres es más valiosa que todo el oro y la plata. Dul. Ea, pues, ¿quieres que te lo cuente? Cle. En efecto, si en algo me concierne. Dul. ¿A quién si no? Por supuesto que a ti mismo: pues yo no puedo soportar con ánimo indiferente a ese embustero que hace tanto tiempo anda jugando miserablemente contigo. Cle. ¿Qué pasa? ¿qué pasa? Dul. Antes te tienes que comprometer jurando por lo más grande que no se lo dirás ni a mi señor, ni a Pasifilo, ni a piedra ninguna. Cle. Como quieras; te lo certificaré en un documento. Car. [aparte] Este es, sin duda, un correveidile de esa muchachita a la que el otro ama perdidamente. Y este necio piensa que le va a sacar algo por su trabajito. Mal conoce la cabezonería de este hombre. Antes se sacaría un diente de la encía que un óbolo de su bolsa. Cle. Trae tu diestra y toma este documento, en el que afirmo de manera solemne que no se lo contaré a nadie si no es con tu consentimiento.

Page 432: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

432

Dul. Sat habeo. Enimvero, Cleander, doleo quod ille sceleratus Pasiphilus ita te luda, ac persuadeat tibi, curare impense579 res tuas, cum apud Damonem partes agat scholastici cuiusdam580 peregrini, qui vocatur, ut arbitror, Rosorastrus581 aut Arostrus582..., non satis teneo. Habet nomen quoddam583 durum et difficile584. Cle. Vocatur Erostratus. Dul. Istuc585 ipsum; nunquam ego quivissem pronuntiare586; mirum est, quam te laceret omnibus maledictis ille nefarius. Cle. Apud quem? Dul. Apud Damonem et Polymnestam587. Cle. O scelus, o proditorem! Quid tandem ait? Dul. Quicquid mali excogitari potest. Cle. Proh588 Deum atque hominum fidem! Dul. Asserit te unum esse omnium quotquot nati sunt et589 avarissimum et miserrimum590, ac ne sumptum facias, passurum te illam interire fame. Cle. Ita ne tandem ait? Dul. Sed haec non admodum591 curat pater, qui satis novit592 ex cultu tuo te nisi avarissimum esse non posse. Cle. Quid sibi velit istaec593 avaritia, non satis intelligo. Illud unum scio, ad ea nos devenisse tempora, ut qui nihil habeat, habeatur pro asino. Dul. Addidit594 praeterea te morosum esse, intractabilem, cerebrosum, qui illam triduo ad suspendium adigeres... Cle. O hominem sceleratum! Dul. ...Nihil te aliud595 totos dies ac noctes596 quam tussire597 et excreare...579 curare impense: impense curasse P580 scholastici cuiusdam: cuiusdam scholastici P581 Rosorastrus: rosorastus P582 Arostrus: erostus P Arostus Cortijo583 quoddam: quodam P584 difficile: dificile P585 istuc: isthuc PT Cortijo586 pronuntiare: pronunciare P587 Polymnestam: Polimnestam P Cortijo588 proh: pro P589 et om. P590 et miserrimum om. P591 non admodum: admodum non P592 novit: cognovit P593 istaec: isthaec PT Cortijo594 addidit: addit P Cortijo595 aliud om. P596 ac noctes supra lineam scrip. P597 tussire: tusire PT tus[s]ire Cortijo

Page 433: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

433

Dul. Es suficiente. En efecto, Cleandro, me duele que aquel malvado Pasifilo juegue contigo así y te tenga convencido de que cuida seriamente de tus cosas, mientras defiende ante Damón las de un estudiante extranjero que se llama, según creo, Rosorastro o Arostro..., no me acuerdo bien. Es que tiene un nombre duro y difícil. Cle. Se llama Eróstrato. Dul. Ese mismo; nunca habría podido pronunciarlo; es admirable cuánto daño te hace ese canalla con todos sus embustes. Cle. ¿Ante quién? Dul. Ante Damón y Polimnesta. Cle. ¡Oh, criminal, oh, traidor! Pues ¿qué dice? Dul. Todo lo malo que se le puede ocurrrir. Cle. ¡Por Dios y por la lealtad de los hombres! Dul. Afirma que tú eres el más avaro y el más despreciable de todos los nacidos y que, por no gastar nada, permitirás que ella se muera de hambre. Cle. ¿Eso dice de veras? Dul. Pero de nada de eso se preocupa el padre, que sabe bien por tu apariencia que tú no puedes ser sino muy avaro. Cle. Qué puede significar esa avaricia, no lo sé muy bien. Pero sí sé una cosa, que hemos llegado a unos tiempos en los que quien no tiene nada, es tenido por un asno. Dul. Ha añadido, además, que eres un mal pagador, intratable, maquinador, que en tres días la harás que se ahorque... Cle. ¡Oh, qué criminal! Dul. ...Que no haces otra cosa de día y de noche que toser y escupir...

Page 434: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

434

Cle. Ego ne? Vix unquam mihi contingit598 va, va, va599. Tametsi nunc nonnihil600 infestor pituita. Dul. ...Et quod est adhuc intolerabilius601, olere hircum et tetram exhalare animam, quod est longe foedissimum.... Cle. O audaciam! Non feret impune! Dul. ...Habere te testiculos herniosos602 grandiores tuo capite... Cle. Nae, ille, si vivo, haud inultum feret; nihil potest esse impudentius hoc mendacio ac, nisi in publico essemus, tuis oculis atque intuitu iam illum arguerem603. Dul. ...Aha604! praeterea, quae nunc referre non vacat. Cle. Quid ad haec Damon? Fidem ne adhibet? Dul. Quid ni? Tanquam605 oraculo. Et iampridem te missum fecisset, nisi a Pasiphilo solicitaretur ut te quoad posset produceret, dum extorqueret a te aliquid. Cle. O perfidiam! Decreveram has illi dare caligas: sed nunc crucem dabo ac restim. Dul. Vis ne aliud? Expectat me iam dudum herus, et propero. Cle. Nihil prorsus. Dul. Vide sis, praestes quae iuratus promisisti; nemini dixeris, nisi me perditum velis. Cle. Fiet, ne dubites. Sed dic mihi, qui vocare? Dul. Vocor Sylvanus. Cle. Es huius oppidi606? Dul. Minime. Sed iam morari non possum. Vale. Cle. Egregium ego mihi solicitatorem comparaveram, et curatorem rerum mearum! Char. Eamus607 iam hinc ad prandium. Expectandus tibi est in noctem usque Pasiphilus? Cle. Ne me obtundas. Dii faxint ut ego vos ambos in patibulo suspensos videam!

598 contingit: contigit P599 va, va, va: ha ha ha P600 nunc nonnihil: non nil P601 intolerabilius: intollerabilius P602 herniosos: serniosos P603 atque intuitu iam illum arguerem: iam illum mendacii coarguerem P604 aha: alia P605 tanquam: tamquam Cortijo606 es huius oppidi: est civis P607 eamus: here eamus P

Page 435: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

435

Cle. ¿Yo? Pero si nunca me pasa eso. [Tosiendo] Caf, caf, caf. Aunque ahora tengo un poco irritada la garganta. Dul. Y lo que es aún más intolerable, que hueles como un macho cabrío y que exhalas un aliento pestilente, que es lo peor de todo. Cle. ¡Oh audacia! ¡No quedará impune! Dul. ...Que tienes los testículos herniados y más grandes que tu cabeza... Cle. ¡Ca! Si vivo, no se irá ese de rositas; no hay nada más desvergonzado que ese mentiroso, y, si no fuera porque estamos en público, te los mostaría a tus ojos para que los vieras. Dul. ...¡Ah, sí! y además, algo que no se debe contar ahora. Cle. ¿Qué dice Damón a todo esto? ¿No se lo irá creer? Dul. ¿Cómo que no? Como si oyera un oráculo. Y ya te habría despedido, si no le hubiera insistido Pasifilo que te atendiera cuanto pudiera, mientras sacara algo de ti. Cle. ¡Maldita sea! Había decidido regalarle unas sandalias pero ahora lo voy a mandar al cuerno y a la soga. Dul. ¿Quieres algo más? Hace ya un rato que me espera mi amo y tengo prisa. Cle. Nada más. Dul. Por favor, procura cumplir lo que me prometiste bajo juramento; no se lo digas a nadie a menos que quieras perderme. Cle. Así se hará, ni lo dudes. Pero dime, ¿cómo te llamas? Dul. Me llamo Silvano. Cle. ¿Eres de esta ciudad? Dul. Ni mucho menos. Pero ya no me puedo entretener más. Adiós. Cle. ¡Estupendo agente me he procurado, para que cuide de mis cosas! Car. Vayamos ya de aquí a la comida. ¿Tienes que esperar a Pasifilo hasta que sea de noche? Cle. No me machaques. ¡Ojalá quieran los dioses que yo os vea a los dos colgados en el patíbulo!

Page 436: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

436

Char. Oportet608 nihil illi609 laeti nuntiatum610 fuisse. Cle. Dii faxint ut nunquam611 istam famem et ingluviem expleas, heluo! Char. Hoc satis ego futurum612 scio, quandiu613 fuero domi tuae614. Cle. Eamus, quod tibi male vertat, furcifer! Char. Idem615 tibi, ut eveniat, opto616, et avaris omnibus617.

608 oportet: oportuit P609 illi: tibi P610 nuntiatum: nunciatum P611 ut nunquam: ne P612 futurum om. P futuram Cortijo613 quandiu: quamdiu P614 domi tuae: tuae domi P615 idem: id P616 opto: exopto P617 avaris omnibus: omnibus avaris P

Page 437: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

437

Car. Parece que ese no le ha contado nada alegre. Cle. ¡Ojalá los dioses quieran que nunca sacies esa hambre y esa glotonería, tragón! Car. Ya sé yo que así será, mientras esté a tu servicio. Cle. ¡Vayamos, y que te vaya mal, condenado! Car. Lo mismo deseo que te ocurra a ti, y a todos los avariciosos.

Page 438: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

438

ACTVS TERTII

SCAENA PRIMA

Dalius, coquus618. Crapinus619, puer. Erostratus620. Dulippus621

Dal. Cum domus622 pervenerimus623, omnia iam ova624 fregeris quotquot sunt in ista fiscella625. Quem ego alloquor? Quo ille se proripuit626? Non dubium est, quin se ille iam627 ad628 nuces contulerit cum reliquis pueris, aut in foro ludibriis rusticorum turbam frustretur. Est omnium lascivissimus, quos videre629 contigit. Tandem venturus es, improbissime? Oportet me passim te expectantem morari? Atqui si vel unum ovum630 cassum offendero, nae, tibi iam631 perfregero caput. Crap. Scilicet, quasi non liceret mihi desidere632 ubi velim. Dal. Non taces? Nisi oneratus essem et gravis, iam tibi ostenderem... Crap. Raro te licet videre non gravem illo Deo, quem tu religiosissime633 colis. Dal. Superi, vestram fidem disrumpor634!

618 coquus: quocus P619 Crapinus: carpinus P620 Erostratus: erostratus dominus P621 Dulippus: Dulipus P Dullippus Cortijo622 domus: domum P623 pervenerimus: perveneris P624 ova: oba P625 fiscella: fiscela P626 proripuit: prorripuit P627 ille iam: iam ille P628 ad: in P629 videre: videre unquam P630 ovum: obum P631 iam: ego iam P632 quasi non liceret mihi desidere: propterea non licebit dissidere P633 religiosissime: religiossisime P634 disrumpor: dirrumpor P

Page 439: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

439

ACTO TERCERO

ESCENA PRIMERA

Dalio, cocinero. Crapino, niño. Eróstrato. Dulipo

Dal. Cuando lleguemos a casa, habréis roto todos los huevos que hay en ese cestillo. ¿A quién estoy hablando? ¿Dónde se ha metido? Sin duda ya se ha ido a jugar a las bolas con otros niños o a burlarse de los paletos en la plaza con sus bromas. Es el más sinvergüenza de cuantos he podido ver. ¿Vas a venir de una vez, maldito? ¿Es que he de estar siempre esperándote? Pero como me encuentre roto un solo huevo, te rompo yo a ti la cabeza. Crap. Pues sí qué, como si no pudiera quedarme donde me apetezca. Dal. ¿No te callas? Si no fuera cargado de peso, ya te iba a enseñar yo... Crap. Raro es no verte cargado de ese Dios al que tú adoras con tanta devoción18. Dal. ¡Dioses de los cielos, voy a dejar de creer en vosotros!

18 Obviamente, se alude al dios Baco, el dios del vino, pues, como corresponde a un cocinero de comedia, Dalio suele estar borracho.

Page 440: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

440

Crap. Furcifer, animus tibi impius est, tametsi lingua conviciis635 parcat. Dal. Nihil herum celabo636 ac, si ille impune patitur, ego iam637 migrabo ex eius familia. Crap. Ea nimirum est638 mihi summa iniuria. Er. Quid hoc est, nebulones? Semper rixamini? Crap. Hic me male accepit, quod illum admoneo officii639. Dal. Ille mentitur egregie: immo640 quod increpabam illi moram, nunc me apud te incusat. Er. Missa haec facite! Quin potius ubi ego eo641, parate vos quibus est opus: ubi ego redibo642, quid coctum, quid assum velim, dicam vobis. Tu, Crapine643, me sequere. Quam vellem nunc Pasiphilum inventum! Sed ubi quaeram644? At herum meum huc645 venientem video, fortasse646 ille docebit647 me. Dul. Quid de vestro Philogono648 factum? Er. Domi manet. Dul. Nunc autem quo? Er. Quaesiturus649 Pasiphilum, proinde dicito sicubi videris. Dul. Vidi sane: pastus650 est apud herum meum; postea non vidi. Sed quid nunc651 illum vis? Er. Vt renuntiet652 Damoni adventum huius mei patris, nec ullam esse moram, quin iam653 illi offerat quaecunque iurisperitus pollicetur. Experiendum sane nobis est, an contra illius artes nos comminisci aliquid valeamus.

635 conviciis: convitiis T Cortijo636 celabo: caelabo PT Cortijo637 ego iam: iam ego P638 est: erit P639 officii: offitii P640 immo: imo P641 ubi ego eo om. P642 redibo: rediero P Cortijo643 Crapine: carpine P644 quaeram: queram P645 huc om. P646 fortasse: fortassis P647 docebit: edocebit P648 Philogono: filogono P649 quaesiturus: quesiturus P650 pastus: hodie pastus P651 nunc: nam P652 renuntiet: renunciet P653 iam om. P

Page 441: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

441

Crap. ¡Condenado, tu alma es impía, aunque tu lengua esté libre de maldiciones! Dal. No le ocultaré nada al amo y, si él es capaz de soportar todo esto sin castigo, me voy inmediatamente de su familia. Crap. Esa es para mí la mayor de las injurias. Er. ¿Qué pasa, bribones? ¿Siempre tenéis que estar a la greña? Crap. Éste me toma a mal que le diga cómo tiene que hacer su trabajo. Dal. Él miente como un bellaco: como le regañaba por su tardanza, ahora me acusa ante ti. Er. ¡Dejadlo estar! Lo mejor es que, mientras voy a hacer un recado, os dispongáis a lo que haga falta: cuando vuelva, os diré qué quiero que se cocine y que se ase. Tú, Crapino, sígueme. ¡Cómo me gustaría encontrarme a Pasifilo! Pero ¿dónde lo voy a buscar? Pero veo a mi amo venir hacia aquí; quizás él podrá decirme. Dul. ¿Qué se ha hecho con vuestro Filógono? Er. Está en casa. Dul. ¿Y ahora, adónde vas? Er. A buscar a Pasifilo, de modo que dime si lo has visto en algún lugar. Dul. Lo he visto, en efecto; ha comido con mi amo; luego ya no lo he visto. Pero ¿para qué lo quieres ahora? Er. Para que anuncie a Damón la llegada de mi padre, y sin demora ninguna le prometa todo lo que ya le haya ofrecido el jurisperito. Hay que comprobar si nosotros somos capaces de hacer algo contra sus tretas.

Page 442: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

442

Dul. Abi ergo, amabo654; quaeso655 te Pasiphilum ubi656 est inventum curato; videamus quis657 sit futurus exitus huius fabulae, si quo modo658 res nobis cedat659 ex sententia. Er. Scis ubi illum inveniam? Dul. Maxime. Vbicunque660 instruuntur convivia: in macello661, in popinis, in ganeis, in oenopoliis662... Er. Ah663, quid ibi rerum gerit? Dul. Spectat664, si quisquam accedat empturus aut sumen suillum665 aut ingentem piscem, ut mox de repente ingressus, salutato hospite666, etiam non vocatus accumbat. Er. Bene admones. Ibi quaeram667. Dul. Fac ut668 mox revertare669; habeo quod rideas. Er. Quid nam? Dul. Accepi mirifice ipsum Cleandrum670. Er. Dic tandem, quaeso te. Dul. Nolo interpellare iter671 tuum: abi nunc672, postea licebit. Perinde mihi hoc certamen673 cum Cleandro videtur ac, si quis ludat tesseris674; nunc ad hos675, nunc ad illos676 dubia inclinat victoria. Sed quamdiu vel exigua superest pecunia, spes est; sed, si677 vel “damnosa canicula” vel “senio” corraserit omnia, ibi desperatis 654 amabo om. P655 quaeso: quaesto Cortijo656 ubi: ubi ubi PT Cortijo657 quis: si quis P658 quo modo: quando P659 cedat: caedat P660 ubicunque: ubi P661 macello: macelo P662 oenopoliis: enopoliis P663 ah om. P664 spectat: expectat P665 suillum: suilum P666 salutato hospite om. P667 quaeram: queram P668 ut om. P669 revertare: redeas P670 Cleandrum: Cleadrum T Clea[n]drum Cortijo671 iter: ite P672 nunc: modo P673 certamen: certamen atque haec contentio P674 tesseris: teseris P675 hos: has P676 illos: illas partes P677 si: cum P

Page 443: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

443

Dul. Ve, pues, por favor; te ruego que procures encontrar a Pasifilo, donde quiera que esté; veamos por dónde sale este embrollo, si sale la cosa según hemos previsto. Er. ¿Sabes dónde puedo encontrarle? Dul. Por supuesto. En cualquier lugar en que se haya dispuesto un banquete: en el mercado, en los figones, en las tabernas, en las bodegas... Er. Ah, ¿y qué hace allí? Dul. Espera si alguien se acerca a comprar o una ubre de cerda o un pez grande, de modo que sale al paso de improviso y saluda a su huésped, para echarse a su mesa incluso aunque no le hayan invitado. Er. Buen consejo. Allí lo buscaré. Dul. Procura volver pronto; tengo algo para hacerte reír. Er. ¿Qué es? Dul. He recibido de maravilla al mismísimo Cleandro. Er. Cuenta, por favor. Dul. No quiero interrumpir tu camino; vete ahora, luego habrá ocasión. El caso es que esto se me asemeja a un duelo con Cleandro, de modo que, como cuando alguien juega a los dados, ahora se inclina la victoria dudosa hacia estos, ahora hacia aquellos. Pero mientras quede aunque sea muy poco dinero, hay esperanza; pero, si la “dañosa perrita” o el “seis”19 arramblan con todo, entonces se vienen abajo los ánimos,

19 Suertes en el juego de los dados; la fatídica damnosa canicula es la suerte opuesta a la denominada Venus, la mejor de todas (cf. Pers. III 48-51: etenim id summum, quid dexter senio ferret, / scire erat in uoto, damnosa canicula quantum / raderet, angustae collo non fallier orcae, / neu quis callidior buxum torquere flagello).

Page 444: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

444

iam678 rebus languent animi; alter rerum potitur, alter expoliatus679 fortunam incusat. Sic680 nos colluctamur cum nostro681 adversario, interim victores, interim victi. Quoties nos fortuna extulit? Quoties depressit682? Sed unus tandem exitus683 solo aequabit684 omnia. Ita in dubio sum, ut ne685 sperem plane nec desperem omnino686. Atque hoc quidem commentum servuli mei in praesentia utcumque687 placet688. Sed nescio quid ad haec689 totus inhorresco, et velut ante oculos impendere video ingens690 quoddam691 malum, quod nostra prorsus disturbet consilia. Sed herum domo exeuntem prospicio.

SCAENA SECVNDA692

Damon. Dulippus693. Nebbia694

Dam. Dulippe695! Dul. Quid est, here? Dam. Intro iam abi atque huc mihi evocato utrumque Nebbiam696, et rufum697 et fuscum698; volo illos amandare quoppiam699. Tu descende in cubiculum inferius, et

678 desperatis iam: iam desperatis P Cortijo679 expoliatus: spoliatus P680 sic: ita P681 nostro: hoc nostro P682 depressit: depresit P683 exitus: impetus P684 aequabit: equabit P685 ne: nec P686 omnino: nec omnino tamen P687 utcumque: utcunque T Cortijo688 atque hoc quidem commentum servuli mei in praesentia utcumque placet: hoc servuli mei commentum in praesentia displicet P689 haec: huc P690 ingens om. Cortijo691 quoddam: quodam P692 scaena secunda: actus tertii scaena secunda T Cortijo693 Dulippus: Dulipus P Dullippus Cortijo694 Nebbia: nebias servus P695 Dulippe: Dulipe P Dullippe Cortijo696 Nebbiam: nebiam P697 rufum: fuscum P698 fuscum: rufum P699 quoppiam: copiam P

Page 445: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

445

desmoralizados por completo; uno se apodera de todo, el otro, sableado, maldice su suerte. Así peleamos nosotros contra nuestro adversario, a veces victoriosos, otras vencidos. ¿Cuántas veces nos elevó la suerte? ¿Cuántas nos hundió? Pero finalmente un único lance arrasará con todo. Así que estoy en la duda o de no esperar nada en absoluto o de no desesperarme del todo. Mas la llegada de mi esclavillo a mi presencia me agrada sobremanera. Pero no sé por qué ahora me da pavor y veo como que cuelga ante mis ojos una desgracia enorme, que pone patas arriba nuestros planes. Pero veo a mi amo que sale de casa.

