UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I BUJQËSISË …ubt.edu.al/wp-content/uploads/2019/03/Edmond-Rexhepi.pdf · Sjellja e disa kultivarëve të mollës ndaj kromës Venturia

Sjellja e disa kultivarëve të mollës ndaj kromës Venturia inaequalis dhe kontrolli i integruar i saj në zonën e Gjilanit në Kosovë [Edmond Rexhepi] _______________________________________________________________________________________________________________________________

DISERTACION

Paraqitur nga Msc. Edmond REXHEPI për gradën shkencore

DOKTOR

SJELLJA E DISA KULTIVARËVE TË MOLLËS NDAJ KROMËS VENTURIA INAEQUALIS DHE KONTROLLI I

INTEGRUAR I SAJ NË ZONËN E GJILANIT NË KOSOVË

Udhëheqës Shkencor Prof. Asoc. Dr. Harallamb PAÇE

2019 UBT, Tiranë

UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I BUJQËSISË DHE MJEDISIT DEPARTAMENTI I MBROJTJES SË BIMËVE


1

© Copyright

Edmond Rexhepi

2019


2

Udhëheqësi i kandidatit Edmond Rexhepi vërteton se ky është versioni i miratuar i disertacionit të mëposhtëm:



Prof. Asoc. Dr. Harallamb PAÇE


3



Përgatitur nga: Msc. Edmond REXHEPI

Disertacion i paraqitur në

Fakultetin e Bujqësisë dhe Mjedisit,

Universiteti Bujqësor i Tiranës,

në përputhje të plotë

me kërkesat

për gradën DOKTOR

Universiteti Bujqësor i Tiranës

2019


4

UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I BUJQËSISË DHE MJEDISIT

DEPARTAMENTI I MBROJTJES SË BIMËVE

Në kërkim të gradës: Doktor i Shkencave



Udhëheqësi Shkencor: Prof. Asoc. Dr. Harallamb PAÇE

Mbrojtur publikisht me datë 22.02.2019, para Jurisë së përbërë nga:

1. Prof. Dr. Thanas RUÇI Kryetar

2. Prof. Dr. Myzejen HASANI Anëtar (Oponent)

3. Prof. Asoc. Dr Besnik SKENDERASI Anëtar (Oponent)

4. Prof. Dr. Skender VARAKU Anëtar

5. Prof. Dr. Mersin MERSINLLARI Anëtar

Universiteti Bujqësor i Tiranës 2019


5

Mirënjohje dhe falënderime

Gjithmonë mirënjohës dhe i falënderohem përzemërsisht udhëheqësit tim, Prof. Asoc. Dr. Harallamb Paçe, për udhëheqjen në realizimin e këtij kërkimi, pa ndihmën dhe mbështetjen e të cilit nuk do të ishte i mundur realizimi i këtij studimi.

Falënderoj të gjithë stafin e departamentit të mbrojtjes së bimëve të FBM-së, për këshillat dhe sygjerimet e dhëna gjatë referimeve në departament.

Falënderoj prof. dr. Marc Trapman, nga Hollanda që më dha mundësinë e bashkëpunimit dhe të ndërlidhjes në platformën e tij të sistemit të mbështetjes RIMpro® B.V. si dhe administratoren znj. Marga Gerards për bashkëpunimin në baza javore, gjatë tre sezoneve të kultivimit.

Falënderoj z. Gotffried Pessl, nga kompania Pessl Instruments nga Austria për dhënien në përdorim tre vjeçar falas të programit të kromës së mollës, enkas për këtë studim, si dhe ndërlidhjes së stacionit tim meteorologjik, me platformën e tyre të FieldClimate®.


6

Dedikim

Familjes dhe bashkëshortes time, për dashurinë e tyre të pakusht, për mbështetjen e pakursyer me punë fizike dhe teknike në pemishten familjare. Muzave të shpirtit tim, Niedës dhe Benës!


7

Deklaratë mbi origjinalitetin Edmond Rexhepi

Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera përveç atyre të evidentuara përmes citimeve. Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyrë eksplicite si të tillë. Jam i vetëdijshëm se në rast të mospërputhjeve, Senati i UBT-së është i ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje me ‘’Rregulloren e Programeve të Studimit të Ciklit të Tretë (Doktoratë) në UBT’’. Tiranë, më 18.10.2018


8

PËRMBAJTJA E LËNDËS Lista e Tabelave ................................................................................................ 10 Lista e Figurave ................................................................................................. 13 Shkurtesat .......................................................................................................... 15 KAPITULLI I ................................................................................................... 16 1. HYRJE .......................................................................................................... 16

1.1 Origjina e bimës së mollës ....................................................................... 16

1.2 Rëndësia e kultivimit të frutit të mollës .................................................. 16

1.3 Prodhimi i mollës në botë, europë dhe rajon ........................................... 17

1.4 Kultivimi i mollës në Kosovë .................................................................. 20

1.5 Baza teorike e studimit ............................................................................ 22

1.5.1 Kroma e mollës (Venturia inaequalis) .............................................. 22

1.5.2 Simptomat e sëmundjes ..................................................................... 24

1.5.3 Biologjia dhe Epifitologjia (epidemiologjia) e sëmundjes ............... 25

1.5.3.1 Infeksioni primar (Cikli i parë) ...................................................... 25

1.5.3.2 Infeksioni sekondar (cikli i dytë) .................................................... 28

1.5.4 Masat e kontrollit .............................................................................. 28

1.5.4.1 Kultivarët rezistent (të qëndrueshëm) ............................................ 28

1.5.4.2 Higjiena .......................................................................................... 29

1.5.4.3 Kontrolli kimik ............................................................................... 30

1.5.4.4 Rezistenca e kromës ndaj fungicideve ............................................ 32

1.6 Problemi i kromës së mollës në zonën e studimit ................................... 33

1.7 Korniza ligjore e mbrojtjes se bimëve në Kosovë ................................... 33

1.8 Rëndësia e studimit .................................................................................. 34

1.9 Qëllimi i studimit ..................................................................................... 34

1.10 Objektivat e studimit ............................................................................. 34

KAPITULLI II .................................................................................................. 35 2. MATERIALI DHE METODAT ................................................................... 35

2.1 Pemëtorja eksperimentale ........................................................................ 35

2.2 Skema eksperimentale ............................................................................. 35

2.3 Materialet bimore .................................................................................... 36

2.3.1 Kultivari Starking .............................................................................. 36

2.4 Kohët dhe Programet (varjantet) në provë .............................................. 37

2.4.1 Koha e trajtimit sipas sistemit të mbështetjes RIMpro (a) ................ 38


9

2.4.2 Koha e trajtimit sipas fazave fenologjike të Starkingut .................... 42

2.4.3 Koha e trajtimit sipas fermerit të zonës (c) ....................................... 42

2.5 Të dhënat klimatike ................................................................................. 42

2.5.1 Platforma FieldClimateᵀᴹ.................................................................. 43

2.6 Preparatet kimike të përdorura ................................................................ 45

2.7 Vlerësimi i sëmundjes së kromës ............................................................ 47

2.8 Përpunimi statistikor ................................................................................ 49

KAPITULLI III ................................................................................................. 50 3. REZULTATET DHE DISKUTIMI I TYRE ................................................ 50

3.1 TË DHËNAT KLIMATIKE DHE TË DHËNAT PËR INFEKSIONIN NGA KROMA PËR VITIN E PARË (2015) ................................................ 50

3.1.1 Kushtet klimatike në pemishte .......................................................... 50

3.1.2 Prognozimi dhe vlerësimi i infeksionit nga sistemi i mbështetjes RIMpro. Viti I, 2015 .................................................................................. 51

3.1.3 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) i vlerësuar në gjethe. Viti I, 2015 ................................................................................. 53

3.1.4 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) i vlerësuar në fruta. Viti I, 2015 ................................................................................... 56

3.1.5 Të dhënat mbi sjelljen e Indeksit të sëmundjes Imc-ja në % për programin e kontrollit (pa trajtim) në cv. Starking dhe kultivarët e tjerë nën monitorim. Viti I, 2015 .............................................................................. 59

3.2 TË DHËNAT KLIMATIKE DHE TË DHËNAT PËR INFEKSIONIN NGA KROMA PËR VITIN E DYTË (2016) ................................................ 61


3.2.2 Prognozimi dhe vlerësimi i infeksionit nga sistemi i mbështetjes RIMpro. Viti II, 2016 ................................................................................. 62

3.2.3 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) të vlerësuara në gjethe. Viti II, 2016. .............................................................................. 64

3.2.4 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) i vlerësuar në fruta. Viti II, 2016 .................................................................................. 67

3.2.5 Të dhënat mbi sjelljen e Indeksit të sëmundjes Imc-ja në % për programin e kontrollit (pa trajtime) në cv. Starking dhe kultivarët e tjerë nën monitorim. Viti II, 2016 ...................................................................... 70

3.3 TË DHËNAT KLIMATIKE DHE TË DHËNAT PËR INFEKSIONIN NGA KROMA PËR VITIN E TRETË (2017) .............................................. 71


3.3.2 Prognozimi dhe vlerësimi i infeksionit nga sistemi i mbështetjes RIMpro. Viti III, 2017 ................................................................................ 73


10

3.3.3 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) të vlerësuara në gjethe. Viti III, 2017 .............................................................................. 75

3.3.4 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) e vlerësuar në fruta. Viti III, 2017 ................................................................................ 78

3.3.5 Të dhënat mbi sjelljen e Indeksit të sëmundjes Imc-ja në % për programin e kontrollit (pa trajtime) në kultivarin Starking dhe kultivarët e tjerë nën monitorim. Viti III, 2017 ............................................................. 81

3.4 TË DHËNAT KLIMATIKE DHE INDEKSI I SËMUNDJES SË KROMËS PËR TRE VITET E STUDIMIT 2015, 2016, 2017 .................... 83

3.4.1 Kushtet klimatike në pemishte për tre vitet ...................................... 83

3.4.2 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) të vlerësuara në gjethe për tre vitet .................................................................................. 85

3.4.3 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) të vlerësuara në fruta për tre vitet .................................................................................... 89

3.4.4 Rezultatet e analizës së variancës dyfaktoriale ANOVA mbi Indeksin e sëmundjes së kromës e vlerësuar në gjethe dhe fruta, për të tetë programet, tri kohët e trajtimeve dhe për të tre vitet e studimit ................. 94

3.4.5 Rezultatet e analizës së variancës trefaktoriale MANOVA mbi Indeksin e sëmundjes së kromës e vlerësuar në gjethe dhe fruta, për të tetë programet, tre kohët e trajtimeve dhe për tri vitet e studimit: 2015, 2016, 2017 ............................................................................................................ 95

3.4.6 Mbi sjelljen e kultivarëve të mollës nën monitorim. Indeksi i sëmundjes Imc-ja në % për programin e kontrollit (pa trajtime) në tri vitet .................................................................................................................... 97

KAPITULLI IV ................................................................................................. 99 4. KONKLUZION ............................................................................................ 99 KAPITULLI V ................................................................................................ 101 5. SUMMARY ................................................................................................ 101 KAPITULLI VI ............................................................................................... 116 6. LITERATURA ........................................................................................... 116

Lista e publikimeve në kuadër të tezës së doktoraturës .............................. 121

ANEKS I ...................................................................................................... 123

Lista e Tabelave Tabela 1.1 Vlerat ushqyese për 100g në kultivarin Red Delicious 18Tabela 1.2 Prodhimi botëror i mollës 2014-2016 19Tabela 1.3 Prodhimi i mollës në 10 vendet kryesore prodhuese 19Tabela 1.4 Prodhimi i mollës në vendet e rajonit (ton) 21Tabela 1.5 Sipërfaqja dhe prodhimtaria e mollës në Kosovë, 2010 -

2016 22


11

Tabela 1.6 Bilanci i furnizimit për mollën në Kosovë, 2010-2016 23Tabela 1.7 Periudha e përafërt e lagështisë së nevojshme për fillimin e

infeksionit primar të kromës në temperatura të ndryshme dhe koha e nevojshme për zhvillimin e konidieve

28

Tabela 2.1 Kohët dhe Programet/varjantet e trajtimit ndaj kromës së mollës

39

Tabela 2.2 Koha e trajtimit sipas fazave fenologjike për tre vitet 43Tabela 2.3 Karakteristikat e fungicideve të përdorura 45Tabela 2.4 Pasqyrimi i përdorimit të fungicideve 46Tabela 3.1 Të dhënat klimatike 10-ditore të grumbulluara në pemishte

nga stacioni meteorologjik. Viti I, 2015 50

Tabela 3.2 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe për të tetë programet e trajtimeve dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti I, 2015

55

Tabela 3.3 Analiza e variancës njëfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti I, 2015

55

Tabela 3.4 Analiza e variancës dyfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti I, 2015

56

Tabela 3.5 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta për të tetë programet e trajtimeve dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti I, 2015

58

Tabela 3.6 Analiza e variancës njëfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti I, 2015

59

Tabela 3.7 Analiza e variancës dyfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti I, 2015

60

Tabela 3.8 Të dhënat klimatike 10-ditore të grumbullura në pemishte nga stacioni meteorologjik. Viti II, 2016

62

Tabela 3.9 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe për të tetë programet e trajtimeve dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti II, 2016

66

Tabela 3.10 Analiza e variancës njëfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti II, 2016

66

Tabela 3.11 Analiza e variancës dyfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti II, 2016

67

Tabela 3.12 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta për të tetë programet e trajtimeve dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti II, 2016

69

Tabela 3.13 Analiza e variancës njëfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti II, 2016

69


12

Tabela 3.14 Analiza e variancës dyfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti II, 2016

70

Tabela 3.15 Të dhënat klimatike 10-ditore të grumbulluara në pemishte nga stacioni meteorologjik. Viti III, 2017

73

Tabela 3.16 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe për të tetë programet e trajtimeve dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti III, 2017

77

Tabela 3.17 Analiza e variancës njëfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti III, 2017

77

Tabela 3.18 Analiza e variancës dyfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti III, 2017

78

Tabela 3.19 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet e trajtimeve dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti III, 2017

80

Tabela 3.20 Analiza e variancës njëfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti III, 2017

80

Tabela 3.21 Analiza e variancës dyfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti III, 2017

81

Tabela 3.22 Të dhënat klimatike mujore të grumbulluara nga stacioni meteorologjik në pemishte për tre vitet: 2015, 2016, 2017

84

Tabela 3.23 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe për të tetë programet të realizuar në tre kohët e trajtimeve në tre vite: 2015, 2016, 2017.

87

Tabela 3.24 Analiza e variancës njëfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Vitet 2015, 2016, 2017.

88

Tabela 3.25 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta për të tetë programet të realizuar në tre kohët e trajtimeve në tre vite: 2015, 2016, 2017.

91

Tabela 3.26 Analiza e variancës njëfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Vitet 2015-2016-2017

92

Tabela 3.27 Analiza e variancës dyfaktoriale (ANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe dhe fruta, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve për të tre vitet 2015-2016-2017

95

Tabela 3.28 Analiza e variancës trefaktoriale (MANOVA) mbi Indeksin e semundjes Imc-ja në % në gjethe, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Vitet 2015-2016-2017

96

Tabela 3.29 Analiza e variancës trefaktoriale (MANOVA) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet dhe

97


13

për të tre kohët e trajtimeve. Vitet 2015-2016-2017 Lista e Figurave Figura 1.1 Harta globale e prodhimit të mollës 19Figura 1.2 Prodhimi i mollës në kontinentin Europian 2014-2016 20Figura 1.3 Prodhimi i mollës në Bashkimin Europian 2014-2016 20Figura 1.4 Struktura e plantacioneve të frutave në ekonomitë

bujqësore në Kosovë 21

Figura 1.5 Importi (majtas) dhe eksporti (djathtas) i mollës në vitet 2013/2014

22

Figura 1.6 Shpërndarja gjeografike botërore e Venturia Inaequalis 24Figura 1.7 Njollat e kromës në anën e pasme të gjethes dhe në majën

e frutit 26

Figura 1.8 Periteci me asqet 27Figura 1.9 Cikli i zhvillimit biologjik i Venturia Inaequalis (Cooke) G.

Wint. 27

Figura 1.10 Pamje të reagimit të disa klasave të kromës pas inokulimit të V. inaequalis

32

Figura 2.1 Pemëtorja në hartën e Kosovës dhe në ortofoto 36Figura 2.2 Skema e eksperimentale 37Figura 2.3 Skema e eksperimentit mbi ortofoton e pemishtes 37Figura 2.4 kultivari Starking 38Figura 2.5 Përzgjedhja e programit për sëmundjen në RIMpro 40Figura 2.6 Parashikimi i motit në platformën RIMpro 41Figura 2.7 Të dhënat e infeksionit primar (majtas) dhe infeksionit

sekondar (djathtas) në RIMpro 41

Figura 2.8 Pamje të stacionit meteorologjik i-METOS 2 dhe një nga senzorët e matjes së lagështisë në gjethe në pemishten eksperimentale, Prill 2015.

44

Figura 2.9 Platforma e Field Climate nga i-METOS e përdorur në kërkim

44

Figura 2.10 Skema e bashkëveprimit të stacionit meteorologjik, platformës FieldClimate, sistemit RIMpro dhe Specialistit/Shërbimit

45

Figura 2.11 a) Arka me gjethe molle, b) pjata e Petrit, lenta me vazelinë dhe gjethet nga pemëtorja, c) përgatitja e lentës për vrojtimin e askosporeve në mikroskop ç) periteci me asqet e vrojtuara në mikroskop, d) askosporet e renditura brenda asqeve

45

Figura 2.12 Pamje e paketimit të fungicideve 48Figura 2.13 Çelësi fushor dhe shkallët e vlerësimit të infeksionit të

Kromës 49

Figura 2.14 Pamje nga programi vlerësues Leaf Doctor Software 49Figura 2.15 Pamje të disa gjetheve dhe frutave të infektuara në

pemishten eksperimentale50

Figura 3.1 Të dhënat klimaterike për periudhën Shkurt-Gusht 2015 21


14

Figura 3.2 Infeksioni primari i V.inaequalis sipas RIMpro, Viti 2015 53Figura 3.3 Infeksioni sekondar i V.inaequalissipas RIMpro, Viti 2015 53Figura 3.4 Grafiku i parametrave klimaterike i kombinuar me kurbën

e infeksionit të V.inaequalis dhe datat e trajtimeve në tre kohët e trajtimeve, Viti 2015

54

Figura 3.5 Diagrami i diamant ploteve dhe histogrami për tre kohët e trajtimit në gjethe. Viti I, 2015

57

Figura 3.6 Diagrami i diamant ploteve dhe histogrami për tre kohët e trajtimit në fruta. Viti I, 2015

60

Figura 3.7 Imc-ja në % në kultivarët nën monitorim, Viti I, 2015 61Figura 3.8 Të dhënat klimaterike për periudhën Shkurt-Gusht 2016 63Figura 3.9 Infeksioni primar i kromës së mollës sipas RIMpro. Viti

II, 2016 64

Figura 3.10 Infeksioni sekondar i kromës së mollës sipas RIMpro.Viti II, 2016

64

Figura 3.11 Grafiku i parametrave klimaterike i kombinuar me kurbën e infeksionit të V. Inaequalis dhe datat e trajtimeve në tre kohët e trajtimeve.Viti II, 2016

65

Figura 3.12 Diagrami i diamant ploteve dhe histogrami për tre kohët e trajtimit në gjethe. Viti II, 2016

68

Figura 3.13 Diagrami i diamant ploteve dhe histogrami për tre kohët e trajtimit në fruta. Viti II, 2016

71

Figura 3.14 Imc-ja në % në kultivarët nën monitorim. Viti II, 2016 72Figura 3.15 Të dhënat klimaterike për periudhën Shkurt-Gusht 2017 74Figura 3.16 Infeksioni primar i kromës së mollës sipas RIMpro. Viti

III, 2017 75

Figura 3.17 Infeksioni sekondar i kromës së mollës sipas RIMpro. Viti III, 2017

75

Figura 3.18 Grafiku i parametrave klimaterike i kombinuar me kurbën e infeksionit të V. Inaequalis dhe datat e trajtimeve në tre kohët e trajtimeve. Viti III, 2017

76

Figura 3.19 Diagrami i diamant ploteve dhe histogrami për tre kohët e trajtimit në gjethe. Viti III, 2017

79

Figura 3.20 Diagrami i diamant ploteve dhe histogrami për tre kohët e trajtimit në fruta. Viti III, 2017

82

Figura 3.21 Imc-ja në % në kultivarët nën monitorim. Viti III, 2017 83Figura 3.22 Të dhënat klimaterike për tre vitet e studimit: 2015, 2016,

2017 85

Figura 3.23 Infeksioni nga kroma e mollës për njësi RIM në tre vitet 86Figura 3.24 Diagrami i diamant ploteve për kohën e trajtimit RIMpro,

vlerësimi në gjethe për tre vitet 88

Figura 3.25 Diagrami i diamant ploteve për kohën e trajtimit të fazave fenologjike, vlerësimi në gjethe për tre vitet

89

Figura 3.26 Diagrami i diamant ploteve për kohën e trajtimit sipas Fermerit të zonës, vlerësimi në gjethe për tre vitet

90

Figura 3.27 Diagrami i diamant ploteve për kohën e trajtimit RIMpro, 93


15

vlerësimi në fruta për tre vitetFigura 3.28 Diagrami i diamant ploteve për kohën e trajtimit të fazave

fenologjike, vlerësimi në fruta për tre vitet93

Figura 3.29 Diagrami i diamant ploteve për kohën e trajtimit sipas fermerit të zonës, vlerësimi në fruta për tre vitet

94

Figura 3.30 Imc-ja në % në kultivarët nën monitorim në tre vitet 99

Shkurtesat ASK – Agjencia e Statistikave të Kosovës BBCH - Biologische Bundesanstalt, Bundessortenamt and Chemical industry DSS – Decision Support System FAOstat – Food and Agriculture Organisation statistics PMB – Produktet e Mbrojtjes së Bimëve MBPZHR - Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural RDA – Recommended Daily Allowance RIMpro – Relative Infection Meassure program USDA – United States Department of Agricluture


16

KAPITULLI I

1. HYRJE

1.1 Origjina e bimës së mollës

Shkencëtarët pohojnë se në pyjet e Kaukazit, të Azisë së vogël dhe qendrore, në Kashmir, Pakistan dhe Kinën qendrore, janë akoma prezente disa specie të egra të mollës si prova të lindjes dhe përhapjes së saj në vendet e orientit. Në zonat në mes të Kinës, Kazakhistanit e Kyrgizstanit akoma rriten disa ekzemplarë të egër të Malus Sieversii, me afërsi shumë të madhe të ADN-së me mollën Malus Domestica Borkh., provë kjo që e konfirmon konkluzionin e botanistëve se molla e ka origjinën nga Azia qendrore (Ferraj, B dhe Thomaj, T., 2014). Thuhet se nëpërmjet karvanëve tregtar në rrugën e mëndafshit kjo specie u përhap nga Azia në Europë.

Për mollën ka histori dhe legjenda të ndryshme që nga kohët e antikitetit, në vende dhe kultura të ndryshme. Në mitologjinë kineze fruti i mollës përfaqëson paqen, ndërsa lulja e mollës, bukurinë e gruas. Në mitologjinë greke, përveç tjerash, Hera mbretëresha e zotërave, mori si dhuratë martese disa pemë molle nga nëna e gjithësisë Gaia dhe i mbolli në kopsht. Disa nga këto mollë të arta nga ky kopsht, thuhet se ndikuan edhe në luftën e Trojës, pasi që Paridi ia dhuroji mollën Afroditës në një festë dasme. Nga inati që nuk ju dhurua atyre, Hera dhe Atina i mbështetën grekët në luftën e Trojës.

Në mitologjinë norse të popujve të veriut, molla përfaqëson rininë e përjetshme pasi që zoti Idun i ruante mollët magjike për të mbajtur veten të ri. Në mitologjinë kelte molla konsiderohej si fruti i zotërave dhe i përjetësisë. Në aspektin fetar, molla ndërlidhet në një episod tundimi në librin e parë të Biblës, ku Evës dhe Adamit iu ndalua nga Zoti, të ngrënit e saj në kopshtin e Edenit. Episod ky që përmendet edhe në Kuran në disa sure.

Molla botanikisht klasifikohet në klasën Dykotiledone, nënklasën Koripetale, rendin Rosali, familjen Rosaceae, nënfamiljen Pomoidae dhe gjininë Malus. Si specie e gjinisë Malus, molla përmbledh rreth 30 lloje që kanë ngjashmëri të madhe mes veti, sa që shumica e tyre mund të shartohen mes njëri tjetrit (Thomaj et al,. 2013).

1.2 Rëndësia e kultivimit të frutit të mollës

Për shkak të vetive të çmueshme ushqyese të paraqitura në tabelën 1.1, molla (Malus × Domestica Borkh.) ja vlen të kultivohet edhe për këto arsye:


17

1. Për konsum të freskët, por jo vetëm, sepse përpunohet në lëngje për pije, alkool, biskota molle, pite me mollë, uthull molle, marmelatë, etj.

2. Përmirëson shëndetin mendor dhe reduktimin e çrregullimeve neuro-degjenerative siç është sëmundja e Alzheimerit.

3. Ndihmon në zvogëlimin e riskut nga sulmi trombotik në trurin e njeriut. 4. Ndihmon në uljen e nivelit të kolesterolit të dëmshëm të njohur si LDL. 5. Një mollë në ditë ndihmon në parandalimin e kancerit të gjirit. 6. Ndihmon në reduktimin e riskut diabetik. 7. Një mollë në ditë ndihmon në procesin e tretjes dhe lufton aneminë. 8. Përmirëson shëndetin e zemrës dhe syrit. 9. Një mollë Granny smith në ditë ndihmon në parandalimin e obesitetit dhe

çrregullimeve që ndërlidhen me të. 10. Nuk njihen efekte anësore negative që ndërlidhen me konsumin e mollës. 11. Kohëzgjatja e prezencës në treg gjatë periudhës më të madhe të vitit.

Burimet: Medical News Today dhe Organic facts.

Tabela 1.1 Vlerat ushqyese për 100g në kultivarin Red Delicious

Emërtimi Vlera % RDA* Emërtimi Vlera % RDA*

Energjia 59.0Kcal 2.6% Vitamina C 4.6mg 8.0%Proteina 0.27g 0.5% Vitamina E 0.24mg 1.10%Karbohidrate 14.06g 11.1% Vitamina K 2.6 μg 2.0%Yndyra 0.20g 0.4% Natrium 1.0mg 0.0%Kolesterol 0.0mg 0.0% Kalium 107.0mg 2.0%Fibra dietike 2.30g 6.0% Kalcium 6.0mg 0.6%Floate 3.0μg 1.0% Hekur 0.11mg 1.0%Niacina 0.075mg 1.0% Magnez 5.0mg 1.0%Acidi pantotenik 0.061mg 1.0% Fosfor 12.0mg 2.0%Piridoksina 0.041mg 3.0% Zink 0.04mg 0.0%Riboflavina 0.025mg 2.0% β-Karoten 27.0μg -Tiamina 0.015mg 1.0% β-Kryptoksantina 11.0μg -Vitamina A 55.0 IU 2.0% Lutein-zeaksantina 29.0μg -

Burimi: Databaza Kombëtare e Ushqimit të Departamentit të Bujqësisë së SHBA-së (USDA National Nutrient database). *RDA (recommended dietary allowance).

1.3 Prodhimi i mollës në botë, europë dhe rajon Kultura e mollës është e përhapur në të gjitha kontinentet, për arsye se është e aftë të mbijetojë në kushte të vështira klimatike dhe me nevojën e pakët që e ka për ujë.


18

Figura 1.1. Harta globale e prodhimit të mollës (publ. 23.02.2018)

Burimi: http://www.freshplaza.com/article/190074/World-Apple-Production-Map

Prodhimi botëror në 20 vitet e fundit ka pasur një rritje afërsisht 2% në vit. Kina dhe SHBA-të prijnë në rang listën botërore të prodhimit vjetor, pasuar nga Polonia, Turqia, etj.

Tabela 1.2 Prodhimi botëror i mollës 2014-2016 Vitet Sipërfaqja ha Rendimenti kg/ha Prodhimi ton/mil

2014 5.141.398,00 166.297,00 85.500.042,00 2015 5.206.832,00 165.594,00 86.222.250,00 2016 5.293.340,00 168.758,00 89.329.179,00

Burimi: FAOstat Kina në nivel botëror merr pjesë me 64.29% të prodhimit, SHBA me 7.3%, Polonia me 5.02%, Turqia me 4.1%, Irani me 3.8%, India me 3.72%, Italia me 3.71%, Franca me 2.83%, Kili me 2.63% dhe Rusia me 2.55%.

Tabela 1.3 Prodhimi i mollës në 10 vendet kryesore prodhuese

Burimi: FAOstat

Nr. Vendi 2014 – 2016

(ton/mil)1 Kina 127.983.9932 SHBA 14.545.7563 Polonia 9.968.3884 Turqia 7.976.0315 Irani 7.711.6916 India 7.503.6807 Italia 7.402.8328 Franca 5.635.9419 Kili 5.247.56510 Rusia 5.080.244

Totali 199.056.121


19

Sipas Organizatës Botërore të Ushqimit (FAO) prodhimi në nivel të kontinentit Europian për tre vitet 2014-2016 ka qenë në total 51.93 milion/ton. Në vitin 2015 ka pasur një ulje të prodhimit me rreth 2% në krahasim me vitin 2014. Por në vitin 2016 pati një rritje me 0.86% në krahasim me vitin paraprak.

Figura 1.2. Prodhimi i mollës në kontinentin Europian 2014-2016 Burimi: FAOstat

Sa i përket prodhimit të mollës në Bashkimin Europian gjithashtu ka pasur një ulje në vitin 2015 në krahasim me vitin 2014, ulje kjo prej 2.31% që ka vazhduar me trendin negativ edhe në vitin 2016, me 1.58% ulje.

Figura 1.3. Prodhimi i mollës në Bashkimin Europian 2014-2016 Burimi: FAOstat

Në rajonin ballkanik, prodhimtaria e mollës ndryshon në tre vitet e fundit, varësisht nga klima që mbretëron në vendin përkatës. Shqipëria dhe Kosova kanë pasur një rritje nga viti në vit, ndërsa vendet e tjera kanë pasur një ulje të lehtë të


20

prodhimit në vitin 2016, krahasuar me vitin paraprak.

Tabela 1.4 Prodhimi i mollës në vendet e rajonit në krahësim me Kosovën

Vendi 2014 2015 2016

Shqipëria 82060 91736 101532 Mali i Zi 2656 2817 5541 Maqedonia 95684 136931 101088 Bosnia 44795 91471 69062 Kroacia 96703 101752 44781 Serbia 336313 355664 328369

Burimi: FAOstat

Kosova 13519 18352 27485 Burimi: Raporti i Gjelbër 2017, MPBZHR e RKS.

* Prodhimtaria në ton.