ESCENA SEGUNDA

Damón. Dulipo. Nebia

Dam. ¡Dulipo! Dul. ¿Qué hay, amo? Dam. Ve ahora mismo ahí dentro y haz venir a los dos Nebias, al pelirrojo y al moreno; quiero mandarlos a un sitio. Tú baja a la habitación de abajo y

Page 446: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

446

inter scrinia mea inquire syngraphan700 stipulatoriam eius fundi, quem vendidit Chremes701 avo meo iam olim. Dul. Eo. Dam. Abi longe: tamen702 aliud quam syngrapham703 inveniet704. O summam705 infelicitatem706! Cur quisquam alii plusquam sibi ipsi fidit? O iniustam et iniuriosam fortunam! Vnde707 in domum appulisti labem istam708 et perniciem familiae meae? Adeste huc vos, iam mihi confectum detis oportet, quod iussero709; abite in cubiculum inferius, ubi invenietis Dulippum710. Eum quam minimo tumultu comprehensum711 manibus pedibusque, ligate712 resti, quam ad id reliqui in mensa; sic ligatum in specum detrudite, qui sub scalis est. Hoc autem et celeriter et sine ullo motu factum oportet. Tu, Nebbia713, confestim huc714 redito; clavem accipito atque eam mihi715 refer716 continuo. Vae717, misero mihi! quanam ratione tantam ulciscar718 iniuriam? Nam, si in istum proditorem pro indignitate admissi facinoris animadvertere voluero, non dubium est quin legibus poenas sim daturus, quae nullum civem indicta causa privatim puniri patiantur719. Quod si rem ad magistratus detulero, me ipsum traduxero, de quo iam tota civitate spargetur fabula. Sed quid ego moror? Quamvis720 istum sceleratum innumeris disperdam suppliciis, nunquam721 tamen resarciam honorem filiae722 meae neque contractam semel labem ulla ratione diluam. Vae mihi! a quo ego poenas expetam,

700 syngraphan: singraphan P701 Chremes: cremes P702 tamen: tu P703 syngrapham: singrapham P704 inveniet: invenies P705 summam: sumam P706 infelicitatem: infoelicitatem PT Cortijo707 unde: unde mihi P708 labem istam: istam labem P709 iussero: iusero P710 Dulippum: dulipum P Dullippum Cortijo711 comprehensum: comprehendite comprehensum P712 ligate: ligatum te P713 Nebbia: nebia P714 huc om. P715 mihi: ad me P716 refer: defer P717 vae: ve P718 ulciscar: usciscar T719 patiantur: patiuntur Cortijo720 quamvis: quanvis P721 nunquam: non P722 filiae: familiae P

Page 447: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

447

busca en mis cajones la escritura de ese terreno que Cremes vendió a mi abuelo hace ya tiempo. Dul. Voy. Dam. Vete ya. [Aparte] Encontrará cualquier cosa menos la escritura. ¡Ah, tremenda desdicha! ¿Por qué uno ha de confiar en nadie más que en sí mismo? ¡Ah, injusta y humillante fortuna! ¿De dónde hiciste venir a mi casa esta desgracia y la ruina de mi familia? [A los esclavos] Venid aquí vosotros, que ya es hora de que me deis cumplido lo que os voy a mandar; id a la habitación de abajo donde encontraréis a Dulipo. Atadle, con el menor jaleo posible, sujeto de manos y pies, con la soga que he dejado a ese fin sobre la mesa; atado de ese modo, lo arrastráis a la bodega que hay bajo la escalera. Todo eso conviene que lo hagáis deprisa y sin ningún ruido. Tú, Nebia, vuelve aquí de inmediato; coge la llave y tráemela luego. [De nuevo, aparte] ¡Ay, desdichado de mí! ¿Cómo voy a vengar afrenta tan grande? Pues, si quisiera castigar a ese traidor por la indignidad del daño que me ha causado, no hay duda de que podría darle con la ley en la mano castigos con los que no se consentiría que ningún ciudadano fuera castigado en privado sin un proceso judicial. Porque si llevo el asunto ante un magistrado, yo mismo me expondré a que toda la ciudad hable de mí. Pero ¿por qué me entretengo? Aunque acabe con ese criminal con todo tipo de suplicios, nunca sin embargo resarciré el honor de mi hija ni limpiaré de ninguna manera la mancha una vez producida. ¡Ay de mí! ¿A quién exigiré castigos

Page 448: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

448

nisi a me ipso, qui filiam meam illi dederim723 veneficae? Si724 cupiebam illi bene consultum, oportuit me illam in cubiculo atque adeo in cubili continere meo; omnes adolescentulos725 procul a familia ablegare neque unquam significare, quam illi bene vellem. Nunc demum intelligo, quantum726 ex probatissimae727 uxoris morte vulnus acceperim728. Iam tribus ante annis potuissem illam viro collocare neque unquam ad id animum induxi729, si non magnifice ac certe honorifice, et nullo730 famae detrimento fecissem731. At ego diem de die ducebam, dum illi conditionem quaererem732 splendidissimam. En733 quo redacta res est. Vae misero mihi atque infelici734! Hunc ego dolorem acerbissimum735 esse sentio et qui hominem interficere potest et me certe736 interficiet737, cum quo neque filiorum orbitatem neque uxoris iacturam conferendam putem. Hic unus hominem conficere potest et me certe conficiet738. O Polymnesta739! Id ne est impetratum740 a te amore et741 indulgentia mea? Neb. Here, confectum est quod imperasti. En tibi clavem. Dam. Bene habet. Nunc ibis ad Nomicum Perusinum et ab illo petes nomine meo742 compedes, quas habet743; mox redito. Neb. Eo.

723 dederim: crediderim P724 si: nam si P725 adolescentulos: adulescentulos P726 quantum: quantum quam tum P727 probatissimae: probatissime Cortijo728 acceperim: suscaeperim P729 induxi: induxi meum P730 nullo: sine ullo P731 fecissem om. P732 conditionem quaererem: quererem conditionem P733 en: hen P734 infelici: infoelici PT Cortijo735 acerbissimum: accerbissimum P736 certe: caerte P737 et qui... interficiet om. T738 hic unus hominem conficere potest et me certe conficiet om. P739 Polymnesta: Polimnesta P Cortijo740 est impetratum: impetratum est P741 amore et supra lineam scrip. P742 petes nomine meo: nomine meo petes P743 habet: habet. si te rogarit in quem usum velim dic te nescire P

Page 449: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

449

sino a mí mismo, que entregué a mi hija a esa bruja? Si quería una buena decisión sobre ella, tendría que haberla encerrado en una habitación y además en mi propio cuarto; tendría que haber alejado de mi familia a todos los jovencitos y no haber mostrado cuánto la quería. Ahora por fin me doy cuenta de la herida tan grande que me ha causado la muerte de mi honestísima esposa. Hace ya tres años que habría podido entregarla a un hombre y nunca me decidí a ello, si no lo hacía de manera distinguida y ciertamente con todos los honores y, por supuesto, sin detrimento de su honra. Mas yo hacía pasar un día y otro mientras le buscaba el partido más espléndido. He aquí en lo que ha quedado la cosa. ¡Ay, desdichado de mí, pobre infeliz! Yo siento que éste es el dolor más amargo y el que puede matar a un hombre y el que ciertamente acaba conmigo, con el que creo que no se puede comparar ni la muerte de un hijo ni la pérdida de una esposa. Éste es el único que puede matar a un hombre y ciertamente a mí me mata ¡Oh, Polimnesta! ¿Esto es lo que me devuelves a cambio de mi amor y de mi indulgencia? Neb. Amo, ya está hecho lo que ordenaste. Aquí tienes la llave. Dam. Está bien. Ahora irás a casa de Nómico el de Peruggia y le pides de mi parte los cepos que tiene; luego vuelve. Neb. Voy.

Page 450: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

450

Dam. Si te rogarit in quem usum velim, dic te nescire744. Cave autem745 cuiquam dixeris, Dulippum746 vinctum esse747. Neb. Nusquam748 gentium!

SCAENA TERTIA749

Nebbia750, servus. Pasiphilus. Pissyteria, ancilla751

Neb. Fleri non potest ut quisquam tractet pecuniam752 nec tractanti753 accrescat754 quicquam. Mirabar equidem unde Dulippus755 tam lautus, tam cultus incederet; unde illi suppeditaretur756 sumptus, cum tam exiguum alioqui haberet ab hero peculium. Nunc demum intelligo. Illi uni commissa erant omnia, illi horrea, illi cellae757 vinariae; ille a procuratoribus, a villicis758 exigebat rationem; denique penes illum summa759 erat. Dulippus760 accersebatur, Dulippus761 consulebatur, unus762 in gratiam apud herum, apud filios: nos omnes spernebamur. At nunc vide quid illi acciderit. Quanto fuisset satius nunquam eo processisse763 audaciae. Pas. Recte sane inquis, longe fuisset satius. Neb. Vnde, malum, prodis?

744 si te rogarit in quem usum velim dic te nescire om. P745 autem om. P746 Dulippum: dulipum P Dullippum Cortijo747 vinctum esse: esse vinctum P748 nusquam: minime P749 scaena tertia: actus tertii scaena tertia T Cortijo750 Nebbia: nebias P751 Pissyteria, ancilla: psiteria nutrix P752 pecuniam: alienam pecuniam P753 tractanti: tractandi Cortijo754 accrescat: adhaerescat P755 Dulippus: Dulipus P Dullippus Cortijo756 suppeditaretur: supeditaretur P757 cellae: caele P758 villicis: illicis P759 summa: suma P760 Dulippus: Dulipus P Dullippus Cortijo761 Dulippus: Dulipus P Dullippus Cortijo762 unus: unus erat P763 processisse: procesisse P

Page 451: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

451

Dam. Si te pregunta para qué los quiero, le dices que no lo sabes. Procura no decir a nadie que Dulipo está atado. Neb. ¡A nadie!

ESCENA TERCERA

Nebia, esclavo. Pasifilo. Pisiteria, esclava

Neb. No se puede lamentar que alguien maneje dinero y que no se quede con algo. Me preguntaba, ciertamente, de dónde Dulipo iba tan guaperas, tan acicalado; de dónde se permitía tanto gasto, cuando tenía una paga tan exigua de su amo. Ahora por fin lo entiendo. A él solo le encargaban todo, a él los almacenes, a él las bodegas; él reclamaba a los encargados, a los cortijeros su parte; con lo que todo lo tenía a mano. Dulipo era llamado, Dulipo era consultado, él era el único que caía en gracia a su amo, a sus hijos; todos nosotros éramos despreciados. Pero mira ahora lo que le ha pasado. Cuánto mejor le hubiera sido que nunca hubiera ido tan lejos su audacia. Pas. Con razón lo dices, que le hubiera sido mucho mejor. Neb. ¿De dónde sales, maldito?

Page 452: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

452

Pas. E vestra domo per posticum764. Neb. Atqui ego te iam dudum putabam decessisse765. Pas. Vbi pransus sum, seccessum766 petii767, verum768 eius rei gratia, quam tu te intelligis. Tenes? Ibi me ingens somnus oppressit769, itaque me in angulum contrusi dormiturus. Sed nunc quo770? Neb. Amandavit771 me quoppiam herus. Pas. Non tu potes dicere? Neb. Non. Pas. Tu te772 omnium773 conscium putas? Quasi774 ego nesciam. O Iupiter775! Quid ego intellexi? Quid vidi? O Cleander, o Erostrate, quam egregiam ambitis uxorem! Virginem nimirum et pudicam. Quam belle vobis iam res cedet776, et uxorem, et virginem habebitis! Tametsi enim Polymnesta777 virgo non sit, gestabit secum, ut arbitror, iam ad vos in utero virginem. O Dii inmortales! Quis hoc unquam credidisset? Roga totam viciniam778, consule famam, nihil779 aliud audies, quam illam optimam esse et modestissimam virginem. Totum diem cum religiosis feminis780 agit; semper intenta precationibus781, nunquam in fenestra conspicitur neque levissimus erat de ea rumusculus. Habeat sane illam per me, quicunque782 expetit! Egregiam a se783 dotem et supellectilem feret784; duo nimirum ingentia cornua785 haud dubie marito deesse non poterunt. Per me sane nunquam hae disturbabuntur nuptiae. Sed ego veneficam illam vetulam video,

764 posticum: porticum Cortijo765 decessisse: decesisse P766 seccessum: secessum P767 petii: petiveram P768 verum om. P769 oppressit: oppresit P770 sed nunc quo: sed tu nunc quo abis P771 amandavit: amandabit P772 te: te unum P Cortijo773 omnium om. P774 quasi: quasi vero P775 Iupiter: Iuppiter Cortijo776 cedet: caedet P777 Polymnesta: Polimnesta P Cortijo778 viciniam: vicinam Cortijo779 nihil: nil P780 feminis: foeminis PT Cortijo781 precationibus: praecationibus P782 quicunque: quicumque P Cortijo783 a se: ad illum P ad illem Cortijo784 feret: deferet P Cortijo785 cornua: cornua quae P Cortijo

Page 453: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

453

Pas. De vuestra casa por la puerta trasera. Neb. Y yo que pensaba que tú ya te habías ido hace un buen rato. Pas. Cuando comí, busqué un lugar apartado, para eso que ya te imaginas. ¿Sabes? Allí se apoderó de mí un sueño enorme y así me acurruqué para dormir en un rincón. Pero ¿tú a dónde vas ahora? Neb. El amo me ha mandado a un sitio. Pas. ¿No puedes decírmelo? Neb. No. Pas. ¿Tú te crees que eres el único que lo sabe? Como si yo no lo supiera. ¡Oh, Júpiter! ¿De qué me he enterado yo? ¿Qué he visto? ¡Oh, Cleandro, oh, Eróstrato, qué esposa más distinguida cortejáis! Doncella y casta, sin duda. ¡Qué bien os va a ir, tendréis esposa, y además virgen! En efecto, aunque Polimnesta no sea virgen, se comportará, según creo, como si fuera virgen ante vosotros. ¡Oh, dioses inmortales! ¿Quién hubiera creído esto jamás? Pregunta a todo el vecindario, averigua qué se dice de ella, no oirás nada más que ella es la mejor y la más recatada doncella. Se pasa el día entero con las beatas; siempre dedicada a los rezos, nunca se le ve a la ventana ni había el más mínimo chascarrillo sobre ella. ¡Que la consiga por mí el que la quiera! Tendrá con ella dote y ajuar notables; pero curiosamente tampoco le podrán faltar a su marido, sin duda ninguna, dos enormes cuernos. Por mí, nunca serán estorbadas esas nupcias. Pero veo a esa vieja bruja,

Page 454: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

454

quae has omnes turbas Damoni concitavit. Quo nunc786, Pissyteria787? Pis. Ad788 vicinam. Pas. Nimirum compotricem789 ut apud eam790 garrias de vestrae791 virginis amoribus. Pis. Vnde tu, malum, compertum id habes? Pas. A te nimirum. Pis. Qui potes a me, aut quo modo? Pas. Cum a te Damon exquireret, ego ex insidiis et audiebam et videbam te. Egregie vero a te factum, quod virginem illam792 accusaveris, quod Damonem ad necem et suspendium adegeris, quod miserum adolescentem una cum nutrice perdideris, praeter innumeras alias calamitates, quas toti familiae invexisti. Pis. Temere factum est, fateor, sed non tantopere sum incusanda, quam tu putas. Pas. Quis igitur? Pis. Dicam. Iam ego pridem793 subolfeceram, omnes noctes Dulippum794 cum Polymnesta795 degere, idque nutricis opera: ego tamen continebam796 optima fide. Hodie autem valde mane coepit nutrix iurgare797 mecum, me ebriam, me veneficam appellans. Ego contra, ‘tace’, inquam, ‘perductrix, tace, internuntia798, ne me irrites. Nescis comperta esse mihi799 omnia, quae tu Dulippi800 gratia feceris singulis noctibus?’ Haec ego satis negligenter proclamabam, minime verita ne801 exaudirer802 ab hero; at ille (sic visum803 est malo meo genio) in cubiculo aderat804

786 nunc: nam P787 Pissyteria: psiteria P788 ad: huc ad P789 compotricem: compotricem tuam P comprotricem Cortijo790 eam: illam P791 vestrae: praeclaris vestrae P792 virginem illam: illam virginem P793 iam ego pridem: iampridem ego P794 Dulippum: Dulipum P Dullippum Cortijo795 Polymnesta: Polimnesta P Cortijo796 continebam: continebam omnia P Cortijo797 iurgare: iurgari P798 internuntia: internuncia P799 comperta esse mihi: mihi comperta esse P800 Dulippi: Dulipi P Dullippi Cortijo801 verita ne: veritatem Cortijo802 exaudirer: audirer P803 visum: vissum P804 in cubiculo aderat: aderat in cubiculo P

Page 455: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

455

que ha concitado todas las preocupaciones de Damón. ¿A dónde vas ahora, Pisiteria? Pis. A casa de mi vecina. Pas. Una admirable bebedora, para poder cotillear con ella sobre los amores de vuestra doncella. Pis. ¿De dónde te sacas eso, maldito? Pas. De ti, por supuesto. Pis. ¿Qué puedes de mí, o de qué manera? Pas. Cuando Damón te preguntaba, yo te oía y te veía desde mi escondrijo. Has hecho un buen trabajo acusando a esa doncella, poniendo a Damón al borde de la muerte y de la horca, perdiendo al pobre joven al mismo tiempo que a la nodriza, además de otras innúmeras calamidades que causaste a toda su familia. Pis. He obrado de manera temeraria, lo confieso, pero no me merezco acusaciones tan grandes como tú piensas. Pas. ¿Quién, pues? Pis. Te lo voy a decir. Ya hace tiempo que me olía que Dulipo pasaba todas las noches con Polimnesta, y eso gracias a la nodriza; yo, sin embargo, me callaba de buena fe. Hoy, por contra, muy de mañana comenzó la nodriza a meterse conmigo, llamándome borracha, bruja. Yo, por mi parte, ‘Calla’, le digo, ‘celestina, calla, correveidile, no me irrites. ¿No sabes que he descubierto todo lo que tú haces por Dulipo cada noche?’ Yo gritaba todo eso sin cuidado ninguno, ajena por completo a que el amo me oyera; mas él (así ocurrió para mi desgracia) estaba en su habitación

Page 456: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

456

audiens et intelligens omnia. Continuo me805 vocat ad se: neque effugere806 potui, quominus aperirem omnia. Pas. Et quam bene omnia! Pis. Vae mihi! Si ego tam aegre807 laturum putarem808, citius interiissem809. Pas. An vero non aegre810 ferret? Pis. Miseret me illius virginis, quae flens et plangens se miserabilem in modum discruciat; non tam quod patrem timet811 (qui ipse una collacrimatur812 mira indulgentia in filiam) quam quod nutricem commiseratur multoque magis Dulippum813, quos quidem814 videt periclitari maxime. Sed ego morari iam815 non possum. Pas. Abi in malam rem! Egregie illis consuluisti!

805 me om. P806 effugere: fugere P807 aegre: egre PT Cortijo808 putarem: putassem P809 interiissem: interissem P810 aegre: egre P811 timet: timeat P812 collacrimatur: collachrimat P collachrymatur T Cortijo813 Dulippum: Dulipum P Dullippum Cortijo814 quidem om. P815 iam om. P

Page 457: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

457

oyendo y dándose cuenta de todo. De inmediato me llama: y no pude escaparme sin soltárselo todo. Pas. ¡Y hasta qué punto todo! Pis. ¡Ay de mí! Si yo hubiera sabido que se lo iba a tomar tan mal, me hubiera muerto al punto. Pas. ¿Y no se lo tendría que haber tomado a mal? Pis. Me da pena de esa doncella que se atormenta a lágrima viva quejándose de lo desdichada que es; no tanto porque tema a su padre (que llora con ella a la vez, con admirable indulgencia hacia su hija), como porque se compadece de su nodriza y mucho más de Dulipo, pues ve que van a caer sin remedio. Pero ya no puedo entretenerme más. Pas. ¡Vete al infierno! ¡Buenos consejos les diste!

Page 458: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

458

ACTVS QVARTI

SCAENA PRIMA

Erostratus. Crapinus816. Pissyteria817

Er. Quid faciam? Quid consilii capiam? Quem quaeram praetextum ad obtegendum istud mendacium, quod tam feliciter818 toto iam biennio hucusque simulavi? Nunc demum patebit Erostratus ne ego, an Dulippus819 sim, cum tam praeter opinionem820 herus meus Phylogonus821 venerit ille822 verus, ille inquam, quem fallere non licet. Nam cum hodie civitate823 exiissem in portum824, ut Dulippum825 quaererem, ibi scapham in portu adremigantem video: et in ea Lycum, conservum meum, unaque herum Philogonum826. Tunc ego me subito inde subripui827 quam citato potui cursu admoniturus verum Erostratum, si quod repentinum828 consilium repentino malo inveniatur. Huc ades, puer, actutum abi829 atque illam vetulam, quam a Damone exeuntem vides, rogato domi ne sit Dulippus830; evocari illum a quodam noto, qui alloqui cupiat. cave autem me nomines.

816 Crapinus: carpinus P817 Pissyteria: psiteria P818 feliciter: foeliciter PT Cortijo819 Dulippus: dulipus P Dullippus Cortijo820 praeter opinionem: repente P821 Phylogonus: filogonus P822 ille: ille ille P823 civitate: ex civitate P824 exiissem in portum: in portum exissem P825 Dulippum: dulipum P Dullippum Cortijo826 Phylogonum: filogonum P827 subripui: prorripui P828 repentinum: post repentinum, mendacium eras. P829 actutum abi supra lineam scrip. P830 Dulippus: dulipus P Dullippus Cortijo

Page 459: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

459

ACTO CUARTO

ESCENA PRIMERA

Eróstrato. Crapino. Pisiteria

Er. ¿Qué voy a hacer? ¿Qué decisión he de tomar? ¿Qué pretexto he de inventar para tapar este embuste que de manera tan feliz he fingido desde hace ya dos años hasta hoy? Ahora por fin se descubrirá que Eróstrato no soy yo sino Dulipo, cuando mi amo Filógono, el de verdad, contra todo pronóstico, llegue, ése al que no conviene engañar. Pues cuando hoy salí de la ciudad camino del puerto20, para buscar a Dulipo, veo allí en el puerto un barco atracando, y en él a Lico, mi compañero de servidumbre, y con él a mi amo Filógono. Entonces yo me largué de allí de repente corriendo tan deprisa como pude para avisar al verdadero Eróstrato, por si encuentra una solución imprevista para este mal imprevisto. Ven aquí, niño, vete en seguida y a aquella vieja que ves salir de donde Damón, pregúntale si Dulipo está en la casa; que lo llama un conocido, que quiere decirle algo. Pero procura no decir mi nombre.

20 Obviamente, se trata de una convención dramática pues Ferrara no es ciudad costera y carece, por tanto, de puerto marítimo.

Page 460: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

460

Crap. Heus, heus vetula, silicernium, larva831 bustuaria! Pis. Faxint superi, ne ad hanc aetatem pervenias, ne huiusmodi convicia audire tibi contingat. Crap. Vide, quaeso te, domi ne sit Dulippus832. Pis. Et quidem plus quam vellet. Optaret ille non esse. Crap. Dic, amabo, opus esse, ut huc prodeat. Pis. Non vacat: habet aliud quod agat. Crap. Abi, quaeso, te pulcherrima virguncula. Pis. Veterator, non dico illum esse occupatum? Crap. Tam est tibi grave unum illi verbum dicere? Pis. Gravissimum. Quid verbis est833 opus? Abi, improbissime! Crap. O lamiam sceleratam! Pis. Dii te perdant, sordidule, quem ego sub furcam834 me835 visuram spero! Crap. Et ego te veneficam rogo836. Pis. Si accedis, iam a me praemium feres hac fuste. Crap. Et si tu pergis, hoc lapide. Pis. Sinistro ego hodie exivi pede. Quis837 iste malus genius est? Er. Quid istuc838 est, furcifer? Quid collitigas839? Sed herum meum Philogonum840 venientem841 video; nolo me hoc videat cultu, aut842 priusquam843 Erostratum convenero.

831 larva: lava P832 Dulippus: dulipus P Dullippus Cortijo833 est om. P834 furcam: furca P835 me om. P836 rogo: irrogo P837 quis: quid P838 istuc: hoc P isthuc T Cortijo839 collitigas: cum ea litigas P840 Philogonum: filogonum P841 venientem: venientem huc P842 aut om. Cortijo843 priusquam: prius quam verum P Cortijo

Page 461: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

461

Crap. ¡Eh, eh, vieja, cadáver ambulante, gusano carroñero! Pis. ¡Que los de arriba hagan que no llegues a esta edad, para que no tengas que escuchar insultos así! Crap. Mira, por favor, si Dulipo está en casa. Pis. Y más de lo que quisiera. Preferiría no estar. Crap. Dile, te ruego, que es necesario que venga aquí. Pis. No es posible; tiene otra cosa que hacer. Crap. Anda, por favor, bellísima jovencita. Pis. Zalamero, ¿no te digo que está ocupado? Crap. ¿Tan difícil te resulta decirle una única palabra? Pis. Más difícil aún. ¿Qué necesidad hay de decirle nada? ¡Vete, maldito! Crap. ¡Oh, lamia criminal! Pis. ¡Que los dioses te pierdan, pordiosero, a quien espero ver bajo la horca! Crap. Y yo te lo ruego, bruja. Pis. Si te acercas, te vas a llevar un premio de mi parte con este bastón. Crap. Y si tú sigues, con esta piedra. Pis. Con el pie izquierdo me he levantado hoy. ¿Quién es ese mal genio? Er. ¿Qué pasa, condenado? ¿Qué líos te traes? Pero ya veo que viene mi amo Filógono; no quiero que me vea con este aspecto o antes de que me reúna con Eróstrato.

Page 462: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

462

SCAENA SECVNDA844

Philogonus845. Hospes. Lycus, servus

Phil. Ita res est, ut praedicas, o hospes, nihil amori paterno comparari potest. Quis ante triennium mihi persuasisset, ullum tanti momenti negotium fore, cuius ego gratia tam longe peregrinarer a patria? Nunc autem ut filium vissam, mecumque reducam domum, hoc tantum laboris suscepi. Hos. Videris dura multa perpessus sane non pro aetate tua. Phil. Vna navigabam cum aliis conterraneis, qui religionis gratia templum Laurentanum846 invissebant; quousque Anconam847 pervenimus, inde cymba848 transvecti Ravenam, quo849 et alii peregrini vehebantur. Ab eo loco, cum adversa aqua navigaremus, molestior fuit850 iactatiorque tanta navigatione851. Hos. Quam contigere tibi incommoda diversoria? Phil. Incommodissima; sed ferenda, si conferantur cum molestiis publicanorum et eorum qui portoria exigebant852. Quoties aperuere thecas853, excussere854 saccos! Omnia perscrutati, si quid mercimoniarum855 esset, unde aliquid exigerent. Alii manicas, ipsosque sinus evolvebant, ut saepe timuerim de cute, ne illi tanquam

844 scaena secunda: actus quarti scaena secunda PT Cortijo845 Philogonus: filogonus P846 Laurentanum: lauretanum P847 Anconam: Anchonam P Cortijo848 cymba: cimba P849 quo: qua P850 fui: fuit PT Cortijo851 iactatiorque tanta navigatione: iactatio quam tota reliqua navigatione P852 exigebant: exiguunt P Cortijo853 thecas: tecas omnes P854 excussere: excusere P855 mercimoniarum: mercemoniarum T

Page 463: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

463

ESCENA SEGUNDA

Filógono. Huésped. Lico, esclavo

Fil. Así es como dices, huésped, nada puede compararse al amor de un padre. ¿Quién hace tres años me habría convencido de que iba a tener que ocuparme de un negocio tan importante por el que me vería obligado a viajar tan lejos de mi patria? Ahora, en cambio, para visitar a mi hijo y llevarlo de vuelta a casa, he afrontado este esfuerzo tan grande. Hués. Parece que has soportado muchas duras situaciones que no son propias de tu edad. Fil. En cierta ocasión navegaba con otros paisanos que iban a visitar por motivos religiosos el templo laurenciano21; tan pronto como llegamos a Ancona, de allí un barco nos llevó a Rávena, a donde también eran llevados los demás peregrinos. Desde ese lugar, como quiera que navegábamos en medio de un temporal, me sentí muy molesto y cansado de tanto viaje. Hués. ¿Cómo fueron de incómodos los alojamientos que tuviste? Fil. Incomodísimos; pero soportables si se comparan con las molestias de los recaudadores de impuestos y de los que exigían peajes. ¡Cuántas veces abrieron los baúles, sacudieron los sacos! Todo lo miraban a fondo, por si hubiera alguna mercancía de la que pudieran exigir algo. Otros daban la vuelta a las mangas o a los mismos pliegues de la ropa, de modo que a menudo temí por mi pellejo, no fuera a ser que me

21 No es fácil precisar a qué templo se refiere pues o bien se trata de un templo dedicado a san Lorenzo o bien de algún gran templo debido al mecenazgo de los Medici (y en particular de Lorenzo el Magnífico); en cualquiera de los dos casos, debe tratarse de un templo de gran importancia para justificar una peregrinación, accediendo a la península itálica por mar a través de Ancona o Rávena. Todos esos requisitos los reúne la Basílica de san Lorenzo de Florencia, obra de Brunelleschi; pero, dado que el texto latino indica el nombre del edificio mediante un adjetivo (templum Laurentanum), abre otra posibilidad muy plausible, como que sea la catedral de Florencia dedicada a Santa María, uno de los mayores templos de la cristiandad en la actualidad y el mayor en el siglo XV (vid. Gisberti Voetii, Politicae eclesiasticae..., vol. I 2, Amsterdam, 1656 (lib. IV tract. IV: De Templis. Sect. II cap. I) p. 861: 5. Hodierna in Christianismo, pleraque sub Papatu aedificata mole & structura maxime celebria sunt, Laurentanum B. Mariae, Venetum S. Marci, Senense B. Mariae, S. Laurentii Escuriale in Hispania... Menos probabilidades tiene otro edificio religioso de Nápoles (vid. A. von Buchell, “Iter italicum”, Archivio della R. Società Romana di Storia Patria, XXV (1902), p. 118: Est non procul [del templo de Cástor] templum Laurentianum, cui adstat forum, in quo famuli prostant dominumque quaerunt, veniuntque proxenetae et conquisitores famulorum et ad dominos deducunt expectantes, ac de salario agunt).

Page 464: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

464

aquam intercutem ibi putantes latere pecuniam856 excoriarent me. Hos. Audio illos nefaria omnia admittere. Phil. Haud dubium id quidem est. Nam quibus talia munia857 demandantur, necesse est sceleratissimos esse. Hos. Atqui hic tuus labor maxima hodie voluptate pensabitur, cum filium videbis atque alloqueris. Sed cur non potius, adolescens cum sit, illum hinc accersisti, quam tu senex huc venisti? Fortassis plus858 fecisti illius studium859, quam quietem et incolumitatem tuam? Phil. Non ita est860; nam maluissem illum domi manere. Hos. Quid igitur si nolebas illum longius progredi in literis861, quid huc amandasti? Phil. Quandiu domi erat (ut sunt adolescentulorum ingenia862) licentiam habebat ad ea vitia, quae fert adolescentia solutiorem quam volebam. Quae res innumeris me conficiebat molestiis, hoc itaque solum putavi remedium, si huc ablegarem studiorum gratia, haud dubie pluris faciens illius profectum, quam absentiam. Admonui, se in hanc academiam reciperet. Vix ille domo erat egressus, cum poenitentia coepit me facti863, ut vix post illius discessum potuerim864 conquiescere; millies ad eum865 scripsi per literas866 evocans, neque unquam potui persuadere; quin ille me obsecrat ne se studiis867 avocem, promittens mihi prope diem profectum admirabilem. Hos. Equidem ab omnibus868 scholasticis869 non levis fidei comperi permultum illum profecisse. Phil. Gaudeo quod non frustra insumpserit operam. Verum ut870 est, si ad871

856 pecuniam: pecunias P857 munia: numera P858 plus: pluris P859 studium: studia P860 est: res est P861 progredi in literis: in literis progredi P progredi in litteris Cortijo862 ut... ingenia om. P863 poenitentia coepit me facti: me facti poenitentia coepit P864 post illius discessum potuerim: potuerim post illius discessum P865 eum: illum P866 literas: litteras P Cortijo867 studiis: ad studiis P Cortijo868 omnibus: hominibus et P omnibus et Cortijo869 scholasticis: scolasticis P870 ut: ut ut PT871 ad: a P

Page 465: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

465

desollaran pensando que escondía el dinero como agua bajo la piel. Hués. Oigo que esa gente se atreve a todo tipo de barbaridades. Fil. No hay, en efecto, la menor duda de eso. Pues tales oficios solo pueden ser demandados por gentes muy criminales. Hués. Sin embargo, este esfuerzo tuyo recibirá hoy la compensación del mayor placer, cuando veas a tu hijo y le hables. Pero ¿no hubiera sido mejor que le hubieras mandado llamar a él, siendo joven como es, en lugar de venir tú, ya anciano, aquí? ¿Quizás estimaste más importante su estudio que tu tranquilidad y tu seguridad? Fil. No es así; pues en todo caso hubiera preferido que él permaneciera en casa. Hués. ¿Por qué, pues, si no querías que él estuviera demasiado tiempo estudiando, por qué lo mandaste aquí? Fil. Mientras estaba en casa, como suele ocurrir con los muchachos, se permitía esos vicios que hacen la juventud más alocada de lo que yo quería. Esta situación me causaba numerosas molestias y así pensé que el único remedio sería mandarlo a estudiar lejos de allí, por supuesto dando más importancia a su provecho que a su ausencia. Le aconsejé que ingresara en esta universidad. Apenas se había marchado de casa, cuando comencé a sufrir la penitencia de lo que había hecho, pues apenas podía descansar tras su partida; mil veces le escribí llamándolo por medio de cartas pero nunca pude persuadirlo; es más, él me pide encarecidamente que no lo aparte de sus estudios, asegurándome que cada día hace progresos admirables. Hués. Ciertamente, todos los estudiantes me han asegurado que él ha hecho de verdad grandes progresos. Fil. Me alegro de que no haya hecho un gasto en vano. La verdad es que, si

Page 466: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

466

me adfuturus872 est, nihil refert, qua sit doctrina; confectus sum senio, mors873 est in foribus; nollem illo absente mori, quod esset ipsa mihi874 morte tristius. Quam ob rem neutiquam mihi sine illo875 redeundum est domum. Hos. Humanum est amare filios sed tam tenere maternum magis est quam patrium. Phil. Sic ingenium est meum. Tamen876 et illud me sollicitat877, cum quosdam ex nostratibus rogassem, qui hac iter fecerant, ecquid878 de filio comperissent, illi omnia laeta nuntiarunt879 egregiumque hic habere nomen apud Ferrarienses et docti et studiosi adolescentis; saepe880 illius domum ventitasse ut salutarent nostro881 nomine, si quid mandaret ad nos, neque offendisse se unquam882 domi. Subiit cogitatio illum tam esse intento in studia animo, ut nullum remittat tempus sibi883 neque quicquam aliud agat dies noctesque. Ea de causa884 non pati se adiri aut a notis aut a conterraneis, ne quid studiis885 subtrahat886. Atque adeo existimo, totas illum elucubrare noctes immemorem somni cibique. Ille autem delicatius educatus887 est, quam ut haec possit ferre. Fieri potest ut aut888 emoriatur aut889 in insaniam incidat, vel quid morbi contrahat. Hos. Sane, vel in virtute illud verum890 est “ne quid nimis”. Sed en tibi Erostrati filii tui domum. Mitte, ego fores pulsabo. Phil. Pulsa. Hos. Nemo respondet. Phil. Percute rursum. Hos. Dormiunt illi fortassis.

872 adfuturus: abfuturus P Cortijo873 mors: mores P874 ipsa mihi: mihi ipsa P875 mihi sine illo: sine illo mihi P876 tamen: tum P877 sollicitat: solicitat PT878 ecquid: et quid P879 nuntiarunt: nunciarunt P880 saepe: saepeque P881 nostro: meo P882 se unquam: usquam P883 tempus sibi: sibi tempus P884 ea de causa om. T885 studiis om. P886 subtrahat: subtrahatur P Cortijo887 educatus: instruitus P888 aut: vel P889 aut: vel P890 illud verum: verum illud P

Page 467: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

467

va a estar junto a mí, nada me importa cuánto sepa; soy ya un viejo acabado, la muerte está a mis puertas; no quisiera morir estando él ausente pues eso sería para mí más triste que la propia muerte. Por esa razón, ojalá no tenga que volver sin él a casa. Hués. Es humano amar a los hijos pero de manera tan tierna es más propio de una madre que de un padre. Fil. Así soy yo. Sin embargo, también me motiva el hecho de que, cuando pregunté a algunos de nuestros parientes que habían venido hasta aquí, que me dijeran algo de mi hijo, ellos me contaron un montón de cosas alegres y que tenía digna fama, aquí entre los de Ferrara, de joven docto y estudioso; que a menudo se acercaron a su casa para saludarlo de mi parte, por si les encargaba algo para mí, y que nunca se lo tropezaron en su casa. Me viene a la cabeza que él tiene su ánimo tan metido en sus estudios que no se dedica ni un momento a sí mismo y que no hace otra cosa ni de día ni de noche. Por esa causa no se permite perder el tiempo ni con conocidos ni con paisanos, para que nada le distraiga de sus estudios. Y además pienso que se pasa haciendo elucubraciones todas las noches, olvidado de sueño y comida. Él, sin embargo, ha sido educado de manera más delicada, como para poder soportar estas cosas. Puede ser que o se muera o se vuelva loco, o que contraiga alguna enfermedad. Hués. Bien, incluso para la virtud es verdad aquello de que “nada en demasía”22. Pero he aquí la casa de tu hijo Eróstrato. Deja, yo voy a llamar a la puerta. Fil. Llama. Hués. Nadie responde. Fil. Golpea de nuevo. Hués. Quizás estén durmiendo.

22 Una de las sentencias atribuidas a los siete sabios de Grecia.

Page 468: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

468

Lyc. Si haec ianua tibi esset mater, non sic illi parceres: mitte me. Heus, heus891! Nemo huc prodit?

SCAENA TERTIA892

Dalius, coquus893. Philogonus. Lycus. Ferrariensis, hospes894

Dal. Quae est istaec895 insania896? Perfringendae ne897 sunt vobis fores? Lyc. Arbitror omnes intus dormiebatis. Phil. Quid agit Erostratus? Dal. Non est domi. Phil. Aperi, quo ingrediamur. Dal. Nae! Tu si id cogitas, parum recte cogitas; occupata est iam domus aliis hospitibus, neque est iam898 pluribus locus. Phil. Nae! Tu homo est dignus899 quem herus tuus magnifaciat. Sed qui nam sunt intus? Dal. Philogonus900 pater heri mei Erostrati, qui modo venit ex Sicilia. Phil. Immo901 vero ubi tu aperueris, est902 intus, si tibi videtur. Dal. Mihi certe aperire molestum non est, sed vos diversari apud nos903 non potestis; occupata sunt904 omnia. Phil. Quis nam est intus?

891 heus, heus: heus, heus, heus P892 scaena tertia: actus quarti scaena tertia T Cortijo893 coquus: quoqus P894 Ferrariensis, hospes: hospes ferrariensis P Ferrariensis Hospes T Perrariensis, hospes Cortijo895 istaec: isthaec PT Cortijo896 insania: violentia P897 ne om. P898 iam om. P899 est dignus: es P900 Philogonus: philogonus cataneus P901 immo: imo P902 est: erit P903 diversari apud nos: apud nos diversari P904 sunt: iam sunt P

Page 469: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

469

Lic. Si esta puerta fuera tu madre, no la tratarías así; déjame a mí. ¡Eh, eh! ¿No viene nadie aquí?

ESCENA TERCERA

Dalio, cocinero. Filógono. Lico. Ferrarense, huésped

Dal. ¿Qué locura es ésta? ¿Es que vais a romper las puertas? Lic. Pensaba que todos estabais durmiendo ahí dentro. Fil. ¿Qué hace Eróstrato? Dal. No está en casa. Fil. Abre para que podamos entrar. Dal. ¡Ca! Si tú te crees eso, crees mal; ya está ocupada la casa por otros huéspedes y ya no hay sitio para más. Fil. ¡Ca! Tú eres un hombre digno de que tu amo te aprecie mucho. Pero ¿quiénes hay, pues, ahí dentro? Dal. Filógono, padre de mi amo Eróstrato, que acaba de venir de Sicilia. Fil. Es muy cierto que, cuando tú hayas abierto, estará dentro, si te parece bien. Dal. No me resulta molesto abrir, en efecto, pero vosotros no os podéis alojar aquí; está todo ocupado. Fil. ¿Quién está dentro, pues?

Page 470: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

470

Dal. Nondum intellextis? Dico patrem heri mei Erostrati Philogonum905 Cataneum. Phil. Quando ille antehac accessit unquam906? Dal. Quatuor907 iam sunt horae, ex quo illum deduxit ex908 diversorio filius atque909 ibi iumenta relicta sunt. Phil. Arbitror ludis. Dal. Immo910 vos multum molesti interpellatores estis. Phil. Hic haud dubie ebrius est. Lyc. Sane indicat facies, ut est rubicundus. Phil. Quis est iste911 Philogonus912, quem tu913 dicis? Dal. Quidam914 pater heri mei. Phil. Vbi est? Dal. Intus. Phil. Possum alloqui? Dal. Quid ni, si915 mutus non es? Phil. Dic illi orare916 me, ne gravetur prodire huc. Dal. Eo. Phil. Nescio quid dicam aut quid cogitem. Lyc. Quid? Orbis terrarum, o here, amplissimus est. Tu credis unam dumtaxat917 esse Cataneam, unicam Siciliam nec posse alium esse Philogonum, alium Erostratum, aliam Ferrariam? Fortassis non est haec illa Ferraria quam nos quaerimus918, ubi est filius tuus. Phil. Nescio quid credam919, nisi te stipitem esse et illum alterum ebrium. Tu, hospes, vide sis ne aberraveris920 a domo.

905 Philogonum: filogonum P906 unquam: usquam P907 quatuor: quattuor P Cortijo908 ex: e P909 atque: atque etiam P910 immo: imo P911 est iste: iste est P Cortijo912 Philogonus: filogus P913 tu om. P914 quidam: quidam homo P915 quid ni, si: quid, nisi Cortijo916 orare: orate T Cortijo917 dumtaxat: duntaxat Cortijo918 quaerimus: querimus P919 credam: dicam P Cortijo920 aberraveris: aberraris P

Page 471: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

471

Dal. ¿Aún no te has enterado? Digo que el padre de mi amo Eróstrato, Filógono de Catania. Fil. ¿Cuándo vino él, antes de este momento? Dal. Hace ya cuatro horas que su hijo lo trajo de la posada y allí se quedaron sus acémilas. Fil. Me parece que estás bromeando. Dal. Pues vosotros os estais poniendo muy pesados. Fil. Éste sin duda está borracho. Lic. Bien se le ve en la cara, de rojo que está. Fil. ¿Ese Filógono que dices, quién es? Dal. El padre de mi amo. Fil. ¿Dónde está? Dal. Dentro. Fil. ¿Puedo hablarle? Dal. ¿Por qué no, si no eres mudo? Fil. Dile que le ruego que no tenga a mal salir aquí. Dal. Voy. Fil. No sé qué decir o qué pensar. Lic. ¿Qué? El globo de las tierras, oh amo, es enorme. ¿Tú crees que tan solo hay una Catania, una única Sicilia y que no puede haber otro Filógono, otro Eróstrato, otra Ferrara? Quizás no es ésta la Ferrara que nosotros buscamos, donde está tu hijo. Fil. No sé qué creer, salvo que tú eres un tarugo y que ese otro está borracho. Tú, huésped, mira a ver si no te has equivocado de casa.

Page 472: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

472

Fer. Aberrem921 ne ego a domo Erostrati Catanei, quem ego922 heri vidi? Sed hic, qui prodit, cordatior videtur; ille rem expediet.