1.4 Kultivimi i mollës në Kosovë Në Kosovë molla është kultivuar që në kohët e hershme. Falë klimës që mbretëron, kjo kulturë është e kultivueshme në të gjitha viset e Kosovës. Pjesa më e madhe e sipërfaqes së plantacioneve me pemishte, në Kosovë, është e kultivuar me mollë me 56.1% e pastaj me kumbull 19.9% (Figura 1.4). Rajoni i Pejës, është rajoni më i madh me sipërfaqe të kultivuar me mollë, prej 523ha (sidomos komuna Istogut); pastaj rajoni i Prishtinës me sipërfaqe prej 379.99ha dhe i Gjilanit, me 276.60ha. Pra rajoni i Pejës, Prishtinës dhe Gjilanit janë tre rajonet që japin prodhimin më të madh të mollës, në Republikën e Kosovës.

Figura 1.4 Struktura e plantacioneve të frutave në ekonomitë

bujqësore, në Kosovë (Burimi: ASK 2014) Molla gjithashtu dominon në pemishtet ekstensive me 34.3% e pasuar nga kumbulla me 24.8% dhe dardha me 15.0%1.

1Regjistrimi i Bujqësisë në Kosovë, 2014. Agjencia e Statistikave të Republikës së Kosovës (ASK).


21

Tabela 1.5 Sipërfaqja dhe prodhimtaria e mollës në Kosovë, 2010-20162. Kulturat tek të cilat prodhimtaria ka shënuar rritje në Kosovë, krahasuar me mesataren e tre viteve (2013-2015) janë: mjedra 687%, qershia 83%, molla 69%, mushmolla 60%, arra dhe dredhëza (luleshtrydhe) me nga 36%, dardha 35%, manaferra 21% dhe rrushi i tryezës 8%. Rritja e prodhimtarisë së këtyre kulturave vjen si rezultat i rritjes së sipërfaqes së mbjellë me pemë.

Figura 1.5 Importi (majtas) dhe eksporti (djathtas) i mollës në vitet 2013/20143

Sipërfaqja e mbjellë me mollë merr pjesë me 24%, në totalin e sipërfaqes së mbjellë me pemë 8,785 ha, që krahasuar me vitin 2015 ka shënuar rritje prej 5%. Prodhimtaria e mollës për vitin 2016 llogaritet të jetë 27485 ton, sasi kjo që ka përmbushur 69% të nevojave të konsumit. Sasia e importuar në vitin 2016, ishte 12384 ton që krahasuar me vitin 2015 ka shënuar ulje për 15%, ndërsa sasia e eksportuar ishte 119 ton, që për dallim nga viti 2015 ishte 17 ton. Përdorimi vendor sa i përket kulturës së mollës në vitin 2016 ishte 39750 ton. Nga kjo sasi, 37001 ton janë destinuar për konsum të përgjithshëm, ndërsa për përpunim llogariten 2474 ton (Tabela 1.6). Vlera monetare e prodhimit për vitin 2016 ishte

2Raporti i Gjelbër 2017. Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural e Republikës së Kosovës. 3Analiza e tregut të mollës. Raport 2015. MBPZHR.

Vitet Sipërfaqja

në haProdhimtaria

në ton2010 1661 12.5452011 1790 13.5232012 1725 8.1202013 2024 16.7862014 1973 13.5192015 1972 18.3522016 2076 27.485

Ndryshimi 2016/ (2013-2015) në % 4.0 69.0

Ndryshimi 2016/2015 në % 5.0 50.0


22

9.9 milion euro €, vlerë kjo që ka shënuar rritje krahasuar me vitin 2015 që ishte 7.3 milion euro. Bilanci tregtar vazhdon të jetë negativ edhe për vitin 2016 në vlerë prej 4.0 milion euro (Burimi: Raporti i Gjelbër 2017. MPBZHR 2017).

Tabela 1.6 Bilanci i furnizimit me mollë në Kosovë, 2010-20164

Zërat e bilancit Njësia 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Sipërfaqja me mollë ha 1661 1790 1725 2024 1973 1972 2076

Pjesëmarrja % 25.3 26.6 24.4 24.3 28.5 24.7 23.6

Rendimenti t/ha 7.55 7.55 4.71 8.29 6.85 9.3 13.24

Prodhimi i mollës t 12.545 13.523 8.120 16.786 13.519 18.352 27.485

Importi i mollës t 12.222 11.085 12.590 13.143 15.808 14.909 12.384

Furnizimi t 24.767 24.608 20.710 29.929 29.326 33.261 39.869

Eksporti i mollës t 7 3 45 15 7 17 119

Shkalla e vet-mjaftueshmërisë

% 50.7 55.0 39.3 56.1 46.1 55.2 69.1

Humbjet t 1.255 1.352 0.812 1.679 1.352 1.835 2.749

Procesimi t 1.129 1.217 0.731 1.511 1.217 1.652 2.474

Vet-konsumi final t 6.774 7.302 4.385 9.064 7.300 9.910 14.842

Konsumi i përgjithshëm

t 23.505 23.253 19.853 28.235 27.968 31.408 37.001

Përdorimi vendor total

t 24.760 24.605 20.665 29.914 29.319 33.243 39.750

Çmimet e prodhuesit (në fermë)

€/kg 0.49 0.49 0.54 0.53 0.49 0.44 0.40

Vlera e prodhimit mil.€ 5.5 6.0 3.9 8.0 6.0 7.3 9.9

Bilanci tregtar i mollës

mil.€ -3.4 -3.3 -4.1 -4.4 -4.6 -4.9 -4.0

Për sa i përket kultivimit të mollës në zonën e studimit në rajonin e Gjilanit, sipas regjistrimit të fundit të bujqësisë të bërë në vitin 2014, del se rajoni (qarku) i Gjilanit është i treti me radhë në Kosovë, për nga sasia e kultivimit. Në rajonin e Gjilanit, i cili përfshinë disa komuna, janë 276.6ha sipërfaqe e mbjellur me mollë në pemishtet intensive dhe me numër të përgjithshëm të pemëve 406.695,00 copë. Ka edhe një numër të konsiderueshëm të pemëve të mollës në kultivim ekstensiv (Burimi: ASK 2014).

1.5 Baza teorike e studimit

1.5.1 Kroma e mollës (Venturia inaequalis) Kroma e mollës është një sëmundje kërpudhore e shkaktuar nga patogjeni Venturia inaequalis (Cooke) G. Wint.,që është kërcënim vjetor ndaj prodhimit të mollëve (Agrios, 2005), e cila shfaqet në shumicën e vendeve të botës ku kultivohen mollët dhe vazhdon të mbetet një sëmundje serioze që nëse nuk

4Raporti i Gjelbër 2017. Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural (MBPZHR).


23

kontrollohet shkakton humbje të mëdha të prodhimit duke dhënë një kosto negative ekonomike (Carrise and Bernier, 2002, Gusberti et al., 2012), pavarësisht rrjedhës së qëndrueshme të kërkimeve shkencore për biologjinë, epidemiologjinë dhe menaxhimin e saj për më shumë se një shekull (Cooke et al., 2006). Kroma është në dy forma: Venturia Inaequalis (Cke.) Wint.,forma e përsosur (seksore) ose gjendja saprofite e saj dhe forma jo e përsosur (aseksuale) apo gjendja parazite Fusicladium dentriticum (Wallr.) Fckl., Spilocaea pomi (Fr). (Bonne, 1971).

Klasifikimi taksonomik: Klasa: Askomycetes. Rendi: Pleosporales. Familja: Pleosporaceae. Gjinia: Venturia. Specia: Venturia inaequalis. Emërtimi latin i kromës Inaequalis është inspiruar nga forma e sporeve të saj, që i referohet përmasave qelizore të pabarabarta. Sa i përket klasifikimit të formës aseksuale në nivelin e gjeneve, duket se ka mbetur një çështje kontraverse. Schubert et al. 2003, ka propozuar që të klasifikohet si Fusicladium pomi (Fr.) Lind., duke e zëvendësuar klasifikimin e mëhershëm Spilocae pomi (Fr.) por megjithatë ky klasifikim akoma nuk është pranuar në nivel botëror, kështu që emërtimi i vjetër vazhdon të mbetet në përdorim (Bowen et al., 2011).

Kroma është më pak e përhapur në zonat gjysmë të thata dhe më shumë në zonat e ngrohta dhe të lagëta që karakterizohen me reshje të shpeshta. Ka shumë të dhëna në lidhje me shpërndarjen gjeografike të Venturia inaequalis (MacHardy 1996, Schnabel et al., 1999, Rossi et al., 2007, Gladieux et al., 2008, Xu et al., 2009, Bowen et al., 2011, Padder et al., 2013) duke përfshirë hartën e fundit në Figurën 1.6.

Figura 1.6 Shpërndarja gjeografike botërore e V. Inaequalis

(González-Domínguez et al., 2017)


24

1.5.2 Simptomat e sëmundjes Patogjeni është virulent në të gjitha organet e gjelbra të pemës së mollës.

Kjo kërpudhë mund të infektojë dhe kolonizojë gjethet, bishtin e gjethes, lulet, bishtin e luleve, frutat, bishtin e frutave, madje edhe lastarët e rinj. Por zakonisht simptomat hasen në gjethe e fruta. Njollat me ngjyrë të gjelbër ulliri dhe njollat, së pari shfaqen në gjethe shumë shpejt pas hapjes së sythit. Njollat fillojnë në pjesën e sipërme të gjethes, por më vonë në faza më të avancuara janë të dukshme edhe në pjesën e pasme (Fig 1.7) (Giraud, 2011). Ndërsa kërpudha përparon, e gjithë pjesa e gjethit të infektuar fillon të merr ngjyrën e një ‘kokrre ulliri e ndotur dhe bie në tokë. Njollat e kromës që infektojnë frutin fillojnë në pjesët e gjelbra të tij, në sepalet e lules. Sapo të jenë prezente në vet frutin, njollat marrin formë rrethore me ngjyrë të errët ulliri në të kadifenjtë, duke u errësuar edhe më shumë dhe shpesh plasariten apo shqyhen. Më vonë, në pranverë, këto infeksione primare prodhojnë sporet sekondare (konidiet) që shpesh infektojnë të tjera gjethe dhe fruta. Këto infeksione sekondare mund të vazhdojnë përgjatë sezonit të zhvillimit, sidomos gjatë periudhave të lagështisë. Kroma e mollës nuk është se e ‘mbyt’ pemën e mollës, por infeksioni nga kroma rezulton me humbje të shumë gjetheve dhe frutave, kështu që shumë varietete të ndjeshme janë ashpërsisht të prekshme dhe të mangëta nga gjethet që në mesin e stinës së verës (MacHardy, 1996; Vaillancourt and Hartman, 2000; Jamar, 2011).

Figura 1.7 Njollat e kromës në anën e pasme të gjethes dhe në majen e frutit

(D.D Giraud 2011, IPM Project University of California).

Konidiet gjenden me shumicë në njollat e reja dhe për këtë arsye njollat

ndryshojnë ngjyrë nga jeshile në ngjyrë ulliri dhe me sipërfaqe ngjyrë kadifeje që më vonë kalon në të zezë. Në fillim pjesët anësore të njollave janë të lehta dhe nuk kanë një kufizim të dukshëm, por më vonë bëhen më të qarta. Njollat që formohen në gjethet e reja mund të jenë deri në 1cm diametër, ndërsa njollat që formohen në gjethet e hapura janë zakonisht më të vogla, sepse gjethet më të


25

hershme apo gjethet e para janë më të qëndrueshme se gjethet e më vonshme. Një infeksion i rëndë mund të shkaktojë një rënie gjithëpërfshirëse të gjetheve (MacHardy, 1996). Infeksioni në fruta i përngjan infeksionit në gjethe, ku njollat e reja marrin ngjyrë kafe dhe me kalimin e kohës në të zezë. Infeksionet e hershme në fruta zakonisht shfaqen në majën e frutit (Figura 1.7) dhe më vonë mund të përhapen dhe shfaqen ku do në sipërfaqen e frutit. Infeksionet e kromës rezultojnë me rritje të pabarabartë të frutit, me deformim (Thakur et al., 2013) me pasojë edhe të çarjes së tij. Nëse infeksioni ndodh në verën e vonshme ose vjeshtën e hershme, atëherë mund të kemi zhvillim të njollave të zeza e të vrazhda në frutat e magazinuara. Këto njolla, zakonisht janë të vogla, që variojnë në madhësi nga një pikëz shumë e vogël deri në diametër prej 6.5mm dhe me ç’rast shkaktohen humbje të konsiderueshme në frutat e magazinuara (Tomerlin et al., 1983).

Pemët me një infeksion të tillë dhe të infektuara në vazhdimësi prej dy ose tre vitesh me radhë janë të dobësuara dhe të prekshme nga dëmtimet prej temperaturave të ulëta dhe sidomos nga ngricat (Vaillancourt and Hartman 2000; Jamar, 2011).

1.5.3 Biologjia dhe Epifitologjia (epidemiologjia) e sëmundjes Miceli i kërpudhës së Venturua inaequalis ka bërthamë haploide dhe cikli

i zhvillimit biologjik i patogjenit realizohet në dy forma: a) formës seksore që fillon në fund të vjeshtës, vazhdon në dimër dhe përfundon në pranverën e vitit të ardhshëm duke prodhuar sporet seksuale apo askosporet dhe njihet si cikli i primar ose infeksioni primar, dhe b) formës aseksore ose infeksionit sekondar që fillon në pranverë me prodhimin e konidieve dhe vazhdon gjatë sezonit të kultivimit dhe njihet si cikli i dytë (Gadoury and MacHardy, 1986; MacHardy, 1996, González-Domínguez et al., 2017).

1.5.3.1 Infeksioni primar (Cikli i parë)

Cikli i infeksionit primar të askosporeve zhvillohet vetëm një herë brenda sezonit. Kërpudha e kromës zakonisht dimëron në gjethet e rëna gjatë vjeshtës në pemishte. Në rajone të caktuara gjeografike e sidmos në ato me dimëra të butë dhe kultivarë të caktuar, kërpudha e kromës mund të mbijetojë edhe me konide në plagët e krijuara në llastare dhe degë gjatë dimrit (Holb et al., 2005).

Në këto raste edhe konidet e dimëruara mund të shërbejnë si burim primar infeksioni. Në vjeshtën e vonë ose në pranverën e hershme, në gjethet e kalbura zhvillohen strukturat e vogla mikroskopike të quajtura peritece. Në çdo peritec gjenden asqet ku secila nga to përmban askosporet, të cilat janë përgjegjëse për fillimin e infeksionit primar (Figura 1.8). Zhvillimi i periteceve favorizohet nga periudhat alternuese të lagështisë dhe thatësisë në dimrin e vonë dhe pranverën


26

e hershme (MacHardy, 1996).

Figura 1.8. Periteci me asqet

Normalisht, disa peritice përmbajnë askospore të maturuara që kur fillon hapja e sythave. Kur gjethet lagen në tokën e pemishtes, atëherë mundësohet që sporet të çlirohen në ajër. Rrymat ajrore i bartin tek indet e jashtme të pemës. Maturimi dhe lirimi i askosporeve zakonisht zgjatë 6 deri në 9 javë. Fillimi i inokulimit starton kur askosporet ‘aterojnë’ në indet e reja të bimës. Nëse sipërfaqet e gjetheve, frutave apo llastarëve qëndrojnë të lagura në një kohëzgjatje të mjaftueshëme atëherë mundësohet penetrimi i promicelit nën kutikulë nga askospori infektues në indin ‘mikëpritës’ të organit të bimës (Schwabe et al., 1984; MacHardy, 1996; Aalbers et al, 1998; Carrise et al, 2009; Jamar, 2011; Bowen et al 2011).

Figura 1.9 Cikli i zhvillimit biologjik i Venturia inaequalis (Cooke) G. Wint.

(Burimi: Agrios 2005)


27

Kohëzgjatja e nevojshme e lagështisë në indet mikpritëse varet nga regjimi i temperaturës mesatare të ajrit dhe njihet si periudha infektive. Për shembull: në temperaturë mesatare prej 14.4ºC, infeksioni primar do të fillojë 10 orë pas fillimit të reshjeve. Pas 22 orëve të lagështisë, shkalla e përhapjes së infeksionit do jetë shumë e madhe. Fermerët mund të përcaktojnë se kur do të fillojë infeksioni, duke shënuar kohën e fillimit të rreshjeve, duke matur kohën e tharjes së gjetheve dhe duke llogaritur temperaturën mesatare gjatë kohës që gjethja qëndron e lagur, përmes tabelës së Mills (tabela 1.7), (MacHardy, 1996; Vaillancourt and Hartman 2000).

Kjo metodë e thjeshtë ndihmon për të vendosur për kohën e spërkatjeve me fungicide. Njollat nuk mund të shihen të paktën deri në 9 ditë pasi që kroma të ketë infektuar gjethen apo frutin. Varësisht nga temperatura mesatare pas penetrimit të promicelit, nevojiten nga 9 deri në 17 ditë që të shfaqet ndryshimi në ngjyrën e gjethes, nga ngjyrë ulliri në njolla me ngjyrë kadifeje. Për shembull: në një temperaturë mesatare prej 18ºC, lezionet mund të prodhojnë sporet sekondare pas 9 ditësh. Por, në një temperaturë mesatare prej vetëm 8ºC, sporet sekondare prodhohen vetëm pas 17 ditësh. Pra, konidiet (sporet sekondare) të cilat e vazhdojnë sëmundjen gjatë verës prodhohen pikërisht në këto njolla dhe lezione (Gadoury and MacHardy, 1982; Stensvand et al., 1997; Vaillancourt and Hartman, 2000).

Tabela 1.7 Periudha e për afërt e lagështisë së nevojshme për fillimin e infeksionit primar të kromës në temperatura të ndryshme dhe koha e nevojshme

për zhvillimin e konidieve.

T ºC (mes)

Periudha e Lagështisë (në orë) Periudha e inkubacionit

(në ditë) Infeksion i

lehtë Infeksion mesatar

Infeksion i rëndë

25.6 13 17 26 -

25 11 14 21 -

24.4 9.5 12 19 -

17.2 – 23 9 12 18 9

16.7 9 12 18 10

16.1 9 13 20 10

15.6 9.5 13 20 11

15.0 10 13 21 12

14.4 10 14 21 12

13.9 10 14 22 13

13.3 11 15 22 13

12.8 11 16 24 14

12.2 11.5 16 24 14

11.7 12 17 25 15

11.1 12 18 26 15

10.6 13 18 27 16

10.0 14 19 29 16


28

1.5.3.2 Infeksioni sekondar (cikli i dytë)

Infeksionet sekondare shkaktohen nga konidiet që prodhohen në njollat primare. Konidiet kanë përmasa prej 6 dhe 12µm gjerësi dhe 12 dhe 22µm gjatësi (Vaillancourt and Hartman, 2000).

Konidiet mund të prodhohen prej 7 deri në 9 ditë pas infeksionit në lule varësisht nga kushtet klimatike. Infeksioni sekondar në lule është më i zakonshëm kur askosporet infektojnë sepalet dhe gjethet në fazën e zhvillimit të sythave. Zhvillimi dhe infeksioni i konidieve ndodh pak a shumë në të njëjtat kushte, sikurse zhvillimi dhe infeksioni i askosporeve (Figura 1.9). Frutat e rinj të mollëve janë shumë të ndjeshëm ndaj infeksioneve nga kroma, por ndjeshmëria e tyre ulet kur frutat fillojnë të maturohen. Për të llogaritur rënien e prekshmërisë, përdoret algoritmi që rrjedh nga të dhënat e publikuara nga Schwabe (1982, 1984) ose Xu (2005).

Infeksioni sekondar në fruta mund të ndodh edhe në vjeshtë, por nuk do të shfaqet deri sa frutat të jenë magazinuar prej disa muajsh. Kroma e mollës mund të rifilloj si sëmundje, në gjethe pas vjeljes. Për arsye se kroma dimëron në këto gjethe gjatë dimrit, niveli i inokulimit mund të jetë përsëri i lartë në pranverën e ardhshme, edhe pse një program i mirë i trajtimi ishte zbatuar në sezonin e kaluar (MacHardy, 1996; Agrios, 2005; Cooke et al., 2006).

1.5.4 Masat e kontrollit

1.5.4.1 Kultivarët rezistent (të qëndrueshëm)

Dihet afërsisht për 50 kultivare kromë-rezistente të mollës duke përfshirë këtu kultivarët më komercial prej tyre si: Prima, Priscilla, Jonafree, Redree, Liberty, Freedom, Goldrush, Pristine që janë zhvilluar gjithandej botës. Shumica

9.4 14.5 20 30 17

8.9 15 20 30 17

8.3 15 23 35 -

7.8 16 24 37 -

7.2 17 26 40 -

6.6 19 28 43 -

6.1 21 30 47 -

5.5 23 33 50 -

5.0 26 37 53 -

4.4 29 41 56 -

3.9 33 45 60 -

3.3 37 50 64 -

2.7 41 55 68 -

0.5 - 2.2 48 72 96 -

Tabela e Mills (1944), e modifikuar nga Jones et al. (1980), MacHardy and Gadoury (1989), dhe Stensvand et al. (1997). Burimi: Vaillancourt and Hartman (2000), Cooke et al., (2006).


29

prej tyre, fillimisht janë të adaptuara për kushtet e kultivimit në Amerikën veriore. Pranueshmëria nga konsumatori dhe cilësia agronomike e këtyre varieteteve siç janë: prodhimi sasior, qëndrueshmëria pas vjeljes, ndjeshmëria ndaj sëmundjeve tjera dhe dëmtuesve, duken se janë disa nga arsyet kryesore për mos pranim në masë nga fermerët të këtyre kultivarëve rezistente (MacHardy, 1996).

Kultivarët dallojnë në ndjeshmërinë e tyre ndaj sëmundjeve të hershme sezonale, por të gjitha janë të ndjeshme ndaj sëmundjeve të stinës së verës, për shembull: kultivari Freedom, është i ndjeshëm ndaj kalbëzimeve. Seleksionimet e tjera të kultivarëve vazhdojnë nëpër faza të ndryshme të vlerësimit për ndjeshmërinë ndaj kromës dhe sëmundjeve tjera. Së fundmi, janë përdorur teknika të reja, të inxhinierisë gjenetike, në rritjen e qëndrueshmërisë në disa kultivarë të rëndësishëm (Bolar et al., 2000). Por megjithatë rezistenca gjenetike ka raste që është thyer nga patogjeni i kromës, kështu që mbetet për t’u parë dhe avansuar në rastet tjera studimore në të ardhmen (Bolar et al., 2000).

Shumë pak fidanë prej këtyre kultivarëve të qëndrueshëm, janë importuar në Republikën e Kosovës për parcela testuese (Istog, Klinë). Por nuk ka të dhëna konkrete se sa janë importuar dhe sa kanë rezultuar të qëndrueshme ndaj prekjes nga kroma.

1.5.4.2 Higjiena

Parandalimi i formimit të formacioneve të periteceve në gjethet e rëna që dimërojnë në pemishte, mund të parandalojë zhvillimin e kromës së mollës për sezonin e ardhshëm. Për fat të keq, eliminimi i plotë i periteceve është i pamundur në kushtet e pemishtes me metodat e tanishme si ajo e heqjes së gjetheve nga pemishtja, por ndihmon pozitivisht në zvogëlimin e burimit të infeksionit nga kroma. Potencialisht mund të reduktohet përhapja e kromës duke aplikuar preparatin ure 5% në gjethe në vjeshtë për të përshpejtuar dekompozimin. Aplikimi duhet bërë pak para rënies së gjetheve për të parandaluar stimulimin e rritjes së pemës dhe për të mos i predispozuar pemët ndaj problemeve të stinës së dimrit (MacHardy, 1996, Vincent et al. 2004). Krasitja është gjithashtu një masë tjetër parandaluese. Me krasitje mundësohet, qarkullimi i mirë i ajrit në kurorën e pemës dhe mundësohet zvogëlimi i kohëzgjatjes së lagështisë në gjethe, duke zvogëluar kështu potencialin infektues (Leafeuvre, 1995; Holb et al., 2006). Gjithashtu, krasitja mundëson penetrimin më të mirë të fungicideve në brendësi të kurorës, duke rritur mbulueshmërinë e gjetheve me preparate trajtimi. Nëpërmjet krasitjes verore ndihmohet reduktimi i sasisë së atyre indeve që kanë prekshmëri të lartë nga sëmundja (Charest, 2000).

Aftësia infektuese e patogjenit mundet të reduktohet duke aplikuar agjent


30

të biokontrollit të cilët parandalojnë ose kufizojnë prodhimin e periteceve dhe maturimit të tyre (Carisse el al., 2002).

Janë të njohura pesë qasje të përdorimit të agjetëve të biokontrollit: (i) përdorimi i mikroorganizmave për të rritur qëndrueshmërinë e bimës ndaj infeksioneve të V.inequalis; (ii) përdorimi i mikroorganizmave antagoniste me V.inequalis; (iii) përdorimi i mikroorganizmave për të përshpejtuar kalbëzimin e gjetheve të rëna gjatë vjeshtës dhe dimrit; (iv) përdorimi i krimbave të tokës për eliminimin e gjetheve të rëna në tokë; (v) duke përdorur kullotje rotacionale kafshët e imëta në pemishte (Jamar, 2011).

1.5.4.3 Kontrolli kimik Në pemishtet komerciale, kroma e mollës kryesisht kontrollohet me trajtime me fungicide. Disa lloje të ndryshme fungicidesh sot gjenden në treg. Koha se kur duhet të përdoren varet nga lënda vepruese që përmbajnë. Nevojiten trajtime të shpeshta me fungicide varësisht nga kushtet klimatike, presioni i sëmundjes dhe prekshmëria e kultivarit që trajtohet (Holb et al., 2005).

Fungicidet klasifikohen sipas mënyrës së veprimit të tyre. Komiteti i Veprimit ndaj Rezistencës së Fungicideve (FRAC) ka kategorizuar fungicidet sipas mënyrës së veprimit të tyre dhe në përputhje me rrethanat, rrezikun e tyre për zhvillimin e rezistencës. Shumë fungicide të reja kanë një rrezik të lartë për rezistencë, prandaj është e rëndësishme që të alternohen mes grupeve të FRAC për të parandaluar zhvillimin e popullatave rezistente (Gauthier, N., 2018).

Fungicidet parandaluese apo preventive i parandalojnë sporet që të zhvillohen dhe të penetrojnë indin gjethor. Për të qenë efektive, fungicidet duhet të aplikohen në sipërfaqen e indeve të ndjeshme, para se infeksioni të jetë zhvilluar, duke u parashikuar sipas vlerësimeve individuale të fermerit përmes tabelës së Mills-it apo nga këshillimet e shërbimeve të ekstensionit dhe prognozimeve të rrezikut të infeksionit nga sistemet mbështetëse të ndryshme që sot janë në treg (RIMpro, FieldClimate, Newa, etj.). Këto fungicide aplikohen në mënyrë rutinore, me një interval prej 7 deri në 10 ditë ndërmjet spërkatjeve (Vaillancourt and Hartman, 2000).

Shumica e strategjive të kontrollit ndaj kromës përqëndrohen në kontrollin e infeksioneve primare me fungicide preventive. Nëse arrihet që infeksionet primare të mbahen nën kontroll, atëherë do jetë më lehtë për ti kontrolluar infeksionet sekondare të V. inaequalis. (Carisse et al., 2008; Jamar, 2011).

Fungicidet që përdoren pas shfaqjes së infeksionit, janë fungicide kurative të cilat e mbajnë nën kontroll kromën në indin bimor. Këto fungicide mund të penetrojnë në gjethe, sytha dhe në frut, në fazën e tij të gjelbër, për të frenuar zhvillimin e plagëve. Aftësia relative e fungicideve për të ndaluar infeksionet


31

primare, është referuar si një aktivitet post infeksional, pra si një veprim ‘kthim-reagues’ (feedback) (MacHardy, 1996).

Zgjatja e veprimit të post infeksionit është limituar në disa orë ose disa ditë pas fillimit të infeksionit dhe shpesh herë varion në bazë të temperaturave që mbizotërojnë për 24 deri në 48 orë pas aplikimit të spërkatjes me fungicide. Të tjera fungicide post infeksionale, mund të frenojnë kromën më vonë në periudhën e inkubimit. Fungicide të tilla kanë veprim kontrolli para simptomik. Zhvillimi i plagëve klorotike të kromës në gjethe ose në gjethe të verdha me zona jeshile të rrumbullakëta, tregojnë se janë arritur limitet e aktivitetit kontrollues para simptomik. (MacHardy, 1996; Holb et al., 2005; Carisse et al., 2008). Shumë rrallë mundet që fungicidet ‘post infektim’ të zhdukin njollat pasi që sporulimi (plaga) të ketë ndodhur. Zhdukja e njollave, e referuar si aktiviteti kontrollues post simptomik, rezulton me njolla që duken me një pamje në gjethe sikur janë djegur nga brenda (Stensvand et al., 1998; Gessler et al., 2006).

Figura 1.10. Pamje të reagimit të disa klasave të kromës pas inokulimit në gjethe të V. inaequalis (afërsisht 21 ditë pas inokulimit). A = klasa 0 ose pa simptoma; B = klasa 1 ose me shumë pak njolla të vogla; C = klasa 2, klorozë jo e rregullt me disa njolla; D = klasa 3A, klorozë me disa njolla nekrotike ngjyrë ulliri; E = klasa 3B, lezione të dukshme me ngjyrë kafeje; H = klasa 4, lezione të zgjatura me prekshmëri të lartë të gjethit; G = plagë të qarta nekrotike; F = nekrozë totale me djegie nga brenda e gjethit (Klasifikuar nga: Keitt et al., 1948; Adaptuar nga: Chevalier et al., 1991. Burimi: Gessler et al., 2006; Jamar L. 2011).

Bazuar në nivelin e infeksionit, 10 deri 15 trajtime kimike me fungicide preventive dhe kurative janë të nevojshme për një menaxhim efektiv për kontrollin e kromës (Meszka, 2015).

Frekuenca e trajtimeve me fungicide bazohet në masën e infeksionit, prekshmërinë e kultivarit dhe kushtet klimatike, sidmos lagshtisë në gjethe, temperaturës së ajrit, precipitimit dhe lagështisë relative. Kjo sasi e lartë e fungicideve përveç që ka kosto ekonomike, ka efekte negative që kryesisht janë të lidhura me ndotjen mjedisore dhe me zhvillimin e rezistencës së kromës ndaj fungicideve. Kështu që, frika se limitimi i fungicideve në pranverë mund të sjellë


32

një rritje të infeksioneve sekondare në verë, mund të rezultojë me një qasje akoma më konservative të fermerëve. Si pasojë, kultivuesëve u nevojitet informacion dhe mbështetje nga specialistët dhe shërbimet e ekstensionit, duke ua mundësuar që të reduktojnë numrin e spërkatjeve dhe duke i aplikuar ato vetëm në kohën e duhur. Pikërisht bazuar në limitimin e përdorimit dhe sidomos në kohën e veprimit (action threshold) me fungicide janë zhvilluar modelet e sistemeve të prognozimit të rrezikut nga infeksioni i kromës (Gadoury et al. 1998, Stensvand et al. 1998, Carisse et al. 2007).

1.5.4.4 Rezistenca e kromës ndaj fungicideve

Rezistenca e fungicideve mund të shfaqet për arsye të mutacioneve dhe nën selektimit, ose përmes selektimit të kërpudhës më pak sensitive nga popullata normale e saj. Rezitenca më shumë është zhvilluar ndaj fungicideve që kanë një mënyrë të vetme të veprimit e sidomos ndaj atyre që janë përdorur të vetme për një kohë të gjatë. Në pemishte, kërpudha rezistente mund të zhvillohet natyralisht në numër shumë të vogël edhe para se të fillojë trajtimi me fungicide. Aplikimi i trajtimit me fungicid e redukton numrin e kërpudhës së ndjeshme. Mirëpo disa kërpudha që janë rezistente, kanë mundësi që të rrisin numrin e tyre. Meqë fungicidi përdoret në mënyrë të përsëritur, numri i kërpudhave rezistente rritet dhe fungicidet bëhen më pak efektive, pasi që kërpudhat bëhen më tolerante ndaj tij (Hemler, 2017).

Problemet e rezistencës së kromës së mollës kanë filluar me preparatet me dodine (Cyprex, Syllit), benzomidiazolet (Benlate, Topsin M), etj. Reduktimi i ndjeshmërisë ndaj dimetil sterol inhibitorëve (Nova, Rubigan) gjithashtu është raportuar, por nuk është shumë i shpërndarë. Për shembull: rezistenca ndaj fungicidit Benlate shfaqet kur kërpudha prodhon, me mutacion, kromë me rezistencë të lartë. Forcimi i rezistencës rritet me shpejtësi në bazë të përdorimit të vazhdueshëm të benzomidiazoleve, e kjo duke rezultuar me një humbje të kontrollimit të kromës pas tre viteve të përdorimit të vazhdueshëm të preparatit. Rezistenca ndaj dodinës është e ngjashme me rezistencën ndaj dimetil sterol inhibitorëve. Megjithatë, frekuenca dhe shpërndarja e rezistencës së dodinës në popullatat e V. inaequalis është e rëndësishme për zhvillimin e qasjeve të reja dhe të informuara për menaxhimin e kromës në një kontekst të rritjes së rezistencës së fungicideve (Carrise and Jobin, 2010).

Menaxhimi i rezistencës është më i suksesshëm atëherë kur përdoren dimetil sterol inhibitorët, sepse sot ato janë fungicidet më të prezantuara për kontrollimin e kromës. Duke e bërë një plan të trajtimit me intervale të arsyeshme të spërkatjeve, gjithashtu ndihmon në reduktimin e numrit e të ‘individëve’ më pak të ndjeshëm, pra ‘individëve’ të cilët janë të aftë që të përballojnë apo mbijetojnë nga spërkatja me fungicide. Identifikimi i gjeneve dhe mekanizmave


33

të rezistencës ndaj fungicideve tek V. Inequalis, është imperativ për zhvillimin e mbrojtjeve të reja dhe më efektive ndaj shpërhapjes së rezistencës (Reddel et al., 2015).

1.6 Problemi i kromës së mollës në zonën e studimit Rajoni i Gjilanit shtrihet në pjesën lindore të Kosovës. Ka kushte të mira për bujqësi dhe njihet si zonë agro-industriale. Në jug-lindje ka malet e Karadakut si dhe një pjesë të Rrafshit të Kosovës. Mbizotërohet nga klima e mesme kontinentale, me verëra të nxehta dhe dimra të ftohtë. Temperatura mesatare e janarit është -0.9 gradë, ndërsa ajo e korrikut +21.5 gradë. Në vjeshtë, këtu bie shi mesatarisht 177 mm, ndërsa në verë 129 mm. Sasia e reshjeve në pranverë është 145 mm dhe në dimër 130 mm. Koordinatat e shtrirjes së Gjilanit janë 42 shkallë në veri dhe 21.20 shkallë në lindje. Qyteti ka një lartësi mbidetare nga 501 deri më 590m, ndërsa rajoni, nga 475m deri në 1000m, në zonën kufitare me Maqedoninë5. Sa i përket kultivimit të mollës, Gjilani është rajoni i tretë në Kosovë pas rajonit të Pejës dhe sipas regjistrimit të fundit të bujqësisë ne Kosovë të vitit 2014, në këtë rajon janë 290 ferma me 276.6ha sipërfaqe të mbjellë me mollë në pemëtoret intensive6. Varietetet kryesore të mollës në këtë rajon janë: Golden delicious, Red delicious, Granny Smith, Gala, Idaret, Braeburn, Fuji, etj. Kroma e mollës ka qenë dhe mbetet një shqetësim i vazhdueshëm për kultivuesit komercial dhe jo komercial në këtë zonë, ndërsa vitet 2013 dhe 2014 shënohen si vite që kanë pasur shumë reshje në zonën e Gjilanit, sidomos gjatë pranverës, e në lokacione të caktuara ka pasur edhe përmbytje. Reshjet dhe temperatura, si faktorët kryesor në përhapjen dhe zhvillimin e sëmundjes së kromës, kanë ndikuar që prodhimi i mollës të ketë një rënie të ndjeshme në rendiment në këto vite. Nuk ka të dhëna zyrtare nga komuna e Gjilanit për sasinë relative të humbjeve në rendimentin e mollës. Bazuar në këto shqetësime nga tereni, u iniciua edhe ky studim për menaxhimin e problemit të kromës së mollës në këtë rajon të Kosovës.

1.7 Korniza ligjore e mbrojtjes se bimëve në Kosovë Pasi që eksperimentet testuese do të realizohen në një pemtore molle në Kosovë, atëhere edhe studimi do t’i përmbahet kuadrit legjislativ që është në fuqi në Republikën e Kosovës. Legjislacioni i mbrojtjes së bimëve në Kosovë, është në harmoni me disa direktiva të caktuara të Bashkimit Europian, siç janë direktiva: 67/548/EEC dhe 78/631/EEC. Ligjet kryesore për mbrojtjen e bimëve në Kosovë janë: Ligji Nr. 04/L-120 për Mbrojtjen e Bimëve, Ligji Nr. 03/L-042 i Produkteve për Mbrojtjen e Bimëve; Ligji Nr. 03-L-119 për Produktet Biocide.

5Burimi: https://kk.rks-gov.net/gjilan/ 6Regjistrimi i Bujqësisë në Kosovë, 2014. Agjencia e Statistikave të Republikës së Kosovës (ASK).


34

Udhëzimet Administrative nga MBPZHR për mbrojtjen e bimëve: Nr.16/2011, Nr.04/2012, Nr.10/2014, Nr.17/2014, Nr.05/2017 dhe regjistri i përvitshëm i PMB-ve të regjistruara në MBPZHR, që lejohen të importohen, vendosen në treg dhe përdoren në Republikën e Kosovës.

1.8 Rëndësia e studimit

Bazuar në raportet statistikore vjetore, përvoja dhe të dhënat nga tereni, sipërfaqet me pemishte molle dhe prodhimi i saj, po shtohen vazhdimisht në Kosovë. Këtij trendi pozitiv të zhvillimit të kësaj kulture i duhet përgjigjur me një qasje të re të menaxhimit të integruar në aspektin e mbrojtjes fitosanitare. Në spektrin e problematikës së mbrojtës nga patogjenët dhe dëmtuesit e ndryshëm, sëmundja e kromës së mollës vazhdon të shfaqet dhe favorizohet nga kushtet klimatike që mbretërojnë në Kosovë. Edhe pse e njohur si sëmundje, kroma, mbetet rreziku kryesor për këtë kulturë në zonën e studimit por edhe më gjerë në Kosovë dhe vendet e rajonit. Me dëshirën që të japim një kontribut në fushën e mbrojtjes së bimëve në Kosovë dhe në veçanti për fermerët në zonën e Gjilanit, duke u mbështetur në metoda dhe teknologji të reja, ky studim kërkon të njohë kohën më optimale të pragut të veprimit (action threshold) të luftimit të kësaj sëmundje, bazuar në: kohën e paraqitjes së infeksionit; stadin fenologjik të bimës së mollës; mikro-klimën e zonës, intensitetin e prekjes nga sëmundja dhe sjelljen e kultivarëve kryesorë ndaj infeksioneve të kromës në zonën e studimit.

1.9 Qëllimi i studimit Ky studim ka për qëllim të gjejë mundësinë e reduktimit të infeksioneve nga kroma e mollës, përmes përmirësimit të kohës së përdorimit dhe kontrollit me fungicide, mbështetur në elementë teknologjik, biologjik, fenologjik, fungicide më efikase dhe identifikimin e kultivarëve të qëndrueshëm në rajonin e Gjilanit dhe në Kosovë.

1.10 Objektivat e studimit Për këtë studim janë parashtruar tri objektiva:

1. Vlerësimi i kohës së aplikimit të fungicideve për kontrollin e kromës së mollës, që bazohet në përdorimin e teknologjisë, aspekte biologjike dhe epidemiologjike të zhvillimit të patogjenit shkaktar, si dhe fenologjinë e zhvillimit të bimës strehuese.

2. Krahasimi i disa programeve/varjanteve të trajtimit të kromës së mollës, nëpërmjet përcaktimit të indeksit të sëmundjes.

3. Monitorim mbi sjelljen dhe qëndrueshmërinë ndaj kromës, të kultivarëve kryesore të mollës, në rajonin e Gjilanit.


35

KAPITULLI II

2. MATERIALI DHE METODAT

2.1 Pemëtorja eksperimentale Studimi është zbatuar përmes ndjekjes së eksperimenteve të vendosura në një pemtore molle në prodhim, që ndodhet në fshatin Zhegër, në një afërsi prej 10km nga qyteti i Gjilanit, në Kosovë. Pemëtorja gjendet në lartësi mbi detare 550m dhe në koordinatat gjeografike N 42º37’89’’ dhe E 21º48’50’’. Parcela është në terren kodrinor. Toka është e pasur me lëndë organike dhe elementë të tjerë ushqimor. Shërbimet agroteknike kanë konsistuar me krasitje, plehërim, sistem të ujitjes dhe mbrojtje fitosanitare. Vlen të theksohet se në pemtoren ku është vendosur eksperimenti, është prezent infeksioni natyral nga kroma e mollës.

2.2 Skema eksperimentale

Është dizajnuar një bllok i randomizuar dyfaktorial me katër përsëritje, nga ku: faktori A është Programet (varjantet) e trajtimeve në tetë nivele: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 (kontroll).

Faktori B është Koha e trajtimeve në tre nivele: a) sipas Programit RIMpro, b) sipas Fazave Fenologjike të mollës dhe c) sipas Fermerit të zonës së studimit.

Faktori C është Viti i studimit në tre nivele: 2015, 2016 dhe 2017 (Figura 2.2 dhe Tabela 2.1).

Përsëritjet janë 4 blloqe për çdo program trajtimi me ngjyrë të njëjtë në skemën eksperimentale (Figura 2.2 dhe 2.3).

Figura 2.1 Pemëtorja në hartën e Kosovës dhe në ortofoto


36

Figura 2.2 Skema e eksperimentale në bllokun e randomizuar

Figura 2.3. Skema e eksperimentit mbi ortofoton e pemëtores

2.3 Materialet bimore

Në këtë pemishte molle, me kultivarin Starking i cili është përdorur në këtë kërkim, janë edhe këto kultivarë molle: Golden Delicious (Deliciozi i artë), Granny Smith dhe Gala. Mbi bimët e mollës e sidomos ato Starking ka pasur prezencë të infeksionit natyral nga Venturia inaequalis (Cooke) G. Wint.

2.3.1 Kultivari Starking

Është një kultivar me lulëzim të mesëm dhe shumë i prekshëm nga sëmundja e kromës. Është kultivari më i përhapur nga grupi i Red Delicious. Ka frut të madh në formë koni të zgjatur, shumë i rregullt dhe përfundon me pesë brinjëzime. Fruti ka cipë të trashë dhe me pak dyll. Ngjyra e frutit është e kuqe e ndezur deri në të errët uniforme (Thomaj et al., 2013).

3a 3b 3c 5a 5b 5c 8a 8b 8c 7a 7b 7c

1a 1b 1c 2a 2b 2c 4a 4b 4c 3a 3b 3c

5a 5b 5c 7a 7b 7c 1a 1b 1c 6a 6b 6c

2a 2b 2c 3a 3b 3c 6a 6b 6c 5a 5b 5c

7a 7b 7c 8a 8b 8c 2a 2b 2c 4a 4b 4c

6a 6b 6c 4a 4b 4c 7a 7b 7c 1a 1b 1c

8a 8b 8c 1a 1b 1c 3a 3b 3c 2a 2b 2c

4a 4b 4c 6a 6b 6c 5a 5b 5c 8a 8b 8c


37

Figura 2.4. Kultivari Starking

(majtas në pemishte) Disa karakteristika të përgjithshme të kultivarit Starking:7

Norma e rritjes

Kurora standarde e pemës së maturuar e këtij kultivari rritet nga 25-60cm/vit në lartësi.

Zgjerimi

Kurora e pemës zgjerohet po ashtu nga 25-60cm/vit.

Preferenca për ndriçimin diellor

Dielli i plotë është ideal për këtë pemë dhe ka nevojë së paku deri në 6 orë/ditë.

Preferenca për tokën

Zhvillohet mirë në toka acide, në toka të lagëta dhe mirë të kulluara. Nuk është bimë tolerante ndaj thatësirës.

Atributet

Mbron zemrën dhe venat. Përmban antioksidantë që kundërveprojnë ndaj plakjes dhe ndihmojnë në parandalimin e sëmundjeve kardiovaskulare.

2.4 Kohët dhe Programet (varjantet) në provë

Sipas skemës eksperimentale janë tetë variante në katër përsëritje, ku secili variant (program trajtimi) ka 3 bimë molle, pra gjithsej 12 bimë për të katër përsëritjet e një varianti. Kështu në bllokun eksperimental janë përfshirë gjithsej 96 pemë molle për 8 programet e trajtimit.

7Arborday Foundation (https://shop.arborday.org/product.aspx?zpid=721)


38

Tabela 2.1 Kohët dhe programet/varjantet e trajtimit ndaj V. inaequalis

2.4.1 Koha e trajtimit sipas sistemit të mbështetjes RIMpro (a) Sot në treg dhe në përdorim, ka disa sisteme me programe të integruara

për parashikimin dhe menaxhimin e infeksioneve të sëmundjeve të ndryshme, në fruta dhe perime. Ndër to mund të theksohen: Applescabᵀᴹ (Blaise, 1987), Ventemᵀᴹ (Xu et al., 1995), Welteᵀᴹ nga Gjermania (Aalbers et al., 1998), HP-100ᵀᴹ nga Anglia, A-scab® nga regione Piemonte nga Italia (Rossi et al., 2007), Watch-Dog Spectrum Technologiesᵀᴹ nga Ilinois (SHBA), Ranchsystemsᵀᴹ nga Kalifornia (SHBA), AgRadar® nga Maine Univeristy (SHBA), NEWA® nga Cornell Univeristy (SHBA). Dy nga platformat lider në treg dhe në kërkimet shkencore në Europë dhe më gjerë janë: RIM-proᵀᴹ (Hollandë) dhe FieldClimateᵀᴹ (Austri).

DSS RIMpro (Decision Support System-Relative Infection Measure Program)8. Është një sistem interaktiv i mbështetjes për menaxhimin e sëmundjeve në fruta. Kjo platformë është zhvilluar në Hollandë nga Prof. Mark Trapman (Trapman 1994) dhe ka pësuar shumë ndryshime dhe përmirësime ndër vite dhe vazhdon të pësojë akoma pothuajse çdo sezon kultivimi. Modelet e simulimit të sëmundjeve për fruta të ndryshme në RIMpro™ janë zhvilluar me shumë kujdes, nga specialistë të ndryshëm dhe të njohur në nivel botëror. Të gjitha proceset biologjike për modele të ndryshme simulimi, janë të shpjeguara

8 www.rimpro.eu

VITET (Faktori C)

KOHËT E TRAJTIMIT (Faktori B)

a b c 1. 2015

Sistemi i mbështetjes RIMpro

Fazat fenologjike Fermeri i zonës 2. 2016 3. 2017

PR

OG

RA

ME

T E

TR

AJT

IMIT

(F

akto

ri A

)

1 Hidroksid Bakri 0.3% pasuar nga Dodinë 0.15%

2 Hidroksid Bakri 0.3% pasuar nga Kaptan 0.15%

3 Hidroksid Bakri 0.3% pasuar nga Mankozeb 0.3%

4 Hidroksid Bakri 0.3% pasuar nga Tebukonazole 0.1% ndjekur nga Kaptan 0.15%

5 Hidroksid Bakri 0.3% pasuar nga Propineb 0.2% më pas Difenkonazole 0.015%

6 Hidroksid Bakri 0.3% pasuar nga Trifloksistrobinë 0.015% dhe Klorothalonil 0.2%

7 Hidroksid Bakri 0.3% pasuar nga Cyprodinil 0.05%, ndjekur nga Dithianon 0.05%

8 Kontroll (pa trajtime)


39

detajisht dhe shërbimet këshillimore ose specialisti përdorues mundet që edhe vet të ndërhyjë në parametrat simulues, në bazë të kushteve klimatike, kultivarit dhe problemit që trajtohet në zonën e studimit. Ky program është i lidhur ngushtë me shërbimet këshillimore në teren, ose specialistin përdorues për të dhënat e fazave fenologjike, kultivarët në përdorim, preparatet kimike që përdoren, volumin e trajtimeve kimike, mbulueshmërinë me fungicide (leaf coverage) pastaj gjatësinë e pemës, distancat në rresht dhe mes rreshtave, diametrin e trupit/kërcellit të bimës, etj. Në Shqipëri është përdorur nga Prof. Asoc. Dr. Besnik Skenderasi në zonën e Korçës dhe nuk përdoret më. Në rajon, është duke u përdorur në Bosne dhe Hercegovinë në lokacionin Trebovljani Gradiska, pastaj në Bullgari në Univerzitetin Bujqësor të Plovdivit ndërsa në Kosovë për herë të parë u përdor në këtë studim (Figura 2.5) dhe vazhdon të funksionojë.

RIMpro ka mundësuar zbulimin e rreziqeve të infeksioneve primare dhe sekondare nga kroma dhe të dhënat e pranuara në kohë reale u përdorën për marrjen e vendimeve gjatë sezonit, për trajtime kimike, duke u mbështetur edhe në faktorët epidemilogjik të zhvillimit biologjik të sëmundjes.

Figura 2.5. Përzgjedhja e programit për sëmundjen në sistemin RIMpro

Zbulimi i formimit të konidieve infektuese përgjegjëse për fillimet e infeksioneve dytësore, përveç RIMpro’s, është bërë përmes vrojtimeve direkte për zbulimin e njollave të kromës mbi vegjetacionin e ri në pemishte. Ky program funksionon në bazë të parimit të abonimit vjetor me pagesë, nga përdoruesi apo shërbimi këshillimor. Në figurën 2.6 është paraqitur grafiku i të dhënave të motit në ditët në vazhdim në DSS Rimpro, nga ku:

Me kurbën blu, paraqitet sasia e reshjeve në mm.

Me kurbën e kuqe, paraqitet temperatura ditore në gradë Celcius.


40

Me ngjyrë të kaltërt të hapur është kohëzgjatja e lagështisë në gjethet e pemës, ndërsa me ngjyrë të kaltër të mbyllur, janë orët e reshjeve. Me kurbën e hirtë, paratitet lagështia relative e ajrit.

Figura 2.6. Të dhënat sinoptike për motin në platformën RIM-pro.

Sipas prognozimit të sistemit të mbështetjes DSS RIMpro janë aplikuar trajtime kimike me fungicide, në tetë programet në këto data:

Viti I: 17.04; 27.04; 10.05; 25.05 dhe 10.06.2015.

Viti II: 21.04; 01.05; 15.05; 01.06 dhe 16.06. 2016.

Viti III: 04.04; 22.04; 15.05; 31.05 dhe 14.06. 2017.

Figura 2.7. Të dhënat e ecurisë së zhvillimit të infeksionit primar (majtas) dhe infeksionit sekondar (djathtas) nga V. inaequalis në DSS RIMpro

Në figurën 2.7 janë paraqitur grafiqet e infeksionit primar dhe sekondar nga sistemi DSS Rimpro, nga ku, për grafikun e infeksionit primar janë këto parametra: 1. Grafiku poshtë është për reshjet në mm.

2. Grafiku i mesëm është për potencialin e askosporeve. Pjesa me ngjyrë të kuqe të mbyllët, është


41

për fraksionin e askosporeve të pamaturuara që mund të gjenden në gjethet e rëna në tokë nga vjeshta e kaluar. Pjesa me ngjyrë të kuqe të hapur, është për asposporet e maturuara të gatshme për tu liruar në ajër gjatë reshjeve të ardhshme.

3. Pjesa e sipërme e grafikut është për procesin infektues.

Pika thyese (breakpoint) vendoset pas çdo trajtimi me fungicide, prej ku rifillon përllogaritja e riskut të infeksionit, për periudhën në vazhdim.

- Kurba me majën e trashë të zezë paraqet trajtimin dhe mbulueshmërinë me fungicide.

Në boshtin Y të grafikut, në anën e majtë, janë vlerat e parametrave për mbulueshmërinë me fungicide e dhënë në %, si dhe vlera e infeksionit RIM. Ndërsa në anën e djathë të grafikut, po në boshtin e njëjtë, jepet sasia e askosporeve të liruara. Vlerësimi i infeksionit primar ndahet në kategori dhe paraqitet me vlerën RIM. Për RIM < 100 njësi, konsiderohet infeksion i lehtë; RIM 100-300 njësi, infeksion i mesëm; dhe RIM > 300, është infeksion i lartë.

Për sa i përket grafikut në anën e djathtë të figurës 2.7, për infeksionet sekondare, kemi këto parametra:

- Kurba me ngjyrë të gjelbër paraqet, infeksionin në gjethe. - Kurba me ngjyrë të kuqe, paraqet infeksionin në fruta.

- Me ngjyrë të kaltër të hapur, është kohëzgjatja e lagështisë në gjethet e pemës, ndërsa me ngjyrë të kaltër të mbyllur, janë orët e reshjeve aktive. Vijat horizontale me ngjyrë të zezë, nëpër gjithë sipërfaqen e grafikut, janë për infeksionet sekondare:

- Kurba e verdh,ë është për sporet e liruara gjatë reshjeve të cilat mund të penetrojnë në indin e gjethes, ndërsa nëse ka thatësi në gjethe nuk mund të mbijetojnë gjatë dhe eventualisht pas disa orëve vdesin. - Kurba me ngjyrë të kuqe jep shkallën e infeksionit ose vlerën RIM që në fakt është për askosporet të cilat kanë përfunduar procesin e penetrimit në indin e organit pritës dhe mund të vazhdojnë procesin infektues stroma pavarësisht mungesës së lagështisë.

- Kurba me ngjyrë të bardhë, është për numrin e sporeve të liruara në vazhdimësi me aftësi penetruese (germinative spores) të cilat akoma mbijetojnë në sipërfaqet e organeve pritëse.

- - Kurba me ngjyrë portokalli, jep numrin e stromave primare.


42

2.4.2 Koha e trajtimit sipas fazave fenologjike të Starkingut Trajtime kimike që janë zbatuar në kohën e caktuar, sipas disa fazave të

përzgjedhura të zhvillimit fenologjik të mollës, e që janë paraqitur në formë tabelare të kombinuar me fotografi në tabelën 2.2.

Tabela 2.2 Koha e trajtimit sipas fazave fenologjike për tre vitet

2.4.3 Koha e trajtimit sipas fermerit të zonës (c)

Janë aplikuar trajtime kimike me fungicide të njëjta, me volum të njëjtë dhe sipas kohës së njëjtë që i kryen fermeri i zonës. Për tre vitet e studimit janë aplikuar nga tetë trajtime ‘tradicionale’ në këto data: Viti I: 10.03; 13.04; 25.04; 11.05; 27.05; 13.06; 10.07 dhe 25.08 2015. Viti II: 05.03; 25.03; 20.04; 10.05; 30.05; 15.06; 05.07 dhe 28.08 2016. Viti III: 12.03; 20.03; 15.04; 08.05; 28.05; 15.06; 05.07 dhe 15.08 2017.

2.5 Të dhënat klimatike Të dhënat klimatike për tre vitet e studimit u monitoruan nga stacioni

meteorologjik9 i-METOS 2ᵀᴹ i vendosur në qendër të pemishtes, 2.0m mbi tokë (Figura 2.8), prodhim i Pessl Instruments nga Austria. Këto të dhëna u dërguan në intervale 15 minutëshe, çdo ditë për tre vite të këtij studimi, online tek platforma FieldClimate™, platformë kjo nën menaxhimin e Pessl Instruments (Figura 2.10).

9 www.metos.at

RIM = 0.1-1.0 infeksion i lehtë RIM = 1.1-1.4 infeksion i mesëm RIM = 1.4-2.0 infeksion i lartë.

Shkalla BBCH (Meier et al., 1994) 10 67 - 69 71 72 74 85 - 87

Fazat fenologjike të mollës

Veshët e miut

Lulet thahen, petalet bien

Madhësia e frutit

deri Ø15mm diametër

Madhësia e frutit


Madhësia e frutit


Frutat e zhvilluar (tiparet e kultivarit)

Viti Data Data Data Data Data Data 2015 13.04 10.05 25.05 08.06 07.07 18.08

2016 16.03 15.05 03.06 18.06 06.07 25.08

2017 20.03 15.05 01.06 16.06 05.07 30.08


43

2.5.1 Platforma FieldClimateᵀᴹ FieldClimate10, është një platformë tjetër e prognozimit dhe menaxhimit

të infeksioneve nga sëmundjet në fruta dhe drithëra, që është zhvilluar nga Pessl Instruments në Austri (Figura 2.9). Për këtë studim, kjo platformë është përdorur vetëm për qëllime krahasimi, të të dhënave që pranoheshin nga platforma RIMpro, por jo edhe si alternativë e platformës RIMpro.

Figura 2.8. Pamje të stacionit meteorologjik i-METOS 2 dhe një nga sensorët e matjes së lagështisë në gjethe në pemishten eksperimentale, prill 2015.

Figura 2.9. Platforma e Field Climate nga i-METOS, e përdorur në kërkim

Në figurën 2.10 është paraqitur skema e bashkëveprimit interaktiv ndërmjet specialistit përdorues dhe gjithë sistemit teknologjik të komunikimit të stacionit meteorologjik me platformat RIMpro dhe FieldClimate.

10 www.fieldclimate.com


44

Figura 2.10. Skema e bashkëveprimit të Stacionit meteorologjik, platformës

FieldClimate, platforës RIMpro dhe Specialistit (shërbimit).

Në pamundësi ekonomike për të patur në përdorim një sporekapës modern elektronik, si pjesë ndihmëse për zbulimin e askosporeve të para infektuese është përdorur edhe metoda klasike e vrojtimit të çlirimit të tyre nga peritecet e pjekura në gjethet e rëna. Gjethet janë ruajtur në një arkë, në pemëtore nga viti paraprak. Kapja e askosporeve është bërë nga një spore kapës me lame xhami të lyer me vazelinë, të pozicionuar mbi gjethet e vendosura në pjatën e Petrit (Fig. 2.11). Më vonë, në pranverë, këto lente janë shikuar në mikroskop AmScope modeli B120C-E1, i pajisur me kamerë digjitale e avancuar për fotografimin e askosporeve të kapura në lente. Më vonë, është bërë një verifikim tjetër, përmes identifikimit vizual me llupë dore, për të gjetur dhe evidentuar njollat e para në gjethet ose frutat e infektuara.

Figura 2.11. a) Arka me gjethe molle (dhjetor 2014); b) pjata e Petrit, lenta me vazelinë dhe gjethet nga pemëtorja (prill 2015); c) përgatitja e lentes për vrojtimin e askosporeve

A B C

Ç D


45

në mikroskop; ç) Periteci me asqet e vrojtuara në mikroskop; d) Askosporet e renditura brenda asqeve.

Të dhënat e vrojtimit të askosporeve nga metoda klasike e kapjes së tyre janë futur në sistemin RIMpro si pjesë e procesit të bashkëveprimit ndërmjet sistemit prognozues dhe specialistit/studiuesit përdorues nga tereni, për të ndihmuar në prognozimin e saktë të infeksioneve të kromës.

2.6 Preparatet kimike të përdorura

Për kontrollin e integruar të kromës së mollës, sot ne treg gjenden fungicide të ndryshme nga prodhues të ndryshëm, me veprim kontakti, veprim sistemik dhe me veprim te kombinuar. Për këtë studim janë përdorur 11 fungicide, që gjenden në tregun e farmacive bujqësore. Janë paraqitur në formë tabelare si më poshtë:

Tabela 2.3 Karakeristikat e fungicideve të përdorura

Fungicidet e përdorura janë të lejueshme të përdoren në Kosovë, bazuar në regjistrin e produkteve për mbrojtjen e bimëve (PMB-ve) të vitit 2014, 2015, 2016 që është publikuar nga Ministria e Bujqësisë, Pyjeve dhe Zhvillimit Rural (MBPZHR) të Republikës së Kosovës. Lista e re publikohet çdo vit. Një pamje e paketimit të jashtëm të fungicideve është paraqitur në Figurën 2.12.

Gjatë përdorimit të fungicideve të mësipërme janë respektuar të dhënat mbi kufizimet e tyre, p.sh: fungicidet me bazë Ditiokarbamatesh janë përdorur

11 FRAC Code List© 2018

Nr. Fungicidi (emërtimi tregtar)

Lënda vepruese

Veprimi Pastërtia Prodhuesi FRAC11

Code

1 CHAMPION 50 WG Hidroksid Bakri Kontakt 500g/kg Nufarm M01

2 SYLLIT 400SC Dodine Kontakt 400g/lit Agriphar U12

3 CAPTAN 80WG Kaptan Kontakt 800g/kg Arysta Lifescience

M04

4 MANKOSAV 75WG Mancozeb Kontakt 750g/kg Agrosava M03

5 FOLICUR 250EW Tebuconazole Sistemik 250g/lit Bayer 3 6 ANTRACOL 70WP Propineb Kontakt 700g/kg Bayer M03

7 SCORE 250EC Difenoconazole Sistemik 250g/l Syngenta 3

8 ZATO 50WG Trifloxystrobin Sistemik 500g/kg Bayer 11

9 DACONIL 720SC Chlorothalonil Kontakt 720ml/l Syngenta M05

10 CHORUS 50WG Cyprodinil Sistemik 500g/kg Syngenta 9

11 DANEEL 700WDG Dithianon Sistemik 700g/kg BASF M09


46

deri në madhësinë e “frutit sa një arrë” (fundi i majit); fungicidet me bazë triazolesh, nuk janë kryer më shumë se 4 trajtime në vit; fungicidet me bazë trifloxystrobinë, nuk janë kryer më shumë se 2 trajtime në vit; fungicidet me bazë cyprodinil, nuk janë kryer më shumë se 2 trajtime në vit (Tabela 2.4).

Tabela 2.4 Pasqyrimi i përdorimit të fungicideve

Nr. Fungicidi (emërtimi tregtar)

Koha e përdorimit Doza e

përdorimit në %

Masa e përdorur

për 16 l ujë (1 pompë)

Nr. maks.i trajtimeve në sezon

Karenca (ditë)

1 Champion 50WG

Sythat dimëror 0.3% 40g 2 10

2 Syllit 400SC

Trajtimi parë: nga gjelbrimi i sythave - veshëve të miut. Trajtimi dytë: pas 10 ditëve.

0.15% 24ml 4 60

3 Captan 80WG

Nga faza e sythit te gjelbër deri në para-vjelje sipas Katalogut te prodhuesit. Sipas Cornell University: nga Green tip - faza 74 BBCH.

0.15% 32g 3 21

4 Mankosav 75WG

Nga faza e veshëve të miut deri në madhësinë e frutit sa një arrë (10-78 BBCH).