SCAENA QVARTA923

Senensis. Philogonus924. Dalius

Sen. Quis est? Num tu me evocari iussisti925? Phil. Sane, percuperem scire unde nam sis, o hospes. Sen. Ego? Siculus. Phil. Ex qua civitate? Sen. Ex Catanea. Phil. Qui vocare? Sen. Philogonus. Phil. Qua condicione926? Sen. Mercator. Phil. Quas huc merces comportasti? Sen. Nullas prorsus; veni ut filium viserem, qui hic dat literis927 operam, quem iam triennio fere non videram. Phil. Quod est nomen filio? Sen. Erostratus928. Phil. Erostratus tibi filius? Sen. Verum. Phil. Tu ne es Philogonus, mercator Cataneus929? Sen. Mitte iam930 percontari, neque enim deberem mentiri.

921 aberrem: aberrarem P922 ego: ego hic P923 scaena quarta: actus quarti scaena quarta T Cortijo924 ly. add. P925 iussisti: iusisti P926 condicione: conditione PT Cortijo927 literis: litteris P Cortijo928 Erostratus: erostrato P929 mercator Cataneus: cataneus mercator P930 iam om. P

Page 473: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

473

Fer. ¿Que yo me he equivocado con la casa de Eróstrato de Catania, a quien yo mismo vi ayer? Pero este que viene parece más cuerdo; él te lo aclarará.

ESCENA CUARTA

Sienés. Filógono. Dalio

Sien. ¿Quién es? ¿Acaso tú me mandaste llamar? Fil. Así es; me gustaría mucho saber de dónde eres, oh forastero. Sien. ¿Yo? Siciliano. Fil. ¿De qué ciudad? Sien. De Catania. Fil. ¿Cómo te llamas? Sien. Filógono. Fil. ¿Cuál es tu ocupación? Sien. Mercader. Fil. ¿Qué mercancías trajiste aquí? Sien. Ninguna; vine a visitar a mi hijo, que está estudiando aquí, a quien ya hace casi tres años que no había visto. Fil. ¿Cuál es el nombre de tu hijo? Sien. Eróstrato. Fil. ¿Eróstrato es tu hijo? Sien. Así es. Fil. ¿Es que tú eres Filógono, el mercader de Catania? Sien. Deja ya de preguntar, pues, en efecto, no tendría por qué mentirte.

Page 474: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

474

Phil. Immo931 vero mentiris egregie, neque932 tu alius es quam impostor et sycophanta933. Sen. Non aequum facis, qui homini ignoto sic maledicas, qui te offendit nunquam. Phil. Tu ne vir bonus sis, qui eum934 esse dicis935 qui non sis? Sen. Non alius sum quam quem dico tibi. Neque erat quod alium936 dicerem. Phil. Impudens937, tu938 es Philogonus939 Cataneus? Sen. Vis dicam iterum? Ego sum Philogonus Cataneus. Quid miraris? Phil. Tantam940 cuiquam941 esse audaciam? Tantam impudentiam? Neque tu neque quisquam alius id poterit942 efficere, ut qui non es, sis; mendacissime, tu943 ne is es? Dal. Ita ne patiar944 diutius, ut hic me inspectante tam impudenter herili patri convicietur? Nisi iam hinc in malam rem abis, hoc te veru transfigam. Vae tibi, si adfuisset Erostratus! Quin945 potius abi946 intus, o947 here, et istum canem patere hic latrare in via, quousque disrumpatur.

931 immo: imo P932 neque: nec P933 sycophanta: sicophanta P934 eum: eum te P935 dicis: asseras P936 alium: aliud P937 impudens: oh impudens P938 tu: tu ne P939 Philogonus: filogonus P940 tantam: tanquam Cortijo941 cuiquam: unquam P942 poterit: poteritis P943 tu: tu ne P944 ita ne patiar: patiar ne ego P945 quin: quin tu P946 abi: abi iam P947 o om. P

Page 475: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

475

Fil. Pues la verdad es que mientes de lo lindo, y tú no eres más que un impostor y un falsario. Sien. No obras bien insultando de ese modo a un hombre que no conoces, que no te ofendió nunca. Fil. ¿Que tú eres un hombre honrado, cuando dices ser quien no eres? Sien. No soy otro que el que te estoy diciendo. Ni tenía otra cosa que decirte. Fil. Desvergonzado, ¿tú eres Filógono de Catania? Sien. ¿Quieres que te lo diga de nuevo? Yo soy Filógono de Catania. ¿De qué te extrañas? Fil. ¿Puede haber alguien con tanta osadía? ¿Con tanta desvergüenza? Ni tú ni ningún otro puede hacer que seas quien no eres; grandísimo embustero, ¿que tú eres ése? Dal. ¿He de sufrir por más tiempo que éste, delante de mí, insulte de manera tan desvergonzada al padre de mi amo? Si no te vas ya de aquí al infierno, te travieso con este asador. ¡Ay de ti, si estuviese aquí Eróstrato! Vete mejor dentro, oh amo, y deja que ese perro ladre en la calle, hasta que reviente.

Page 476: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

476

SCAENA QVINTA948

Philogonus. Lycus. Ferrariensis949. Erostratus950

Phil. Quid tibi videtur, Lyce? Lyc. Semper ego hoc nomen Ferraria 951 habui; nunc experior rem952, ipsam longe inauspicatiorem. Fer. Non est quod nostram patriam incusetis, nam hactenus quibus cum res est, vestrates sunt. Lyc. Omnes in culpa estis multoque magis953 vestri magistratus, qui haec patiuntur in urbe latrocinia. Fer. Quid illi sciunt? An vero954 tu credis illos haec curare? Lyc. Satis ego scio, nihil illos955 nec scire, nec curare harum rerum, praesertim956 ubi nihil sperant957 lucri. Oportebat illos clausis oculis, aures habere patentissimas958. Phil. Tace tu, bellua, res tuas curato! nos ne959 defatigemur960 querendo961, quousque Erostratum inveniamus. Fer. Ego vos comitabor962, et963 primum quidem964 in academiam, deinde ibimus in forum. Phil. Mallem quiescere quam deambulare, ita sum ex itinere defatigatus. Opperiar965 hic paululum, non potest morari.

948 scaena quinta: actus quarti scaena quinta T Cortijo949 Ferrariensis: hospes ferra P Ferrarensis Cortijo950 Dalius add. P951 suspectum: inauspicatum P952 rem: re T953 multoque magis: praesertim P954 vero om. P955 nihil illos om. P956 harum rerum, praesertim: illos praesertim harum rerum P957 sperant: sperantur P958 patentissimas: praestissimas Cortijo959 ne: nae P960 defatigemur: defatige nunc P961 querendo: quaerendo P962 comitabor: commitabor P963 et: ac P964 quidem om. P965 opperiar: operiamur P

Page 477: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

477

ESCENA QUINTA

Filógono. Lico. Ferrarense. Eróstrato

Fil. ¿Qué te parece, Lico? Lic. Siempre me fijé en este nombre de Ferrara; ahora compruebo que la cosa es mucho peor de lo imaginado. Fer. No hay por qué acusar a nuestra patria, pues hasta este momento con quienes va la cosa son de los vuestros. Lic. Todos tenéis la culpa y mucho más vuestros magistrados, que permiten estos robos en la ciudad. Fer. ¿Qué saben ellos? ¿O tú crees de verdad que ellos se cuidan de estas cosas? Lic. Bastante sé que ellos no saben nada ni se cuidan de estas cosas, sobre todo cuando no esperan sacar tajada. Más valdría que tuvieran los ojos cerrados y las orejas muy abiertas. Fil. ¡Cállate, animal, y cuídate de tus cosas! Nosotros no nos vamos a cansar de preguntar, hasta encontrar a Eróstrato. Fer. Yo os acompañaré, y en primer lugar iremos a la Universidad y luego al foro. Fil. Preferiría descansar a andar, pues estoy muy fatigado del viaje. Esperaré aquí un poco, no puede tardar.

Page 478: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

478

Lyc. Vereor ne et ille in alterum sit commutatus966 Erostratum, quemadmodum et967 tu in alterum Philogonum968. Fer. Eccum venientem video. Sed quid nam969 ille regreditur? Mane970, illum vocabo971. Erostrate, Erostrate! Non audis? Quid cessas? Er. Iam972 effugere non possum, obduranda est frons. Fer. O Erostrate, pater tuus modo ex Sicilia venit visurus973 te! Er. Nihil974 sane novi narras. Iam dudum ego illum salutavi. Fer. Atqui, ut ille dixit, videbatur nondum convenisse te. Er. Vbi tu illum es allocutus975? Fer. Videris non nosse patrem? Non tu vides huc venientem? En tibi, Philogone976, Erostratum gnatum977 tuum. Phil. Hic ne est Erostratus? Ego non novi filium meum? Er. Quis homo hic est? Phil. Hic videtur Dulippus978 servus meus. Lyc. Quasi vero nosse difficile sit. Phil. Quid sibi vult hic cultus talaris, Dulippe979? Nunquid et tu dedisti literis980 operam? Er. Quem hic bonus vir alloquitur? Phil. Videris me non nosse? Quem ego alium alloquar981, nisi te? Er. Me ne982 dicis, o hospes?

966 commutatus: commutandus P967 et om. P968 Philogonum: filogonum P969 nam om. P970 mane: mane iam P971 vocabo: evocabo P972 iam om. P973 visurus: vissurus P974 nihil: nil P975 allocutus: alloqutus P alloquutus Cortijo976 Philogone: filogone P977 gnatum: natum P978 Dulippus: dulipus P Dullippus Cortijo979 Dulippe: dulipe P Dullippe Cortijo980 literis: litteris P Cortijo981 alloquar: alloquor P982 ne: tu P Cortijo

Page 479: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

479

Lic. Me temo que también él se haya cambiado en otro Eróstrato, como tú en otro Filógono. Fer. Aquí le veo venir. Pero ¿por qué se da la vuelta? Espera, le voy a llamar. ¡Eróstrato, Eróstrato! ¿No oyes? ¿A qué aguardas? Er. [aparte] Ya no puedo huir, hay que hacer frente a la situación. Fer. ¡Oh Eróstrato, tu padre acaba de llegar de Sicilia para visitarte! Er. Nada nuevo me cuentas. Ya hace un rato que le he saludado. Fer. Mas, según él me dijo, parecía que aún no se había encontrado contigo. Er. ¿Cuándo has hablado con él? Fer. ¿Es que no conoces a tu padre? ¿No le ves venir hacia aquí? He aquí, Filógono, a Eróstrato, tu hijo. Fil. ¿Éste es Eróstrato? ¿No conozco yo a mi propio hijo? Er. ¿Quién es este hombre? Fil. Este parece ser Dulipo, mi esclavo. Lic. Como si fuera difícil conocerle. Fil. ¿Qué significa este atuendo hasta los talones, Dulipo? ¿Acaso tú también te dedicas a las letras? Er. ¿A quién habla este buen hombre? Fil. ¿Que no me conoces? ¿A qué otro voy a hablar, sino a ti? Er. ¿A mí me dices, huésped?

Page 480: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

480

Phil. O Iupiter! Ubi ego sum? Hic veterator fingit non novisse983 me. Es984 ne tu985 Dulippus986, an ego prorsus deliro? Er. Sane deliras, mihi istud nominis non987 est. Lyc. Nonne988 ego recte dixeram, o here, esse nos989 Ferrariae? En tibi servi tui Dulippi990 fidem, qui te abneget991. Iam plane induit ingenium loci. Phil. Non ego dico tibi ut taceas, bellua? Er. Roga omnes quot quot sunt in tota Ferraria, vix enim est quisquam honesto loco, qui me non norit. Sed quid opus est? Tu qui istum hospitem ad me992 adduxisti, dic, quaeso, illi quis ego sim. Fer. Ego te semper Erostratum et esse credidi, et dici audivi, postquam ex Sicilia huc venisti. Phil. Prorsus me haec res iam hodie ad insaniam rediget. Er. Immo993 vero ego te iam insanire arbitror. Lyc. Non ego dico, here, nos hic agere inter impostores? Quem nos putabamus ducem et admonitorem nostrum, hic cum illo colludit. Dicit994 esse Erostratum, quem ego novi Dulippum995 conservum meum. Fer. Non est quod me incuses, o996 adolescens; nominari aliter nunquam audivi, nisi Erostratum Cataneum. Er. Quid997 tu me aliter vocari vis, si hoc mihi nomen est? Verum, nae998, ego insanus sum, qui cum hoc sene deliro contendam. Phil. Ah, perfide, fugitive, proditor! Sic herum excipis? sic salutas? Quid actum est de Erostrato gnato999 meo? Dal. Adhuc oblatrat iste canis? Quid tu pateris illius convitia, o here?

983 novisse: nosse P Cortijo984 es: est P985 ne tu: tu ne P986 Dulippus: dulipus P Dullippus Cortijo987 non om. P988 nonne: non P989 esse nos: nos esse P990 servi tui Dulippi: dulipi servi tui P servi tui Dullippi Cortijo991 abneget: iam abneget P992 hospitem ad me: ad me hospitem P993 immo: imo P994 dicit: et dicit P995 Dulippum: dulipum P Dullippum Cortijo996 o om. P997 quid: qui P998 nae: ne P999 gnato: nato P

Page 481: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

481

Fil. ¡Oh, Júpiter! ¿Dónde estoy? Este embustero finge no conocerme. ¿Acaso no eres tú Dulipo, o es que yo deliro? Er. Está claro que deliras, ése no es mi nombre. Lic. ¿No te dije yo con razón, oh amo, que estábamos en Ferrara? Aquí tienes la lealtad de tu siervo Dulipo, que reniega de ti. Ya se ha llenado del todo del espíritu del lugar. Fil. ¿No te digo que te calles, animal? Er. Pregunta a todos los que viven en Ferrara; apenas hay nadie en este honrado lugar que no me conozca. Pero ¿qué ocurre? Tú, que trajiste este huésped a mi casa, dile, por favor, quién soy. Fer. Yo siempre creí que eras Eróstrato y he oído que así te dicen, desde que viniste de Sicilia. Fil. Como siga así, este asunto me va a volver loco hoy. Er. Más bien me parece que ya lo estás. Lic. ¿No te digo, amo, que nos las estamos viendo con unos impostores? Quien considerábamos nuestro guía y consejero, se burla de nosotros con ese. Dice que es Eróstrato quien yo sé que es Dulipo, compañero mío de servidumbre. Fer. No tienes por qué insultarme, oh joven; nunca he oído que se le llame de otro modo que Eróstrato de Catania. Er. ¿Por qué quieres que me llame de otro modo, si ése es mi nombre? Pero, ca, tengo que estar mal de la cabeza si me pongo a discutir con este viejo loco. Fil. ¡Ah, pérfido, fugitivo, traidor! ¿Así recibes a tu amo? ¿Así le saludas? ¿Qué ha pasado con mi hijo Eróstrato,? Dal. ¿Aún ladra ese perro? ¿Por qué aguantas sus insultos, oh amo?

Page 482: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

482

Er. Reddi1000 domum, bellua! Quid tibi volebas cum isto pistillo1001? Dal. Contundere huic rabido seni caput. Er. Tu autem mitte lapides; redito domum1002. Tribuatur hoc aetati, tamen si1003 quidvis mereatur illius maledicentia.

1000 reddi: redi P1001 tibi volebas cum isto pistillo: tu cum hoc volebas pistillo P1002 redito domum om. P1003 tamen si: tametsi P Cortijo

Page 483: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

483

Er. ¡Vuelve a casa, animal! ¿Qué querías hacer con ese martillo? Dal. Romperle la cabeza a este viejo rabioso. Er. Anda, deja las piedras; regresa a casa. Ríndase este honor a su edad, aunque su maledicencia merece otro trato.

Page 484: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

484

ACTVS QVINTI

SCAENA PRIMA

Philogonus. Ferrariensis. Lycus, servus1004

Phil. Quid agam? Quem obsecrem? Cuius opem implorem, quando hic1005 quem1006 pro filio educavi a puero, sic nefarie insultat et fingit non nosse me? Tu autem, quem nobis fortuna obtulit, iam cum illo ex composito consentis. Saltem consideratum oportuit vel quod hospes sum, vel quod in tanta calamitate, vel si reliqua negligitis, Deum saltem, qui iustissimus est et omnia intuetur, non oportuit1007 neglectum. Ita ne levi de causa testari oportuit1008 hunc esse Erostratum, quem neque natura neque orbis universus1009 potest efficere ut sit alius quam Dulippus1010? Lyc. Si tales sunt et reliqui testes huius civitatis, quid erit quod probare non liceat? Fer. Postquam iste venit in hanc civitatem, o hospes, undecunque venerit1011, semper audivi et vocari et haberi Erostratum, filium Philogoni1012 cuiusdam Catanei. Sit1013 necne, vos videritis qui antea novisse illum dicitis. Qui bona fide narrat, quod et accepit ab aliis et credit1014, non est quod tanquam falsarius debeat redargui.

1004 actus quinti... Lycus, servus om. P1005 quando hic: quando hic? quando hic Cortijo1006 quem: quem filio Cortijo1007 oportuit: opportuit Cortijo1008 oportuit: opportuit Cortijo1009 orbis universus: universus orbis P1010 Dulippus: dulipus P Dullippus Cortijo1011 venerit: ille venerit P1012 Philogoni: filogoni P1013 sit: sit is P1014 credit: credidit P Cortijo

Page 485: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

485

ACTO QUINTO

ESCENA PRIMERA

Filógono. Ferrarense. Lico, esclavo

Fil. ¿Qué voy a hacer? ¿A quién he de suplicar? ¿A quién voy a pedir ayuda cuando éste, al que eduqué como si fuera mi hijo desde niño, me insulta de manera tan indigna y finge no conocerme? Tú, por tu parte, con quien la fortuna hizo que me encontrara, ya te pones de acuerdo con él. Conviene, sin embargo, tener en cuenta que, si me despreciáis o porque soy forastero o porque me encuentro en una situación tan calamitosa o por cualquier otra razón, al menos a Dios, que es el más justo y lo ve todo, no conviene despreciarlo. ¿Acaso tenía que haber declarado a la ligera que éste es Eróstrato, a quien ni la naturaleza ni el universo entero pueden hacer que sea otro que Dulipo? Lic. Si son así también los demás testigos de esta ciudad, ¿que habrá que no se consienta probar? Fer. Desde que ése vino a esta ciudad, oh forastero, viniera de donde viniera, siempre oí que era llamado y tenido por Eróstrato, hijo de un tal Filógono de Catania. Sea así o no, vosotros veréis, que decís que lo conocéis de antes. Quien cuenta de buena fe lo que ha oído de otros y así lo cree, no debe ser tachado como falsario.

Page 486: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

486

Phil. Vae mihi misero! Hic quem ego dederam filio comitem, curatorem, institutorem, is fortasse filium meum aut vendidit aut occidit aut quovis alio modo perdidit; nec solum pecunia reliquaque suppellectili expoliavit sed1015 et nomen usurpavit fortassis sibi, quo posset intercipere hoc praetextu chirographa mea, quaeque a me alimentorum gratia ex Sicilia mitterentur. Vae mihi misero! Vae senectuti meae infelicissimae1016! Non est praetor aut aliquis1017 magistratus in hac civitate apud quem conquerar? Fer. Sunt magistratus, Diis gratia, sunt iudices, est praetor, est1018 princeps aequissimus; ne dubites, te1019 ius tuum obtenturum si quod habes. Phil. Duc me, duc me, sodes, ad illos! ¡Volo aperire facinus post hominum memoriam audacissimum! Lyc. Qui vult lites sequi, o here, ei quatuor1020 videntur necessaria. Primum, causa1021 ut bona sit, deinde qui tractet bene1022, tum favor et gratia, et qui ius velit dicere. Fer. Quid ‘favor’? Quid ‘gratia’? De his leges non meminere. Phil. Tu1023 auscultas quasi1024 hic sanus sit? Lyc. Ego te iam edocebo. Primum, ut sit, qui instet ne perendinationibus tota lis abeat1025, et si exitum timeas, ne1026 satis ex sententia sit, qui ita protrahat lites, ut adversarius desperatis rebus, nullam condicionem1027 detrectet aut omittat. Intellexti quid velim? Fer. Ego te ad hanc rem satis iam instruam1028, quamvis minime opus est in hac civitate1029; ducam te ad iurisperitum qui te facile expediat1030.

1015 sed: verum etiam P1016 infelicissimae: infoelicissimae T Cortijo1017 aliquis: ullus P1018 praetor, est: et praeter hos P1019 te om. P1020 quatuor: quattuor P Cortijo1021 causa: caussa P1022 tractet bene: bene tractet P1023 tu: hunc tu P1024 quasi: quasi vero P Cortijo1025 abeat: habeat Cortijo1026 ne: aut P1027 condicionem: conditionem PT Cortijo1028 ego te ad hanc rem satis iam instruam: ad hanc rem ego te instruam satis P1029 opus est in hac civitate: sit in hac civitate opus P1030 expediat: expediet P

Page 487: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

487

Fil. ¡Ay, desdichado de mí! Éste, a quien yo había dado a mi hijo de compañero, protector y maestro, quizás o ha vendido a mi hijo o lo ha matado o lo ha perdido de cualquier otro modo; y no solo le ha robado el dinero y todo su equipaje sino que incluso quizás ha usurpado su nombre para poder interceptar con ese pretexto los documentos, que enviaba yo desde Sicilia para procurar su mantenimiento. ¡Ay, desdichado de mí! ¡Ay, tristísima vejez mía! ¿No hay un pretor o algún magistrado en esta ciudad ante el que pueda hacer una denuncia? Fer. Hay magistrados, gracias a Dios, hay jueces, hay un pretor, hay un príncipe muy ecuánime; no dudes de que obtendrás justicia si procede. Fil. ¡Llévame, llévame, por favor, ante ellos! ¡quiero darles cuenta del crimen más temerario desde que existe la memoria de los hombres! Lic. Quien quiere entablar un pleito, oh amo, necesita, al parecer, cuatro cosas. En primer lugar, que la causa sea buena; luego, alguien que la exponga bien; después favor y gracia, y alguien que quiera hacer justicia. Fer. ¿Qué ‘favor’? ¿Qué ‘gracia’? Las leyes no se acuerdan de esas cosas. Fil. ¿Tú escuchas como si éste estuviera sano? Lic. Ahora te voy yo a enseñar a ti. En primer lugar, que haya alguien que inste para que el litigio no se pierda en dilaciones y, si tienes miedo del resultado, que no te satisfaga la sentencia, quien prolongue el litigio de tal modo que el adversario, harto ya del asunto, rebaje alguna condición o la pase por alto. ¿Sabes lo que te quiero decir? Fer. Yo ya te instruiré convenientemente a ese propósito, aunque de poco sirve en esta ciudad; te voy a llevar a un jurisperito que te hará salir del lío con facilidad.

Page 488: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

488

Phil. Immo1031 qui me impediat1032 magis. Vae mihi! ad causidicos et advocatos nunc veniendum1033 est quorum insatiabilem famem non expleam, vel exhausto patrimonio etiam in patria. Satis ego novi ingenia hominum. Vbi primum illos convenero, dicent nihil1034 esse facilius, nihil1035 expeditius meo iure; post, alios atque alios nodos excogitabunt et1036 scrupulos iniicient, me incusantes qui non plene1037 illos edocuerim. Et hoc quidem non ut nummos1038 tantum extorqueant sed sanguinem ipsum exugant. Fer. Ha, ha1039. Quem tibi dico, non is est; dices senem sanctum. Lyc. Isti senes sancti sunt etiam semidiaboli. Phil. Ita res est; parum ego his simulatoribus fido, qui incedunt demisso capite. Fer. Finge hoc ita esse; certe odium quod habet in ipsum1040 Erostratum efficiet, ut causam et suscipiat et tractet perinde ac suam. Phil. Quodnam istud odium1041 est? Aut unde? Fer. Amatoria quaestio1042 est; ambiunt eandem virginem civem hinc et nobilem; inde exortae ingentes inimicitiae1043, ut solet. Phil. Itaque ille perfidus, tantum meo nomine et sumptu1044 sibi fidei fecit, ut audeat tantum adversarium suscipere et huiusmodi nuptias ambire? Fer. Sic est. Phil. Quod est homini nomen? Fer. Cleander1045; habetur apud nos in pretio1046. Phil. Duc me1047 ad illum. Fer. Eamus.

1031 immo: imo P1032 impediat: impediet P impedat Cortijo1033 veniendum: eundum P1034 nihil: nil P1035 nihil: nil P1036 et om. P1037 plene: plane P1038 nummos: numos PT1039 ha, ha om. T1040 ipsum: istum P Cortijo1041 istud odium: odium istud P1042 quaestio: contentio P1043 inimicitiae: inimiciciae P1044 sumptu: sumptus P1045 Cleander: Cleandro P1046 pretio: precio P1047 duc me: duc me sodes duc me P

Page 489: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

489

Fil. Más bien, que me enredará aún más. ¡Ay de mí! Ahora van a venir picapleitos y abogados cuya hambre insaciable no podré colmar, ni aun agotando todo el patrimonio que tengo en mi patria. Bien conozco el carácter de esos hombres. Tan pronto llegue a ellos, dirán que no hay nada más fácil, nada más claro para hacerme justicia; luego, inventarán embrollos sin cesar y añadirán sutilezas, acusándome de que no se lo había explicado a fondo. Y así hasta que me saquen no solo los dineros sino hasta que me chupen la mismísima sangre. Fer. Ja, ja. El que te digo no es así; dirás que es un santo vejestorio. Lic. Esos santos vejestorios son también mediodiablos. Fil. Así es la cosa; poco me fío yo de esos embaucadores que vienen con la cabeza gacha. Fer. Finge tú que esto es así; ciertamente, el odio que tiene contra el propio Eróstrato hará que acepte tu causa y la lleve luego como si fuera suya. Fil. ¿Por qué le tiene ese odio? ¿O de dónde le viene? Fer. Es una cuestión de amor; andan ambos detrás de la misma muchacha, una chica de aquí y de noble linaje; por eso han nacido entre ellos unas enemistades enormes, como suele suceder. Fil. ¿Y por eso aquel pérfido tomó como garantía suya mi nombre y mi hacienda, con el fin de atreverse a enfrentar un adversario tan grande y pretender de este modo la boda? Fer. Así es. Fil. ¿Cuál es el nombre de ese hombre? Fer. Cleandro; entre nosotros está muy considerado. Fil. Llévame a él. Fer. Vayamos.

Page 490: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

490

SCAENA SECVNDA1048

Erostratus. Pasiphilus

Er.1049 An vero sortem meam infelicissimam1050 non putem, quae me, ante quam Erostratum convenirem1051, sic hero meo impremeditatum1052 obvium tulit, ubi necesse fuit dissimulare1053 agnoscere me? contendere etiam et iurgari, nec satis eum1054 tractare civiliter? Vtcunque exitus cedat1055, fieri non potest, quin illum gravissime offenderim, ego culpa liberari non possum; quae res illius semper animum mihi faciet adversum1056 et infensum. Quam ob rem decretum est, in ipsam Damonis domum irrumpere, Erostratum1057 alloqui illique et nomen et cultum suum reddere, meque hinc aliquo proripere neque vivente Philogono1058 in illius unquam domum redire, ubi ille me a puero quinquenne1059 educavit. Verum percommode se nunc1060 nobis offert1061 Pasiphilus, cum1062 ad Erostratum mittam, quo1063 renuntiet velle me1064 ipsum convenire.

1048 scaena secunda: actus quinti scaena prima P actus quinti scaena secunda T Cortijo1049 Er. om. T1050 infelicissimam: infoelicissimam PT Cortijo1051 convenirem: convenerim P1052 impremeditatum om. P1053 dissimulare: dissimularem impraemeditatum P1054 eum: illum P1055 cedat: caedat P1056 adversum: aversum P1057 Erostratum: erostra P1058 Philogono: filogono P1059 quinquenne: quinquenem P1060 nunc om. P1061 offert: offeret Cortijo1062 cum: eum Cortijo1063 quo: ut P1064 velle me: me velle P

Page 491: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

491

ESCENA SEGUNDA

Eróstrato. Pasifilo

Er. ¿No voy a considerar mi suerte como la más desgraciada de todas cuando, antes de encontrarme con Eróstrato, me llevó sin darme cuenta ante mi amo, de modo que tuve que fingir que no lo conocía? ¿y pelearme y discutir y tratarle de manera nada civilizada? Sea cual sea el resultado, no me será posible librarme de un castigo por haberle ofendido tan gravemente; este asunto hará que su ánimo siempre esté en mi contra y de manera muy hostil. Por esa razón he decidido irrumpir en la propia casa de Damón, hablar con Eróstrato y devolverle de inmediato su nombre y atuendo, y largarme de aquí a alguna parte y no regresar nunca, mientras viva Filógono, a su casa, donde él me crió desde que era un niño de cinco años. De modo en verdad más que oportuno se nos presenta ahora Pasifilo, que voy a enviar a Eróstrato para que le anuncie que quiero reunirme con él.

Page 492: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

492

Pas. Duplicem hodie accepi nuntium1065 et utrunque1066 iocundissimum; alterum, quod audivi Erostratum magnificum in noctem apparare1067 convivium; alterum, quod me passim per urbem quaeritat1068. Ego vero, quia1069 iam ille1070 destinat1071 quaerere1072 multoque magis quod1073 libentissime versor, ubi convivia sunt, decrevi domum1074 adire. Sed eum ipsum video. Er. Pasiphile, nisi tibi molestum1075. Pas. Molestum? Quasi vero tu non sis unus omnium cui ego obsequar1076 libentius vel1077 si iubeas ut me vel in ignem1078 coniiciam1079. Quid1080 vis facere? Er. Vt mihi e Damonis domo Dulippum1081 accersas. Pas. Dulippum1082? Non possum. Er. Quid ais? Pas. Vinctus est. Er. Quid vinctus? aut ubi? Pas. Loco sane minime commodo, domi heri sui. Er. Vnde istud1083 scis? Pas. Interfui ipse omnibus. Er. Pro certo id habes? Pas. Vtinam non haberem1084! Er. Caeterum causam nosti? Pas. Mitte percontari; ita res est. Er. Amabo, mi Pasiphile, si quando rem es facturus gratam, narrare ne pigeat.

1065 nuntium: nuncium P1066 utrunque: utrumque Cortijo1067 apparare: parare P1068 quaeritat: queritat P1069 quia: quo me P quia me Cortijo1070 iam ille: ille iam P1071 destinat: desinat P1072 quaerere: querere P1073 quod: quam Cortijo1074 domum: eius domum P1075 nisi tibi molestum: si tibi molestum non est P1076 obsequar: obsequor P1077 libentius vel: libentissime et P1078 me vel in ignem: in ignem me P1079 coniiciam: coniiceam P1080 quid: quid me P Cortijo1081 Dulippum: dulipum P Dullippum Cortijo1082 Dulippum: dulipum P Dullippum Cortijo1083 istud: tu isthuc P1084 Er. Pro certo id habes? Pas. Vtinam non haberem! om. P

Page 493: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

493

Pas. Hoy he recibido dos noticias y ambas gratísimas; la una, que he oído que Eróstrato prepara un banquete magnífico para esta noche; la otra, que me busca por toda la ciudad. Yo, por mi parte, ya que él se dispone a buscarme y mucho más porque me gusta sobremanera dirigirme a donde hay banquetes, he decidido presentarme en su casa. Pero ya le estoy viendo. Er. Pasifilo, si no te resulta molesto... Pas. ¿Molesto? Como si tú no fueras la única persona con quien yo me encuentro la mar de a gusto, incluso si me mandas que me tire de cabeza a una hoguera. ¿Qué quieres que haga? Er. ... que me llames a Dulipo de casa de Damón. Pas. ¿A Dulipo? No puedo. Er. ¿Qué dices? Pas. Está atado. Er. ¿Cómo que atado? ¿O dónde? Pas. En un lugar muy poco apropiado, en casa de su amo. Er. ¿Cómo sabes eso? Pas. Estuve en medio de todo lo que pasó. Er. ¿Estás seguro de eso? Pas. ¡Ojalá no lo estuviera! Er. ¿Conoces la razón? Pas. Deja de preguntar; así es la cosa. Er. Por favor, Pasifilo querido, si vas a hacer una cosa grata alguna vez, que no te de vergüenza contármelo.

Page 494: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

494

Pas. Mitte1085, quid hoc ad te? Er. Sane plus quam tu1086 cogitas. Pas. Immo1087 vero ad alios plusquam tu cogitas, ut ego taceam. Er. Haec sunt tua illa1088 magnifica promissa, o Pasiphile? Pas. Maluissem ego1089 hodie ieiunus esse quam huc appulisse1090. Er. Aut hoc mihi exprome1091 tandem, aut hae fores nunquam iam1092 tibi patent. Pas. Citius omnes homines mihi velim1093 inimicos quam te unum. Sed si quid audieris quod sit parum gratum, te ipsum incusa. Er. Nihil mihi potest evenire tristius quam Dulippi1094 infortunium, quodcunque1095 illud sit. Itaque iam scito te mihi renuntiasse1096 tristissima omnia, qui illum in vinculis esse nuntiaveris1097. Pas. Quando verum audire vis, deprehensus1098 est rem habere cum Polymnesta1099. Er. Vae! et id deprehendit Damon? Pas. Quid ni? Vetula quaedam rem omnem aperuit1100; continuo fecit vinciri atque una puellae nutricem, cuius opera illi utebantur; eo1101 loci asservari1102 fecit, unde, mihi crede1103, si prodierint tam cito, sat habebunt Deos propitios. Er. Abi iam intro, fac parari prandium pro arbitrio. Pas. Nae1104! tu, si regem me fecisses, non dedisses tam gratam povinciam.

1085 mitte: mitte quaeso P1086 tu om. P1087 immo: imo P1088 tua illa: illa tua P1089 ego om. P1090 ieiunus esse quam huc appulisse: ieiunare quam huc prodiissem P1091 mihi exprome: est prome P1092 iam om. P Cortijo1093 omnes homines mihi velim: vellem omnes mihi P omnes homines mihi vellem Cortijo1094 Dulippi: dulipi P Dullippi Cortijo1095 quodcunque: quicquid P1096 renuntiasse: renunciasse P1097 esse nuntiaveris: nominaris P1098 deprehensus: depraehensus P1099 Polymnesta: polimnesta P Polimnesta Cortijo1100 aperuit: apperuit P Cortijo1101 eo: et eo P1102 asservari: servari P1103 mihi crede: crede mihi P1104 nae: neque P

Page 495: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

495

Pas. Deja, ¿qué te importa eso? Er. Mucho más de lo que te imaginas. Pas. Pues a otros mucho más de lo que tú te imaginas, y por eso me callo. Er. ¿Éstas son aquellas magníficas promesas que me hacías, Pasifilo? Pas. Hubiera preferido quedarme hoy en ayunas a haberme pasado por aquí. Er. O me cuentas esto de una vez, o nunca más se volverán a abrir para ti estas puertas. Pas. Preferiría que todo el mundo fuera mi enemigo, salvo tú. Pero si escuchas algo que te resulte poco grato, acúsate a ti mismo. Er. Nada me puede ocurrir más triste que una desgracia de Dulipo, sea la que sea. Por tanto, has de saber que ya me has anunciado lo más triste de todo, cuando me anunciaste que estaba atado. Pas. Puesto que quieres oír la verdad, se ha sabido que tiene un asunto con Polimnesta. Er. ¡Ay! ¿Y eso lo ha sabido Damón? Pas. ¿Cómo no? Una vieja le contó todo el asunto; de inmediato hizo que lo ataran y al mismo tiempo a la nodriza de la joven, de cuyos servicios ellos se valían; hizo que los custodien en un lugar de donde, créeme, si salen pronto, es que tienen muy de cara a los dioses. Er. Vete ya dentro, haz que preparen comida a tu gusto. Pas. ¡Ca! Si me hubieras hecho rey, no me habrías dado una provincia más grata.

Page 496: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

496

SCAENA TERTIA1105

Erostratus. Pasiphilus

Er.1106 Volui hunc quamprimum a conspectu amotum, ne testis lacrimarum esset 1107, quae iam comprimi non possunt. O iniqua et acerba1108 sors! omnia mala, quae vel singula hominem miserrimum fecissent, ea tu incongesta1109 cumulasti; nec satis tandem1110 modum fecisti, graviora iam mihi videre videor. Primum tu fecisti, ut herus meus Philogonus1111, qui vel in iuventa domo nunquam excesserat1112, nunc tam longe a patria proficisceretur extrema in aetate1113; et nunc demum ita attemperate veniret, ut potuerit nunquam incommodius. Sic ventos1114, sic navigationem attemperasti, ut paulo ante non posset1115 sed in ipso adeo tempore, quo expediebat minime, hic adesset. Nec contenta his me irretisse1116 vinculis, furtivos Erostrati amores prodidisti, cum per biennium occultaveris hactenus, ut tandem hoc tristissimo tempore palam faceres, ut mihi iam1117 quid faciam, miser, aut quid cogitem, non sit1118; nam dolos comminisci mihi, iam non licet1119, nec res differri potest, cum singulis momentis de vita periclitetur Erostratus. Tandem placet Philogonum1120 herum meum quaerere1121, illi rem omnem aperire, ut quamprimum opem ferat gnato de vita periclitanti? nimirum id optimum est. Sic faciam, etiam si sciam ingens mihi parari infortunium; utcunque tamen sit, amor meus in herilem filium eiusque contra in me, id me admonet1122 atque

1105 scaena tertia: scaena secunda P actus quinti scaena tertia T Cortijo1106 ER. om. T1107 lacrimarum esset: esset lachrimarum P lachrymarum esset T Cortijo1108 acerba: accerba P1109 incongesta: in me congesta P in congesta Cortijo1110 satis tandem: sic tamen P1111 Philogonus: filogonus P1112 excesserat: excesserar Cortijo1113 extrema in aetate: in extrema aetate P1114 ventos: ventus P1115 ut paulo ante non posset: non paulo ante non post P1116 irretisse: irretiisse P1117 ut mihi iam: vae mihi P1118 non sit om. P1119 nam dolos comminisci mihi, iam non licet: iam non licet comminisci dolos P1120 Philogonum: filogonum P1121 quaerere: querere P1122 admonet: monet P

Page 497: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

497

ESCENA TERCERA

Eróstrato. Pasifilo

Er. He querido que éste se marchara cuanto antes de mi vista, para que no fuera testigo de mis lágrimas, que ya no puedo reprimir. ¡Oh suerte injusta y áspera! Todos los males que podrían hacer cada uno por su cuenta a un hombre absolutamente desdichado, tú los has acumulado de golpe; y no lo hiciste a la ligera, pues me parece que veo otros mayores aún. Primero, tú hiciste que mi amo Filógono, que nunca de joven se había alejado de su casa, ahora, al final de su vida, se fuera tan lejos de su patria; y que ahora llegara de improviso en un momento tal que no podría haber sido nunca más inoportuno. Le facilitaste los vientos y también la navegación de tal modo que no habría podido llegar aquí un poco antes sino precisamente en este momento, en que menos falta hacía. Y no contenta con haberme enredado con estas ataduras, traicionaste los amores furtivos de Eróstrato, cuando los habías ocultado durante dos años hasta hoy, para hacerlos aptentes por fin en este tristísimo momento, de modo que ya no pueda yo saber ni qué hacer, desdichado, ni qué pensar; pues ya no me está permitido maquinar un engaño, ni se puede demorar la cosa, dado que Eróstrato a cada instante corre peligro por su vida. En fin, ¿te place que encuentre a mi amo Filógono, que le cuente todo el asunto, de modo que pueda ayudar cuanto antes a su hijo cuya vida corre peligro? sin duda, eso es lo mejor. Así haré, incluso a sabiendas de que me espera una gran desgracia; sea como sea, sin embargo, mi amor hacia el hijo de mi amo y el suyo hacia mí, me aconseja e incluso me obliga a hacerlo.

Page 498: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

498

etiam, ut faciam, cogit. Ac neglecta salute mea, de illius ut1123 cogitem. Sed ubi Philogonum1124 quaeram? Commodius erit hic expectare paululum; redibit1125 huc haud dubie. Nam si per vias illum alloquor, prae dolore insaniens exclamabit, cuncta turbabit, conveniet populus nec erit ea mediocris perturbatio. Satius erit hic tantillum1126 expectem. Pas. Fiat. Sed vide ne admoveris igni, priusquam accumbamus1127, singula seorsum, et attemperate; at ego nisi adfuissem, magnum malum haud dubie evenisset. Er. Quid nam istud mali est? Pas. Volebat Dalius in uno simul veru admovere igni et turdos, et sumen suillum, minime considerans quam hoc lente assetur, quam illi cito torreantur. Er. Fuissent utinam huiusmodi omnia mala quae nobis evenerent1128. Pas. Nec poterat non alterum evenire, nam si turdos simul sineret, adurerentur1129; si amovisset, refrigerarentur. Er. Sane, optime est a te consideratum. Pas. Nunc volo emere mala medica et oleas. Scio ubi vendantur optima; alioquin1130 sine his convivium1131 nihil habebit lauti. Er. Ne te crucies; omnia erunt parata tibi. Pas. Hic postquam audivit historiam1132, solicitus est et animo anxius; zelotypia emoritur. Vtcunque tamen se res1133 habeat, mihi satis est, si hac nocte ceno1134; caetera nihil curo. Sed ego Cleandrum huc venientem video; haud dubie ille habebit Polymnestam1135, nam Erostratus, quantum intelligo1136, cum hac dote non feret.

1123 ut om. Cortijo1124 Philogonum: filogonum P1125 redibit: rediuit P1126 tantillum: tantilum P1127 accumbamus: accumbimus P1128 evenerent: evenerunt P1129 fuissent utinam... adurerentur om. T1130 alioquin: alioqui P1131 sine his convivium: convivium sine his P1132 audivit historiam: historiam audivit P1133 se res: seres Cortijo1134 ceno: caeno T Cortijo1135 Polymnestam: polimnestam P Polimnestam Cortijo1136 intelligo: intellexi P

Page 499: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

499

Y, olvidándome de mi propia salvación, a pensar en la suya. Pero ¿dónde voy a buscar a Filógono? Será mejor esperarlo aquí un poquito; regresará aquí sin duda. Pues si le hablo en medio de la calle, loco de dolor, gritará, todo le pondrá fuera de sí, vendrá la gente a nuestro alrededor y se formará un lío de cuidado. Bastará con que espere aquí un momento. Pas. Así se haga. Pero procura no ponerlos al fuego hasta que nos pongamos a la mesa, de uno en uno y a su momento; si no llego a estar, sin duda se habría producido un daño tremendo. Er. ¿Cuál es, pues, ese daño? Pas. Quería Dalio poner al fuego en un solo asador los tordos y la ubre de cerda, teniendo muy poco en cuenta que ésta se ha de asar lentamente, mientras que los otros se tuestan muy deprisa. Er. ¡Ojalá fueran esos todos los males que nos vinieran! Pas. Y no podría ocurrir de otra manera pues si deja juntos a los tordos, se quemarían; si los hubiera quitado, se quedarían fríos. Er. Claro, muy bien pensado de tu parte. Pas. Ahora quiero comprar unos albaricoques23 y unas aceitunas. Sé dónde se venden los mejores; sin esas cosas, el banquete no resulta de ningún modo agradable. Er. No te atormentes; todo estará dispuesto para ti. Pas. Éste, después de haber oído la historia, se ha quedado preocupado y lleno de angustia; se muere de celos. Resulte como sea la cosa, a mí me basta si ceno esta noche; de lo demás no me cuido. Pero veo a Cleandro que viene hacia aquí; sin duda, él se hará con Polimnesta pues Eróstrato, en lo que a mñi se me alcanza, no se la llevará con esta dote.

23 El malum medicum es el malum persicum, “la manzana de Persia”, de donde viene la forma castellana ‘albérchigo’ (= ‘albaricoque’).