0.3% 32g 2 21

5 Folicur 250EW

Nga fillimi i lulëzimit deri te lulëzimi i plotë, nga faza 59 deri te faza 65/67 e shakllës BBCH (sasia e ujit 600 l/ha).

0.1% 12ml 4 21

6 Antracol 70WP

Nga faza e veshëve të miut deri te fruti në madhësinë 40mm. 0.2% 32g 2 21

7 Score 250EC

Nga faza e lulëzimit të plotë deri në madhësinë e frutit sa një arrë. 0.015% 2.4ml 3 28

8 Zato 50WG

Nga faza e veshëve të miut deri në madhësinë e frutit sa një arrë. 0.015% 1.6g 2 14

9 Daconil 720SC

Trajtime parambrojtëse që përsëriten çdo 10-14 ditë, në vartësi të infeksionit. Spërkatja e fundit para vjeljes 7-10 ditë.

0.2% 24ml 3 21

10 Chorus 50WG

Trajtime parambrojtëse nga faza e majës jeshile deri në rrëzimin e petlave. Intervali: 7-10 ditë. Prej 11 deri 51-69 BBCH. Doza maksimale përdoret në trajtime kurative.

0.05% 4.8g 2 28

11 Daneel 700WDG

Nga faza e veshëve të miut deri në madhësine e frutit sa një arrë (ditianon).

0.05% 8.0g 3 35

Pemishtja ka marrë gjithë kujdesin e nevojshëm agroteknik dhe në solucionet e trajtimit ndaj kromës, janë shtuar sipas nevojës, edhe PMB të tjerë


47

për kontrollin e njëkohshëm të hirit, kalbëzimit apo dëmtuesve të tjerë të mundshëm. Për spërkatjen e fungicideve dhe PMB-ve të tjera në pjesën e bllokut të randomizuar brenda pemishtes është përdorur pompë shpine me energji nga bateria, nga prodhuesi Villager, modeli VBS me kapacitet 16 litër dhe me presion të sprucatorit 2.6 - 4.0 atm.

Figura 2.12. Pamje e paketimit të fungicideve

2.7 Vlerësimi i sëmundjes së kromës

Vlerësimet e sëmundjes janë realizuar nëpërmjet vlerësimeve të sipërfaqes së gjetheve dhe frutave të infektuara në të gjitha bimët e përfshira në eksperimentim (kultivari Starking), si dhe nga tri pemë dëshmuese në kultivarët Golden Delicious, Granny Smith e Gala, për qëllime monitorimi. Vlerësimi i infeksionit në gjethe dhe fruta, është kryer në fundin e muajit korrik (infeksionet nga kroma mendohet se frenohen nga moti i nxehtë e i thatë).

Nga 96 pemë të përfshira në bllokun eksperimental, janë marrë nga 25 gjethe, pa zgjedhje, të pozicionuara rreth e qark dhe në brendësi të kurorës, si dhe nga 10 kokrra mollë për çdo pemë. Në laborator janë analizuar 2400 gjethe dhe 960 kokrra molle, për çdo vit studimi. Është përcaktuar indeksi i sëmundjes nëpërmjet vlerësimit të kromës. Ashpërsia (severity) e sëmundjes është matja e masës së sëmundjes për njësi mostrimi (Nutter et al., 2006). Marsh (1947) publikoji metodën për llogaritjen e sasisë së kromës në fruta, nëpërmjet krahësimit me diagramet standarde. Croxall et al. (1952) këtë metodë e modifikuan dhe e raportuan si metoda për vlerësimin e kromës nëpërmjet çelësit diagramor i cili kishte 12 shkallë. Më vonë, Lateur dhe Blazek (2004) raportuan


48

çelësin diagramor të vlerësimit fushor, të njohur si SAD (standard area diagram) me 9 shkallë. Dhe pikërisht ky çelës vlerësimi, është modifikuar në 6 shkallë (Hasani, 2005) dhe që është përdorur në këtë kërkim. Shkallët janë paraqitur nga 0 deri në 5 dhe në përqindje prej 0% deri >75% e sipërfaqes së prekur ndaj sipërfaqes totale të organit të vlerësuar (Figura 2.13).

Figura 2.13. Çelësi fushor për vlerësimin e infeksionit nga V. inaequalis

Për efekt verifikimi, është përdorur programi softuerik Leaf Doctor (Pethybridge dhe Nelson, 2015), për të krahasuar disa nga gjethet e infektuara (Fig. 2.14).

Figura 2.14. Pamje nga programi vlerësues Leaf Doctor

Gjethe

Fruta

Shkalla 0 1 2 3 4 5

Niveli i intensitetit

Asgjë nuk

vërehet

Intensitet i lehtë

Intensitet mesatar

Intensitet i fortë

Intensitet shumë i

fortë

Intensitet shkatërru

es

Niveli i infeksionit

(%)

0% e sipërfaq

es së organit e infektuar

0.1 - 10 % e

sipërfaqes së organit e infektuar

10.1 - 25 % e

sipërfaqes së organit e infektuar

25.1 - 50% e sipërfa qes së

organit e infektuar

50.1 - 75% e sipërfa qes së

organit e infektuar

>75% e sipërfa qes së

organit e infektuar


49

Përmes mesatares së ponderuar të indeksit McKinney’t (McKinney, 1925), e modifikuar më vonë nga B.M Cooke (Cooke et al., 2006) është llogaritur indeksi i sëmundjes (Imc në %):

I ∑ ni ki

N K 100

I = Indeksi i sëmundjes (disease index); Ʃ = Shuma e prodhimit të numrit të gjetheve/frutave n, në kategorinë përkatëse k; mbi prodhimin e numrit të përgjithshëm të gjetheve/frutave në analizë N, me numrin total të kategorive K.

Figura 2.15. Pamje të disa gjetheve dhe frutave të infektuara në pemishten eksperimentale

2.8 Përpunimi statistikor

Të dhënat e fituara nga vlerësimet e infeksioneve i janë nënshtruar përpunimit statistikor për vërtetësinë e tyre.

Krahasimet e mesatareve, devijimin standard, diagramet e diamant ploteve dhe rrathëve krahasues të Indeksit të sëmundjes (Imc-së) ndërmjet programeve të trajtimit me kontrollin, janë bërë duke përdorur testin Dunnett’s, ndërsa të programeve të trajtimit në mes vete janë bërë me testin Tukey-Kramer HSD, për të dy nivelet e probabilitetit: P = 0.05 dhe P = 0.01 me programin statistikor JMP® 14.0, nga SAS Institute.

Përpunimi i të dhënave për të tre vitet e studimit 2015-2016-2017, veç e veç dhe së bashku si dhe për të gjitha mjediset e vlerësimit (gjethe/fruta) për variancën, është bërë duke përdorur analizën një, dy dhe multifaktoriale të variancës ANOVA, me programin statistikor ASSISTAT 7.7 (2016) nga Francisco de A. S. e Silva.

c


50

KAPITULLI III

3. REZULTATET DHE DISKUTIMI I TYRE

3.1 TË DHËNAT KLIMATIKE DHE TË DHËNAT PËR INFEKSIONIN NGA KROMA PËR VITIN E PARË (2015)

3.1.1 Kushtet klimatike në pemishte

Të dhënat mesatare klimatike për reshjet, lagështinë e gjethes brenda dhe jashtë kurorës së pemës, temperaturën, lagështinë relative dhe pikën e vesës për periudhën Shkurt-Gusht 2015, në pemishten në fshatin Zhegër, në rajonin e Gjilanit, janë paraqitur në tabelën 3.1 dhe grafikun në figurën 3.1. Tabela 3.1 Të dhënat klimaterike 10-ditore të akumuluara në pemishte nga stacioni meteorologjik. Viti I, 2015

2015

10-D

itor

ët

Temperatura T°C

Lagështia relative RH %

Reshjet(mm)

Lagësht. e gjethes brenda kurorës

Lagësht. e gjethes

jashtë kurorës

Pika e vesësT°C

Maks Mes Min Maks Mes Min Shuma Minuta Minuta Mes.

Shkurt

I 12.7 2.12 -8.3 96.58 80.21 44.25 51.4 6180 6270 -1.9

II 13.3 -0.46 -

11.391.09 66.29 15.2 3.2 150 410 -6.22

III 17.2 7.14 -5.0 95.25 76.79 28.8 13 3715 4440 -1.46

Mars

I 15.7 21.57 4.4 98.3 80.33 55.1 48 6650 7465 -0.01

II 14.5 9.833 -4.9 93.01 72.63 47.01 13 4760 5130 -0.96

III 17.2 21.07 5.7 93.75 74.58 52.59 43 7670 6985 2.54

Prill

I 18.3 17.1 4.5 91.88 67.23 39.03 32 5890 5275 -1.54

II 24.9 10.63 -2.1 87.09 54.7 26.29 5 1345 1340 1.48

III 24 12 1.9 88.35 57.92 29.87 9 1255 2170 3.74

Maj

I 33.9 16.3 6.3 95.93 65.74 32.3 14 2620 2770 9.66

II 29.6 10.87 5.6 96.45 66 33.24 1 2760 50 10.18

III 31.2 18.73 3.7 94.06 68.68 38.09 22 5175 6785 9.04

Qershor

I 30.5 17.5 9.1 95.7 63.86 30.43 21 2465 2155 10.89

II 33.7 15.9 11.7 94.53 66.56 36.79 12 4210 2660 12.49

III 29.9 18.63 6.9 96.25 73.5 41.38 23 4895 3310 10.65

Korrik

I 36.2 16.07 10.7 95.52 65.47 33.37 11 2705 1315 13.25

II 37.3 13.1 9.1 91.06 55.79 25.05 0 400 0 12.4

III 38 13.67 13.9 87.62 52.85 24.16 0 315 230 13.65

Gusht

I 36.2 19.73 12.3 91.67 60.37 26.43 22 1955 1055 13.99

II 36.7 20.23 13.9 91.33 59.08 23.9 22 2960 2510 12.55

III 35.7 12.9 11.3 90.84 57.75 26.47 0 525 585 11.17


51

Nga të dhënat vërehet se muajt prill, maj dhe qershor kanë qenë mesatarisht të ngrohtë dhe dihet që këta janë muajt favorizues për zhvillimin e infeksionit të kromës së mollës.

Figura 3.1 Paraqitje grafike e të dhënave klimaterike për periudhën shkurt-

gusht 2015 në pemishte

3.1.2 Prognozimi dhe vlerësimi i infeksionit nga sistemi i mbështetjes RIMpro. Viti I, 2015

Në figurën 3.2 janë paraqitur të dhënat për zhvillimin dhe çlirimin e askosporeve si dhe ecurinë e infeksionit primar të V. Inaequalis, për një periudhë të caktuar kohore, brenda sezonit të kultivimit. Fillimisht në sistemin RIMpro u vendos faza e sythit të gjelbër (green tip), ose biofix me datën 19 mars 2015, pasi që u konstatua mbi 30% në pemishte. Nga paralajmërimet e sistemit, rezultoi se askosporet e para u çliruan me datën 29 mars me vlerën 45 spore të liruara (ejected). Vlera e infeksionit RIM = 02. Me datën 07, 13 dhe 20 prill 2015 vlerat e infeksionit ishin në ngritje të vazhdueshme dhe kështu me datën 29 Prill 2015, infeksioni nga V.Inaequalis arriti në vlerën RIM = 2936 njësi, që d.m.th kishte infeksion të lartë (severe infection). Me trajtime me fungicide vlera e infeksionit filloi të zbritet dhe me datën 14 prill 2015 vlera RIM ishte 1765, për të përfunduar me vlerën 19 njësi RIM ne datën 12 qershor 2015. Vlera RIM nga 100 e sipër, konsiderohet si sinjal rreziku për spërkatje.

Sistemi RIMpro e klasifikon infeksionin primar në tri kategori: e lehtë, e mesme dhe e lartë dhe e jep vetëm me numra, nga 0 deri në 10.000 njësi RIM. Si bazë për numrin e askosporeve të maturuara dhe të pa maturuara e merr vlerën 10.000 spore. Zbrazja e periteceve përfundoj me 01 Qershor 2015. Askosporet zhvillojnë infeksionin në shtresën e lagësht të gjethes dhe frutit dhe koha e nevojshme për tu infektuar indet pranuese varet nga kohëzgjatja e lagështisë dhe temperaturës së mjedisit. Mesatarja e lagështisë së gjethes brenda dhe jashtë


52

kurorës së pemës në muajin prill ishte 144 orë, në maj 168 orë dhe në muajin qershor 164 orë.

Figura 3.2 Infeksioni primar i V. Inaequalis sipas RIMpro. Viti I, 2015 Shënim: Deri në 100 njësi RIM është infeksion i lehtë. Nga 100-300 infeksion i mesëm dhe RIM > 300

infeksion i lartë.

Në figurën 3.3 është paraqitur zhvillimi i infeksionit sekondar të V. Inaequalis në pemishte, për vitin 2015, ku rezulton se njollat u shfaqën 17 ditë pas aterimit të askosporeve në indet pranuese të Starkingut, duke vlerësuar këtu temperaturat që ishin optimale për zhvillimin e infeksionit sekondar. Njollat e para nga konidiet u vërejtën në kultivarin Starking, me 08 Maj 2015. Gjithashtu edhe në rastin e infeksionit me konide, patëm infeksion të lartë në vlerën > 1.4.

Figura 3.3 Infeksioni sekondar i V. Inaequalis sipas RIMpro. Viti I, 2015

Sistemi RIMpro, infeksionet sekondare i klasifikon: 0.1-1.0 infeksion i lehtë, 1.1-1.4 infeksion i mesëm dhe 1.4-2.0 infeksion i lartë.


53

Figura 3.4. Grafiku i parametrave klimaterike i kombinuar me kurbën einfeksionit të V. Inaequalis dhe datat e trajtimeve për tri kohët e trajtimeve. Viti I, 2015

Në vitin e parë të studimit, periudha e inkubacionit zgjati 17 ditë: T.mes = 123.5°C e akumuluar gradë/ditë mbi pragun 10°C; T. maks. = 29.0°C, T. mes = 11.1°C; Reshjet = 82.3mm; Lagështia në gjethe = 162’.

3.1.3 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) i vlerësuar në gjethe. Viti I, 2015

Të dhënat e tabelës 3.2 tregojnë se për vitin e parë të studimit 2015, për kohën e trajtimeve sipas DSS RIMpro, në kultivarin Starking, mesatarja e indeksit të sëmundjes së kromës (Imc-ja në %) e vlerësuar në gjethe, varion nga 15.50% në programin e parë të trajtimit, e që është klasifikuar me shkronjën D sipas testit Dunnett’s dhe pastaj ngritet në 22.25% në programin e dytë, e paraqitur me shkronjën CD, duke vazhduar me variancë të ndryshme nëpër programet e tjera të trajtimit deri në vlerën maksimale 40.25%, në programin e kontrollit (8) të pemëve pa trajtim me fungicide, që është klasifikuar në klasën A, sipas testit Dunnett’s. Mesatarja e indeksit të sëmundjes për trajtimet e realizuara sipas kohës së fazave fenologjike të bimës, rezulton se Imc-ja në % varion nga 18.63% në programin e parë, e klasifikuar me shkronjën B, në 23.25% në programin e dytë e përcjellur me shkronjën B e deri në 40.63% në programin e kontrollit, e klasifikuar me shkronjën A.

T.mes °C RH% (mes) mm minuta minuta RIM KOHA Data Nr.23 100 210 20000 20000 1050 17.04.15 122 95 200 19000 19000 1000 27.04.15 221 90 190 18000 18000 950 20.03 10.05.15 320 85 180 17000 17000 900 21.04 03.05 01.06 25.05.15 419 80 170 16000 16000 850 16.06 10.06.15 518 75 160 15000 15000 800 20.03 13.04.15 117 70 150 14000 14000 750 10.05.15 216 65 140 13000 13000 700 15.05 25.05.15 315 60 130 12000 12000 650 01.06 08.06.15 414 55 120 11000 11000 600 16.06 07.07.15 515 50 110 10000 10000 550 05.07 18.08.15 611 45 100 9000 9000 500 15.08

10 40 90 8000 8000 450 25.03.15 19 35 80 7000 7000 400 10.03 21.04 13.04.15 28 30 70 6000 6000 350 20.03 15.05 25.04.15 37 25 60 5000 5000 300 03.06 11.05.15 46 20 50 4000 4000 250 18.06 04.07 27.05.15 55 15 40 3000 3000 200 13.06.15 64 10 30 2000 2000 150 20.08 10.07.15 73 5 20 1000 1000 100 25.08.15 82 2 10 500 500 50

0 0 0 0 0 0

Temperat.Lagështia

RelativeRreshjet

Lagësht.

Gjethes

brenda

Lagësht.

Gjethes

jashtë

Vlera e

InfeksionitSHKURT MARS PRILL MAJ QERSHOR KORRIK GUSHT VITI 2015

TOTAL

TRAJTIME19

MESATARET E PARAMETRAVE TË MATUR NË PEMISHTE GRAFIKU I PARAMETRAVE KLIMATIK DHE INFEKSIONIT RIM. VITI 2015 TRAJTIMET NË 8 PROGRAME

Infeksioni Primar - Askosporet Infeksioni Sekondar - Konidet

RIMpro

Fazat Fenologjike

Fermeri

08Maj


54

Mesatarja e indeksit të sëmundjes së programeve të trajtimit të aplikuar sipas kohës së fermerit të zonës, fillon me 21.13% në programin e parë, e që është klasifikuar me shkronjën C, duke u ngritur në 25.25% në programin e dytë ku është klasifikuar me shkronjën BC dhe deri në vlerën maksimale 40.75% në programin e kontrollit, e përcjellur me shkronjën A. Bazuar në testin Dunnett’s dhe Tukey-Kramer HSD rezulton se ndërmjet kohëve dhe programeve të trajtimit në gjethe, kemi ndryshueshmëri të dallueshme.

Tabela 3.2 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe, për të tetë programet e trajtimeve dhe për të tri kohët e trajtimeve. Viti I, 2015

Janë aplikuar testet Dunnett’s dhe Tukey-Kramer HSD në nivelin 5% të probabilitetit. Mesataret që nuk ndërlidhen mes vete me klasën (shkronjën) e njejtë janë statistikisht të ndryshme. Kodi A është për nivelin më të ulët të vërtetësisë dhe D për nivelin më të lartë të vërtetësisë për DMV = 3.52867.

Tabela 3.3 Analiza e variancës njëfaktoriale ANOVA (one-way) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti I, 2015 Koha e trajtimeve

Burimet e variacionit

Shkallët e lirisë

Shuma kuadratike

Mesatarja kuadratike

F.statistike (F ratio)

Prob > F

DSS RIMpro

Trajtimet 7 507.91989 72.5600 245.5328 <.0001*

Përsëritjet 1 8.62891 8.6289 29.1990 0.0010*

Gabimi 7 2.06864 0.2955 - -

Totali i variacionit

15 518.61744 - - -

Fazat Fenologjike

Trajtimet 7 563.87424 80.5535 70.3371 <.0001*

Përsëritjet 1 41.50581 41.5058 36.2417 0.0005*

Gabimi 7 8.01674 1.1452 - -

PR

OG

RA

ME

T

E T

RA

JTIM

IT

KOHËT E TRAJTIMIT

DSS RIMpro (a) Imc në %

FAZAT FENOLOGJIKE (b) Imc në %

FERMERI I ZONËS (c) Imc në %

P1 P2 P3 P4 Mesat. P1 P2 P3 P4 Mesat. P1 P2 P3 P4 Mesat.

1 14 17 16 15 15.50 D 19 18 18.5 19 18.63 B 23 20 21 20.5 21.13 C

2 25 21 23 20 22.25 CD 26 22 24 21 23.25 B 28 24 26 23 25.25 BC

3 27 23 27 31 27.00 B 29.5 24.5 28 33 28.75AB 30 29 30 31 30.00 B

4 22 19 26 25 23.00 BC 24 21.5 28 26.5 25.00 B 26 25 26.5 27 26.13 B

5 25 22 21 26 23.50 BC 27.5 24 23.5 29 26.00 B 29 26 25.5 31 27.88 B

6 20 23 25 29 24.25 BC 21 24 26.5 31 25.63 B 25 26 28 27 26.50 B

7 24 24 22 23 23.25 BC 25.5 26 23.5 25.5 25.13 B 27 28 26 27.5 27.13 B

Kont. 40.5 38.5 40 42 40.25 A 41 39 41 41.5 40.63 A 40.5 41 40.5 41 40.75 A

Mes. 24.69 23.44 25.00 26.38 24.88 26.69 24.88 26.63 28.31 26.63 28.56 27.38 27.94 28.50 28.09 DMV 3.52867 @ 0.05


55


15 613.39679 - - -

Fermeri i zonës

Trajtimet 7 623.78628 89.1123 243.5452 <.0001*

Përsëritjet 1 12.28502 12.2850 33.5751 0.0007*

Gabimi 7 2.56127 0.3659 - -


15 638.63258 - - -

Shënim: *: E vërtetuar për nivelin e probabilitetit 5% (P <0.05)

Të dhënat e tabelës 3.3 mbi analizën e variancës njëfaktoriale ANOVA pёr

indeksin e kromës Imc në % në gjethe, për vitin e parë të studimit, në variantin e trajtimit sipas kohës së programit RIMpro, tregojnë se ndërmjet trajtimeve ka ndryshime të vërtetuara statistikisht dhe kjo provohet nga vlera fraksionale e F(ratio) e cila rezulton të jetë më e madhe se vlera e p(value) <.0001* në nivelin e probabilitetit 5% për vlerësimin në gjethe.

Po kështu edhe vlerat për dy kohët e tjera të trajtimeve ndaj kromës në gjethe, pra trajtimet sipas kohës së fazave fenologjike dhe trajtimet sipas kohës së fermerit të zonës, vlerat tregojnë se ndërmjet trajtimeve ka dallime sinjifikante të vërtetuara në mënyrë statistikore. Kjo provohet nga vlerat e F-ve statistike të trajtimeve në të dy kohët, ku për trajtimet sipas fazavae fenologjike F(ratio) është 70.3371 dhe p(value) <.0001*, ndërsa tek trajtimet sipas fermerit të zonës F(ratio) është 243.54252 dhe p(value) < .0001*, në nivelin e besueshmërisë 5% për vlerësimin në gjethe.

Tabela 3.4 Analiza e variancës dyfaktoriale ANOVA (two-way) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti I, 2015

Burimet e variacionit Shkallët e lirisë

Shuma kuadratike



Prob > F

Programet e trajtimit (A) 7 845.68243 120.812 38.6256 <.0001*

Kohët e trajtimit (B) 2 41.61316 20.8066 0.5116 0.6068

Bashkëveprimi A x B 14 8.43111 0.6022 0.0061 1.0000

Trajtimet 9 887.29559 98.5884 163.7077 <.0001*

Gabimi 14 8.43111 0.6022 - -

Totali 23 895.72670 - - - Shënim: *: E vërtetuar për nivelin e probabilitetit 5% (P < 0.05)

Të dhënat e tabelës 3.4 mbi analizën e variancës dyfaktoriale ANOVA për indeksin e kromës (Imc në %) në gjethe, për vitin e parë të studimit (2015), tregojnë se efektet e kohëve të trajtimit, nuk paraqesin dallime të rëndësishme statistikore, F ratio (fraksion) është 0.5116 dhe p(value) 0.6068. Efektet e programeve të trajtimit,


56

rezultojnë me dallime sinjifikante F-statistike është 38.6256 dhe p(value) <.0001*. Për sa i përket efektit të bashkëveprimit ndërmjet këtyre dy faktorëve AxB, rezulton se nuk ka dallime sinjifikante, F-statistike është 0.0061 dhe p(value) 1.0000.

Figura 3.5 Diagrami i diamant ploteve dhe histogrami për tri kohët e trajtimit në gjethe

Viti I, 2015

Ndryshimet statistikore ndërmjet indeksit të sëmundjes (Imc) së kohëve të trajtimit me fungicide ndaj V. Inaequalis, në vitin 2015, në gjethet e kultivarit Starking paraqiten në diagramin e diamant ploteve dhe histogramit (variancat, deviacioni standard dhe mesatarja e Imc-ve në %) në figurën 3.5. Nga krahasimi i mesatareve të indeksit të sëmundjes së kohëve të trajtimit, rezulton se të tri kohët kanë ndryshueshmëri të vërtetuar statistikisht për nivelin e probabilitetit P = 0.05 sipas testit Tukey-Kramer HSD. Koha e trajtimit sipas prognozimit të DSS RIMpro ka mesataren e indeksit të sëmundjes më të ulët (Imc 24.88%) se dy kohët e tjera të trajtimeve, përkatësisht 26.63% për kohën sipas fazave fenologjike dhe 28.09% për kohën e trajtimit sipas fermerit të zonës, në raport me mesataren e përgjithshme 26.53% të Imc-së të vlerësuar në gjethe.

3.1.4 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) i vlerësuar në fruta. Viti I, 2015

Të dhënat e tabelës 3.5 tregojnë se për vitin e parë të studimit 2015, për kohën e trajtimeve sipas DSS RIMpro në kultivarin Starking, mesatarja e indeksit të sëmundjes së kromës (Imc-ja në %) e vlerësuar në fruta, varion nga 8.25% në programin e parë të trajtimit e që është klasifikuar me shkronjën D sipas testit Dunnett’s pastaj ngritet në 11.90% në programin e dytë e përcjellur me shkronjën C, duke vazhduar me variancë të ndryshme nëpër programet e tjera të trajtimit deri në vlerën maksimale 21.38% në


57

programin e kontrollit (8) të pemëve pa trajtim me fungicide që është klasifikuar në klasën A, sipas testit Dunnett’s. Tabela 3.5 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta për të tetë programet e trajtimeve dhe për të tri kohët e trajtimeve. Viti I, 2015

Janë aplikuar testet Dunnett’s dhe Tukey-Kramer HSD në nivelin 5% të probabilitetit. Mesataret që nuk ndërlidhen mes vete me klasën (shkronjën) e njëjtë janë statistikisht të ndryshme. Kodi A është për nivelin më të ulët të vërtetësisë dhe E për nivelin më të lartë të vërtetësisë për DMV = 3.183598

Mesatarja e indeksit të sëmundjes për trajtimet e realizuara sipas kohës së fazave

fenologjike të bimës, rezulton se Imc-ja në % varion nga 9.53% në programin e parë, e klasifikuar me shkronjën C, në 13.15% në programin e dytë, e përcjellur me shkronjën B e deri në 21.75% në programin e kontrollit, e klasifikuar me shkronjën A.

Mesatarja e indeksit të sëmundjes së programeve të trajtimit të aplikuara sipas kohës së fermerit të zonës, fillon me 10.75% në programin e parë, e që është klasifikuar me shkronjën E, duke u ngritur në 14.73% në programin e dytë për të u klasifikuar me shkronjën D dhe deri në vlerën maksimale 21.90% në programin e kontrollit e klasifikuar me shkronjën A. Bazuar në testin Dunnett’s dhe Tukey-Kramer HSD rezulton se ndërmjet kohëve dhe programeve të trajtimit në fruta, kemi dallime sinjifikante statistikore.

Tabela 3.6 Analiza e variancës njëfaktoriale ANOVA (one-way) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet dhe për të tri kohët e trajtimeve. Viti I, 2015 Koha e trajtimeve


Shkallët e lirisë

Shuma kuadratike



Prob > F

DSS RIMpro

Trajtimet 7 148.40729 21.2010 235.6630 <.0001*

Përsëritjet 1 4.82901 4.8290 53.6775 0.0002*

PR

OG

RA

ME

T

E T

RA

JTIM

IT

KOHËT E TRAJTIMIT





1 8.1 9 8.4 7.5 8.25 D 9 9.5 9.6 10 9.53 C 11.5 11 10.5 10 10.75 E

2 13.1 11.2 12.4 10.9 11.90 C 14.5 12.5 13.6 12 13.15 B 16.3 13.7 15.4 13.5 14.73 D

3 14.3 13.6 13 16 14.23 B 15 14.5 15.6 16.5 15.40 B 16.2 15.8 16.5 17 16.38 B

4 13 12 14 13 13.00 C 13.6 12.7 15.3 14.5 14.03 B 14.3 15.3 16.2 14.7 15.13 C

5 13.5 11.7 11 12.5 12.18 C 14.4 13.8 13 12 13.30 B 16 14.5 13.5 13.8 14.45 CD

6 12.5 12 13 14 12.88 C 13.6 13.2 14.5 14.5 13.95 B 15 14.6 15.6 16.1 15.33 C

7 14 12 12 11.5 12.38 C 15.3 13.5 13 12.6 13.60 B 16.6 13.9 14.2 14.6 14.83 CD

Kont. 22.5 20 21 22 21.38 A 21.5 21 22.5 22 21.75 A 21.6 21.5 22 22.5 21.90 A

Mes. 13.88 12.69 13.10 13.43 13.27 14.61 13.84 14.64 14.26 14.34 15.94 15.04 15.49 15.28 15.43 DMV 3.183598


58

Gabimi 7 0.62974 0.0900 - -


15 153.86604 - - -

Fazat Fenologjike

Trajtimet 7 160.83408 22.9763 93.6348 <.0001*

Përsëritjet 1 18.70563 18.7056 76.2306 <.0001*

Gabimi 7 1.171767 0.2454 - -


15 181.25737 - - -

Fermeri i zonës

Trajtimet 7 178.13589 25.4480 591.0404 <.0001*

Përsëritjet 1 4.52626 4.5263 105.1243 <.0001*

Gabimi 7 0.30139 0.0431 - -


15 182.96354 - - -

Shënim: *: E vërtetuar për nivelin e probabilitetit 5% (P < 0.05)

Të dhënat e tabelës 3.6 mbi analizën e variancës njëfaktoriale ANOVA pёr indeksin e kromës Imc në % në fruta, për vitin e parë të studimit (2015), në variantin e trajtimit sipas kohës së programit RIMpro, tregojnë se ndërmjet trajtimeve ka ndryshime të vërtetuara statistikisht dhe kjo provohet nga vlera e F.statistike (fraksion) që është 235.6630, e që rezulton të jetë më e madhe se p(value) <.0001* në nivelin e probabilitetit 5%, për vlerësimin në fruta.

Po kështu edhe për dy kohët e tjera të trajtimeve ndaj kromës, pra trajtimet sipas kohës së fazave fenologjike dhe trajtimet sipas kohës së fermerit të zonës në fruta, vlerat tregojnë se ndërmjet trajtimeve ka dallime sinjifikante të vërtetuara statistikisht. Kjo provohet nga vlerat e F-ve statistike të trajtimeve në të dy kohët, ku për trajtimet sipas fazavae fenologjike F-ratio është 93.6348 me p(value) <.0001*, ndërsa tek trajtimet sipas fermerit të zonës F-ratio është 591.0404 me p(value) <.0001*, në nivelin e besueshmërisë 5% për vlerësimin në fruta.