Page 500: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

500

SCAENA QVARTA1137

Cleander. Philogonus. Lycus. Pasiphilus

Cle. Sed tu qui poteris probare hunc Erostratum non esse, quem omnes esse praedicant? Aut te esse Philogonum1138 Cataneum, quem ille alter ipsius audaciter pernegat Erostrati testimonio1139? Atque eundem te, ille1140 esse asseuerat1141? Phil. Ego me continuo hic vinciri patiar, ut aliquis continuo1142 Cataneam proficiscatur, qui tres aut quatuor1143 secum adducat cives1144, viros bonos et fide dignos, quorum testimonio standum sit. Illi indicent uter nostrum Philogonus sit atque ille proditor1145, veterator, sit ne Erostratus an Dulippus1146. Pas. Adire volo. Cle. Longum est iter, et magnum dispendium, sed quando aliud non licet, hoc mihi videtur commodissimum, quod necessitas cogit. Pas. Servent te superi, patrone1147! Cle. Et tibi dent factis tuis digna. Pas. Nae! Illi semper te mihi propitium dabunt1148. Cle. Immo1149 vero dabunt exitium et crucem, proditor, gulose. Pas. Gulosum1150 sane patiar, agnosco, perfidiae nota ferenda non est nec tu aequum facis, qui hominem studiosum tui sic accipias. Cle. Neque studium tuum, neque amicitiam1151 volo. Pas. Quid ego feci? Cle. Abi in malam rem, furcifer!

1137 scaena quarta: scaena tertia P actus quinti scaena quarta T Cortijo1138 Philogonum: filogonum P1139 audaciter pernegat Erostrati testimonio: erostrati testimonio audacter perneget P1140 te, ille: se P1141 asseuerat: asserverat T Cortijo1142 continuo: quam primum P1143 quatuor: quattuor P Cortijo1144 cives om. P1145 proditor: perfidus et P1146 Dulippus: dulipus P Dullippus Cortijo1147 patrone: mi patrone P1148 semper te mihi propitium dabunt: mihi te propitium semper dabunt P1149 immo: imo P1150 gulosum: gullosum P1151 amicitiam: amiciciam P

Page 501: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

501

ESCENA CUARTA

Cleandro. Filógono. Lico. Pasifilo

Cle. Pero ¿tú cómo podrías probar que éste no es Eróstrato, de quien todos dicen que lo es? ¿O que tú eres Filógono de Catania, cuando aquel otro lo niega con toda su audacia con el testimonio del propio Eróstrato? ¿Y afirma rotundamente que él es tú mismo? Fil. Yo me dejaría prender de inmediato en esto si alguien fuera de inmediato a Catania a traerse tres o cuatro ciudadanos consigo, hombres buenos y dignos de crédito, con cuyo testimonio se confirmara. Ellos señalarán quién de nosotros dos es Filógono y si aquel traidor, embustero, es Eróstrato o Dulipo. Pas. Quiero ir yo. Cle. El camino es largo y grande el dispendio pero, cuando no hay otra solución, esto me parece lo más oportuno, pues la necesidad obliga. Pas. ¡Que te protejan los de arriba, patrón! Cle. Y a ti te den lo que mereces por tus actos. Pas. ¡Ca! Ellos siempre harán que me seas propicio. Cle. Más bien te darán puerta y cruz, traidor, glotón. Pas. Lo de glotón lo llevo bien, lo reconozco; sin embargo, la marca de la perfidia no la acepto ni tú obras de manera justa cuando recibes así a un hombre que se cuida de lo tuyo. Cle. No quiero ni tu cuidado ni tu amistad. Pas. ¿Qué he hecho? Cle. ¡Vete al infierno, canalla!

Page 502: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

502

Pas. Modestius, quaeso1152, o Cleander, bilem comprime. Cle. Hoc tu, mihi crede, inultum non feres, heluo! Pas. Quod sciam, nunquam te offendi. Cle. Faciam ego1153 ut intelligas, ubi tempus sit; amove te hinc1154, scelus! Pas. Cleander, ego tibi non sum servus. Cle. Audes loqui, pestis? Ego iam faxo. Pas. Ferendum, Hercle, non est; quid tu facies? Cle. Quid ego faciam? Nisi habenda esset ratio. Pas. Nihil1155 est quod tibi debeam cedere1156, nec sum te deterior. Cle. Mentiris, furcifer! Phil. Ah1157, contine te, ne tantopere saevi! Cle. Egomet tempus inveniam. Pas. Satius erit contemptum hunc relinquere, quam cum eo litigare. Cle. Ah, si1158 tu istud impune fers! Pas. Quid ego te timeam, qui pensi nihil1159 habeo? Quasi verendum mihi sit, ne falsis litibus mea praedia occupes! Phil. Tu iracundia praepeditus1160 es. Cle. Scelus! ad rem redeamus; non ego quiescam nisi hunc in crucem egero. Phil. Turbatus es, non audies libenter. Cle. Minime; quin tu hoc age. Dic quod videtur. Phil. Ego ita sentio, aliquem esse mittendum Cataneam ad inquirendum de re tota. Cle. Maxime, sic fieri oportet, intellige1161. Sed quomodo aut unde1162 hunc habuisti servum? Volo mihi rem totam expedias. Phil. Ego dicam. Quo tempore a Turcis expugnata fuit Tarentum... Cle. Renovas1163 memoriam acerbissimi1164 temporis. Phil. Qui nam?

1152 quaeso om. P1153 ego om. P1154 hinc om. P1155 nihil: nil P1156 cedere: caedere P1157 ah: ha ha P1158 ah, si: abi P1159 pensi nihil: nil pensi P1160 praepeditus: impeditus P1161 intellige: intelligo P1162 quomodo aut unde: unde aut quomodo P1163 renovas: hei renovas P1164 acerbissimi: accerbissimi P

Page 503: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

503

Pas. Por favor, Cleandro, reprime tu mal humor. Cle. ¡No te irás de aquí, créeme, sin castigo, comilón! Pas. En lo que yo sé, nunca te he ofendido. Cle. Haré que lo comprendas a su debido momento; ¡márchate de aquí, criminal! Pas. Cleandro, yo no soy tu esclavo. Cle. ¿Te atreves a hablar, peste? Yo ya te voy a hacer... Pas. Esto no se puede aguantar, por Hércules; ¿qué vas a hacer? Cle. ¿Qué voy a hacer? Si no hubiera que tener mesura... Pas. En nada debo ceder ante ti, ni soy peor que tú. Cle. ¡Mientes, carne de horca! Fil. ¡Ah, contente, no te enfades tanto! Cle. Yo mismo encontraré mi momento. Pas. Mejor desprecio será dejarlo que pelear con él. Cle. ¡Ah, si tú sales impune de ésta! Pas. ¿Por qué he de temerte, si no te tengo ninguna obligación? ¡Como si tuviera que temer que ocuparas mis propiedades con falsos pleitos! Fil. Tienes los pies trabados por la ira. Cle. ¡Criminal! Volvamos al asunto; no descansaré hasta llevarlo al patíbulo. Fil. Estás perturbado, no me vas a oir de buen grado. Cle. En absoluto; vamos, hazlo ya. Dime lo que te parezca. Fil. Yo pienso así, que hay que enviar a alguien a Catania para que se informe de todo. Cle. Por supuesto, así conviene hacer, que lo sepas. Pero ¿de qué modo o de dónde conseguiste a este esclavo? Quiero que me aclares todo el asunto. Fil. Te lo diré. Cuando Tarento fue conquistada por los Turcos... Cle. Me haces revivir la memoria de un tiempo muy amargo. Fil. ¿Por qué?

Page 504: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

504

Cle. Tunc ego inde fugiens, tantam feci iacturam, quantam nunquam spero resarciam. Phil. Dolet. Cle. Sed tu perge. Phil. ... Eo tempore quidam nostrates, qui rem1165 maritimam triremibus obtinebant, cum per exploratores comperissent quandam Turcarum navim1166 praeda onustam Dyrrachium1167 navigare... Cle. Forsitan et hic bona pars erat mearum rerum1168. Phil. ... Illi navi per vim potiti, Siciliam redeunt; illic autem1169 inter alia1170, quae venum exposita sunt, hic puer1171 erat quinquennis1172, plus minusve1173, ut arbitror... Cle. Hei! Hac aetate ego reliqui filium. Phil. ... Is cum placuisset, viginti quatuor1174 emi aureis. Cle. Erat ne is ex1175 genere Turcarum1176, an ex praeda1177? Phil. Minime vero, sed ex ipso oppido captus. Verum hoc quid ad te1178? Ego certe mea pecunia emi. Cle. Non eo animo dico. Dii facerent is esset, quem ego cogito! Phil. Quem tu esse velles1179? Lyc. Scilicet, et id modo curandum1180 est? Cle. Nunquid1181 tunc vocabatur Dulippus1182? Lyc. Quin potius cura res tuas, o here, atque istum omitte. Phil. Non tu abstines, bellua? Carinus ille1183 vocabatur, non Dulippus1184.

1165 rem: oram P1166 navim: navem P1167 Dyrrachium: dirrachium P1168 mearum rerum: rerum mearum P1169 illic autem om. P1170 alia: alia autem P1171 puer: tunc puer P1172 quinquennis: quinquenis P1173 minusve: minus P1174 quatuor: quattuor P Cortijo1175 ex om. P Cortijo1176 turcarum: turca P1177 praeda: preda P1178 te: rem P1179 velles: velis P1180 curandum: nobis curandum P1181 nunquid: numquid Cortijo1182 Dulippus: dulipus P Dullippus Cortijo1183 ille: tunc P1184 Dulippus: dulipus P Dullippus Cortijo

Page 505: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

505

Cle. Al huir yo de allí entonces, tuve tan enorme pérdida que no espero resarcirme nunca de ella. Fil. Duele. Cle. Pero tú sigue. Fil. ... En esa época unos de los nuestros que hacían comercio marítimo con unas trirremes, como hubieran descubierto gracias a sus exploradores que una nave Turca cargada con su botín navegaba hacia Dirraquio... Cle. Quizás también ahí había una buena parte de mi hacienda. Fil. ... se apoderaron por la fuerza de la nave y regresaron a Sicilia; entonces, entre otras cosas que se pusieron a la venta, estaba este niño de cinco años de edad, más o menos, según creo... Cle. ¡Ay! De esa edad dejé yo a mi hijo. Fil. ... Y ya que me gustaba, lo compré por veinticuatro aúreos. Cle. ¿Era de linaje Turco o formaba parte del botín? Fil. En absoluto, pues había sido capturado en la propia ciudad. Pero ¿qué tiene esto que ver contigo? Yo lo compré de veras con mi dinero. Cle. No lo digo con esa intención. ¡Ojalá los dioses hicieran que fuera quien yo pienso! Fil. ¿Quién quisieras que fuera? Lic. Por supuesto, ¿y hay que preocuparse de eso ahora? Cle. ¿Acaso entonces se llamaba Dulipo? Lic. Cuídate mejor de tus cosas, amo, y no hagas caso de éste. Fil. ¿No te vas a callar, animal? Se llamaba Carino, no Dulipo.

Page 506: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

506

Cle. Deum immortalem, quid si hic me hodie laetaretur1185! Quid igitur, nomen mutastis? Phil. Quia1186 eum flentem id nomen iterare saepe1187 audiebamus. Cle. Plane iam intelligo, non alium hunc esse, quam filium meum Carinum; hic autem Dulippus1188, quem saepe ille1189 vocabat, eius erat paedagogus servus meus. Lyc. Non ego tibi dixi1190, o here, nos1191 versari inter latrones hic in Ferraria? Hic1192, quo tibi adimat servum tuum, nunc1193 fingit esse suum filium. Cle. Non ego is sum, qui mentiri soleam. Lyc. Non credo. Cle. Non est, quod vel minimam suspitionem1194 de me habeas, o Philogone1195. Lyc. Ita sane, ego1196 non habeo minimam sed maximam. Cle. Tace, si vis. Dic mihi, nomen patris aut matris tenebat puer? Aut quicquam meminerat de suo genere? Phil. Tenebat et dicebat saepe, sed mihi excidit. Lyc. Atque1197 ego memini. Phil. Dic illi, si nosti. Lyc. Non dicam vel si occidas, nisi ille prius dixerit. Quasi vero non intelligerem illum tentantem loqui. Cle. Nomen meum iam vos tenetis; uxor mea atque eius mater dicebatur Sophronia1198, genus meum1199 Plataeensium1200 est. Lyc. Ego matrem eius ita appellatam scio; caetera nescio. Sed fieri potest, ut iam ab illo sis edoctus atque haec ex1201 composito agantur.

1185 laetaretur: bearet P1186 quia: quoniam P1187 iterare saepe: saepe iterare P1188 Dulippus: dulipus P Dullippus Cortijo1189 saepe ille: ille saepe P1190 tibi dixi: dixi tibi P1191 nos: non Cortijo1192 in Ferraria? hic om. P1193 nunc om. P1194 suspitionem: suspicionem P1195 o Philogone om. P1196 ego om. P1197 atque: atqui P1198 Sophronia: Saphornia P Sophornia Cortijo1199 meum: nostrum P1200 Plataeensium: Platensium P Plataensium Cortijo1201 ex: e P

Page 507: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

507

Cle. ¡Dios inmortal, si éste me diera hoy una alegría! ¿Por qué, pues, le cambiaste el nombre? Fil. Porque, cuando lloraba, oíamos que repetía ese nombre a menudo. Cle. Ya me doy cuenta del todo que no es otro que mi hijo Carino; este Dulipo, en efecto, a quien él llamaba a menudo era su pedagogo, un esclavo mío. Lic. ¿No te lo dije, amo, que nos las vemos entre ladrones aquí en Ferrara? Éste, para robarte a tu esclavo, ahora finge que es su hijo. Cle. No soy yo tal que suela mentir. Lic. No me lo creo. Cle. No tienes por qué tener ni la más mínima sospecha con respecto a mí, Filógono. Lic. Así es en efecto; yo no tengo la más mínima sino la máxima. Cle. Calla, por favor. Dime ¿sabía el niño el nombre de su padre o de su madre? ¿O recordaba algo de su familia? Fil. Guardaba y decía a menudo, pero se me ha olvidado. Lic. Pero yo me acuerdo. Fil. Dile, si lo sabes. Lic. No lo voy a decir ni aunque me mates, a no ser que él lo diga antes. Como si no me diera cuenta que él me provoca para que hable. Cle. Mi nombre ya lo sabéis; mi esposa y madre suya se llamaba Sofronia, mi familia es de Platea. Lic. Yo ya sé que su madre se llamaba así; lo demás, lo ignoro. Pero puede ser que ya lo hayas aprendido por él y que todo esto esté ocurriendo a partir de un plan previsto.

Page 508: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

508

Cle. Non est iam indiciis opus; hic haud dubie gnatus1202 meus est, quem totos iam decem annos tanquam amissum et mortuum defleo; naevum1203 oportet habere illum grandiorem in sinistro humero. Lyc. Mirum est, si haec ille dixerat1204; naevum1205 certe habet; caeterum. Cle. Bona verba, Lyce, eamus quaesitum1206 ubicunque est. O fors fortuna! Quid ego1207 rependam tibi1208, quae me hodie invento filio bearis? Phil. Tanto ego minus1209 illi debeo, qui perdiderim meum. Tu vero quem1210 mihi patronum adoptaveram1211, iam te in meam perniciem et filii patrocinium convertes. Cle. Nunc, Philogone1212, filium meum adeamus; spero Deus faxit1213 ut tuum invenias. Phil. Eamus. Cle. Apertas fores video1214; derepente introea1215mus, potero iam ut domesticus. Lyc. Cave etiam adhuc, here, ne forte tibi intus parentur insidiae. Phil. Quasi vero filio mortuo mihi vita expetenda sit. Lyc. Iam ego praedixi: tu quod velis, facies.

1202 gnatus: natus P1203 naevum: nevum P1204 haec ille dixerat: hoc illi dixit P1205 naevum: nevum P1206 quaesitum: quesitum P1207 ego: ego tibi Cortijo1208 rependam tibi: tibi rependam P1209 ego minus: minus ego P1210 quem: quem ego P1211 adoptaveram: adoptaberam P1212 Philogone: filogone P1213 faxit: iam faxit P1214 apertas fores video: fores video apertas P1215 caeterum, ab hoc loco usque ad comoediae finem, deest in P

Page 509: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

509

Cle. No hay necesidad de pruebas; éste, sin duda, es mi hijo, a quien ya hace diez años completos lloro como si estuviera perdido y muerto; tiene que tener una marca muy grande en el hombro izquierdo. Lic. Es admirable si estas cosas te las ha dicho él; ciertamente tiene una marca; por demás. Cle. Buenas palabras, Lico, vayamos a buscarlo, donde quiera que esté. ¡Oh fuerte fortuna! ¿Cómo te voy a compensar yo a ti, que me haces feliz hoy al reencontrar a mi hijo? Fil. Tanto menos le debo yo, que he perdido al mío. Tú, a quien había adoptado como patrono mío, te cambias para mi perdición y a favor de tu hijo. Cle. Vayamos ahora, Filógono, a mi hijo; espero que Dios haga que tú encuentres al tuyo. Fil. Vayamos. Cle. Veo las puertas abiertas; entremos de improviso, que yo puedo hacerlo como si fuera un sirviente de la casa. Lic. Ten cuidado aún, amo, no sea que acaso te estén preparando alguna trampa ahí dentro. Fil. Como si mi vida me importara, estando mi hijo muerto. Lic. Ya te lo he advertido: tú harás lo que quieras.

Page 510: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

510

SCAENA QVINTA1216

Damon. Pissyteria

Dam.1217 Ades huc, garrula, ebria! unde hoc Pasiphilus nisi a te potuit comperire? Pis. Ille a me nunquam scivit; quin potius ille praedixit. Dam. Tu mentiris, venefica! Ego exculpam iam a te verum aut omnes palpebras depilabo! Pis. Si aliud inveneris, occidito. Dam. Vbi te ille convenit? Pis. Hic in via. Dam. Quid tu ibi? Pis. Huc exieram ad vicinam, quae nobis texit telam. Dam. Quid ad illum attinebat haec loqui, nisi tu invitasses? Pis. Immo ille coepit me obiurgare, quod tibi rem aperuissem atque omnia narravit audisse se ex latebris, cum tu me hodie evocasti. Dam. Vae mihi! Quid faciam? Redi iam intro. Prius quam moriar, non ego his plagiariis linguam praecido? Sed magis adeo me cruciat Pasiphilum comperisse, quod negligentia mea sit factum. Qui voluerit recte commissa sua consilia, illa Pasiphilo mandet, in vulgus sparserit; nemo nesciet, nisi si quis aures non habet. Iam rumor totam urbem fuerit pervagatus, et, ut arbitror, primus sciverit Cleander, deinde Erostratus, postea per manus perambulavit, ad omnes pervenerit. Quando iam illi licebit invenire maritum? Nemo est me uno miserior! Dii facerent, verum id esset, quod dixit filia: hunc, videlicet, non esse tam infimo loco, quam simulat! quin potius praeclaro genere, et lauta familia apud suos; vel si dimidio minus esset, non infeliciter1218 omnino eveniret, si illi uxorem darem. Sed ego haec ficta ab illo ad illudendum arbitror. Sed iam ego per tormenta exquiram verum. Sed quid? Nonne hic est Pasiphilus, qui a vicino exit? Quid sibi vult tanta laetitia, qui sic in publico saltat et gestit, ut insanire videatur?

1216 scaena quinta: actus quinti scaena quinta T Cortijo1217 Dam. om. T1218 infeliciter: infoeliciter PT Cortijo

Page 511: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

511

ESCENA QUINTA

Damón. Pisiteria

Dam. ¡Ven aquí, charlatana, borracha! ¿De dónde ha podido Pasifilo saber todo eso sino de ti? Pis. Él nunca lo supo por mí; más bien fue él quien lo dijo primero. Dam. ¡Mientes, bruja! ¡Te voy a sacar la verdad ahora mismo o te dejaré depiladas las cejas! Pis. Si descubres otra cosa, mátame. Dam. ¿Dónde se juntó él contigo? Pis. Aquí en la calle. Dam. ¿Qué hacías tú allí? Pis. Había salido de aquí para ver a mi vecina, que me está tejiendo una tela. Dam. ¿Qué le importaba a él hablar de eso, a no ser que tú le invitases? Pis. Fue él quien comenzó a reprocharme por habértelo contado a ti el asunto y me dijo que lo había oído todo desde un escondite cuando tú me hiciste venir hoy. Dam. ¡Ay de mí! ¿Qué voy a hacer? Vuelve ya dentro. ¿No les voy a cortar, antes de morirme, la lengua a estos embusteros? Pero aún me atormenta más que Pasifilo lo sepa, porque todo se ha debido a mi negligencia. Quien quiera que sus decisiones se conozcan bien, que se las confíe a Pasifilo, para que las difunda a todo el mundo; nadie habrá que no lo sepa, a menos que no tenga orejas. Ya el rumor habrá sido divulgado por toda la ciudad y, según creo, el primero que lo sabrá será Cleandro, luego Eróstrato, después andará de manos en manos y llegará a todos. ¿Cuándo se podrá encontrar un marido para ella? ¡Nadie es más desdichado que yo! ¡Ojalá los dioses hicieran que fuera verdad lo que dijo mi hija: que éste, con todo, no es de tan baja estirpe como simula! sino que más bien es de ilustre linaje y de rica familia entre los suyos; incluso aunque fuera menos de la mitad, no habría sido una desdicha completa, si se la diera por esposa. Pero me parece que también eso son cuentos para engañarme. Pero ya le sacaré yo la verdad sometiéndole a suplicios. Pero ¿qué? ¿No es Pasifilo ése que sale de casa de mi vecino? ¿Que quiere decir tanta alegría, para que vaya saltando en público y haciendo muecas, como si estuviera loco?

Page 512: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

512

SCAENA SEXTA1219

Pasiphilus Damon

Pas.1220 Faxint superi, ego iam Damonem domi inveniam, ne mihi sit toto quaerendus oppido atque alius mihi hoc nuntium1221 tam laetum praeripiat, quem ad illum perfero. O pulchre factum! pro foribus video. Dam. Quid hic boni nuntiare potest? Quid boni affers, Pasiphile? Qui tam laetus es? Pas. Mihi huius laetitiae causa tua felicitas1222 est. Dam. Quid est? Pas. Ego scio filiae causa te nunc distorqueri. Dam. Qui1223 non? Pas. Scito, huius criminis autorem1224, eius hominis esse filium , ut te eius generis pigere non debeat. Dam. Quid1225 tu scis. Pas. Pater eius est Philogonus Cataneus, quem iam tibi credo esse notum divitiarum fama. Heri ex Sicilia veniens, divertit ad hunc nostrum vicinum. Dam. Erostratum nimirum. Pas. Immo Dulippum1226 vero; hactenus omnes Erostratum credidimus, cum non sit; immo illum, quem tu vinctum domi habes, is Erostratus est, qui hactenus se Dulippum1227 vocari voluit atque huius, qui vere Dulippus1228 est, hic est servus; atque ob id tota haec fabula incepta1229 est, ut ille sub nomine servili latens id faceret, quod fecit domi tuae. Dam. Verum ergo est, quod mihi narravit dudum Polymnesta1230. Pas. Iam illi ad te huc ultro venient, si mihi fidem non habes. Dam. Volo ego iam intro ire, ut me comparem, ne ita impraemeditatum adeant.

1219 scaena sexta: actus quinti scaena sexta T Cortijo1220 PAS. om. T1221 nuntium: nuncium T1222 felicitas: foelicitas T Cortijo1223 qui: quid Cortijo1224 autorem: authorem T Cortijo1225 quid: qui P T Cortijo1226 Dulippum: Dullippum Cortijo1227 Dulippum: Dullippum Cortijo1228 Dulippus: Dullippus Cortijo1229 incepta: incoepta T Cortijo1230 Polymnesta: Polimnesta Cortijo

Page 513: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

513

ESCENA SEXTA

Pasifilo Damón

Pas. Hagan los dioses que encuentre ya a Damón en su casa para que no tenga que buscarlo por toda la ciudad y para que nadie me robe esta noticia tan alegre que le llevo. ¡Oh, qué bien! Lo veo delante de su puerta. Dam. [aparte] ¿Qué puede éste anunciarme de bueno? [A Pasifilo] ¿Qué de bueno me traes, Pasifilo? ¿Por qué estás tan alegre? Pas. La causa de esta alegría mía es tu felicidad. Dam. ¿Qué pasa? Pas. Yo sé que tú lo estás pasando muy mal a causa de tu hija. Dam. ¿Quién no? Pas. Debes saber que el autor de ese crimen es hijo de ese hombre, de modo que no debes avergonzarte por su linaje. Dam. Tú qué sabes. Pas. Su padre es Filógono de Catania, a quien creo que ya conoces por la fama de sus riquezas. Al llegar ayer de Sicilia, se alojó en casa de nuestro vecino. Dam. Eróstrato, por cierto. Pas. Más bien Dulipo; hasta hoy todos hemos creído que era Eróstrato, cuando no es así; más bien aquél al que tú tienes atado en tu casa, ése es Eróstrato, que ha querido se le llame hasta el día de hoy Dulipo y éste es el esclavo de quien es Dulipo de veras; y a partir de ahí se ha organizado todo este lío, a saber que, ocultándose bajo nombre de esclavo, hiciera lo que hizo en tu casa. Dam. Luego es verdad lo que me contó hace poco Polimnesta. Pas. Ellos ya van a venir a tu presencia de buen grado, si no me crees a mí. Dam. Quiero irme ya dentro a prepararme, no sea que se presenten de improviso.

Page 514: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

514

SCAENA SEPTIMA1231 et ultima

Cleander. Philogonus. Nebbia. Damon. Pasiphilus

Cle. Iam satis multa hac de re: erit aliquando cum tibi recordanti haec res magnam afferat voluptatem; erit historia iucundissima, quae tibi suppeditet vel millies1232 ad loquendum argumentum. Atque hoc pro certo habe, non hoc sine divino gestum consilio, quo mihi liceret reperire filium; alioqui nunquam potuissem, tanta erat inter me, et illum simultas, tantum odium, quemadmodum tu te nosti. Phil. Ita est, nihil sine divina voluntate evenit; ille, ille est, qui nobis hoc tantum gaudium neque sperantibus obtulit. Sed quid hoc? Nunquam istum Damonem videbimus? Singula mihi momenta anni videntur, ita filium expeto. Cle. Tu, si videtur, domi mane interim cum meo filio; nam huius modi res sine arbitris geri volunt. Phil. Faciam, si tibi videtur. Cle. Sed eccum eum ipsum egredientem domo; adeamus. Phil. Ita ne vis? Cle. Iam ille a Pasiphilo rem omnem accepit, et huc ad nos ille properat. Phil. Tu prior adito, qui hominem noris. Cle. Faciam, non dubito. Damon, spero omnes has turbas tibi cessuras in magnum gaudium et tibi susceptam molestiam voluptati1233 fore, cum noveris Dulippum1234 famulum tuum huius turbae autorem1235 hoc tali patre natum, Philogono nimirum Cataneo, qui genere et condicione1236 te non inferior, divitiis certe et fortuna (ut tu te nosti) longe superior est. Phil. Equidem et filii peccatum quacunque ratione velis, pensare sum paratus; ac si tibi lubet, generum ultro offero, nisi quid tu aliud mavis, quod mihi perinde erit gratum. Cle. Id ipsum mihi videtur, etiam si paulo ante filiam tuam ambibam; nec erit quicquam gratius, quam ut mea causa huius filio eam colloces, cui vel propter aetatem, vel amorem aliisque multis de causis aptissima est.

1231 scaena septima: actus quinti scaena septima T Cortijo1232 millies: millie Cortijo1233 voluptati: voluntati Cortijo1234 Dulippum: Dullippum Cortijo1235 autorem: authorem T1236 condicione: conditione T Cortijo

Page 515: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

515

ESCENA SÉPTIMA y última

Cleandro. Filógono. Nebia. Damón. Pasifilo

Cle. Ya es demasiado todo esto. Llegará un momento en que al recordar este asunto te producirá un enorme placer; será una historia divertidísima que te dará argumento de conversación mil veces. Y ten por cierto esto, que no ha sido sino por decisión divina que yo pudiera recuperar a mi hijo; de otro modo, nunca hubiera podido, habiendo como había tanta cercanía entre él y yo y tanto odio, como tú bien has visto. Fil. Así es, nada ocurre si no es por voluntad divina; él, él es quien nos procura este gozo tan enorme aunque no lo esperábamos. Pero ¿qué es esto? ¿Nunca vamos a ver a ese Damón? Años me parece cada momento que pasa, hasta tal punto deseo a mi hijo. Cle. Tú, si te parece, quédate en casa con mi hijo; pues los asuntos de este tipo quieren ser tratados sin intermediarios. Fil. Lo haré, si te parece. Cle. Pero he aquí que lo veo salir de casa; vayamos a él. Fil. ¿Así lo quieres? Cle. Ya ha sido puesto al corriente de todo por Pasifilo y se apresura a venir aquí ante nosotros. Fil. Vé tú primero, que lo conoces bien. Cle. Lo haré, no lo dudo. Damón, espero que todos estos líos acaben en un gran gozo para ti y que la molestia que has sufrido se transforme en placer , cuando sepas que tu sirviente Dulipo, el autor de todo este lío es hijo de un padre tal como Filógono de Catania, que no es inferior a ti ni en linaje ni en condición, y ciertamente es muy superior en riquezas y fortuna, como bien sabes. Fil. Ciertamente también estoy dispuesto a compensar el pecado de mi hijo del modo que estimes conveniente; y si te parece bien, te ofrezco de buen grado un yerno a no ser que tú prefieras otra cosa, lo que para mí será también bien visto. Cle. Eso mismo me parece a mí, incluso aunque poco ha pretendía a tu hija; y no habrá nada más grato que la entregues gracias a mí al hijo de éste, a quien le conviene mucho más tanto por su edad, como por su amor y por otras muchas razones.

Page 516: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Suppositi

516

Ego qui hactenus uxorem concupiveram, ut haberem cui bona mea relinquerem, iam missam facio, postquam haeredem meum unicum reperi, quod arbitror te iam scire; et magis per otium1237 narrabo postea. Dam. Affinitas haec et necessitudo mihi tecum multis nominibus, o Philogone, non minus expetenda est, quam tibi mea; atque ita ego a te oblatam accipio, ut nihil possit contingere gratius. Filium tuum generum libenter accipio, et tanquam filium mihi adopto. Affinitas autem tua magno mihi erit ornamento atque hoc mihi magis optato contingit, quod video id fieri cum gratia et voluntate tua, o Cleander, cuius filium inventum esse, dici non potest quam gaudeam, id quod a Pasiphilo plene mihi est enarratum. En tibi igitur, o Philogone, charum1238 et expetitum gnatum tuum; en tibi et nurum vel filiam potius. Pas. Proh, quanta est vis paterni amoris in liberos! Vnum verbum vix potest exprimere Philogonus: lacrimae1239 ultro prae gaudio labuntur ex oculis. Dam. Iam nos intro in domum eamus. Pas. Pulchre, eamus, eamus! Neb. Here, en tibi compedes, quos iussisti adduci! Dam. Apage, abi istinc1240! Neb. Quid cum his fieri vis? Pas. Mitte, tibi serva.

Vos valete

FINIS

1237 otium: ocium T Cortijo1238 charum: carum Cortijo1239 lacrimae: lachrymae T Cortijo1240 istinc: isthinc T Cortijo

Page 517: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Los suplantados

517

Yo, que hasta hoy había deseado una esposa para tener a quien dejarle mis cosas, ya la dejo ir, después de que he recuperado a mi único heredero, como creo que ya sabes; y luego te contaré más cosas cuando estemos tranquilos. Dam. Este parentesco y esta familiaridad para conmigo, oh Filógono, no los he de desear yo, con todos sus nombres, menos que tú; y así yo la recibo, ofrecida por ti mismo, que no podía ocurrirme nada más grato. A tu hijo como yerno lo recibo de buen grado y lo adopto como si fuera mi propio hijo. Tu parentesco, en efecto, será un gran orgullo para mí y me ocurre más de lo que hubiera deseado pues veo que se hace con tu bendición y deseo, oh Cleandro, cuyo encuentro con tu hijo no puedo decir cuánto me alegra, pues todo me lo ha contado Pasifilo. Aquí tienes, oh Filógono, a tu hijo querido y deseado; aquí tienes también a una nuera o, mejor incluso, a una hija. Pas. ¡Puf, qué fuerte es el amor de los padres hacia los hijos! Apenas puede decir ni una sola palabra Filógono; le caen lágrimas de alegría de sus ojos. Dam. Vayamos ya dentro de casa. Pas. ¡Bien, vayamos, vayamos! Neb. ¡Amo, aqui tienes los cepos que me mandaste traer! Dam. ¡Vamos, vete de aquí! Neb. ¿Qué quieres que haga con ellos? Pas. Deja, guárdalos para ti.

Vosotros, cuidaos

FIN

Page 518: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Chrysonia

518

CHRYSONIA

Page 519: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Crisonia

519

CRISONIA

Page 520: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Chrysonia

520

Ioannis Petreii ToletaniChrysonia Comedia

ex Apuleii Asino aureo in dramatis formam redacta

Prologus

Hunc qui me hodie ad vos misit nuntium, id terque quaterque demandavit sedulo ut risum apud vos concitarem maximum, et lumbos1 chachinis amplis exporrigerem2,5 frontes contractas obstipo capite exhilararem innumeris facetiis. Id quidem meditabar paulo ante ut facerem, et mecum cogitabundus vestigabam altius si quid occurreret facetum, lepidum10 ad dissolvendum triste silentium et perfundendum hoc theatrum gaudio. Quanto ego mecum quaerebam diligentius et totam mentis intendebam aciem, tanto illud minus occurrebat: adeo15 ut me3 non semel diris devoverim, qui tam sim invenusto et rustico ingenio. Tunc vero aegre ferens et me ipsum crucians discedo tristis et me ad quendam confero ex his qui risus se iactant artifices,20 qui profitentur artem parasiticam, qui nunc vel maximos vulgo questus faciunt.1 lumbos: lumbuos Sojo2 exporrigerem: exporringerem Sojo3 me supra scriptum E

Page 521: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Crisonia

521

Comedia “Crisonia”(redactada en forma de drama a partir de “El Asno de Oro” de Apuleyo)

de Juan Pérez de Toledo

Prólogo

Quien hoy me envió aquí ante vosotros como mensajero me pidió celosamente una y mil veces que os provocase a ingente risa, haciéndoos estirar los lomos a carcajada limpia5 y alegrando en vuestras cabezas caídas las arrugadas frentes con gracias sin número. Meditaba poco antes cómo hacerlo, y con empeño discurría para ver si se me ocurría algo divertido o agradable,10 que ahuyentara el triste silencio e inundase de alegría este teatro. Pero cuanto más diligente lo buscaba, poniendo en ello toda la agudeza de mi mente, tanto menos se me ocurría, hasta el punto15 de que más de una vez me di a todos los diablos, por ser de tan insulso y rústico ingenio. Llevándolo mal, por cierto, y atormentándome a mí mismo, desisto, pesaroso, y me dirijo a uno de esos que se jactan de ser maestros de la risa20 y que profesan el arte del parásito, que ahora produce por doquier tan pingües ganancias.

Page 522: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Chrysonia

522

“Eho! dic sodes, sic tibi lautissimas contingat semper4 mensas absumere et placentas ligurire maximas25 et istos nebulones ludificarier, qui cum sint ventres omento et adipe distenti, tamen se putant principes et primarum omnium compotes artium, dic, inquam, per tuae artis divina mysteria,30 qui possim maestos in risum solvere, et parasitum paucis horis agere?” Tunc ille nasutus, colore nigerrimo, hircina barba5, recalvo capite: “Erras”, inquit, “erras, adulescentule,35 istis si putas nos egere artibus. Quin tu, si sapis, infacetissima et frigidissima et illepidissima6

audacter loquitor, impudenter detona et grandes nugas et meras naenias7.40 Videbis cunctos risu diffluere8

et miris sermonem excipi plausibus. Cave ne9 quicquam argutum, calidum, imprudenti excidat, ni mavis10 illico explodi miser et exibilarier.45 “Eho, tu homo”, inquam, “audacissime! Putas ne vulgus aut rudem plebeculam esse, nos quibus perplacere volumus? Senatus est gravis, magnificus, splendidus, idem praeclaris instructus artibus,50 et omnigena praefulgens sapientia.” Sic tunc discedo ab illo impudentissimo; inter eundum cogitare incipio et destinatam mutare sententiam.

4 semper supra scriptum E5 barba: barba colore prima manus scripsit E6 illepidissima supra scriptum E7 naenias: noenias Sojo8 diffluere: defluere Sojo9 ne: ne ne Sojo 10 mavis: navis Sojo

Page 523: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Crisonia

523

“¡Eh! dime por favor –así bien provistas mesas te caiga en suerte degustar siempre y catar exquisitos manjares,25 y puedas burlarte de los bribones esos que, con estar sus vientres por grasa y sebo hinchados, se creen príncipes y dueños de todas las artes primordiales-; dime –repito-, por los divinos misterios de tu arte,30 ¿cómo podría yo provocar risa a los melancólicos y hacer de parásito unas pocas horas?” Entonces el guasón aquel, de color negrísimo, barba de chivo y de frente muy amplia1: “Te equivocas”, dice “te equivocas, jovenzuelo,35 si crees que nos servimos de arte ninguna. Mejor será, si tienes juicio, que las cosas más sosas, las más desaboridas y las más necias sin temor digas, que sin rubor vociferes grandes bagatelas y puras naderías.40 Verás que todos se deshacen de risa y acogen tus palabras con tremendos aplausos. Pero cuida que nada ingenioso y sutil se te escape por imprudencia, si no quieres al punto ser abucheado y silbado como un miserable.”45 “¡Eh tú”, digo, “hombre atrevidísimo! ¿Es que crees que son chusma o rudo populacho, aquéllos a quienes deseamos agradar? Este Senado es serio, magnífico, espléndido, a la par que instruido en las más preclaras artes50 y brillante en todo género de sabiduría.” Así, me alejo entonces del sinvergüenza aquel; según marchaba, comienzo a darle vueltas y a cambiar mi propósito inicial.

1 La expresión recalvo capite significa exactamente “calvo por la parte anterior de la cabeza”.

Page 524: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Chrysonia

524

Nam si frigebunt actores et actio,55 actioni11 nolo prologus dissimilis contingat12 nostrae. Sin futura hilarior, in hac13 absumi risum et disperdiri14

haud aequum fuerit intempestiviter15. Quin16 multo potius argumentum accipite,60 ipso, ut iam spero, gratum cognomine; Chrisoniam17, idest, asinum huc portamus aureum... Quid adridetis18? Quid adlubescitis? Et iam ipsum asinum introgressum cupitis. Nimirum tinnitus vestras aures perculit65 huius metalli. Perrumpet munitissimas19

asellus iste arces, et adamantina portarum claustra et ferreos parietes. Sed iam obmurmuratis: “Hoc furtum est planissimum20!” Quod nec negari, si velimus, posset21.70 Surreptum non negamus, sed furtum dicimus non esse factum, quod fatemur ingenue. Neque enim furtivum est quod apud te non supprimas. Quod si adhuc urges, cur magis licuit hoc suffurari ex Graecis authoribus75 illi, qui hanc fabulam dicit Graecanicam, quam nobis stylo mitiore condere ille quae dure scripsit et horride? Praesertim22 cum et nostrae permultum hic sit operae23

non contemnendum, si estis aequi iudices.80 Nos stili duriciem mansuefecimus

11 actioni: actione Sojo12 contingat: contingant Sojo13 hac: haec E14 disperdiri: disperdier E Sojo15 intempestiviter: intempestiniter Sojo16 Quin: quim Sojo17 Chrisoniam: Crisoniam E Sojo18 adridetis: adrridetis E arridetur Sojo19 munitissimas: minitissimas Sojo20 planissimum: plenissimum Sojo21 posset: possiet Sojo22 praesertim: presertim E Sojo23 operae: opere Sojo

Page 525: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Crisonia

525

Pues si van a enfriarse actores y acción,55 no quiero que a la nuestra un prólogo disonante le acompañe. Y si va a ser más chistosa, agotar aquí la risa y derrocharla a destiempo, no sería justo. Es mucho mejor que escuchéis el argumento,60 grato ya –así lo espero- por el título mismo; os traemos aquí Crisonia, es decir, el asno de oro... ¿De qué os reís? ¿Os empieza a gustar? Y ya estáis deseando que entre el asno en persona. De seguro que hirió ya vuestros oídos el tintineo65 de ese metal. Destrozará las más sólidas fortalezas este borriquillo, aceradas cerraduras de puertas y férreos muros. Pero ya estáis murmurando: “¡Esto es un robo en toda regla!” Aunque quisiéramos, no lo podríamos negar.70 La sustracción no la negamos; pero afirmamos que un robo no se ha cometido, pues lo confesamos con sinceridad. Y no es furtivo lo que no escondes para ti. Y si aun así insistes, ¿por qué le fue más lícito robar esto de los autores griegos75 a ése que llama ‘a la griega’ esta fábula, que a nosotros redactar en un estilo más pulido lo que aquél escribió con dureza y tosquedad? Sobre todo cuando también hay en nuestra obra muchas cosas nada despreciables, si sois jueces justos.80 Nosotros suavizamos la rudeza de estilo,

Page 526: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Chrysonia

526

et vestris auribus accomodavimus, atque in personas commode descripsimus, sermonem effingentes singulis proprium. Multa detracta, adiecta plurima,85 continua quae non patitur24 narratio. Neque enim idem est historiam contexere et in colloquia fabulam diducere. Quae multo magis cognoscet25 omnia, qui utramque26 inter se contulerit fabulam.90 Sed iam aequum27 est ipsum vos videre asinum, huc conscendentem. Nec obstupescite tanquam rem novam vel admirabilem, quasi nunquam hoc loco conspectum sit hoc animal. Intelligite28 quid dicam, nisi eius habetis auriculas...95 Sed quid ego dixi? Per imprudentiam prolapsa est lingua. Inexpiabile admissum scelus! Iam loqui desinam, ne rursus in simile hic asinus flagitium me cogat cadere, quod sit priori turpius.

Finis

24 patitur: partitur Sojo25 cognoscet: congnoscet Sojo26 utramque: utranque E27 aequum: equum E Sojo28 intelligite: intelligitis Sojo

Page 527: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Crisonia

527

acomodándolo a vuestros oídos, y repartimos debidamente el discurso entre los personajes, reproduciendo el propio de cada uno. Muchas cosas quitamos, añadimos bastantes otras85 que no son compatibles con la narración seguida. Pues no es lo mismo componer una historia que convertir un relato en un diálogo. Todo lo cual apreciará mucho mejor quien compare entre sí una fábula con otra.90 Pero ya es hora de que contempléis al mismísimo asno que sube hacia acá. No os quedéis pasmados como ante cosa nueva o admirable, como si en este lugar nunca se hubiese visto este animal. Entended lo que digo, a menos que tengáis sus orejas...95 Pero ¿qué he dicho? Por imprudencia se me fue la lengua. ¡Imperdonable delito cometí! Voy a dejar de hablar, no sea que este asno en otra torpeza semejante me fuerce a caer, más vergonzosa aún que la primera.