Tabela 3.7 Analiza e variancës dyfaktoriale ANOVA (two-way) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti I, 2015


Shuma kuadratike



Prob > F


Kohët e trajtimit (B) 2 261.95442 29.1060 230.7551 <.0001*

Bashkëveprimi A x B

14 1.76588 0.1261 0.0043 1.000

Trajtimet 7 1.76587 0.1261 0.0043 1.000Gabimi 9 261.95442 29.1060 - -


59

Totali 23 263.72030 - - - Shënim: *: E vërtetuar për nivelin e probabilitetit 5% (P < 0.05)

Të dhënat e tabelës 3.7 mbi analizën e variancës dy faktoriale ANOVA për

indeksin e kromës (Imc në %) në fruta, për vitin e parë të studimit, tregojnë se efektet e kohëve të trajtimit paraqesin dallime të rëndësishme statistikore ku F ratio (fraksion) është 230.7551 dhe p(value) <.0001*. Efektet e programeve të trajtimit rezultojnë me dallime sinjifikante, F-statistike është 27.1572 dhe p(value) <.0001*. Për sa i përket efektit të bashkëveprimit ndërmjet këtyre dy faktorëve AxB, rezulton se nuk ka dallime sinjifikante, F-statistike është 0.0043 dhe p(value) 1.0000.

Figura 3.6 Diagrami i diamant ploteve dhe histogrami për tre kohët e trajtimit në fruta.

Viti I, 2015

Ndryshimet midis kohëve të trajtimit me fungicide ndaj V. Inaequalis, në vitin 2015, në frutat e kultivarit Starking, paraqiten edhe në diagramin e diamant ploteve dhe histogramit (variancat, deviacioni standard dhe mesatarja e Imc-ve në %), në figurën 3.6. Nga krahasimi i mesatareve të indeksit të sëmundjes së kohëve të trajtimit rezulton se të tri kohët kanë ndryshueshmëri të vërtetuar statistikisht për nivelin e probabilitetit P = 0.05 sipas testit Tukey-Kramer HSD. Koha e trajtimit sipas prognozimit të DSS RIMpro ka mesataren më të ulët (13.27%) se dy kohët e tjera të trajtimeve, 14.34% për kohën sipas fazave fenologjike dhe 15.43% për kohën e trajtimit sipas fermerit të zonës, në raport me mesataren e përgjithshme 14.34% të Imc-së e vlerësuar në fruta.

3.1.5 Të dhënat mbi sjelljen e Indeksit të sëmundjes Imc-ja në % për programin e kontrollit (pa trajtim) në cv. Starking dhe kultivarët e tjerë nën monitorim. Viti I, 2015

Ky monitorim është bërë në fundin e muajit korrik të vitit 2015 në kultivarët Starking, Golden Delicious, Granny smith dhe Gala, të cilët gjenden së bashku në


60

pemishten ku është vendosur blloku i randomizuar eksperimental dhe realizuar ky studim. Për këtë qëllim, përveç se në kultivarin Starking (programmi i kontrollit/varianti dëshmues), edhe në kultivarët e tjerë janë lënë nga tre bimë të pa trajtuara kimikisht, ku është vlerësuar niveli i prekshmërisë nga kroma. Mënyra e vlerësimit të infeksionit nga kroma është e njëjtë, si edhe në blloqet e tjera në provë.

Figura 3.7 Imc-ja në % në kultivarët nën monitorim. Viti I, 2015

Niveli i rezistencës: I = Imune: Imc% = 0; VR = Shumë rezistente: Imc% deri në 5%. R = Rezistente: Imc% nga 5.1%-15%. MR = Mesatarisht rezistent: Imc% nga 15.1% deri 40%. MP = Mesatarisht i Prekshëm: Imc% nga

40.1% deri 60%. P = Prekshëm: Imc% mbi 60.1%.

Bazuar në vlerësimin e indeksit të sëmundjes të paraqitur në figurën 3.7, rezulton se kultivari më i prekshëm nga infeksioni është kultivari Starking, ndërsa Granny Smith ishte më rezistenti ndaj infeksioneve të V. inaequalis.

Kultivari Golden delicious qëndron mbrapa me vetëm 0.8% në gjethe dhe 1.5% në fruta pas Starkingut, kështu që edhe ky mund të konsiderohet me prekshmëri të njëjtë si Starkingu. Në përgjithësi për vitin e parë të studimi,t të gjithë kultivarët nën monitorim, u klasifikuan si mesatarisht të prekshëm pa ndonjë ndryshueshmëri të lartë nga prekshmëria e infeksioneve të kromës.

StarkingGolden

DeliciousGrannySmith

Gala

Imc % Gjethe 2015 40.3 39.5 33.8 37Imc % Fruta 2015 33.5 32 27 30

05

1015202530354045

Imc

%


61

3.2 TË DHËNAT KLIMATIKE DHE TË DHËNAT PËR INFEKSIONIN NGA KROMA PËR VITIN E DYTË (2016)


Të dhënat mesatare klimatike për reshjet, lagështinë e gjethes brenda dhe jashtë kurorës së pemës, temperaturën, lagështinë relative dhe pikën e vesës për periudhën shkurt-nëntor 2016, në pemishten në fshatin Zhegër, në rajonin e Gjilanit, janë paraqitur në tabelën 3.8 dhe grafikun në figurën 3.8.

Tabela 3.8 Të dhënat klimatike 10-ditore të grumbullura në pemishte nga stacioni

meteorologjik. Viti II, 2016

2016

10-D

itorë

t

Temperatura T°C


Reshje(mm)

Lagësht. gjethes brenda kurorës

Lagësht. gjethes jashtë

kurorës

Pika e vesësT°C


Shkurt I 20.1 5.65 -5.6 94.98 72.89 27.2 11.6 2065 2745 0.66II 23.5 10.18 -3.0 92.32 72.15 26.1 23 4606 5055 4.7III 22.5 8.43 -1.6 96.56 75.63 32.7 16 3090 4210 2.8

Mars I 18.1 32.9 -1.1 97.56 76.18 45.87 79.6 5295 5575 2.62II 18.5 14.767 -3.1 96.19 76.26 50.25 23.8 4620 5410 1.29III 24.9 15.9 -4.9 96.55 69.44 39.67 19.8 3295 3950 1.65

Prill I 29.2 11.467 4.5 92.69 61.45 29.68 4.2 605 1230 6.47II 33.2 12 1.7 89.65 56.11 25.11 0.8 125 580 5.42III 24.6 19.867 -1.3 96.45 69.56 35.57 32 3235 3480 4.38

Maj I 10.3 24.767 9.2 99.17 79.83 46.34 63 7300 7855 8.19II 25.8 23.933 1.5 99.26 77.11 45.64 44 5440 8215 8.17III 31.8 15 6.8 96.93 68.31 35.62 10.2 2155 2435 10.35

Qershor I 29.9 26.033 8.6 98.48 70.31 32.56 47.2 2935 3700 11.02II 37.9 19.433 10 94.59 67.98 35.21 18.4 925 2695 13.59III 36.6 19.4 12.1 98.18 68.85 31.62 18.6 2265 2310 16.01

Korrik I 35.9 19.167 8.6 96.19 63.89 29.39 20.6 1925 1965 12.96II 37.5 33.233 11.5 94.41 65.05 33.43 60.2 1550 1160 13.29III 36.4 18.467 11.9 97.97 70.41 34.6 16 1710 1740 15.75

Gusht I 35.9 23.967 11.2 98.91 75.33 41.99 35 2710 2595 15.63II 33.8 16.933 5.7 98.11 69.22 33.06 15 1850 1705 12.19III 35.2 15.467 8.5 97.24 70.55 37.05 8.2 1175 1205 13.17

Nga të dhënat vërehet se muajt prill, maj dhe qershor kanë qenë mesatarisht të ngrohtë dhe dihet që këta janë muajt favorizues për zhvillimin e infeksionit të kromës së mollës.


62

Figura 3.8. Të dhënat klimaterike për periudhën shkurt-gusht 2016

3.2.2 Prognozimi dhe vlerësimi i infeksionit nga sistemi i mbështetjes RIMpro. Viti II, 2016

Në figurën 3.9, janë paraqitur të dhënat për zhvillimin dhe çlirimin e askosporeve si dhe ecuria e infeksionit primar të V. Inaequalis për një periudhë të caktuar kohore, brenda sezonit të kultivimit. Fillimisht, në sistemin RIMpro, u vendos faza e sythit të gjelbër (green tip) ose ‘biofix’, me datën 14 mars 2016 pasi që u konstatua mbi 25-30% në pemishte. Nga parashikimet e programit, rezultoi se askosporet e para u çliruan me datën 24 mars me vlerën 53 (ejected) ndërsa vlera e infeksionit ishte RIM = 2. Me datën 07 dhe 19 prill, vlera e infeksionit filloi të ngritet deri me datën 29 prill 2016 ku infeksioni nga V.Inaequalis arriti në vlerën RIM = 514 njësi për të vazhduar deri me 15 maj 2017 me vlerën RIM = 2453 që d.m.th kishte infeksion të lartë (severe infection). Pas trajtimeve me fungicide, vlera e infeksionit është zbritur dukshëm në RIM = 37 njësi në datën 22 qershor 2016. Sistemi RIMpro e klasifikon infeksionin primar nga askosporet në tri kategori, si: i lehtë, i mesëm dhe i lartë dhe e vlerëson me numra nga 0 deri në 10.000 njësi RIM. Si bazë për numrin e askosporeve të maturuara dhe të pa maturuara e merr vlerën 10.000. Njollat e para nga konidiet u vërejtën në kultivarin Starking me 06 maj 2016. Zbrazja e periteceve përfundoj me 25 Maj 2016. Mesatarja e lagështisë së gjethes brenda dhe jashtë kurorës së pemës në muajin prill ishte 144 orë, në maj 168 orë dhe në muajin qershor 164 orë.

-20-10

0102030405060708090

100Viti 2016

ReshjetT MaxT MesT MinL MaxL MesL Min


63

Figura 3.9 Infeksioni primar i kromës së mollës sipas RIMpro. Viti II, 2016 Shënim: Deri në 100 njësi RIM është infeksion i lehtë. Nga 100-300 infeksion i mesëm dhe RIM > 300

infeksion i lartë.

Në figurën 3.10 është paraqitur zhvillimi i infeksionit sekondar të V. Inaequalis në pemishte për vitin 2016, ku rezulton se njollat u shfaqën 18 ditë pas aterimit të askosporeve në indet pranuese të Starkingut, duke vlerësuar këtu temperaturat që ishin optimale për zhvillimin e infeksionit sekondar. Gjithashtu edhe në rastin e infeksionit me konidie, patëm infeksion të lartë në vlerën >2.0.

Figura 3.10 Infeksioni sekondar i kromës së mollës sipas RIMpro. Viti II, 2016 Shënim: Infeksioni sekondar: nga 0.1-1.0 njësi RIM është infeksion i lehtë, nga 1.1-1.4 infeksion i mesëm dhe RIM >1.4 infeksion i lartë.


64

Figura 3.11 Grafiku i parametrave klimaterike i kombinuar me kurbën e infeksionit të V. Inaequalis dhe datat e trajtimeve në tri kohët e trajtimeve. Viti II, 2016 Periudha e Inkubacionit zgjati 18 ditë: T.mes = 133.5°C e akumuluar gradë/ditë mbi pragun 10°C; T. maks. = 32.0°C, T. mes = 12.3°C; Reshjet = 90.8mm; Lagështia në gjethe = 190’.

3.2.3 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) të vlerësuara në gjethe. Viti II, 2016.

Të dhënat e tabelës 3.9, tregojnë se për vitin e dytë të studimit 2016 për kohën e trajtimeve sipas DSS RIMpro në kultivarinin Starking, mesatarja e indeksit të sëmundjes së kromës (Imc-ja në %) e vlerësuar në gjethe, varion nga 16.50% në programin e parë të trajtimit e që është klasifikuar me shkronjën D, sipas testit Dunnett’s, pastaj ngritet në 22.58% në programin e dytë e përcjellur me shkronjën C, duke vazhduar me variancë të ndryshme nëpër programet e tjera të trajtimit, deri në vlerën maksimale 41.38% në programin e kontrollit të pemëve pa trajtim me fungicide, që është klasifikuar në klasën A, sipas testit Dunnett’s.

Mesatarja e indeksit të sëmundjes së programeve të trajtimit, të aplikuar sipas kohës së fermerit të zonës, fillon me 22.93% në programin e parë, e që është klasifikuar me shkronjën D, duke u ngritur në 28.65% në programin e dytë ku klasifikohet me shkronjën C dhe deri në vlerën maksimale 42.38% në programin e kontrollit e përcjellur me shkronjën A. Bazuar në testin Dunnett’s dhe Tukey-Kramer HSD, rezulton se ndërmjet kohëve dhe programeve të trajtimit në gjethe, kemi dallime të rëndësishme statistikore.


10 40 90 8000 8000 450 10.03.16 19 35 80 7000 7000 400 10.03 21.04 20.03.16 28 30 70 6000 6000 350 20.03 15.05 20.04.16 37 25 60 5000 5000 300 03.06 10.05.16 46 20 50 4000 4000 250 18.06 04.07 30.05.16 55 15 40 3000 3000 200 15.06.16 64 10 30 2000 2000 150 20.08 05.07.16 73 5 20 1000 1000 100 28.08.16 82 2 10 500 500 50

0 0 0 0 0 0

TemperaturaLagështia

RelativeRreshjet

Lagësht.

Gjethes

brenda

Lagësht.

Gjethes

jashtë

Vlera e


TOTAL

TRAJTIME19



RIMpro

Fazat Fenologjike

Fermeri

05 Maj


65

Mesatarja e indeksit të sëmundjes për trajtimet e realizuara sipas kohës së fazave fenologjike të bimës, rezulton se Imc-ja në % varion nga 20.25% në programin e parë, e klasifikuar me shkronjën C, në 25.3% në programin e dytë, e klasifikuar me shkronjën B, e deri në 42.75% në programin e kontrollit, e klasifikuar me shkronjën A. Tabela 3.9. Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe për të tetë programet e trajtimeve dhe për të tri kohët e trajtimeve. Viti II, 2016

Janë aplikuar testet Dunnett’s dhe Tukey-Kramer HSD në nivelin 5% të probabilitetit. Mesataret që nuk ndërlidhen mes vete me kodin (shkronjën) e njëjtë janë statistikisht të ndryshme. Kodi A është për nivelin më të ulët të vërtetësisë dhe D për nivelin më të lartë të vërtetësisë për DMV = 5.969398

Tabela 3.10. Analiza e variancës njëfaktoriale ANOVA (one-way) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe, për të tetë programet dhe për të tri kohët e trajtimeve. Viti II, 2016

Koha e trajtimeve


Shkallët e lirisë

Shuma kuadratike



Prob > F

DSS RIMpro

Trajtimet 7 502.39787 71.7711 92.5350 <.0001*

Përsëritjet 1 7.75623 7.7562 10.0002 0.00159*

Gabimi 7 5.42928 0.7756 - -


15 515.58228 - - -

Fazat fenologjike

Trajtimet 7 569.01779 81.2883 56.3758 <.0001*

Përsëritjet 1 80.05776 80.0578 55.5224 0.0001*

Gabimi 7 10.09329 1.4419 - -


15 659.16884 - - -

PR

OG

RA

ME

T

E T

RA

JTIM

IT

KOHËT E TRAJTIMIT





1 15.5 18 16.5 16 16.50 D 20.2 19.3 21 20.5 20.25 C 24 22 23 22.7 22.93 D

2 24.4 20.5 24.4 21 22.58 C 25.2 25.6 25.5 24.9 25.30 B 30.2 28 27.9 28.5 28.65 C

3 28 22.5 28.6 32 27.78 B 30 28.5 29.2 32.7 30.10 B 32 31 32 31.5 31.63 B

4 23.5 20.8 22 24 22.58 BC 27 26.5 26.7 27.3 26.88 B 28.5 28 27.3 28 27.95 C

5 26 23 22.4 27 24.60 BC 28.5 28.8 27.6 28.9 28.45 B 30 28.5 29 30.5 29.50 BC

6 22.5 24 22 26 23.63 BC 26.5 28 28 27.5 27.50 B 28 26.8 27.3 28 27.53 C

7 27 25 24.5 23 24.88 BC 27.8 28 26.6 27 27.35 B 28.9 28 29.7 30 29.15 BC

Kont. 40 41.5 40.5 43.5 41.38 A 43.5 42 42.5 43 42.75 A 42 43 42.5 42 42.38 A

Mes. 25.86 24.41 25.11 26.56 25.49 28.59 28.34 28.39 28.98 28.57 30.45 29.41 29.84 30.15 29.96 DMV 5.969398


66

Fermeri i zonës

Trajtimet 7 645.36979 92.1957 180.3291 <.0001*

Përsëritjet 1 37.97641 37.9764 74.2795 <.0001*

Gabimi 7 3.57884 0.5113 - -


15 686.92504 - - -


Të dhënat e tabelës 3.10 mbi analizën e variancës njëfaktoriale ANOVA pёr indeksin e kromës Imc në %, e vlerësuar në gjethe, për vitin e dytë të studimit, në variantin e trajtimit sipas kohës së programit të mbështetjes RIMpro, tregojnë se ndërmjet trajtimeve ka ndryshime të vërtetuara statistikisht dhe kjo provohet nga vlera e F-ratio (fraksion) 92.5350, e cila rezulton të jetë më e madhe se p(value) <.0001*, në nivelin e probabilitetit 5%.

Po kështu edhe për dy kohët e tjera të trajtimeve ndaj kromës, pra trajtimet sipas kohës së fazave fenologjike dhe trajtimet sipas kohës së fermerit të zonës në gjethe, vlerat tregojnë se ndërmjet trajtimeve ka dallime sinjifikante të vërtetuara statistikisht. Kjo provohet nga vlerat e F-ve statistike, të trajtimeve në të dy kohët, ku për trajtimet sipas fazavae fenologjike F-ratio është 56.3758 dhe p(value) <.0001*. Ndërsa tek trajtimet sipas fermerit të zonës, F-ratio është 180.3291 dhe p(value) <.0001*, në nivelin e besueshmërisë 5% për vlerësimin në gjethe.

Tabela 3.11. Analiza e variancës dyfaktoriale ANOVA (two-way) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe, për të tetë programet dhe për të tri kohët e trajtimeve. Viti II, 2016

Burimet e Variacionit Shkallët e lirisë

Shuma kuadratike



Prob > F


Kohët e trajtimit (B) 2 83.86026 41.9301 1.0145 0.3797Bashkëveprimi A x B

14 12.73428 0.910 0.0087 1.000

Trajtimet 7 939.06942 104.341 114.7120 <.0001*Gabimi 9 12.73428 0.910 - -Totali 23 951.80370 - - -

Shënim: *: E vërtetuar për nivelin e probabilitetit 5% (P < 0.05).

Të dhënat e tabelës 3.11 mbi analizën e variancës dy faktoriale ANOVA për indeksin e kromës Imc në % në gjethe, për vitin e dytë të studimit (2016), tregojnë se efektet e kohëve të trajtimit paraqesin dallime të rëndësishme statistikore. F-ratio (fraksion) është 1.0145 dhe p(value) është 0.3797. Efektet e programeve të trajtimit rezultojnë me dallime sinjifikante F-statistike është 20.2368 dhe p(value) <.0001*. Per


67

sa i përket efektit të bashkëveprimit ndërmjet këtyre dy faktorëve AxB, rezulton se nuk ka dallime sinjifikante, F-statistike është 0.00873 dhe p(value) 1.0000.

Figura 3.12 Diagrami i diamant ploteve dhe histogrami për tre kohët e trajtimit në

gjethe. Viti II, 2016

Ndryshimet midis kohëve të trajtimit me fungicide ndaj V. inaequalis në vitin 2016 në gjethet e kultivarit Starking, paraqiten në diagramin e diamant ploteve dhe histogramin (variancat, deviacioni standard dhe mesatarja e Imc-ve në %) në figurën 3.12. Nga krahasimi i mesatareve të indeksit të sëmundjes së kohëve të trajtimit, rezulton se të tri kohët kanë ndryshueshmëri të vërtetuar statistikisht për nivelin e probabilitetit P = 0.05 sipas testit Tukey-Kramer HSD. Koha e trajtimit sipas prognozimit të DSS RIMpro, ka mesataren më të ulët të Imc-së 25.49% se dy kohët e tjera të trajtimeve. Imc 28.57% rezulton për kohën sipas fazave fenologjike dhe Imc 29.96% për kohën e trajtimit sipas fermerit të zonës, në raport me mesataren e përgjithshme të Imc-së me 28.0% të vlerësuar në gjethe.

3.2.4 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) i vlerësuar në fruta. Viti II, 2016

Të dhënat e tabelës 3.12, tregojnë se për vitin e dytë të studimit 2016, për kohën e trajtimeve sipas DSS RIMpro në kultivarin Starking, mesatarja e indeksit të sëmundjes së kromës (Imc-ja në %) e vlerësuar në fruta, varion nga 7.93% në programin e parë të trajtimit, e që është klasifikuar me shkronjën D sipas testit Dunnett’s, pastaj ngritet në 11.63% në programin e dytë, e klasifikuar me shkronjat BC, duke vazhduar me variancë të ndryshme nëpër programet e tjera të trajtimit deri në vlerën maksimale 21.63%, në programin e kontrollit të pemëve pa trajtim me fungicide, që sipas testit Dunnett’s, është klasifikuar në klasën A.


68

Tabela 3.12 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta për të tetë programet e trajtimeve dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti II, 2016

Janë aplikuar testet Dunnett’s dhe Tukey-Kramer HSD në nivelin 5% të probabilitetit. Mesataret që nuk ndërlidhen mes vete me klasën (shkronjën) e njëjtë janë statistikisht të ndryshme. Kodi A është për nivelin më të ulët të vërtetësisë dhe D për nivelin më të lartë të vërtetësisë për DMV = 3.268481

Mesatarja e indeksit të sëmundjes për trajtimet e realizuara sipas kohës së fazave

fenologjike të bimës, rezulton se Imc-ja në % varion nga 10.78% në programin e parë, e klasifikuar me shkronjën C, në 14.3% në programin e dytë, e paraqitur me shkronjën B, e deri në 23.28% në programin e kontrollit e klasifikuar me shkronjën A.

Mesatarja e indeksit të sëmundjes në të gjitha programet e trajtimit, të aplikuara sipas kohës së fermerit të zonës, fillon me 12.03% në programin e parë, e klasifikuar me shkronjën D, duke u ngritur në 16.78% në programin e dytë ku është klasifikuar me shkronjën C dhe deri në vlerën maksimale 23.5% në programin e kontrollit e paraqitur me shkronjën A. Bazuar në testin Dunnett’s dhe Tukey-Kramer HSD rezulton se ndërmjet kohëve dhe programeve të trajtimit në fruta, kemi ndryshueshmëri sinjifikante.

Tabela 3.13 Analiza e variancës njëfaktoriale ANOVA (one-way) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet dhe për të tri kohët e trajtimeve. Viti II, 2016 Koha e Trajtimeve

Burimet e Variacionit

Shkallët e lirisë

Shuma kuadratike



Prob > F

DSS RIMpro

Trajtimet 7 154.67990 22.0971 102.7381 <.0001*

Përsëritjet 1 5.8322 5.8322 27.1163 0.0012*

Gabimi 7 1.50557 0.2151 - -


15 162.01770 - - -

Trajtimet 7 171.41577 24.4880 47.5798 <.0001*

PR

OG

RA

ME

T

E T

RA

JTIM

IT

KOHËT E TRAJTIMIT





1 7.5 8.0 8.2 8.0 7.93 D 11 11 10.6 10.5 10.78 C 12 11.6 13 11.5 12.03 D

2 12 11 12.5 11 11.63 BC 14.2 15 14 14 14.30 B 16.7 16.9 17 16.5 16.78 C

3 14 13 13.5 13.5 13.50 B 16.5 16 16.5 17 16.50 B 17.9 18 18.3 17.9 18.03 B

4 13 12.5 13.5 12.5 12.88 BC 15.5 15.6 15.1 14.9 15.28 B 16.2 16 16.6 15.9 16.18 BC

5 13.5 12 11.5 12 12.25 C 15 14.8 14.9 15 14.93 B 16.5 15.5 15.2 15.5 15.68 BC 6 12 12.5 13 13.5 12.75 BC 16 15.5 16 15.5 15.75 B 17 16.6 17 17.5 17.03 BC 7 12.5 11.5 12 11.5 11.88 BC 15 15 15.5 15 15.13 B 16 17 16.5 16 16.38 C

Kont. 22 22 21.5 21 21.63 A 23.5 22.6 23. 24 23.28 A 23 24 23.5 23.5 23.50 A

Mes. 13.31 12.81 13.21 12.88 13.05 15.84 15.69 15.70 15.74 15.74 16.91 16.95 17.14 16.79 16.95

DMV 3.268481


69

Fazat Fenologjike

Përsëritjet 1 60.68410 60.6841 117.9084 <.0001*

Gabimi 7 3.60270 0.5147 - -


15 235.70258 - - -

Fermeri i zonës

Trajtimet 7 188.67260 26.9532 222.2881 <.0001*

Përsëritjet 1 28.89063 28.8906 238.2662 <.0001*

Gabimi 7 0.84878 0.1213 - -


15 218.41200 - - -

Shënim: *: E vërtetuar për nivelin e probabilitetit 5% (P < 0.05).

Të dhënat e tabelës 3.13, mbi analizën e variancës një faktoriale ANOVA pёr indeksin e sëmundjes së kromës (Imc në %) në fruta, e vlerësuar në vitin e dytë të studimit, në modelin e trajtimit sipas kohës së programit të mbështetjes RIMpro, tregojnë se ndërmjet trajtimeve ka ndryshime të vërtetuara statistikore dhe kjo provohet nga vlera e F ratio (fraksion) që është 102.7381, e cila rezulton të jetë më e madhe se p(value) <.0001* në nivelin 5% të besueshmërisë.

E njejtë është edhe për dy kohët e tjera të trajtimeve ndaj kromës; pra trajtimet sipas kohës së fazave fenologjike dhe trajtimet sipas kohës së fermerit të zonës në gjethe. Vlerat tregojnë se ndërmjet trajtimeve ka dallime të rëndësishme të vërtetuara statistikisht. Kjo provohet nga vlerat e F-ve statistike të trajtimeve në të dy kohët, ku për trajtimet sipas fazavae fenologjike F-ratio është 45.5798 dhe p(value) <.0001*; ndërsa tek trajtimet sipas fermerit të zonës F-ratio është 222.2881 dhe p(value) <.0001*, në nivelin e besueshmërisë 5% për vlerësimin në fruta, gjatë sezonit të dytë të studimit, viti 2016. Tabela 3.14Analiza e variancës dyfaktoriale ANOVA (two-way) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Viti II, 2016

Burimet e Variacionit Shkallët e lirisë

Shuma kuadratike



Prob > F

Programet e trajtimit (A) 7 256.39130 36.6273 8.6723 0.0002*

Kohët e trajtimit (B) 2 63.60463 31.8023 2.5651 0.1008

Bashkëveprimi A x B 14 3.97137 0.2837 0.0080 1.0000

Trajtimet 7 319.99593 35.5551 125.3401 <.0001*

Gabimi 9 3.97137 0.2837 - -

Totali 23 323.96730 - - -Shënim: *: E vërtetuar për nivelin e probabilitetit 5% (P < 0.05)


70

Të dhënat e tabelës 3.14, mbi analizën e variancës dyfaktoriale ANOVA për indeksin e kromës (Imc në %) në fruta, për vitin e dytë të studimit (viti 2016), tregojnë se efektet e kohëve të trajtimit paraqesin dallime të rëndësishme statistikore. F-ratio (fraksion) është 2.5651 dhe p(value) është 0.1008. Efektet e programeve të trajtimit rezultojnë me dallime sinjifikante, ku F-statistike është 8.6723 dhe p(value) 0.0002*. Ndërsa efekti i bashkëveprimit ndërmjet këtyre dy faktorëve AxB, rezulton se nuk ka dallime sinjifikante, F-statistike është 0.0080 dhe p(value) 1.0000.

Figura 3.13 Diagrami i diamant ploteve dhe histogrami për tri kohët e trajtimit në

fruta. Viti II, 2016

Ndryshimet midis kohëve të trajtimit me fungicide ndaj V. inaequalis në vitin 2016 në frutat e kultivarit Starking, paraqiten edhe në diagramin e diamant ploteve dhe histogramit (variancat, deviacioni standard dhe mesatarja e Imc-ve në %), në figurën 3.13. Nga krahasimi i mesatareve të indeksit të sëmundjes së kohëve të trajtimit rezulton se të tri kohët kanë ndryshueshmëri të vërtetuar statistikore për nivelin e probabilitetit P = 0.05 sipas testit Tukey-Kramer HSD. Koha e trajtimit sipas prognozimit të DSS RIMpro ka mesataren më të ulët me Imc 13.05% se dy kohët e tjera të trajtimeve. Për kohën e trajtimit sipas fazave fenologjike, Imc-ja rezulton me 15.74% ndërsa për kohën e trajtimit sipas fermerit të zonës, Imc-ja rezulton me 16.95%, në raport me mesataren e përgjithshme që është Imc 15.24% për të tri kohët e trajtimit, për vlerësimin në fruta gjatë vitit të dytë të studimit.

3.2.5 Të dhënat mbi sjelljen e Indeksit të sëmundjes Imc-ja në % për programin e kontrollit (pa trajtime) në cv. Starking dhe kultivarët e tjerë nën monitorim. Viti II, 2016

Ky monitorim është bërë në fund të muajit korrik vitit 2016 në kultivarët: Starking, Golden delicious, Granny smith dhe Gala, të cilat gjenden së bashku në


71

pemishten ku është vendosur blloku i randomizuar eksperimental dhe realizuar ky studim. Për këtë qëllim, përveç se në kultivarin Starking (programi i kontrollit/varianti dëshmues), edhe në kultivaret e tjerë, janë lënë nga tre bimë testuese, të pa trajtuara kimikisht, ku është vlerësuar niveli i prekshmërisë nga kroma. Mënyra e vlerësimit të infeksionit nga kroma është e njejtë si edhe në blloqet e tjera në provë.

Figura 3.14 Imc-ja në % në kultivarët nën monitorim. Viti II, 2016 Niveli i rezistencës: I = Imune: Imc% = 0; VR = Shumë rezistente: Imc% deri në 5%. R = Rezistente: Imc% nga

5.1%-15%. MR = Mesatarisht rezistent: Imc% nga 15.1% deri 40%. MP = Mesatarisht i prekshëm: Imc% nga 40.1% deri 60%. P = Prekshëm: Imc% mbi 60.1%.

Bazuar në vlerësimin e indeksit të sëmundjes të paraqitur në figurën 3.14, rezulton se kultivari më i prekshëm nga infeksioni është Starkingu, ndërsa Granny smith ishte më rezistenti ndaj infeksioneve të V. inaequalis.

Kultivari Golden Delicious qëndron vetëm 0.5% pas Starkingut, kështu që edhe ky mund të konsiderohet me prekshmëri të njëjtë si Starkingu. Në përgjithësi për vitin e dytë të studimit të gjithë kultivarët nën monitorim, u klasifikuan si mesatarisht të prekshëm edhepse kultivari Granny Smith pati rezistencë më të lartë nga prekshmëria e infeksioneve të kromës në krahasim me kultivarët e tjerë.

3.3 TË DHËNAT KLIMATIKE DHE TË DHËNAT PËR INFEKSIONIN NGA KROMA PËR VITIN E TRETË (2017)


Të dhënat mesatare klimatike për: reshjet, lagështinë e gjethes brenda dhe jashtë kurorës së pemës, temperaturën, lagështinë relative dhe pikën e vesës për periudhën shkurt-nëntor 2017, në pemishten në fshatin Zhegër, në rajonin e Gjilanit, janë paraqitur në tabelën 3.15 dhe përmes grafikut, në figurën 3.14.

StarkingGolden


Gala

Imc % Gjethe 2016 37.5 37 30.5 33Imc % Fruta 2016 30.5 30 24 27.5

05

10152025303540

Imc

%


72

Tabela 3.15 Të dhënat klimatike 10-ditore të grumbulluara në pemishte nga stacioni meteorologjik. Viti III, 2017

2017 10

-Dit

orët

Temperatura T°C


Reshje(mm)

Lagësht. gjethes brenda kurorës

Lagësht. gjethes jashtë

kurorës

Pika e vesës T°C


Shkurt

I 16.9 3.76 -5.5 95.72 81.95 34.2 17.2 6750 3090 0.88

II 14.5 2.18 -6.8 89.97 72.5 23.3 15.2 2330 1600 -2.51

III 19.9 6.89 -6.2 97.41 72.6 21.9 6.4 4285 890 1.55

Mars

I 19 8.1 -2.8 90.16 64.57 37.74 10 3615 8035 1.72

II 24.1 11.1 -1.9 90.66 66.67 41.22 3.6 2330 8270 -0.13

III 26.9 12.25 -2.4 92.34 57.76 23.58 7.6 1170 4610 1.96

Prill

I 23.7 12.15 0.6 91.92 60.22 31.27 39 2265 2765 2.07

II 26.1 12.25 -1.6 95.43 64.54 31.23 25.4 1635 2360 2.94

III 30.4 13.45 -3.5 97.29 66.29 32.46 2.4 335 1460 3.29

Maj

I 29.5 17.15 4.8 99.5 76.65 37.37 29.8 2210 1640 9.61

II 29.5 15.8 2.1 99.19 68.68 31.38 17.8 1255 1250 9.03

III 32.8 19.15 5.5 99.2 78.96 42.73 54.4 2250 2545 10.79

Qershor

I 33.7 20.25 6.8 99.3 77.39 35.37 59.4 2355 2270 14.19

II 33.6 21.5 9.4 99.52 76.3 40.72 17.8 2235 1930 13.09

III 39.2 25.05 10.9 98.07 64.29 25.2 5.2 910 0 14.57

Korrik

I 42.1 25.05 8 97.64 63.11 27.87 8.8 840 340 12.72

II 39.9 24.75 9.6 92.9 58.63 28.59 10 1305 450 10.85

III 40.2 25.5 10.8 95 56.37 21.91 0.4 0 0 11.94

Gusht

I 42.7 26.08 11.1 89.82 48.04 14.39 0 0 0 10.93

II 40.9 25.7 10.5 97.95 63.86 28.73 44.4 1300 795 12.65

III 37.7 21.6 5.5 97.59 60.44 21.66 10.4 1245 1150 8.48

Edhe në vitin e tretë të studimit, nga të dhënat tabelare vërehet se muajt: prill, maj dhe qershor, kanë qenë mesatarisht të ngrohtë dhe dihet që këta janë muajt favorizues për zhvillimin e infeksionit të kromës së mollës.


73

Figura 3.15 Të dhënat klimaterike për periudhën shkurt-gusht 2017

3.3.2 Prognozimi dhe vlerësimi i infeksionit nga sistemi i mbështetjes RIMpro. Viti III, 2017

Në figurën 3.16, janë paraqitur të dhënat për çlirimin e askosporeve si dhe ecuria e infeksionit primar të V. Inaequalis për një periudhë të caktuar kohore, brenda sezonit të kultivimit. Fillimisht në sistemin RIMpro, u vendos faza e sythit të gjelbër (green tip) ose ‘biofix’, me datëfn 12 mars 2017, pasi që u konstatua mbi 25% në pemishte faza e sythit të gjelbër. Nga paralajmërimet e sistemit, rezultoi se askosporet e para u çliruan me datën 26 mars, me vlerën 60 (ejected). Vlera e infeksionit ishte 10 njësi RIM. Me datën 28 mars, vlera e infeksionit ishte 51 RIM (infeksion i ulët); ndërsa me datën 15 prill 2017 ishte me vlerën 94 njësi RIM ndërsa me 05 maj 2017 infeksioni nga V.Inaequalis arriti në vlerën 974 njësi RIM, që d.m.th kishte infeksion të lartë (severe infection). Pas trajtimeve me fungicide, vlera e infeksionit është zbritur dukshëm në RIM = 25 njësi, në datën 21 qershor 2017.

Në figurën 3.17, është paraqitur zhvillimi i infeksionit sekondar të V. Inaequalis në pemishte, për vitin 2017, ku rezulton se njollat e para nga konidiet u vrojtuan në kultivarin Starking më 04 maj 2017 dhe vlera e infeksionit sekondar ishte RIM = 2.0 (severe infection). Zbrazja e periteceve përfundoj më 27 Maj 2017.


74

Figura 3.16. Infeksioni primar i kromës së mollës sipas RIMpro. Viti III, 2017 Shënim: Deri në 100 njësi RIM është infeksion i lehtë; nga 100-300 infeksion i mesëm; dhe RIM > 300 infeksion

i lartë.

Sistemi RIMpro infeksionet sekondare i klasifikon: 0.1-1.0 infeksion i lehtë, 1.1-1.4 infeksion i mesëm dhe 1.4-2.0 infeksion i lartë. Në vitin e tretë të studimit periudha e inkubacionit zgjati 18 ditë: T.mes = 130.5°C e akumuluar gradë/ditë mbi pragun 10°C; T. maks. = 30.4°C, T. mes = 10.6°C; Reshjet = 73.8mm; Lagështia në gjethe = 174’.

Figura 3.17. Infeksioni sekondar i kromës së mollës sipas RIMpro. Viti III, 2017 Shënim: Infeksioni sekondar: nga 0.1-1.0 njësi RIM është infeksion i lehtë. Nga 1.1-1.4 infeksion i mesëm dhe

RIM 1.4-2.0 infeksion i lartë.


75

Figura 3.18. Grafiku i parametrave klimaterike, i kombinuar me kurbën e infeksionit të V. Inaequalis dhe datat e trajtimeve në tri kohët e trajtimeve. Viti III, 2017

3.3.3 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) të vlerësuara në gjethe. Viti III, 2017

Të dhënat e tabelës 3.16, tregojnë se për vitin e tretë të studimit 2017, për kohën e trajtimeve sipas DSS RIMpro në kultivarin Starking, mesatarja e indeksit të sëmundjes së kromës (Imc-ja në %) e vlerësuar në gjethe, varion nga 12.0% në programin e parë të trajtimit, e klasifikuar me shkronjën E sipas testit Dunnett’s, pastaj ngritet në 19.13% në programin e dytë e paraqitur me shkronjën D, duke vazhduar me variancë të ndryshme nëpër programet e tjera të trajtimit, deri në vlerën maksimale 29.5% në programin e kontrollit të pemëve pa trajtim me fungicide, që është klasifikuar në klasën A, sipas testit Dunnett’s.

Mesatarja e indeksit të sëmundjes për trajtimet e realizuara sipas kohës së gjashtë fazave te selektuara fenologjike të mollës, rezulton se Imc-ja në % varion nga: 13.05% në programin e parë, e klasifikuar me shkronjën D, në 20.25% në programin e dytë, e përcjellur me shkronjën D e deri në 30.25% në programin e kontrollit, e klasifikuar me shkronjën A.


10 40 90 8000 8000 450 12.03.17 19 35 80 7000 7000 400 10.03 21.04 25.03.17 28 30 70 6000 6000 350 20.03 15.05 15.04.17 37 25 60 5000 5000 300 03.06 08.05.17 46 20 50 4000 4000 250 18.06 04.07 28.05.17 55 15 40 3000 3000 200 15.06.17 64 10 30 2000 2000 150 20.08 05.07.17 73 5 20 1000 1000 100 15.08.17 82 2 10 500 500 50

0 0 0 0 0 0

TemperaturaLagështia

RelativeRreshjet

Lagësht.

Gjethes

brenda

Lagësht.

Gjethes

jashtë

Vlera e


TOTAL

TRAJTIME19



RIMpro

Fazat Fenologjike

Fermeri

30 Prill


76

Tabela 3.16 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe, për të tetë programet e trajtimeve dhe për të tri kohët e trajtimeve. Viti III, 2017

Janë aplikuar testet Dunnett’s dhe Tukey-Kramer HSD në nivelin 5% të probabilitetit. Mesataret që nuk ndërlidhen mes vete me kodin (shkronjën) e njëjtë, janë statistikisht të ndryshme. Kodi A, është për nivelin më të ulët të vërtetësisë dhe E, për nivelin më të lartë të vërtetësisë për DMV = 4.240123

Mesatarja e indeksit të sëmundjes së programeve të trajtimit me fungicide të aplikuar sipas kohës së fermerit të zonës, fillon me 15.85% në programin e parë, e klasifikuar me shkronjën E, duke u ngritur në 22.5% në programin e dytë, e klasifikuar me shkronjën D dhe deri në vlerën maksimale 30.75% në programin (variantin) e kontrollit, e paraqitur me shkronjën A. Bazuar në testin Dunnett’s dhe Tukey-Kramer HSD rezulton se ndërmjet kohëve dhe programeve të trajtimit në gjethe, kemi ndryshueshmëri sinjifikante.

Tabela 3.17 Analiza e variancës njëfaktoriale ANOVA (one-way) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe, për të tetë programet dhe për të tri kohët e trajtimeve. Viti III, 2017 Koha e trajtimeve


Shkallët e lirisë

Shuma kuadratike



Prob > F

DSS RIMpro

Trajtimet 7 274.36900 39.1956 142.0736 <.0001*

Përsëritjet 1 10.53002 10.5300 38.1686 0.0005*

Gabimi 7 1.93118 0.2759 - -


15 286.83020 - - -

Fazat fenologjike

Trajtimet 7 275.12988 39.3043 111.5557 <.0001*

Përsëritjet 1 39.43840 39.4384 111.9364 <.0001*

Gabimi 7 2.46630 0.3523 - -

PR

OG

RA

ME

T

E T

RA

JTIM

IT

KOHËT E TRAJTIMIT





1 12 12 12.5 11.5 12.00 E 13 13 13.2 13 13.05 D 16 16.5 15.5 15.4 15.85 E 2 20 19 18.5 19 19.13 D 21 21 20 19 20.25 C 22 22 24 22 22.5 D

3 22 22 22.5 23 22.38 B 24.2 24.9 24 24 24.28 B 27 26 25.5 26 26.13 B

4 20 20.5 20 20 20.13 CD 22 22.5 22.5 21.5 22.13 BC 24 23 23.5 24 23.63 CD

5 20 21 21 21 20.75 BC 23 24 22.4 23 23.10 BC 25 23 24 24 24.00 BC

6 21 20 21.5 21.2 20.93 CD 22 23 22.5 22 22.38 BC 23.5 23.5 24 23.5 23.63 C 7 21 20 20.5 21 20.63 BCD 23 21.6 22 22 22.15 BC 23.9 24.2 23.8 24.4 24.08 C

Kont. 30 30 29 29 29.50A 31 29 30 31 30.25 A 30 31 31 31 30.75 A

Mes. 20.75 20.56 20.69 20.71 20.68 22.4 22.38 22.08 21.94 22.2 23.93 23.63 23.91 23.79 23.82

DMV 4.240123


77


15 317.03458 - - -

Fermeri i zonës

Trajtimet 7 315.28220 45.0403 308.7445 <.0001*

Përsëritjet 1 9.21123 9.2112 63.1415 <.0001*

Gabimi 7 1.02117 0.1459 - -


15 325.51460 - - -


Të dhënat e tabelës 3.17, mbi analizën e variancës njëfaktoriale ANOVA pёr indeksin e kromës Imc në % në gjethe, për vitin e tretë të studimit (2017), në metodën e trajtimit sipas kohës së prognozuar nga sistemi i mbështetjes RIMpro, tregojnë se ndërmjet programeve të trajtimit ka dallime të vërtetuara në mënyrë statistikore. Kjo provohet nga vlera e F-ratio (fraksion) që është 142.0736 e cila rezulton të jetë më e madhe se p(value) <.0001*, në nivelin e probabilitetit 5%, për vlerësimin në gjethe.

Edhe për dy kohët e tjera të trajtimit ndaj V.inaequalis, pra trajtimet sipas kohës së gjashtë fenofazave të përzgjedhura dhe trajtimet sipas kohës së fermerit të zonës së realizimit të studimit, e vlerësuar në gjethet e kultivarit Starking, vlerat tregojnë se ndërmjet trajtimeve ka dallime sinjifikante të vërtetuara. Kjo dallueshmëri provohet nga vlerat e F-ve statistike të trajtimeve në të dy kohët, ku për trajtimet sipas fazavae fenologjike, F-ratio është 111.5557 dhe p(value) <.0001*; ndërsa tek trajtimet sipas fermerit të zonës, F-ratio është 308.7445 dhe p(value) <.0001*, në nivelin e besueshmërisë 5%, për vlerësimin në gjethe.

Tabela 3.18 Analiza e variancës dyfaktoriale ANOVA (two-way) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe, për të tetë programet dhe për të tri kohët e trajtimeve. Viti III, 2017

Burimet e variacionit Shkallët e

lirisë Shuma

kuadratikeMesatarja

kuadratikeF.statistike

(F ratio) Prob > F


Kohët e trajtimit (B) 2 39.45310 19.7266 0.9521 0.4020Bashkëveprimi A x B

14 3.61243 0.2580 0.0049 1.0000

Trajtimet 7 470.94053 52.3267 202.7924 <.0001*

Gabimi 9 3.61243 0.2580 - -

Totali 23 474.55296 - - -Shënim: *: E vërtetuar për nivelin e probabilitetit 5% (P < 0.05)

Të dhënat e tabelës 3.18, mbi analizën e variancës dyfaktoriale ANOVA për indeksin e kromës (Imc në %) në gjethet, e kultivarit Starking, për vitin e tretë të


78

studimit, tregojnë se efektet e kohëve të trajtimit paraqesin dallime të rëndësishme statistikore: F-ratio (fraksion) është 0.9521 dhe p(value) 0.4020. Efektet e programeve të trajtimit, rezultojnë me dallime sinjifikante; F-statistike është 22.9013 dhe p(value) <.0001*. Për sa i përket efektit të bashkëveprimit ndërmjet këtyre dy faktorëve AxB, rezulton se nuk ka dallime sinjifikante, F-statistike është 0.0049 dhe p(value) 1.0000.

Figura 3.19 Diagrami i diamant ploteve dhe histogrami për tri kohët e trajtimit në

gjethe. Viti III, 2017

Ndryshimet midis kohëve të trajtimit me fungicide ndaj V. inaequalis në vitin

2017, e vlerësuar në gjethet e kultivarit Starking, paraqiten në diagramin e diamant ploteve dhe histogramit (variancat, devijimi standard dhe mesatarja e Imc-ve në %) në figurën 3.19. Nga krahasimi i mesatareve të indeksit të sëmundjes së kohëve të trajtimit rezulton se të tri kohët kanë ndryshueshmëri të vërtetuar statistikore, për nivelin e probabilitetit P = 0.05, sipas testit Tukey-Kramer HSD. Koha e trajtimit ndaj kromës, sipas prognozimit të DSS RIMpro, ka mesataren më të ulët të Imc-së me 20.68% në krahasim me dy kohët e tjera të trajtimeve; përkatësisht me Imc 22.20% për kohën e trajtimit sipas fazave fenologjike dhe me Imc 23.82% për kohën e trajtimit sipas fermerit të zonës; në raport me mesataren e përgjithshme të tri kohëve të trajtimit të vlerësuara në gjethe, me Imc 22.23%.

3.3.4 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) e vlerësuar në fruta. Viti III, 2017

Të dhënat e tabelës 3.19, tregojnë se për vitin e tretë të studimit 2017, për kohën e trajtimeve sipas DSS RIMpro në kultivarin Starking, mesatarja e indeksit të sëmundjes së kromës (Imc-ja në %) e vlerësuar në fruta, varion nga 6.5% në programin e parë të trajtimit, e klasifikuar me shkronjën E, sipas testit Dunnett’s, ngritet në 10.5% në programin e dytë e paraqitur me shkronjën D, dhe vazhdon me variancë të ndryshme


79

nëpër programet e tjera të trajtimit, deri në vlerën maksimale 18.4% në programin e kontrollit të pemëve pa trajtim me fungicide, që është klasifikuar në klasën A, sipas testit Dunnet’s.

Tabela 3.19 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet e trajtimeve dhe për të tri kohët e trajtimeve. Viti III, 2017

Janë aplikuar testet: Dunnett’s dhe Tukey-Kramer HSD në nivelin 5% të probabilitetit. Mesataret që nuk ndërlidhen mes vete me kodin (shkronjën) e njejtë, janë statistikisht të ndryshme. Kodi A, është për nivelin më të ulët të vërtetësisë dhe E, për nivelin më të lartë të vërtetësisë, për DMV = 0.204549.

Mesatarja e indeksit të sëmundjes për trajtimet e realizuara sipas kohës së fazave fenologjike të bimës, rezulton se Imc-ja në % varion nga 7.88% në programin e parë, e klasifikuar me shkronjën E, në 11.75% në programin e dytë e paraqitur me shkronjën D, e deri në 19.2% në programin e kontrollit, e klasifikuar me shkronjën A.

Mesatarja e indeksit të sëmundjes së programeve të trajtimit të aplikuar sipas kohës së fermerit të zonës së studimit, fillon me 8.98% në programin e parë, e klasifikuar me shkronjën E, dhe vazhdon ngritjen në 12.95% në programin e dytë, ku klasifikohet me shkronjën D dhe arrinë deri në vlerën maksimale 20.95% në programin e kontrollit, e paraqitur me shkronjën A. Bazuar në testet Dunnett’s dhe Tukey-Kramer HSD, rezulton se ndërmjet kohëve dhe programeve të trajtimit në fruta, kemi ndryshueshmëri sinjifikante.

Tabela 3.20. Analiza e variancës njëfaktoriale ANOVA (one-way) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet dhe për të tri kohët e trajtimeve. Viti III, 2017 Koha e trajtimeve


Shkallët e lirisë

Shuma kuadratike



Prob > F

DSS RIMpro

Trajtimet 7 143.02010 20.4314 382.1257 <.0001*

Përsëritjet 1 5.40563 4.4056 101.1005 <.0001*

PR

OG

RA

ME

T

E T

RA

JTIM

IT

KOHËT E TRAJTIMIT





1 6.5 6.0 6.5 7.0 6.50 E 8.0 8.0 7.5 8.0 7.88 E 8.9 9.2 9.0 8.8 8.98 E

2 11.0 10.5 10.0 10.5 10.50 D 12 12 11.5 11.5 11.75 D 13.5 13 12.3 13 12.95 D 3 12.2 12 12.5 13 12.43 B 13 14 13.8 14.2 13.75 B 15.2 14.5 15 15 14.93 B 4 12 11.6 12.2 11.3 11.78 C 13 13 12.9 13 12.90 BC 15 13 13.5 13.5 13.75 C

5 11.4 11 11 11.7 11.28 CD 12.5 12 13 12.5 12.50 CD 12.6 13.5 13.5 14 13.40 C

6 11.5 10.5 11 11.4 11.10 CD 12.3 12 12.8 13 12.53CD 14 13.9 14.2 14 14.03 C

7 11.7 10.5 11.8 12 11.50 CD 12.7 12.5 13 12.5 12.68 CD 14 13 13.5 13.5 13.50 C

Kont. 18.6 19 18 18 18.40 A 19.3 18.8 19.9 18.8 19.20 A 20.8 21 22 20 20.95 A Mes. 11.86 11.39 11.63 11.86 11.68 12.85 12.79 13.05 12.94 12.91 14.25 13.89 14.13 13.98 14.06 DMV 0.204549


80

Gabimi 7 0.37427 0.0535 - -


15 148.80000 - - -

Fazat fenologjike

Trajtimet 7 150.22757 21.4611 405.6915 <.0001*

Përsëritjet 1 22.56250 22.5625 426.6123 <.0001*

Gabimi 7 0.37030 0.0529 - -


15 173.16038 - - -

Fermeri i zonës

Trajtimet 7 141.63080 20.2330 1056.355 <.0001*

Përsëritjet 1 5.88062 5.8806 307.0250 <.0001*

Gabimi 7 0.13408 0.0192 - -


15 147.64550 - - -


Të dhënat e tabelës 3.20, mbi analizën e variancës njëfaktoriale ANOVA pёr indeksin e kromës (Imc në %) në fruta, e vlerësuar në vitin e tretë të studimit, në variantin e trajtimit sipas kohës së përcaktuar nga sistemi i mbështetjes RIMpro, tregojnë se ndërmjet trajtimeve ka ndryshime sinjifikante. Kjo ndryshueshmëri provohet nga vlera e F-ve statistike është 101.1005 e cila rezulton të jetë më e madhe se p(value) <.0001* në nivelin 5% të besueshmërisë.

Ndryshueshmëri e njejtë statistikore është edhe për dy kohët e tjera të trajtimit ndaj kromës; pra trajtimet sipas kohës së fazave fenologjike dhe trajtimet sipas kohës së fermerit të zonës së studimit, për vlerësimin në fruta. Vlerat tabelare e provojnë se F-statistike e trajtimeve në kohën sipas fazave fenologjike është 426.6123 dhe p(value) <.0001*. Ndërsa tek trajtimet sipas fermerit të zonës, F-statistike është 1056.355 dhe p(value) <.0001*, në nivelin e besueshmërisë 5%, gjatë sezonit të tretë të studimit, viti 2017. Tabela 3.21 Analiza e variancës dyfaktoriale ANOVA (two-way) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet dhe për të tri kohët e trajtimeve. Viti III, 2017


Shuma kuadratike



Prob > F

Programet e trajtimit (A) 7 217.29280 31.0418 21.4529 <.0001*Kohët e trajtimit (B) 2 22.56583 11.2829 1.0875 0.3553Bashkëveprimi A x B 14 0.58577 0.0418 0.0016 1.0000Trajtimet 7 239.85863 26.6510 636.9660 <.0001*Gabimi 9 0.58577 0.0418 - -Totali 23 240.44440 - - -


81


Të dhënat e tabelës 3.21, mbi analizën e variancës dyfaktoriale ANOVA për

indeksin e kromës (Imc në %), e vlerësuar në frutat e kultivarit Starking, për vitin e tretë të studimit, tregojnë se efektet e kohëve të trajtimit paraqesin dallime të rëndësishme statistikore, ku F-statistike është 1.0875 dhe p(value) 0.3553. Efektet e programeve të trajtimit gjithashtu rezultojnë me dallime sinjifikante, ku F-statistike është 21.4529 dhe p(value) <.0001*. Efektet e bashkëveprimit ndërmjet këtyre dy faktorëve AxB, kanë rezultuar pa dallime sinjifikante, sepse F-statistike është 0.0016 dhe p(value) 1.0000 në vitin e tretë të studimit, e vlerësuar në fruta.

Figura 3.20 Diagrami i diamant ploteve dhe histogrami për tre kohët e trajtimit në

fruta. Viti III, 2017

Ndryshimet midis kohëve të trajtimit me fungicide ndaj V. inaequalis në vitin 2017 në frutat e kultivarit Starking, paraqiten edhe në: diagramin e diamant ploteve dhe histogramit (variancat, deviacioni standard dhe mesatarja e Imc-ve në %) në figurën 3.20. Nga krahasimi i mesatareve të indeksit të sëmundjes së kohëve të trajtimit, rezulton se të tri kohët kanë ndryshueshmëri të vërtetuar statistikisht për nivelin e probabilitetit 5%, sipas testit të Tukey-Kramer HSD. Koha e trajtimit sipas prognozimit të DSS RIMpro ka mesataren (Imc 11.68%) më të ulët se dy kohët e tjera të trajtimeve, Imc 12.91% për kohën e trajtimeve me fungicide sipas fazave fenologjike dhe Imc 14.06% për kohën e trajtimeve sipas fermerit të zonës së studimit, në raport me mesataren e përgjithshme, Imc 12.88% e vlerësuar në fruta gjatë vitit 2017.

3.3.5 Të dhënat mbi sjelljen e Indeksit të sëmundjes Imc-ja në % për programin e kontrollit (pa trajtime) në kultivarin Starking dhe kultivarët e tjerë nën monitorim. Viti III, 2017


82

Ky monitorim, është bërë në fund të muajit korrik të vitit 2017 në kultivarët: Starking, Golden delicious, Granny smith dhe Gala të cilat ndodhen së bashku në pemishten ku është vendosur blloku i randomizuar eksperimental. Për këtë qëllim, përveç në kultivarin Starking (programmi i kontrollit/varianti dëshmues), edhe në kultivarët e tjerë janë lënë nga tri bimë testuese, të pa trajtuara me fungicide ku mbi të cilat është vlerësuar niveli i prekshmërisë nga kroma. Mënyra e vlerësimit të infeksionit nga kroma është e njëjtë si edhe në blloqet e tjera në provë.

Figura 3.21 Imc-ja në % në kultivarët nën monitorim.Viti III, 2017

Niveli i rezistencës: I = Imune: Imc% = 0; VR = Shumë rezistente: Imc% deri në 5%. R = Rezistente: Imc% nga 5.1%-15%. MR = Mesatarisht rezistent: Imc% nga 15.1% deri 40%. MP = Mesatarisht i prekshëm: Imc% nga

40.1% deri 60%. P = Prekshëm: Imc% mbi 60.1%.

Bazuar në vlerësimin e indeksit të sëmundjes të paraqitur në figurën 3.21, rezulton se kultivari më i prekshëm nga infeksioni është Starkingu, ndërsa Granny smith ishte më rezistenti ndaj infeksioneve të V. inaequalis. Kultivari Golden delicious qëndron vetëm 1% mbrapa Starkingut kështu që edhe ky mund të konsiderohet me prekshmëri të njëjtë si Starkingu. Në përgjithësi për vitin e tretë të studimit, të gjithë kultivarët nën monitorim, u klasifikuan si mesatarisht të prekshëm edhe pse Granny Smith pati rezistencë më të lartë nga prekja në krahasim me kultivarët e tjerë.

StarkingGolden


Gala

Imc % Gjethe 2017 30.75 29 25 26.5Imc % Fruta 2017 20.95 19.5 16 17

0

5

10

15

20

25

30

35

Imc

%


83

3.4 TË DHËNAT KLIMATIKE DHE INDEKSI I SËMUNDJES SË KROMËS PËR TRE VITET E STUDIMIT 2015, 2016, 2017

3.4.1 Kushtet klimatike në pemishte për tre vitet

Të dhënat e akumuluara nga stacioni meteorologjik në pemishte për: temperaturën, lagështinë relative, sasinë e reshjeve, pikën e vesës dhe kohëzgjatjen e lagështisë mbi gjethe për tre vitet e studimit, janë paraqitur në tabelën 3.22. Nga të dhënat e paraqitura, mund të vërehet se ka pasur ndryshime në vlerat e parametrave klimatik ndër vite. Nga krahasimet e mesatareve mujore për të tre vitet, rezulton se, viti 2015 dhe 2016 kanë pasur temperatura më të ulëta se viti 2017. Viti 2017 ka pasur lagështinë relative të ajrit më të madhe, që në krahasim me reshjet rezulton se viti 2016 ka pasur sasinë më të lartë të reshjeve të rëna.

Tabela 3.22 Të dhënat klimatike mujore të grumbulluara nga stacioni meteorologjik në pemishte për tre vitet: 2015, 2016, 2017

Po kështu, për kohëzgjatjen e lagështisë së gjetheve, duke i marrë së bashku

mesataret e të dy parametrave, rezulton se në vitin 2016, gjethet e pemëve, në

Muaji Viti T ºC Min.

T ºC Maks.

T ºCMes.

RH%Min.

RH%Maks.

RH%Mes.

Reshje(mm)

Pika e vesës T ºC Mes.

Lagështia e gjethes brenda kurorës (t°- orë)

Lagështia e gjethes

jashtë kurorës

( t°- orë)

Shkurt 2015 -11.3 17.2 2.63 15.2 94.23 74.26 67.6 -1.2 167.4 185.32016 -5.6 23.5 8.07 26.1 94.73 73.48 50.6 2.8 162.7 200.22017 -6.5 19.5 4.08 21.9 94.15 75.9 38.8 0.3 93 222.8

Mars 2015 -4.5 17.2 8.76 47.01 98.3 75.85 104 0.5 318 326.32016 -4.9 24.9 8.73 39.67 97.56 73.96 123.2 1.8 220.2 248.92017 -2.8 26.9 10.48 23.58 92.34 63 21.2 1.1 118.6 348.6

Prill 2015 -2.1 24.9 11.92 26.29 91.88 59.95 46 1.2 141.5 146.42016 -1.3 33.2 15.31 25.11 96.45 62.37 37 5.4 66.1 88.22017 -3.5 30.4 12.62 31.23 97.29 63.68 66.8 2.7 70.6 109.8

Maj 2015 3.7 33.9 18.38 32.3 96.45 66.81 37 9.6 175.9 160.12016 1.5 31.8 14.23 35.62 99.26 75.08 117.2 8.9 248.3 308.42017 2.1 32.8 17.37 31.38 100 74.76 102 9.8 95.3 90.6

Qershor 2015 6.9 33.7 20.3 30.43 96.25 67.97 56 11.3 192.8 135.42016 8.6 37.9 22.51 31.62 98.48 69.04 84.2 13.5 102.1 145.12017 6.8 39.2 22.27 25.2 100 72.66 82.4 13.9 91.7 70

Korrik 2015 9.1 37.3 24.2 24.16 95.52 58.04 11 13.1 57 25.82016 8.6 37.5 23.63 29.39 97.97 66.45 96.8 14.0 86.4 81.12017 8 42.1 25.1 21.91 97.64 59.37 19.2 11.8 35.8 13.2

Gusht 2015 11.3 36.7 24.35 23.9 91.67 59.07 44 12.5 90.7 69.22016 5.7 35.9 21.71 33.06 98.91 71.69 58.2 13.6 95.6 91.82017 5.5 42.7 24.73 14.39 97.95 57.4 54.8 10.6 42.4 32.4


84

eksperiment, kanë qëndruar më të lagura në kohë, në krahasim me dy vitet e tjera të studimit.

Kështu ndër tre vitet e studimit, bazuar në tabelën 3.22 dhe grafikun në figurën 3.22, rezulton se muaji më i ftoftë ka qenë shkurti i vitit 2015 me temperaturën mesatare mujore 2.63º C, ndërsa muaji më i ngrohtë ka qenë muaji korrik 2017 me temperaturën mesatare 25.1º C. Muaji më i pasur me reshje rezulton marsi i vitit 2016, me 123mm shi, ndërsa muaji mars i vitit pasardhës 2017, rezulton me kohëzgjatjen më të madhe të lagështisë në gjethe, me 348.6 orë lagështi. Pra afërsisht kanë qëndruar të lagura për gjysmën e muajit.

Figura 3.22. Të dhënat klimaterike për tre vitet e studimit: 2015, 2016, 2017

Vlen të theksohet se në muajin prill 2017, temperatura minimale e matur në

pemishte ka qenë -3.5 ºC respektivisht me datë 24 Prill. Kjo ka shkaktuar dëmtimin e lules dhe për pasojë ka ndikuar negativisht në rendimentin e mollës, si në rajonin e Gjilanit si zonë e këtij studimi, ashtu edhe në disa rajone tjera të Kosovës. Në përgjithësi, kushtet klimatike kanë qenë favorizuese për zhvillimin infeksionit nga kroma në pemishte dhe në rajon për gjatë tre viteve të studimit.