Fin

Page 528: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es
Page 529: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Bibliografía

Page 530: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es
Page 531: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Bibliografía

531

I. Fuentes

ARIOSTO, L., Commedie: La Cassaria. I Suppositi, L. STEFANI (ed.), Milán, 1997.ARIOSTO, L., El nigromante, Mª T. NAVARRO SALAZAR (ed.), Barcelona, 1976.ARIOSTO, L., La Cassaria in versi, V. GRITTI (ed.), Florencia, 2005.ARIOSTO, L., La lena, G. DAVICO BONINO (ed.), Turín, 1976.Comedia degli Ingannati, http://www.ilbolerodiravel.org/letteraturaitaliana.htmConstituciones de la Universidad de Alcalá (1510), Mª D. CABAÑAS GONZÁLEZ (ed.),

Alcalá de Henares, 2010.CORTIJO OCAÑA, A., Teatro latino escolar: Suppositi-Los Supuestos de Juan Pérez

“Petreyo”, Pamplona, Universidad de Navarra, 2001.DIOGO DE TEIVE, Tragédia do príncipe João, N. N. CASTRO SOARES (ed.), Coimbra,

1999.JUAN MALDONADO, Comoedia Hispaniola-La Española, MªA. DURÁN RAMAS (ed.),

Barcelona, 1983.PLAUTO, Comedias: Anfitrión, Las Báquides, Los Menecmos, ed. de B. GARCÍA-

HERNÁNDEZ, Madrid, 1993.PLAUTO, Comedias: El gorgojo, El ladino cartaginés, Las tres monedas, El fiero renegón, ed.

de R. LÓPEZ GREGORIS, Madrid, 2004.PLAUTO, Comedias, ed. de J. ROMÁN BRAVO, Madrid, 1989.PLAUTO, Miles gloriosus, ed. de J.I. CIRUELO, Barcelona, 1985.PLAUTO, Pséudolo o Trompicón, ed. de A. GARCÍA CALVO, Madrid, 1971.TERENCIO, La andriana. El eunuco, ed. de L. RUBIO, Madrid, 1991.TERENCIO, El heautontimorúmenos. Formión, ed. de L. RUBIO, Madrid, 1991.TERENCIO, Hécira. Adelfos, ed. de L. RUBIO, Madrid, 1992.VALLATA, J. DE, Poliodorus. Comedia humanística desconocida, J. Mª CASAS HOMS

(ed.), Madrid, 1953.

Page 532: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Bibliografía

532

II. Estudios

ADRADOS, F.R., Del teatro griego al teatro de hoy, Madrid, 1999. ALASTRUÉ CAMPO, I., Estudio de las fiestas celebradas en Alcalá de Henares, Universidad

Complutense de Madrid, 1988. ALASTRUÉ, I., “Fiestas y celebraciones complutenses”, Historia de la Universidad de

Alcalá, A. ALVAR (coord.), Universidad de Alcalá, 2010, pp. 291-326. ALCINA ROVIRA, J. F., “La tragedia Galathea de Hércules Florus y los inicios del

teatro neolatino en la Corona de Aragón”, Calamus Renascens I (2000), pp. 13-30.

ALCINA ROVIRA, J. F., Repertorio de la poesía latina del Renacimiento en España, Universidad de Salamanca, 1995.

ALONSO ASENJO, J. “Dos mujeres de armas tomar en la Fabella Aenaria de Palmireno”, Edad do Oro XVI (1997), pp. 29-52.

ALONSO ASENJO, J., Catálogo del Antiguo Teatro Escolar Hispánico [CATEH], en TeatrEsco. Revista digital: http://parnaseo.uv.es/Ars/teatresco/portada.htm > bases de datos (desde 2006).

ALONSO ASENJO, J., “Comedia de Sepúlveda y Teatro humanístico y escolar hispánico”, Diccionario Filológico de Literatura Española. Siglo XVI, P. JAURALDE POU (dir.), Madrid, 2010, pp. 270-288.

ALONSO ASENJO, J., “El teatro del humanista Hércules Floro”, Quaderns de Filologia. Homenatge a Amelia García-Valdecasas Jiménez, Universitat de València, 1995, pp. 33-51.

ALONSO ASENJO, J., La Tragedia de San Hermenegildo y otras obras del teatro español de Colegio, Valencia, 1995.

ALONSO ASENJO, J., “Los elementos mágicos del teatro de J. Lorenzo Palmireno”, La Comedia de Magia y de Santos, E.J. BLASCO et al. (eds.), Barcelona, 1992, pp. 33-50.

ALONSO ASENJO, J., Palmyreni fragmenta. Fabella Aenaria: Fragmentos del teatro de Palmireno. Farsa Enaria, en TeatrEsco. Revista digital: http://parnaseo.uv.es/Ars/teatresco/Revista/Revista0.htm (2003).

ALONSO ASENJO, J., “Panorámica del teatro estudiantil del Renacimiento español”, Spettacoli Studenteschi nell’Europa Umanistica, M. CHIABÒ, F. DOGLIO (eds.),

Page 533: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Bibliografía

533

Roma, 1998, pp. 151-191. ALONSO ASENJO, J., “Sobre el teatro humanístico escolar del Ultramar hispánico”,

TeatrEsco 3 (2009), pp.1-54. ALONSO ASENJO, J. “Teatro humanístico-escolar hispánico: relación de textos

conocidos y de sus estudios y ediciones”, en TeatrEsco. Revista digital: http://parnaseo.uv.es/Ars/teatresco/Anejos/Teatro_Humanistico_Escolar. pdf, pp.1-33 (versión ampliada del texto que con el mismo título apareció en Voz y Letra. Revista de Literatura XVII/1, 2006, pp. 3-46).

ALONSO ASENJO, J., MOLINA SÁNCHEZ, M., “Juan de Cigorondo, Tragedia Ocio: Secciones latinas. Edición y comentario”, Florentia Iliberritana 14 (2002), pp. 315-348.

ALVAR EZQUERRA, A., “Juan Pérez (Petreius) y el teatro humanístico”, Unidad y pluralidad en el mundo antiguo. Actas del VI Congreso Español de Estudios Clásicos, vol. II, Madrid, 1983, pp. 205-212.

ALVAR EZQUERRA, A., “El Colegio de San Jerónimo de la Universidad de Alcalá de Henares”, Humanismo y pervivencia del mundo clásico. Homenaje al profesor Antonio Fontán, J. Mª MAESTRE, J. PASCUAL, L. CHARLO (eds.), Alcañiz-Madrid, 2002, pp. 2433-2440.

ALVAR EZQUERRA, A. (coord.), Historia de la Universidad de Alcalá, Alcalá de Henares, 2010.

ALVAR EZQUERRA, A., La Universidad de Alcalá de Henares a principios del siglo XVI, Universidad de Alcalá, 1996.

ALVAR EZQUERRA, A., “Latina, Literatura”, Diccionario histórico de la traducción en España, F. LAFARGA, L. PEGENAUTE (eds.), Madrid, 2009, pp. 667-676.

ALVAR EZQUERRA, A., “Le modèle universitaire d’Alcalá de Henares dans la première moité du XVI siècle”, Les origines du Collège de France, 1998, pp. 209-256.

ALVAR EZQUERRA, A., “El Colegio Trilingüe de la Universidad de Alcalá (Notas para su estudio)”, Contemporaneidad de los clásicos en el umbral del Tercer Milenio, Mª C. ÁLVAREZ MORÁN, R. Mª IGLESIAS MONTIEL (eds.), Universidad de Murcia, 1999, pp. 515-523.

ALVAR EZQUERRA, A., “Los estudios de la Universidad de Alcalá a principios del siglo XVI”, Historia de la Universidad de Alcalá, Universidad de Alcalá de Henares, 2009, pp. 137-152.

ALVAR EZQUERRA, A., “Notas a propósito de la comedia elegíaca medieval y sus personajes”, Mito y personaje. III y IV Jornadas de Teatro de la Universidad de Burgos, Mª L. LOBATO et al. (eds.), Universidad de Burgos, 1995, pp. 11-31.

Page 534: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Bibliografía

534

ALVAR EZQUERRA, A., “Pánfilo y birria: notas lexicográficas y etimológicas”, Latinitas biblica et christiana. Studia philologica varia in honorem Olegario García de la Fuente, F. SOJO (coord.), Madrid, 1994, pp. 395-410.

ARRÓNIZ, O., La influencia italiana en el nacimiento de la comedia española, Madrid, 1969.

ARRÓNIZ, O., Teatros y escenarios del Siglo de Oro, Madrid, 1977. ASENSIO, E., ALCINA ROVIRA, J., ‘Paraenesis ad litteras’. Juan de Maldonado y el

Humanismo español en tiempos de Carlos V, Madrid, 1980. BATAILLON, M., Erasmo y España. Estudios sobre la historia espiritual del siglo XVI,

México-Buenos Aires, 19662 (1937). BONILLA Y SAN MARTÍN, A., “El teatro escolar en el Renacimiento español y un

fragmento inédito del toledano Juan Pérez”, Estudios dedicados a Menéndez Pidal, vol. III, Madrid, 1925, pp. 143-155.

BONILLA Y SAN MARTÍN, A., Las Bacantes o del origen del teatro, Madrid, 1921. BRIESEMEISTER, D., “Das Mittel und Neulateinische Theater in Spanien”, Das

Spanische Theater: von den Anfängen bis zum Ausgang des 19, K. PÖRTL (ed.), Darmstadt, 1985, pp. 1-18.

CASCÓN DORADO , A., “La historia de Roma en la fraseología castellana”, Epos XXIV (2008), pp. 19-35.

CASTRO CARIDAD, E., Introducción al teatro latino medieval, Universidade de Santiago de Compostela, 1996.

CORTIJO OCAÑA, A., “Juan Pérez Petreyo y su teatro escolar: el caso de los Suppositi”, La Corónica: A Journal of Medieval Hispanic Languages, Literatures & Cultures 29/2 (2001), pp. 59-78.

CRAWFORD, J.P.W., “Representación de los mártires Justo y Pastor de Francisco de las Cuebas”, RHi 19 (1908), pp. 428-454.

DELLA CORTE, F., “La tipologia del personaggio della palliata”, Actes du IXe Congrès. Association G. Budé, París, 1975, pp. 354-393.

DÍEZ BORQUE, J. Mª (dir.), Historia del teatro en España, Madrid, 1984. DÍEZ BORQUE, J. Mª, Los géneros dramáticos en el siglo XVI, Madrid, 1990. DUPONT, F., L’Acteur-Roi ou le théâtre dans la Rome antique, París, 1985. ESCANDELL BONET, B., El antiguo Teatro escolástico del Patio de Santo Tomás en la

Universidad Cisneriana, Alcalá de Henares, 1991. ESPERABÉ ARTEAGA, E., Historia pragmática e interna de la Universidad de Salamanca,

1914. FRAENKEL, E., Elementi plautini in Plauto, Florencia, 1960 [1922]. FRÈCHES, C. H., Le théâtre néo-latin au Portugal (1550-1745), París-Lisboa, 1964.

Page 535: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Bibliografía

535

GAGO SALDAÑA, Mª V., “Il Nigromante de Ariosto y el Necromanticus de Petreyo”, Actas del X Congreso Español de Estudios Clásicos, vol. III, Madrid, 2002, pp. 553-559.

GAGO SALDAÑA, Mª V., “El teatro universitario en Alcalá”, Historia de la Universidad de Alcalá, A. ALVAR (coord.), Universidad de Alcalá, 2010, pp. 257-267.

GALLARDO, B. J., Ensayo de una biblioteca de libros raros y curiosos, Madrid, 1968. GALLEGO BARNÉS, A., Juan Lorenzo Palmireno (1524-1579). Un humanista aragonés en

el Studi General de Valencia, Zaragoza, 1982. GALLEGO BARNÉS, A., “La risa en el teatro escolar de Juan Lorenzo Palmireno”,

Risa y sociedad en el teatro del Siglo de Oro. Actes du III Colloque du Groupe d’Études sur le Théâtre Espagnol, R. JAMMES (ed.), París, 1981, pp. 187-196.

GARCÍA SORIANO, J., El teatro universitario y humanístico en España. Estudios sobre el origen de nuestro arte dramático; con documentos, textos inéditos y un catálogo de antiguas comedias escolares, Toledo, 1945 [cf.: “El teatro de colegio en España. Noticia y examen de algunas de sus obras”: Boletín de la Real Academia Española, XIV, 1927, 235-277. 374-411. 535- 565. 620-650; XV, 1928, 63-93. 145-187. 396-446. 651-669; XVI, 1929, 80-106. 223-243; XIX, 1932, 485-498 y 608-624].

GÓMEZ MORENO, A., El teatro medieval castellano en su marco románico, Madrid, 1991.

GONZÁLEZ COELLO, P., Crónica de la farándula. Viaje imaginario al Corral de Comedias de Almagro y al teatro del Siglo de Oro, Almagro, 2007.

GONZÁLEZ GUTIÉRREZ, C., El teatro escolar de los jesuitas (1555-1640) y edición de la Tragedia de San Hermenegildo. Su influencia en el Teatro del Siglo de Oro, Oviedo, 1997.

GONZÁLEZ VÁZQUEZ, C., Diccionario del Teatro Latino. Léxico, dramaturgia, escenografía, Madrid, 2004.

GRANJA, A. DE LA, “El templo disfrazado. Espacios escénicos, textos, actores y público a la luz de varias crónicas inéditas”, J. Mª DÍEZ BORQUE (ed.), Espacios teatrales del barroco español. Calle- Iglesia-Palacio-Universidad (XIII Jornadas del teatro clásico. Almagro, 7-9 de julio, 1990), Kassel, 1991, pp. 121-147.

GRISMER, R. L., The influence of Plautus in Spain before Lope de Vega, Nueva York, 1944.

GRUND, G.R. (ed.), Humanist Comedies, Harvard University Press, 2005. GUZMÁN GUERRA, A., Introducción al teatro griego, Madrid, 2005. HERNÁNDEZ MIGUEL, L. A., La tradición clásica. La transmisión de las literaturas griega

y latina antiguas y su recepción en las vernáculas occidentales, Madrid, 2008. HUERTA CALVO, J. (dir.), Historia del teatro español I: De la Edad Media a los Siglos de

Page 536: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Bibliografía

536

Oro, Madrid, 2003. HUERTA, J., PERAL, E., URZAIZ, H., Teatro español de la A a la Z, Madrid, 2005. LA BARRERA Y LEIRADO, A., Catálogo bibliográfico y biográfico del Teatro Antiguo

Español, desde sus orígenes hasta mediados del siglo XVII, Londres, 1968. LAZARD, M., La comédie humaniste au XVI siècle et ses personnages, París, 1978. LÓPEZ GREGORIS, R., ”Los personajes plautinos. Propuesta y justificación de una

tipología”, Teatralia III (Actas del III Congreso Internacional de Teoría Literaria), J. MAESTRO (ed.), Vigo, 2000, pp. 205-218.

LÓPEZ LÓPEZ, M., Los personajes de la comedia plautina: nombre y función, 1991. LÓPEZ LÓPEZ, M., Invitación a Plauto: el hombre, el cómico, la obra. Guía de lectura de

Miles Gloriosus y Mostellaria, 2006. MAESTRE MAESTRE, J. Mª, El humanismo alcañizano de siglo XVI. Textos y estudios de

latín renacentista, Cádiz, 1990. MAESTRE MAESTRE, J.Mª, “El papel del teatro escolar en la enseñanza de la retórica y

del latín durante el Renacimiento: en torno a la Fabella Aenaria de Juan Lorenzo Palmireno”, Los humanistas valencianos y sus relaciones con Europa: de J. L. Vives a Gregorio Mayans, J. PÉREZ DURÁ, J. Mª ESTELLÉS (eds.), Valencia, 1998, pp. 95-114.

MAESTRE MAESTRE, J. Mª, “Formación humanística y literatura latino-renacentista: a propósito de Juan Lorenzo Palmireno”, Los humanistas españoles y el humanismo europeo. IV Simposio de Filología Clásica, Universidad de Murcia, 1990, pp. 191-202.

MAESTRE MAESTRE, J. Mª, “La mezcla de géneros en la literatura latina renacentista: a propósito de la Apollinis Fabula del Brocense”, Simposio IV Centenario de la ‘Minerva’ del Brocense: 1587-1987, Cáceres, 1989, pp. 145-187.

MAESTRE MAESTRE, J. Mª, “Valencia y su Studi General en el teatro de Juan Lorenzo Palmireno”, El teatre clássic al marc de la cultura grega i la seua pervivència dins la cultura occidental, J. V. BAÑULS et al. (eds.), Bari, 1998, pp. 335-367.

MARÍAS, F., “Orden arquitectónico y autonomía universitaria: la fachada de la Universidad de Alcalá de Henares y Luis de Vega”, Goya 217-218 (1990), pp. 28-40.

MASSIP, F., El teatro medieval. Voz de la divinidad, cuerpo de histrión, Barcelona, 1992.

McKENDRICK, M., El teatro en España (1490-1700), 2003 [1993]. MENÉNDEZ PELÁEZ, J., “El teatro escolar latino-castellano en el siglo XVI”, Historia

del teatro español I: De la Edad Media a los Siglos de Oro, Madrid, 2003, pp. 581-608.

Page 537: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Bibliografía

537

MENÉNDEZ PELÁEZ, J., Los Jesuitas y el Teatro en el Siglo de Oro, Universidad de Oviedo, 1995.

MESA SANZ, J. F., “Hercules Florus, grammaticus. Apuntes para una biografía”, La recepción de las artes clásicas en el siglo XVI, E. LÓPEZ MOREDA et al. (eds.), Cáceres, 1996, pp. 147-154.

MOLINA SÁNCHEZ, M., “Proyección del mundo clásico en el teatro latino del primer Renacimiento”, Humanismo renacentista y mundo clásico, J. A. SÁNCHEZ MARÍN, M. LÓPEZ MUÑOZ (eds.), Madrid, 1991, pp. 257-280.

MOLINA SÁNCHEZ, M., “El teatro de los jesuitas en la provincia de Andalucía: nuevos datos para su estudio”, Actas del I Simposio sobre humanismo y pervivencia del mundo clásico, Cádiz, 1993, pp. 643-654.

MOLINA SÁNCHEZ, M., “La recepción de Plauto y Terencio en la comedia latina medieval”, Estudios sobre Plauto, A. POCIÑA, B. RABAZA (eds.), Madrid, 1998, pp. 71-100.

MOREL-FATIO, A., “Ate relegata et Minerva restituta. Comédie de collège represéntée à Alcalá de Henares en 1539 ou 1540”, Bulletin Hispanique 5 (1903), pp. 9-24.

MORILLA CRITZ, J., “Las relaciones de la Universidad de Alcalá con la ciudad de Alcalá de Henares y el arzobispado de Toledo”, Historia de la Universidad de Alcalá, A. ALVAR (coord.), Universidad de Alcalá, 2010, pp. 857-869.

OLMEDO RAMOS, J., “Oratoria universitaria complutense”, Historia de la Universidad de Alcalá, A. ALVAR (coord.), Universidad de Alcalá, 2010, pp. 269-288.

PAZ Y MELIA, A., Catálogo de las piezas de teatro que se encuentran en el Departamento de Manuscritos de la Biblioteca Nacional. T. I, Madrid, 1934; T. II, Madrid, 1935; T. III, Madrid, 1989.

PEDRAZA, F. B., GONZÁLEZ, R. (eds.), Los albores del teatro español, Almagro, 1995.

PEINADOR MARÍN, L. J., “Un diálogo del siglo XVI español: Eremitae, de Juan Maldonado”, Criticón 52 (1991), pp. 41-90.

PÉREZ PRIEGO, M. A., “Espectáculos y textos teatrales en Castilla a fines de la Edad Media”, Sobre poesía y teatro. Cinco estudios de Literatura española, C. CUEVAS GARCÍA (coord.), U.N.E.D. Málaga, 1989, pp. 9-32.

PHILIPS, J. H., “Le théâtre scolaire dans la querelle du theatre au XVIe siècle”, Revue de la Société d’histoire du Théatre 35 (1983), pp. 190-221.

PICÓN GARCÍA, V., “El tema del ‘hijo pródigo’ en la dramática del siglo XVI en España”, Voz y Letra VI/1, 1995, pp. 73-87.

PICÓN GARCÍA, V., “Tradición clásica en la Comedia prodigi filii de Guillermo Barceló”, Humanismo y pervivencia del Mundo clásico. Homenaje al profesor Antonio Fontán, J.

Page 538: UNIVERSIDAD DE ALCALÁ - educacion.gob.es

Bibliografía

538

Mª MAESTRE et al. (eds.), Alcañiz-Madrid, 2002, vol. III, pp. 1235-1245. PICÓN, V. (coord.), CASCÓN, A., FLORES, P., GALLARDO, C., SIERRA, A.,

TORREGO, E., Teatro escolar latino del s. XVI: la obra de Pedro Pablo de Acevedo S.I. (I), Madrid, 1997.

PICÓN, V. (coord.), CASCÓN, A., FLORES, P., GALLARDO, C., SIERRA, A., TORREGO, E., Teatro escolar latino del s. XVI: la obra de Pedro Pablo de Acevedo S. I. (II), Madrid, 2006.

PICÓN GARCÍA, V., “Proyecto de investigación sobre teatro latino humanístico en España”, Actas del I Simposio sobre humanismo y pervivencia del mundo clásico, Cádiz, 1993, pp. 821-830.

POCIÑA, A., RABAZA, B. (eds.), Estudios sobre Plauto, Madrid, 1998. REGUEIRO, J. M., REICHENBERGER, A. G., Spanish Drama of the Golden Age. A

Catalogue of the Manuscript Collection at The Hispanic Society of America, 2 vols., Nueva York, 1984.

RUIZ RAMÓN, F., Historia del teatro español (desde sus orígenes hasta 1900), Madrid, 1986 [7ª ed.].

SALVAT, R. (ed.), El teatre durant l’Edat Mitjana i el Renaixement (Actes del I Simposi Internacional d’Història del Teatre), Barcelona, 1986.

SÁNCHEZ ARJONA, J. Mª, Noticias referentes a los Anales del Teatro en Sevilla desde Lope de Rueda hasta finales del siglo XVII, ed. facs., Sevilla, 1994.

SÁNCHEZ-PARDO, M. H., et al., “Alcalá de Henares: un nuevo corral de comedias”, Edad de Oro V (1986), pp. 73-106.

SÁNCHEZ-PRIETO BORJA, P., Cómo editar los textos medievales: criterios para su presentación gráfica, Madrid, 1998.

SEGURA MUNGUÍA, S., El teatro en Grecia y Roma, Bilbao, 2001. SIMÓN DÍAZ, J., Bibliografía de la literatura hispánica, Madrid, 1950. SOJO RODRÍGUEZ, F., “Edición y traducción castellana de algunos tratados inéditos

del humanista español Juan Pérez (Petreyo)”, Analecta Malacitana IX, 2 (1986), pp. 281-337.

SOJO RODRÍGUEZ, F., “Sobre el humanista español Juan Pérez (Petreyo)”, Analecta Malacitana IX, 1 (1986), pp. 27-37.

VICENTE SÁNCHEZ, A., BELTRÁN CEBOLLADA, J. A. (dirs.), Grecia y Roma a escena. El teatro grecolatino: actualización y perspectivas, Madrid, 2010.