Në figurën 3.23 janë paraqitur përmes grafikut kurbat e infeksionit të vlerësuara nga sistemi i mbështetjes DSS RIMpro për tre vitet e studimit. Viti i parë i studimit kishte vlerën më të lartë të infeksionit e vlerësuar më 2936 njësi RIM dhe pas trajtimeve u zvogëlua në 19 njësi në muajin qershor. Në vitin e dytë të studimit vlera maksimale arriti ne 2453 njësi, pra me një zbritje prej 483 njësi ose 16.5% nga viti paraprak 2015.


85

Në vitin e tretë të studimit vlera maksimale e infeksionit nga V.inaequalis ishte 974 njësi RIM pra me një ulje prej 1479 njësi ose 60.2% nga viti paraprak 2016 ndërsa me një ulje prej 1962 njësi ose 66.8% nga viti 2015. Kjo ulje e infeksionit mund ti atribuohet faktit që pemishtja ishte nën trajtim intensiv tre vjecar.

Figura 3.23 Infeksionit nga kroma e mollës për njësi RIM në tre vitet

Në përgjithësi për tre vitet, rezulton se muajt prill dhe maj, paraqitën periudhën më kritike të zhvillimit të infeksionit nga kroma e mollës.

3.4.2 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) të vlerësuara në gjethe për tre vitet

Të dhënat e tabelës 3.23, tregojnë se për të tre vitet e studimit 2015, 2016 dhe 2017, për kohën e trajtimeve sipas DSS RIMpro për kultivarin Starking, mesatarja e indeksit të sëmundjes së kromës (Imc-ja në %) e vlerësuar në gjethe, varion nga 14.67% në programin e parë të trajtimit, e klasifikuar me shkronjën C sipas testit Dunnet’s, pastaj ngritet në 21.40% në programin e dytë e paraqitur me shkronjat BC, dhe vazhdon me variancë të ndryshme nëpër programet e tjera të trajtimit deri në vlerën 37.04% në programin e kontrollit (8), të pemëve pa trajtim me fungicide, e klasifikuar në klasën A, sipas testit të Dunnett’s.

SHKURT MARS PRILL MAJ QERSHOR KORRIK GUSHT

2015 0 2 2936 1765 19 0 0

2016 0 2 514 2453 37 0 0

2017 0 51 94 974 25 0 0

0250500750

100012501500175020002250250027503000

I n fe k s i o n i t r e v j e ç a r RI M


86

Tabela 3.23 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe, për të tetë programet të realizuar në tri kohët e trajtimeve në tre vite (2015, 2016, 2017).

Janë aplikuar testet Dunnett’s dhe Tukey-Kramer HSD në nivelin 5% të probabilitetit. Mesataret që nuk ndërlidhen mes vete me shkronjën e njëjtë janë statistikisht të ndryshme. A është për nivelin më të ulët të vërtetësisë dhe C për nivelin më të lartë të vërtetësisë për DMV = 3.46215.

Mesatarja e indeksit të sëmundjes për tre vitet, për trajtimet e realizuara sipas kohës së fazave fenologjike të bimës, rezulton se Imc-ja varion nga 17.31% në programin e parë, e klasifikuar me shkronjën C, në 22.93% në programin e dytë e paraqitur me shkronjën BC dhe në 37.88% në programin e kontrollit, e klasifikuar me shkronjën A. Mesatarja e indeksit të sëmundjes së programeve të trajtimit të aplikuara sipas kohës së fermerit të zonës, fillon me 19.97% në programin e parë, e klasifikuar me shkronjën B, duke u ngritur në 25.47% në programin e dytë, klasifikuar po me shkronjën B dhe deri në 37.96% në programin e kontrollit e klasifikuar me shkronjën A. Bazuar në testet Dunnett’s dhe Tukey-Kramer HSD, rezulton se ndërmjet tre kohëve dhe tetë programeve të trajtimit, kemi ndryshueshmëri të dallueshme.

Të dhënat e tabelës 3.24, mbi analizën njëfaktoriale të variancës ANOVA për

indeksin e sëmundjes (Imc në %) e vlerësuar në gjethet e kultivarit Starking, për tetë programet e trajtimit dhe për të tre vitet e studimit, rezulton se ndërmjet programeve të trajtimit me fungicide (trajtimet), që janë realizuar sipas intervaleve kohore të DSS RIMpro, ka ndryshime të vërtetuara statistikore. Kjo provohet nga vlera e F-ve faktike për trajtimet e cila rezulton të jetë më e madhe se vlera e F-ve teorike tabelare sipas R. Fisherit, për të dy nivelet e probabilitetit: për nivelin 5% është 2.76, ndërsa për nivelin 1% është 4.27.

PR

OG

RA

ME

T

E T

RA

JTIM

IT

KOHËT E TRAJTIMIT

DSS RIMpro FAZAT FENOLOGJIKE FERMERI I ZONËS

VITET Mesat.

VITET Mesat.

VITET Mesat.

2015 2016 2017 2015 2016 2017 2015 2016 2017

1 15.50 16.50 12.0 14.67 C 18.63 20.25 13.05 17.31 C 21.13 22.93 15.85 19.97 B

2 22.50 22.58 19.13 21.40 BC 23.25 25.30 20.25 22.93 BC 25.25 28.65 22.50 25.47 B

3 27.00 27.78 22.38 25.72 B 28.75 30.10 24.28 27.71 B 30.00 31.63 26.13 29.25 AB

4 23.00 22.58 20.13 21.90 BC 25.00 26.88 22.13 24.67 BC 26.13 27.95 23.63 25.90 B

5 23.50 24.60 20.75 22.95 BC 26.00 28.45 23.10 25.85 BC 27.88 29.50 24.00 27.13 B

6 24.25 23.63 20.93 22.94 BC 25.63 27.50 22.38 25.17 BC 26.50 27.53 23.63 25.88 B

7 23.25 24.88 20.63 22.92 BC 25.13 27.35 22.15 24.88 BC 27.13 29.15 24.08 26.78 B

Kontroll 40.25 41.38 29.50 37.04 A 40.63 42.75 30.25 37.88 A 40.75 42.38 30.75 37.98 A

Mesat. 24.91 25.49 20.68 23.69 26.63 28.57 22.20 25.80 28.09 29.96 23.82 27.29

DMV 3.46215 për @ 0.05


87

Tabela 3.24 Analiza e variancës njëfaktoriale ANOVA (one-way) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe, për të tetë programet dhe për të tri kohët e trajtimeve. Vitet: 2015, 2016, 2017

Shënim: **E vërtetuar për nivelin e probabilitetit 1% (P< 0.01); *: E vërtetuar për nivelin e probabilitetit 5% (0.01 =<P<0.05) ; ns: Pa vërtetësi të probabilitetit (P>=0.05)

Po kështu, edhe për kohën e trajtimit sipas fazave të selektuara fenologjike të bimës, vërtetohet se ndërmjet programeve të trajtimit (trajtimet) ka ndryshime të vërtetuara statistikore. Kjo përsëri provohet nga vlera e F-ve faktike për trajtimet, e cila rezulton të jetë më e madhe se vlera e F-ve teorike tabelare sipas R. Fisherit, për të dy nivelet e probabilitetit, për nivelin 5% është 2.76, ndërsa për nivelin 1% është 4.27.

Figura 3.24 Diagrami i diamant ploteve për kohën e trajtimit RIMpro, vlerësimi në gjethe për tre vitet

Koha e trajtimeve


Shkallët e lirisë

Shuma kuadratike


Vlerat e F

F. faktike F. teorike95% 99%

DSS RIMpro

Trajtimet 7 821.945 117.4208 41.265** 2.76 4.27Përsëritjet 2 110.21 55.10527 19.365 ** 3.73 6.51Gabimi 14 39.83 2.845529 - -Totali i variacionit

23 971.993 - - -

Fazat fenologjike

Trajtimet 7 696.951 99.56451 44.156** 2.76 4.27Përsëritjet 2 170.771 85.38565 37.86** 3.73 6.51Gabimi 14 31.567 2.254788 - -Totali i variacionit

23 899.2898 - - - -

Fermeri i zonës


23 724.2933 - - - -


88

E njëjta ndryshueshmëri statistikore ndërmjet programeve të trajtimit me fungicide, për të dy nivelet e vërtetësisë, ekziston edhe për trajtimet e realizuara sipas kohës së njëjtë me fermerin e zonës.

Ndryshimet midis programeve të trajtimit me fungicide ndaj kromës së mollës, në tre vitet e studimit: 2015, 2016, 2017, në gjethet e kultivarit Starking, për kohën e trajtimit sipas programit RIMpro, i jep diagrami i diamant ploteve (variancat, deviacioni standard dhe mesatarja e Imc-ve në %), në figurën 3.24. Nga krahasimi i mesatareve të programeve të trajtimit me kontrollin, por edhe të programeve mes vete, rezulton se programet me rrathë ngjyrë hiri, pra programet 1, 2, 4, 5, 6 dhe 7, kanë ndryshueshmëri të vërtetuar statistikore për nivelin e probabilitetit P = 0.05, sipas testeve: Dunnett’s dhe Tukey-Kramer HSD, që janë nën vlerën e mesatares së përgjithshme, që për kohën e trajtimit sipas DSS RIMpro është 23.69%, në raport me mesataren e përgjithshme për të tre kohët e trajtimit që është 25.59%, e vlerësuar në gjethe.

Figura 3.25 Diagrami i diamant ploteve për kohën e trajtimit të fazave fenologjike,

vlerësimi në gjethe, për tre vitet

Ndryshimet midis programeve të trajtimit me fungicide ndaj sëmundjes së kromës së mollës në tre vitet e studimit 2015, 2016, 2017 në gjethet e kultivarit Starking, për kohën e trajtimit sipas 6 fenofazave të bimës, i jep diagrami i diamant ploteve (variancat, deviacioni standard dhe mesatarja e Imc-ve në %) në figurën 3.25. Edhe në këtë rast, nga krahasimi i mesatareve të programeve të trajtimit me kontrollin, por edhe të programeve mes vete, rezulton se programet me rrathë ngjyrë hiri, pra programet 1, 2, 4, 6 dhe 7, kanë ndryshueshmëri të vërtetuar statistikore për nivelin e probabilitetit P = 0.05, sipas testit të Dunnett’s dhe testit Tukey-Kramer HSD, që janë nën vlerën e mesatares së përgjithshme, që në rastin e kohës së trajtimit sipas fazave fenologjike është 25.8% e Imc-së, në raport me mesataren e përgjithshme për të tre kohët e trajtimit, që është 25.59%.


89

Figura 3.26 Diagrami i diamant ploteve për kohën e trajtimit sipas Fermerit të zonës,

vlerësimi në gjethe për tre vitet

Ndryshimet midis programeve të trajtimit me fungicide ndaj sëmundjes së kromës së mollës në tre vitet e studimit: 2015, 2016, 2017 në gjethet e kultivarit Starking, për kohën e trajtimit sipas fermerit të zonës së studimit, i jep përsëri diagrami i diamant ploteve (variancat, deviacioni standard dhe mesatarja e Imc-ve në %) në figurën 3.26.

Nga krahasimi i diamanteve të gjelbër dhe rrathëve me ngjyrë hiri, pra nga krahasimi i mesatareve të programeve të trajtimit me kontrollin, por edhe të programeve mes vete, rezulton se programet: 1, 2, 4, 5, 6 dhe 7, kanë ndryshueshmëri të vërtetuar statistikore për nivelin e probabilitetit 5%, sipas testit të Dunnett’s dhe testit Tukey-Kramer HSD. Që të gjithë janë nën vlerën e mesatares së përgjithshme, që për këtë kohë trajtimi është 27.29%, në raport me mesataren e përgjithshme për të tre kohët e trajtimit, që është 25.59%.

Programi i tretë në të tri kohët e trajtimit, ka rezultuar pa një ndryshueshmëri sinjifikante nga programi i kontrollit, për arsye se mesatarja e tij është mbi nivelin e mesatares së përgjithshme të programeve të trajtimit dhe për pasojë kombinimi i fungicideve të hidroksidit të bakrit dhe mankozebit nuk ka rezultuar shumë efikas.

3.4.3 Rezultatet e Indeksit të kromës së mollës (V. inaequalis) të vlerësuara në fruta për tre vitet

Të dhënat e tabelës 3.25, tregojnë se për të tre vitet e studimit: 2015, 2016 dhe 2017, për programet e trajtimit të aplikuara në kultivarin Starking, sipas kohës së prognozuar nga DSS Rimpro, rezulton se mesatarja e indeksit të sëmundjes së kromës (Imc-ja në %) e vlerësuar në fruta, varion nga 7.5% në programin e parë të trajtimit, e klasifikuar me shkronjën C, sipas testit Dunnett’s, pastaj ngritet në 11.3% në programin e dytë e paraqitur me shkronjën B, duke vazhduar me variancë pothuaj se të njëjtë në programet e tjera të trajtimit dhe duke u klasifikuar me shkronjën e njëjtë B, deri në


90

programin 7, që në krahasim me programin e kontrollit është klasifikuar në klasën A dhe me vlerë 20.4% të Imc-së.

Tabela 3.25 Të dhënat mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet, të realizuar në tri kohët e trajtimeve gjatë tre vite: 2015, 2016, 2017.

Janë aplikuar testet Dunnett’s dhe Tukey-Kramer HSD në nivelin 5% të probabilitetit. Mesataret që nuk ndërlidhen mes vete me shkronjën e njejtë janë statistikisht të ndryshme. Kodi A, është për nivelin më të ulët të vërtetësisë dhe C, për nivelin më të lartë të vërtetësisë për DMV = 3.46215 në të tri kohët e trajtimit.

Mesatarja e indeksit të sëmundjes në fruta për tre vitet, për trajtimet e realizuara sipas kohës së disa fazave fenologjike të përzgjedhura të bimës, rezulton se Imc-ja në % varion nga 9.39% në programin e parë e klasifikuar me shkronjën C, në 13.07% për të vazhduar me variancë pothuaj të papërfillshme në katër programet tjera: C, D, E, F dhe G, që të gjithë të klasifikuar në klasën B sipas testit Dunnett’s e për tu ngritur në % në programin e kontrollit të pemëve të patrajtuara me fungicide.

Mesatarja e indeksit të sëmundjes së programeve të trajtimit, të realizuar sipas kohës së njëjtë me fermerin e zonës, fillon me 10.5% në programin e parë dhe është klasifikuar më shkronjën C, për të vazhduar me tre programet e radhës: 2, 3, 4 si dhe dy programet e tjera 6 dhe 7, të gjithë këto janë klasifikuar në klasën B, e që dallohen nga programi i kontrollit me Imc% 21.1%, që është klasifikuar në klasën A.

Bazuar në testet Dunnett’s dhe Tukey-Kramer HSD, për indeksin e sëmundjes të vlerësuar në fruta, për tre vitet e studimit, rezulton se ndërmjet kohëve dhe programeve të trajtimit, kemi dallime sinjifikante statistikisht të vërtetueshme.

Nga të dhënat e tabelës 3.26, mbi analizën njëfaktoriale të variancës ANOVA për indeksin e sëmundjes (Imc në %) e vlerësuar në frutat e kultivarit Starking, për tetë programet e trajtimit dhe për të tre vitet e studimit, rezulton se ndërmjet programeve të trajtimit me fungicide (trajtimet) që janë realizuar sipas intervaleve kohore të

PR

OG

RA

ME

T

E T

RA

JTIM

IT

KOHËT E TRAJTIMIT

DSS RIMpro FAZAT FENOLOGJIKE FERMERI I ZONËS

VITET Mesat.

VITET Mesat.

VITET Mesat.

2015 2016 2017 2015 2016 2017 2015 2016 2017

1 8.2 7.9 6.5 7.5 C 9.5 10.7 7.8 9.39 C 10.7 12.0 8.9 10.5 C

2 11.9 11.6 10.5 11.3 B 13.1 14.3 11.7 13.07 BC 14.7 16.7 12.9 14.8 B

3 14.2 13.5 12.4 13.3 B 15.4 16.5 13.7 15.22 B 16.3 18.0 14.9 16.4 B

4 13.0 12.8 11.7 12.5 B 14.0 15.2 12.9 14.09 B 15.1 16.1 13.7 15.0 B

5 12.1 12.2 11.2 11.9 B 13.3 14.9 12.5 13.58 B 14.4 15.6 13.4 14.5 BC

6 12.8 12.7 11.1 12.2 B 13.9 15.7 12.5 14.08 B 15.3 17.0 14.0 15.4 B

7 12.3 11.8 10.5 11.9 B 13.6 15.1 12.6 13.8 B 14.8 16.3 13.5 14.9 B

Kontroll 21.3 21.6 18.4 20.4 A 21.7 23.2 19.2 21.41 A 21.9 23.5 20.9 21.1 A

Mesat. 13.2 13.0 11.6 12.6 14.3 15.7 12.9 14.33 15.4 16.9 14.0 15.4

DMV 3.46215 për @ 0.05


91

prognozura nga sistemi i mbështetjes RIMpro, ka ndryshime sinjifikante statistikore. Kjo provohet nga vlera e F-ve faktike për trajtimet, e cila rezulton të jetë më e madhe se vlera e F-ve teorike tabelare sipas Fisherit, për të dy nivelet e probabilitetit, për nivelin 5% është 2.76 ndërsa për nivelin 1% është 4.27.

Tabela 3.26 Analiza e variancës njëfaktoriale ANOVA (one-way) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet dhe për të tri kohët e trajtimeve. Vitet: 2015, 2016, 2017.


Po kështu, edhe për kohën e trajtimit sipas 6 fazave të caktuara fenologjike të

bimës, vërtetohet se ndërmjet programeve të trajtimit (trajtimet), ka dallime të vërtetuara statistikore. Kjo provohet nga vlera e F-ve faktike për trajtimet, e cila rezulton të jetë më e madhe se vlera e F-ve teorike tabelare sipas R. Fisherit; për të dy nivelet e probabilitetit: për nivelin 5% është 2.76, ndërsa për nivelin 1% është 4.27.

E njëjta ndryshueshmëri statistikore ndërmjet programeve të trajtimit me fungicide për të dy nivelet e vërtetësisë: 5% dhe 1%, ekziston edhe për trajtimet e realizuara sipas kohës së njëjtë me fermerin e zonës.

Koha e trajtimeve


Shkallët e lirisë

Shuma kuadratike


Vlerat e F


DSS RIMpro


23 286.501 - - - -

Fazat fenologjike


23 267.3279 - - - -

Fermeri i zonës


23 247.0225 - - - -


92

Figura 3.27 Diagrami i diamant ploteve për kohën e trajtimit RIMpro, vlerësimi

në fruta për tre vitet

Ndryshimet midis programeve të trajtimit me fungicide ndaj V. inaequalis në tre vitet e studimit: 2015, 2016, 2017, në frutat e kultivarit Starking për kohën e trajtimit sipas programit RIMpro, i jep diagrami i diamant ploteve (variancat, deviacioni standard dhe mesatarja e Imc-ve në %) në figurën 3.27. Nga krahasimi i mesatareve të programeve të trajtimit me kontrollin/variantin dëshmues dhe nga krahasimi i programeve mes vete, rezulton se programet me rrathë ngjyrë hiri, pra programet: 1, 2, 5, 6 dhe 7, kanë ndryshueshmëri të vërtetuar statistikore për nivelin e probabilitetit 5% sipas testeve: Dunnett’s dhe Tukey-Kramer HSD. Këto programe janë nën vlerën e mesatares së përgjithshme, që në këtë rast për kohën RIMpro në figurën 3.27 është 12.6%, në raport me mesataren e përgjithshme, për të tre kohët e trajtimit në fruta, që është 14.12%, në tre vitet.

Figura 3.28 Diagrami i diamant ploteve për kohën e trajtimit të fazave fenologjike,

vlerësimi në fruta, për tre vitet


93

Po kështu për ndryshimet midis programeve të trajtimit me fungicide ndaj sëmundjes së kromës së mollës ,në tre vitet e studimit: 2015, 2016, 2017, në frutat e kultivarit Starking për kohën e trajtimit sipas fazave të caktuara fenologjike të bimës, i jep diagrami i diamant ploteve në figurën 3.28. Edhe në këtë rast, nga krahasimi i mesatareve të programeve të trajtimit me kontrollin/variantin dëshmues dhe të programeve mes vete, rezulton se programet me rrathë ngjyrë hiri, pra programet: 1, 2, 4, 5, 6 dhe 7 kanë ndryshueshmëri të vërtetuar statistikore për nivelin e probabilitetit P = 0.05, sipas testit të Dunnett’s dhe Tukey-Kramer HSD. Këto programe janë nën vlerën e mesatares së përgjithshme, që për këtë kohë trajtimi është 14.33% në raport me mesataren e përgjithshme për të tri kohët e trajtimit në fruta, që është 14.12% për tre vitet.

Figura 3.29 Diagrami i diamant ploteve për kohën e trajtimit sipas fermerit të zonës,

vlerësimi në fruta për tre vitet

Në figurën 3.29, janë paraqitur në mënyrë diagramore, krahasimet mes mesatareve të programeve të trajtimit me fungicide ndaj sëmundjes së kromës, në tre vitet e studimit: 2015, 2016, 2017, në frutat e kultivarit Starking, për kohën e trajtimit sipas fermerit të zonës së studimit. Nga diagrami i diamant ploteve, rezulton se programet: 1, 2, 4, 5, 6 dhe 7 kanë ndryshueshmëri të vërtetuar statistikore, për nivelin e probabilitetit 5%, sipas testit të Dunnett’s dhe Tukey-Kramer HSD. Këto programe janë nën vlerën e mesatares së përgjithshme, që për kohën e trajtimit sipas fermerit të zonës është 15.44%, në raport me mesataren e përgjithshme për të tri kohët e trajtimit, e vlerësuar në fruta që është 14.12%, në tre vitet.

Programi i tretë i trajtimit në të tre intervalet kohore të trajtimit, ka rezultuar pa një ndryshueshmëri sinjifikante nga programi i kontrollit për arsye se mesatarja e tij është mbi nivelin e mesatares së përgjithshme të programeve të trajtimit dhe për pasojë kombinimi i fungicideve të hidroksidit të bakrit dhe mankozebit, nuk ka rezultuar efikas në mbrojtjen nga infeksioni i V. inaequalis.


94

3.4.4 Rezultatet e analizës së variancës dyfaktoriale ANOVA mbi Indeksin e sëmundjes së kromës e vlerësuar në gjethe dhe fruta, për të tetë programet, tri kohët e trajtimeve dhe për të tre vitet e studimit

Të dhënat e tabelës 3.27, mbi analizën e variancës dyfaktoriale ANOVA pёr indeksin e kromës Imc në % në gjethe, për të tre vitet e studimit: 2015, 2016, 2017, tregojnë për ndryshueshmëri të vërtetuara statistikore. Rezulton se efektet e Faktorit A (kohët e trajtimit) dhe efektet e Faktorit B (programet e trajtimit) janë të vërtetuara statistikisht për nivel të lartë vërtetësie, P = 0.01. Kjo provohet nga vlera e F-ve faktike për Faktorin A (kohët) që është 7.2366** dhe Faktorin B (programet) që është 26.1361**, që në fakt rezultojnë të jenë më të mëdha se vlera e F-ve teorike tabelare sipas R.Fisherit. Për sa i përket efektit të bashkëveprimit ndërmjet këtyre dy faktorëve (AxB) rezulton me vlera pa vërtetësi të probabilitetit për të dy nivelet e vërtetësisë. Tabela 3.27 Analiza e variancës dyfaktoriale ANOVA (two-way) mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe dhe fruta për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve për të tre vitet 2015, 2016, 2017

Shënim: **E vërtetuar për nivelin e probabilitetit 1% (P< 0.01); *: E vërtetuar për nivelin e probabilitetit 5% (0.01 =<P<0.05) ; ns: Pa vërtetësi të probabilitetit (P>=0.05).

Duke u bazuar në të dhënat e tabelës 3.27, mbi analizën e variancës dyfaktoriale ANOVA pёr indeksin e kromës Imc në % në gjethe, për të tre vitet e studimit, rezulton se efektet e Faktorit A (kohët e trajtimit) dhe Faktorit B (programet e trajtimit) janë të

Vle

rësi

mi


Shuma kuadratike


Vlerat e F

F. faktike F. teorike

95% 99%

GJE

TH

E

Programet e trajtimit (A) 7 2034.74484 290.67783 26.1361** 3.03 5.47

Kohët e trajtimit (B) 2 160.96334 80.48317 7.2366** 5.07 6.78

Bashkëveprimi A x B 14 20.50146 1.46439 0.1317 ns 0.26 1.45

Trajtimet 23 2216.21264 96.35707 8.6639** 2.21 3.54

Gabimi 48 533.84227 11.12171 - - -

Totali 71 2750.05491 - - - -

FR

UT

A



Bashkëveprimi A x B 14 3.66611 0.26187 0.1514 ns 0.26 1.45

Trajtimet 23 813.51005 35.37000 20.4484** 2.21 3.54

Gabimi 48 83.02653 1.72972 - - -

Totali 71 896.53659 - - - -


95

vërtetuara statistikisht për nivelin e probabilitetit 1%, pasi që vlerat e F-ve faktike përsëri janë më të mëdha se vlerat e F-ve teorike tabelare sipas R. Fisherit. Ndërsa efekti i bashkëveprimit të dy faktorëve (A x B), rezultoi pa ndryshueshmëri të vërtetuar statistikore.

3.4.5 Rezultatet e analizës së variancës trefaktoriale MANOVA mbi Indeksin e sëmundjes së kromës e vlerësuar në gjethe dhe fruta, për të tetë programet, tre kohët e trajtimeve dhe për tri vitet e studimit: 2015, 2016, 2017

Në tabelën 3.28, janë sjellë rezultatet e analizës së variancës trefaktoriale MANOVA pёr indeksin e kromës Imc në % në gjethe, për tre vitet e studimit: 2015, 2016 dhe 2017, për të tre faktorët e marrë në studim: Faktori A, në tre nivele (vitet e trajtimit), Faktori B po ashtu në tre nivele (kohët e trajtimit) dhe Faktori C në tetë nivele (programet e trajtimit me programin e kontrollit). Secili nivel ka kombinime të ndryshme të fungicideve.

Nga të dhënat statistikore, rezulton se kemi pasur influencë të disa faktorëve ndaj kromës së mollës. Konkretisht, rezulton se efektet e Faktorit A (vitet e trajtimit = ndikimi i kushteve klimatike), efektet Faktorit B (kohët e trajtimit) dhe efektet e Faktorit C (programet e trajtimit) janë të vërtetuara statistikisht për nivelin 1% të probabilitetit. Kjo arsyetohet nga vlera e F-ve faktike për Faktorin A = 353.7988**, Faktorin B = 129.3799** dhe Faktorin C = 476.2409**, që rezultojnë të jenë më të mëdha se vlera e F-ve teorike tabelare të R. Fisherit. Efekti i bashkëveprimit ndërmjet faktorëve AxB, AxC dhe BxC, japin vlera të vërtetuara, për të dy nivelet e vërtetësisë statistikore. Ndërsa sa i përket efektit të bashkëveprimit të tre faktorëve së bashku (AxBxC), rezultoi pa vërtetësi statistikore, që praktikisht ky bashkëveprim faktorësh nuk dha ndikime sinjifikante në drejtim të mbrojtjes së gjetheve të mollës nga infeksioni i kromës.

Tabela 3.28 Analiza e variancës trefaktoriale MANOVA mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në gjethe, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Vitet 2015, 2016, 2017


Shuma kuadratike


Vlerat e F




Vitet (C) 2 1729.00340 864.50170 353.7988** 3.04 4.71

Bashkëveprimi A x B

14 79.85340 5.70381 2.3343** 1.74 2.16

Bashkëveprimi A x C 14 383.39215 27.38515 11.2074** 1.74 2.16


96

Bashkëveprimi B x C 4 27.49535 6.87384 2.8131* 2.42 3.40

Bashkëveprimi A x B x C 28 19.16076 0.68431 0.2801ns 1.53 1.79

Totali i trajtimeve 71 11016.98830 155.16885 63.5031** 1.36 1.48

Gabimi 216 527.79250 2.44348 - - -

Totali i Variacionit 287 11544.78080 - - -


Në tabelën 3.29, janë paraqitur rezultatet e analizës së variancës trefaktoriale (MANOVA) pёr indeksin e kromësImc në % në fruta, për tre vitet e studimit: 2015, 2016 dhe 2017, për të tre faktorët e marrë në studim: Faktori A është me tre nivele (vitet e trajtimit), Faktori B po ashtu në tre nivele (kohët e trajtimit) dhe Faktori C është në tetë nivele (programet e trajtimit me programin e kontrollit). Secili nivel ka kombinime të ndryshme të fungicideve.

Nga të dhënat statistikore rezulton se edhe në vlerësimin për fruta kemi pasur influencë të disa faktorëve ndaj kromës së mollës, sikurse tek vlerësimi për infeksionin në gjethea. Nga tabela 3.29, rezulton se efektet e Faktorit A (vitet e trajtimit), efektet Faktorit B (tre periudhat kohore të trajtimit) dhe efektet e Faktorit C (programet e ndryshme të trajtimit), janë të vërtetuara për nivel të lartë vërtetësie, P = 0.01. Kjo arsyetohet nga vlera e F-ve faktike për Faktorin A = 303.2630**, Faktorin B = 428.7011** dhe Faktorin C = 909.4441**, që rezultojnë të jenë shumë herë më të mëdha se vlera e F-ve teorike tabelare sipas R. Fisherit.

Tabela 3.29 Analiza e variancës trefaktoriale MANOVA mbi Indeksin e sëmundjes Imc-ja në % në fruta, për të tetë programet dhe për të tre kohët e trajtimeve. Vitet: 2015, 2016, 2017.


Shuma kuadratike


Vlerat e F




Vitet (C) 2 272.31194 136.15597 303.2630** 3.04 4.71

Bashkëveprimi A x B 14 14.79333 1.05667 2.3535** 1.74 2.16

Bashkëveprimi A x C 14 11.63250 0.83089 1.8507* 1.74 2.16

Bashkëveprimi B x C 4 35.79139 8.94785 19.9297** 2.42 3.40

Bashkëveprimi 28 10.67250 0.38116 0.8490ns 1.53 1.79


97

A x B x C Totali trajtimet 71 3588.34080 50.54001 112.5688** 1.36 1.48

Gabimi 216 96.97750 0.44897 - - -

Totali i Variacionit 287 3685.31830 - - - -

Shënim: **E vërtetuar për nivelin e probabilitetit 1% (P< 0.01); *: E vërtetuar për nivelin e probabilitetit 5% (0.01 =<P<0.05) ; ns: Pa vërtetësi të probabilitetit (P>=0.05).

Efekti i bashkëveprimit ndërmjet faktorëve AxB dhe BxC, japin vlera të vërtetuara, për të dy nivelet e vërtetësisë statistikore, përveç bashkëveprimit ndërmjet faktorëve AxC që japin vlera të vërtetuara për nivelin e probabilitetit 5%. Ndërsa sa i përket efektit të bashkëveprimit të tre faktorëve së bashku (AxBxC), rezultoi pa vërtetësi statistikore, që praktikisht ky bashkëveprim faktorësh nuk dha ndikime sinjifikante në drejtim të mbrojtjes së frutave të mollës nga infeksioni i kromës.

3.4.6 Mbi sjelljen e kultivarëve të mollës nën monitorim. Indeksi i sëmundjes Imc-ja në % për programin e kontrollit (pa trajtime) në tri vitet

Bazuar në monitorimin trevjeçar të pemëve të kultivarit Starking në programin e kontrollit, pra pemët pa trajtime kimike, kundër kromës së mollës si dhe kultivarët e tjerë të mollës siç janë: Golden delicious, Granny Smith dhe Gala, të paraqitur në figurën 3.30, rezulton se kultivari më i prekshëm është Starkingu, ndërsa Granny Smith ishte më i qëndrueshmi ndaj infeksioneve të V. inaequalis. Kultivari Golden Delicious, është shumë pranë me kultivarin Starking në lidhje me prekshmërinë nga sëmundja e kromës, ndërsa kultivari Gala si kultivar me pjekje të hershme, ka rezultuar mesatarisht rezistent.

Edhe pse këto bimë molle, të pa trajtuara me preparate, gjatë tre viteve të studimit, megjithatë patën një rënie graduale të lehtë të prekshmërisë nga infeksioni i kromës, e sidomos në vitin e tretë, pasi që pemishtja në përgjithësi ishte nën trajtim intensiv me fungicide.


98

Figura 3.30 Imc-ja në % në kultivarët nën monitorim në tre vitet: 2015, 2016, 2017

Niveli i rezistencës/qëndrueshmërisë: I = Imune: Imc% = 0; VR = Shumë rezistente: Imc% deri në 5%. R = Rezistente: Imc% nga 5.1%-15%. MR = Mesatarisht rezistent: Imc% nga 15.1% deri 40%. MP = Mesatarisht i

prekshëm: Imc% nga 40.1% deri 60%. P = Prekshëm: Imc% mbi 60.1%.

Gjethe Fruta Gjethe Fruta Gjethe Fruta

2015 2016 2017

Starking 40.3 33.5 37.5 30.5 30.75 20.95

Golden delicious 39.5 32 37 30 29 19.5

Granny smith 33.8 27 30.5 24 25 16

Gala 37 30 33 27.5 26.5 17

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

Imc

%


99

KAPITULLI IV

4. KONKLUZION Sipas vlerësimit të sëmundjes së kromës, gjatë tre viteve: 2015-2017 të këtij studimi, në rajonin e Gjilanit, në Kosovë, arrihet në konkluzionin e përgjithshëm se kroma e mollës mbetet një çështje shqetësuese për kultivuesit e mollës së kësaj zone:

Nga tre intervalet kohore të përdorura për realizimin e programeve të trajtimit të kromës me fungicide të ndryshme në tri vite, arrijmë në konkluzion se periudha kohore e prognozuar sipas sistemit të mbështetjes RIMpro, në bashkëveprim me stacionin meteorologjik dhe platformën FieldClimate, ishte më optimalja në ofrimin e pragut të veprimit me fungicide, me qëllim të mbrojtjes më të mire nga infeksionet e kromës. Kjo periudhë trajtimi, pati numrin më të vogël të trajtimeve për sezon, në krahasim më dy kohët e tjera.

Koha e dytë e trajtimeve me fungicide e realizuar nëpër gjashtë fenofazat e përzgjedhura biologjike, në tre vitet: 2015, 2016, 2017, mund të konsiderohet seriozisht nga fermerët e zonës, që të përdoret si skemë trajtimi e sidomos nga ata që nuk kanë mundësi të ndërlidhjes individuale, ose në grup me ndonjë sistem të prognozimit dhe mbështetjes.

Koha e tretë e trajtimeve me fungicide e realizuar sipas skemës së njëjtë kohore të fermerit lokal, në tri vitet e studimit, rezultoi me indeksin më të lartë të sëmundjes, të vlerësuar si në gjethe ashtu edhe në fruta. Kjo periudhë trajtimi pati mesataren më të lartë të indeksit të sëmundjes në vitin 2016, ku në gjethe u vlerësua me 29.96%, ndërsa në fruta me 16.95%. Në tre vitet, mesatarja e përgjithshme e Imc-së ishte 27.29% në gjethe dhe 15.48% në fruta. Duke i marrë në konsideratë këto vlera të indeksit të sëmundjes, ata kultivues që janë bazuar në traditën dhe ekspertizën e tyre, duhet që të asocohen apo të organizohen në grupe, shoqata, e të tjera, me qëllim të bashkëveprimit dhe marrjes së mbështetjes nga shërbimet këshillimore.

Nga krahasimet e rezultateve të programeve të trajtimit për indeksin e sëmundjes për tre vitet e studimit: 2015-2017, tregojnë se programi/varjanti i parë i trajtimit, i përbërë nga kombinimi i vetëm dy fungicideve: Champion® 50WG 0.3% dhe Syllit® 400SC 0.15%, kanë dhënë efekte mjaft të kënaqshme në lidhje me mbrojten nga infeksionet e kromës.


100

Nga monitorimi tre vjeçar i kultivarit kryesor i përfshirë në studim, cv. Starking si dhe kultivarët e tjerë për krahasim në pemishten ku është realizuar studimi, rezulton se kultivari Starking, u prek më së shumti nga sëmundja e kromës si në gjethe ashtu edhe në fruta. Ndërsa kultivari Deliciozi i artë, rezultoi të jetë me qëndrueshmëri pothuaj se të njëjtë me cv. Starking. Nga të dhënat e monitorimit të përgjithshëm, rezultoi se kultivari Granny smith doli të jetë më i qëndrueshmi nga të gjithë kultivarët e tjerë, si në gjethe ashtu edhe në fruta.


101

KAPITULLI V

5. SUMMARY

THE BEHAVIOR OF SOME APPLE CULTIVARS TO SCAB VENTURIA INAEQUALIS AND IT’S INTEGRATED CONTROL IN THE REGION OF GJILAN IN KOSOVO ABSTRACT The disease of apple scab caused by the pathogen of Venturia inaequalis is a continuous problem to the apple cultivators. The infection requires prompt and persistent treatment so as to control the infection. Today there are a few integrated IPM products and programs for treatment of apple scab with various application time. The aim of this study was to identify the optimal application time frame and consolidating it with few treatment programs for dealing with the apple scab disease. For this purpose, were made eight treatment programs comprising with several chemical products and were realized in three distinctive treatment periods within same season. The research is performed amid three years 2015-2017 in one experimental orchard in Kosovo. The formation of experiment is two factorial randomized block with four replications. The disease infection level was evaluated on 2400 leaves from 98 apple trees. Based on analyzed disease index (DI) the treatment programs and treatment periods were compared with each other to conclude with the best combination of fungicides and application period for scab disease management. Keywords: disease, index, infection, scab, treatment 5.1 INTRODUCTION 5.1.1 Apple Scab (V. inaequalis)

The apple scab is a fungal disease caused by a pathogen of Venturia inaequalis (Cooke) G. Wint., which is a yearly threat to annual apple production (Agrios, 2005), which appears in most of the world countries where the apple fruit is cultivated and remains a serious disease and if is not controlled, it causes a lot of fruit yield loss causing an negative economic cost (Carrise and Bernier, 2002, Gusberti et al., 2012), despite the steady course of scientific research on biology, epidemiology and its management for more than a century (Cooke et al., 2006).

5.1.1.1 Biology, Symptomatology and Epidemiology Apple scab disease is shown at various biological phases. The first infection is started

by the discharge of air borne spores. These spores enter the leaf cuticle making the arrangement of a level mycelium between the cuticle and the epidermal cell walls (Delalieux et al., 2005). The disease of Apple scab which is developed by the pathogen V. inaequalis (Cke.) Wint., is a yearly danger to apple cultivation (Carisse et al., 2009).

The pathogen V. inaequalis is harmful on all blooming organs of the apple crop. The infection is mainly manifested on the leaves and fruits but it also affects the sepals, petioles and blossoms. Dark green or brown spots and lesions, first show up on the leaves not long after bud break. The lesions start on the underside of the leaves, yet are more obvious on the upper side (Jamar, 2011).

When the leaves open, the upper surfaces additionally end up defenseless against disease. An injury initially shows up as a spot which is slightly discoloured than other


102

remaining part of the leaf. The lesion is mainly roundabout and as it increments in measure it ends up olive-hued and plushy because of creation of asexual spores (secondary infection). Since the elder leaves are more immune to infection, the lesions that develop on unfolded leaves are commonly minor ones. Lesions that are developed on new leaves might be very expansive, some of them more than 1cm in distance across. Infected tissues hereafter may end up puckered and contorted and the leaf lesions usually end up torn. The lesions on the fruits and leaves are for the most part rankled and dark brown in appearance with evident edge (Vaillancourt and R. Hartman, 2000).

As the infection advances the whole leaf turns up a ‘messy olive’ and tumbles to the ground. In the late spring, these essential infections deliver auxiliary conidia which taint different fruits and leaves. The conidia’s may proceed with the infection through the cultivation season among periods of wetness. The pathogen of apple scab does not physiologically ruin the apple tree, but this disease causes numerical reduction of leaves and fruits and numerous vulnerable apple trees by the mid-summer are extremely defoliated (Jamar, 2011). Along these lines, the infection should be controlled with fungicides. In the event that disease isn't managed, more than 80% of fruits of non-resistant apple cultivars can be harmed. Based on the level of infection, 10 to 15 or considerably more chemical treatments are typically required for effective management (Meszka, 2015). The frequency of fungicide applications relies upon the source infection mass, vulnerability of the cultivar and climate conditions, for the most part leaf wetness, air temperature, precipitation and relative moistness (Gadoury et al. 1998, Stensvand et al. 1998, Carisse et al. 2007). 5.2 MATERIAL AND METHODS

5.2.1 Orchard location and research duration This research was accomplished in location Zhegra (N 42.378998°, E 21.485185°, altitude 550m) in the region of Gjilan, Kosovo, during three years 2015-2017. The experimental orchard is mainly in Starking cultivation and other apple cultivars.

Figure 5.1 Orchard position in map of Kosovo and ortophoto

5.2.2 Experimental design The experiment is modelled with Factor A for treatment programs in eight levels (P₁ - P₈). The levels consist with different integrated pest management (IPM) products as shown in Table 5.1. The second effect factor B is for treatment period in three levels: B₁ for RIMpro period (relative infection measure program-RIMpro). B₂ for Phenological phases’ period and B₃ for Local farmers’ period. The third effect factor (C) is the treatment years also in three levels: C₁: 2015,


103

C₂: 2016 and C₃: 2017. In this factor the effects of weather conditions dominance were considered for each research year.

Table 5.1 Treatment periods and treatment programs for A. scab

B₁ - the RIMpro program is developed by Bio-Fruit-Advies in Netherlands as decision support system (DSS) which provides predictions in forms of warnings for infection periods to the subscribed farmers and researchers all over the Europe and Northern America that are connected and interact with this online platform. The application dates as per prognosis of DSS RIMpro are as below:

Year I: 17.04; 27.04; 10.05; 25.05 and 10.06.2015. Year II: 21.04; 01.05; 15.05; 01.06 and 16.06. 2016. Year III: 04.04; 22.04; 15.05; 31.05 and 14.06. 2017.

B₂ - the Phenological phases’ period are the apple growth stages and for this research are selected only six phases from the BBCH Scale: 10, 67-69, 71, 72, 74 and 85-87 (Meier, 2001), as shown in Table 5.2. B₃ - the Local farmers’ period is the same time frame as the growers from the research zone have applied their treatments with same volumes of fungicides:

Year I: 10.03; 13.04; 25.04; 11.05; 27.05; 13.06; 10.07 and 25.08 2015. Year II: 05.03; 25.03; 20.04; 10.05; 30.05; 15.06; 05.07 and 28.08 2016. Year III: 12.03; 20.03; 15.04; 08.05; 28.05; 15.06; 05.07 and 15.08 2017.

Table 5.2. Selected phases from BBCH scale with treatment dates

YEARS (Factor C)

TREATMENT PERIOD’s (Factor B) a b c

1. 2015 DSS RIMpro Phenological phases Local farmer 2. 2016

3. 2017

TR

EA

TM

EN

T

PR

OG

RA

MS

(F

acto

r A

)

1 Copper hydroxide 0.3% followed by Dodine 0.15% 2 Copper hydroxide 0.3% followed by Captan 0.15% 3 Copper hydroxide 0.3% followed by Mancozeb 0.3%4 Copper hydroxide 0.3% then Tebuconazole 0.1% followed by Captan 0.15% 5 Copper hydroxide 0.3% followed by Propineb 0.2% then Difenconazole 0.015% 6 Copper hydroxide 0.3% then Trifloxystrobin 0.015% followed by Chlorothalonil 0.2%7 Copper hydroxide 0.3% followed by Cyprodinil 0.05% then Dithianon 0.05% 8 Control (no treatment)

BBCH Scale (Meier et al., 1994) 10 67 - 69 71 72 74 85 - 87

Phenological phases

Mouse-ear stage: Green leaf tips 10

mm above the bud scales. First leaves separating

Flowers fading:

majority of petals fallen.

End of flowering: all petals fallen

Fruit diameter size up to 10mm

Fruit diameter size up to 20mm

Fruit diameter up to 40mm; fruit erect

Advanced ripening:

increase in intensity of

cultivar-specific colour. Fruit ripe

for picking

Year Date Date Date Date Date Date


104

5.2.3 Sampling Each treatment program has 9 apple Starking cultivar trees per one replication and for

4 replications there are total of 36 trees per one treatment program, thus making 288 Starking apple trees for 8 treatment programs (including the non-treated trees). The sampling was performed from the middle trees from the replication blocks. On the 22 July of every research year, there were randomly picked up 25 leaves (all sides of the tree) for evaluation. In the laboratory, 2400 leaves were analysed for the disease index, which were taken from 96 apple trees. On the 23 September of every research year, there were randomly picked up 10 apple fruits (by all sides of the tree) from the randomized block trees for assessment. In the laboratory 960 fruits were analysed for the disease index, which were taken from total of 98 apple trees.

5.2.4 Disease assessment

The disease severity was determined by rating the scab on fruits. Disease severity is a measure of the amount of disease per sampling unit (Nutter et al., 2006). The Croxall et al. (1952) reported a standard diagram method for rating the scab severity. The Lateur and Blazek (2002) reported standard area diagram (SAD) from 1 to 9 scab intensity scale. This scale is modified from 9 to 6 SAD categories and is presented in percentage from 0% to 75% of the fruit surface infected area as shown in Table 5.3 (Hasani, 2005). In order to make sure the infection assessment based on SAD was going accurately, for this purpose it was used Leaf Doctor Software (Pethybridge and Nelson, 2015) to compare some of the infected fruits.

Through pondered average of McKinney’s index (McKinney, 1925) which is modified by B.M Cooke (Cooke et al., 2006) is calculated the disease index:

I ∑ ni ki

N K 100

I = disease index; ni = number of fruits in respective category; ki = number of each category; N = total number of fruits analysed; K = total number of categories Table 5.3. The Standard Area Diagram (SAD) field key for apple scab infection assessment

2015 13.04 10.05 25.05 08.06 07.07 18.08 2016 16.03 15.05 03.06 18.06 06.07 25.08 2017 20.03 15.05 01.06 16.06 05.07 30.08

SAD Field Key for V. inaequalis

Leaf

Fruit

Category 0 1 2 3 4 5 Intensity

level Nothing noticed

Light intensity Medium intensity Strong

intensity Very strong

intensity Destructive

intensity

Infection level

0% fruit surface infected

0.1 - 10% fruit surface infected

10.1 - 25% fruit surface infected

25.1 - 50% fruit surface

infected

50.1 - 75% fruit surface

infected

>75% fruit surface infected


105

5.2.5 IPM Products The fungicides that were used are shown in table 5.4. The product volumes were

prepared and mixed as per manufacturers’ recommendation on the product label. The trees in randomized block and other trees in the orchard were treated also with other IPM products for preventive measures against other fungal diseases or pests besides the above fungicides which were used especially for controlling the Apple scab. Also, other regular agro technical measures are performed for orchard management.

Table 5.4. Characteristics of applied fungicides

5.2.6 Instruments and software

The weather conditions in the orchard are measured and collected by weather station model i-Metos 2 (Figure 5.2) which has configured these parameters: temperature (ºC), relative humidity (RH%), precipitation (mm), dew point (ºC) and two leaf wetness sensors which provide the duration period of the leaf moisture in minutes/hours per 24 hours. One sensor is for inside the tree wreath and other sensor is for outside tree wreath. This weather station was set up 2m above the ground in the middle of orchard. This station is produced and configured by Pessl Instruments GmbH from Austria. The collected data are sent out by the station every 15 minutes to the field-climate platform which is managed by the same inventor/company and after processing in the system, the information is provided in real time to the researcher/farmer through the same platform.

Figure 5.2 i-Metos 2, wetness sensor and FieldClimate platform view The leaves are stored in an ark, in the orchard from the previous year. The ascospores trapping was performed with one simple spore-trap. The microscope glass slides were coated with an thin layer of vaseline and were placed above the leaves on the Peters plate. Later, the glass

Nr. Fungicide Active substance Activity Concentratio

n Manufacturer

Treatments

per season FRAC Code

1 CHAMPION 50WG Copper hydroxide Contact 500g/kg Nufarm 2 M01 2 SYLLIT 400SC Dodine Contact 400g/lit Agriphar 4 U12 3 MANKOSAV 75WG Mancozeb Contact 750g/kg Agrosava 2 M03 4 FOLICUR 250EW Tebuconazole Systemic 250g/lit Bayer 2 3

5 CAPTAN 80WG Captan Contact 800g/kg Arysta Lifescience

3 M04

6 ANTRACOL WP70 Propineb Contact 700g/kg Bayer 2 M03

7 SCORE 250EC Difenoconazole Systemic 250g/l Syngenta 3 3

8 ZATO 50WG Trifloxystrobin Systemic 500g/kg Bayer 2 11

9 DACONIL 720SC Chlorothalonil Contact 720ml/l Syngenta 3 M05

10 CHORUS 50WG Cyprodinil Systemic 500g/kg Syngenta 2 9

11 DANEEL 700WDG Dithianon Systemic 700g/kg BASF 3 M09


106

slides were observed in the microscope model B120C-E1 AmScope equipped with digital camera to identify and to make photos of the captured ascospores in the early spring from the glass slides. The other verification was with visual inspection with hand loop aiming to find and evidence the first conidia brown spot or lesion on the infected apple fruits.

5.2.7 Statistical analysis The statistical data analysis for this research respectively the mean values, standard

deviation and diagrams of diamond plots for confidence intervals for disease index between the treatment programs with control variant are completed with Dunnett’s test and pair comparison between the treatment programs are completed with Tukey-Kramer HSD test for both levels of probability, P = 0.05 and P = 0.01 with statistical program JMP® 14.0 from SAS Institute. The data analysis for each research year 2015, 2016, 2017 and three years together for both evaluated organs (leaf/fruit) for mean values is completed by using the Analysis of Variance respectively one-way Anova, two-way Anova and M-Anova with statistical program Assistat 7.7 (2016) from Francisco de A. S. e Silva.

5.3 RESULTS AND DISCUSION 5.3.1 The climatic conditions in the orchard for three research years 2017-2017

The weather conditions such as wetness duration, air temperature, relative humidity, precipitation and dew point for three years, basically for the seasonal months that apple scab primary and secondary infections are mostly developed are measured on the orchard as presented in table 5.5. The seasonal weather data’s for three years presented in above table show that the natural conditions for the development of primary infection from the ascospores and secondary infection from the conidia of fungus V. inaequalis in the apple orchard were optimal. The three-month period April-May-June of each year had numerous rainfalls and favourable temperatures and during three years we had the development of the apple scab infections. This fact was also verified by monitoring the discharged ascospores captured by the spore trap.

Table 5.5 Monthly climatic data’s accumulated by the meteorological station in the orchard for three years 2015-2017.

Month Year T ºC Min.

T ºC Max.

T ºC Avg.

RH% Min.

RH% Max.

RH% Avg.

Rain (mm)

Dew point T ºC Avg.

Leaf wetness

inside tree wreath

(t°- hour)

Leaf wetness

outside tree wreath (t°- hour)

February

2015 -11.3 17.2 2.63 15.2 94.23 74.26 67.6 -1.2 167.4 185.3

2016 -5.6 23.5 8.07 26.1 94.73 73.48 50.6 2.8 162.7 200.2

2017 -6.5 19.5 4.08 21.9 94.15 75.9 38.8 0.3 93 222.8

March

2015 -4.5 17.2 8.76 47.01 98.3 75.85 104 0.5 318 326.3

2016 -4.9 24.9 8.73 39.67 97.56 73.96 123.2 1.8 220.2 248.9

2017 -2.8 26.9 10.48 23.58 92.34 63 21.2 1.1 118.6 348.6

April

2015 -2.1 24.9 11.92 26.29 91.88 59.95 46 1.2 141.5 146.4

2016 -1.3 33.2 15.31 25.11 96.45 62.37 37 5.4 66.1 88.2

2017 -3.5 30.4 12.62 31.23 97.29 63.68 66.8 2.7 70.6 109.8

May

2015 3.7 33.9 18.38 32.3 96.45 66.81 37 9.6 175.9 160.1

2016 1.5 31.8 14.23 35.62 99.26 75.08 117.2 8.9 248.3 308.4

2017 2.1 32.8 17.37 31.38 100 74.76 102 9.8 95.3 90.6

2015 6.9 33.7 20.3 30.43 96.25 67.97 56 11.3 192.8 135.4


107

5.3.2 The results of disease index for apple scab evaluated on leaves for three years The assessment results for disease index on leaves for Starking cultivar, during three research years are presented on the following table.

Table 5.6.Disease Index (DI %) data analysed on apple leaves for eight treatment programs realized in three treatment periods for three years (2015-2017).

Tre

atm

ent

Pro

gram

s (A

)

Treatment Periods (B)

RIMpro (a) Phenological phases (b) Local farmer (c)

DI % per program/year Average



2015 2016 2017 2015 2016 2017 2015 2016 2017

P1 15.50 16.50 12.0 14.67 C 18.63 20.25 13.05 17.31 C 21.13 22.93 15.85 19.97 B

P2 22.50 22.58 19.13 21.40 BC 23.25 25.30 20.25 22.93 BC 25.25 28.65 22.50 25.47 B

P3 27.00 27.78 22.38 25.72 B 28.75 30.10 24.28 27.71 B 30.00 31.63 26.13 29.25 AB

P4 23.00 22.58 20.13 21.90 BC 25.00 26.88 22.13 24.67 BC 26.13 27.95 23.63 25.90 B

P5 23.50 24.60 20.75 22.95 BC 26.00 28.45 23.10 25.85 BC 27.88 29.50 24.00 27.13 B

P6 24.25 23.63 20.93 22.94 BC 25.63 27.50 22.38 25.17 BC 26.50 27.53 23.63 25.88 B

P7 23.25 24.88 20.63 22.92 BC 25.13 27.35 22.15 24.88 BC 27.13 29.15 24.08 26.78 B

Control 40.25 41.38 29.50 37.04 A 40.63 42.75 30.25 37.88 A 40.75 42.38 30.75 37.98 A

Avg. 24.91 25.49 20.68 23.69 26.63 28.57 22.20 25.80 28.09 29.96 23.82 27.29

LSD = 3.46215 for @ 0.05

The Tukey-Kramer HSD test at a level of 5% of probability was applied. The averages not connected by same letter are significantly different

The average disease index (DI %) on Table 6, for three years as per RIMpro period varies from 14.67% in P1 which is classified by letter C as per Tukey-Kramer test to 21.40% in P2 and is followed by letter’s BC and up to 37.04% in control group of non-treated trees which is classified by letter A. The average disease index measured for three years as per phenological phases’ period begins with 17.31% in P1 which is classified with letter C and then is followed by letter BC in second treatment program with DI value of 22.93% and up to 37.88% in control variant followed by letter A. Additionally, the average disease index for local farmers’ period for three years starts with 19.97% in P1 classified with letter B then is followed by same letter B with DI value of 25.47% in 2nd treatment program and up to 37.98% in the control variant followed by letter A. Tukey-Kramer test show that there are statistically significant differences between the treatment programs in the three periods of treatment.

The One-Way Analysis of Variance (ANOVA) for evaluation of the apple scab disease index (DI %) on the leaves for three years that is presented on Table 5.7, shows statistically proven differences between the treatments programs in all treatment periods. For RIMpro period the factual F value of 41.265** for treatments is higher than theoretical Fisher table values for both levels of probability 2.76 respectively 4.27. Same is for other two treatment

June 2016 8.6 37.9 22.51 31.62 98.48 69.04 84.2 13.5 102.1 145.1

2017 6.8 39.2 22.27 25.2 100 72.66 82.4 13.9 91.7 70

July

2015 9.1 37.3 24.2 24.16 95.52 58.04 11 13.1 57 25.8

2016 8.6 37.5 23.63 29.39 97.97 66.45 96.8 14.0 86.4 81.1

2017 8 42.1 25.1 21.91 97.64 59.37 19.2 11.8 35.8 13.2

August

2015 11.3 36.7 24.35 23.9 91.67 59.07 44 12.5 90.7 69.2

2016 5.7 35.9 21.71 33.06 98.91 71.69 58.2 13.6 95.6 91.8

2017 5.5 42.7 24.73 14.39 97.95 57.4 54.8 10.6 42.4 32.4


108

periods the factual F values for treatments are higher than theoretical Fisher table values for both levels of probability. Also, for Anova p values, in the case of RIMpro, F Ratio is 12.5209; p (value) <0.0001, Phenological phases F Ratio = 7.8739; p (value) 0.0003 and Local farmer F Ratio = 6.5240 p (value) 0.0009. Table 5.7. Dispersive analysis of variance (ANOVA) for disease index (DI %) on leaves for

eight treatment programs realized in three treatment periods for three years.

Treatment Period

Sources of Variation

DF SS MS

< F > Values

Factual Theoretical

95% 99%

RIMpro

Treatments 7 821.945 117.4208 41.265** 2.76 4.27 Repetitions 2 110.21 55.10527 19.365 ** 3.73 6.51 Error 14 39.83 2.845529 - - Variation total 23 971.993 - - -

Phenological phases

Treatments 7 696.951 99.56451 44.156** 2.76 4.27 Repetitions 2 170.771 85.38565 37.86** 3.73 6.51 Error 14 31.567 2.254788 - - Variation total 23 899.2898 - - - -

Local farmer

Treatments 7 536.4163 76.63089 36.773** 2.76 4.27 Repetitions 2 158.7027 79.35135 38.078** 3.73 6.51 Error 14 29.17438 2.083884 - -

Variation total 23 724.2933 - - - -

**Significant at a level of 1% of probability (P < 0.01); *Significant at a level of 5% of probability (0.01 = < P < 0.05); ns: Non-significant (P > = 0.05).

The diagram of means diamonds in Figure 5.3, provides the pairwise comparison

between the treatment programs with the control group for apple scab disease management on infected leaves as per RIMpro period of treatments. The treatment programs with grey circles and italicized variable labels, such programs as from 1 to 7 are significantly different from the control program p (value) = 0.05, as per Dunnett’s test. The treatment programs from 1 to 7, except the program 3, are below the overall average which in this case for RIMpro period is 23.9. The untreated apple trees from the control group are presented with red circle and red variable label and their mean is above the overall average (horizontal centre line of the diamond/circles plot).

Figure 5.3. Diagram of means diamonds (diamond plot) and comparison circles plot for RIMpro period.

The graphic in Figure 5.3 show that program 1 has the lowest DI followed by program 2 and 4. As per Tukey-Kramer HSD there are also statistically significant differences between the treatment programs but only for program 3 and 1 the difference is 11.05 and p (value) = 0.0079. The other pair comparisons between the treatment programs were not statistically different.


109

Figure 5.4. Diagram of means diamonds (diamond plot) and comparison circles plot for Phenological

phase’s period

The pairwise comparison between the treatment programs with the control group as per phenological phases treatment period are presented by the diagram of diamonds and comparison circles plot in Figure 5.4. The treatment programs with grey circles and italicized variable labels respectively the programs from 1 to 7 are significantly different from the control variant for the level of probability P = 0.05, as per Dunnett’s test. Tukey Kramer HSD pair comparisons show that there are statistically significant differences between control variable and treatment programs during phenological phase’s treatment. Pair comparisons between the 7 treatment programs show statistically significant differences only between program 3 and program 1, the difference is about 10 and p (value) = 0.0399*.

Figure 5.5 Diagram of means diamonds (diamond plot) and comparison circles plot for Local farmer’s period.

The comparison among the treatment programs for apple scab disease management on infected leaves according to the local farmers’ period of treatment are provided in Figure 5.5. The treatment programs with grey circles such programs as 1, 2, 4, 5, 6 and 7 are significantly different from the control group for the level of probability P = 0.05, as per Dunnett’s test. The means of these 6 treatment programs are below the overall average which in this treatment period is 27.1. The Tukey-Kramer HSD pair comparisons show that there are statistically significant difference between the treatment period and treatment programs. Only the program 3 and control do not show any statistical difference p (value) = 0.06. Pair comparison between the treatment programs do not show any significant statistical difference.

Table 5.8. Three factorial Analysis of Variance (MANOVA) for disease index (DI%) on

leaves for eight treatment programs realized in three treatment periods for three years.


110

Sources of Variation DF SS MS F Values

Empirical Theoretical 95%

Treatment Programs (A) 7 8145.80774 1163.68682 476.24** 2.06

Treatment Periods (B) 2 632.27549 316.13774 129.37** 3.04

Treatment Years (C) 2 1729.00340 864.50170 353.79** 3.04

Interaction AxB 14 79.85340 5.70381 2.33** 1.74

Interaction AxC 14 383.39215 27.38515 11.20** 1.74

Interaction BxC 4 27.49535 6.87384 2.81* 2.42

Interaction AxBxC 28 19.16076 0.68431 0.28ns 1.53

Total treatments 71 11016.98830 155.16885 63.50** 1.36

Error 216 527.79250 2.44348 - -

Variation total 287 11544.78080 - - -


The three factorial Analysis of Variance (MANOVA) for the apple scab disease index (DI %) assessment on leaves for three years that is presented on Table 5.8, proved that this disease is influenced by a few factors. This analysis proves that all treatment factors are statistically significant. The effect of factor A (treatment years) has empirical F value of 353.79**. This value is significantly higher than theoretical F value 3.04 for level of 5% of probability. The effect of factor B, the treatment periods (three different periods of time), has empirical F value of 129.37** which is also much higher than theoretical F value for level of 5% of probability. Likewise, the effect of factor C, the treatment programs (eight programs with different IPM products), have factual F value of 476.24** which is also much higher than theoretical F value, such value as 2.06 for level of 5% probability. The effects of interaction between the treatment years and treatment periods in three years of treatment are valued for empirical F as 2.81* and this resulted to be a little bit higher than theoretical F value for P = 0.05 which is 2.42. The effects of interaction between the treatment years and treatment programs is valued at 11.20** also this resulted to be higher than theoretical F value for P = 0.05 which is 1.74. The effects of interaction between other two factors respectively the treatment periods and treatment programs (BxC) is valued at 2.33** and this also resulted to be higher than theoretical F value 1.74 for P = 0.05. Lastly, the interaction between all treatment factors (AxBxC) resulted with factual F value of 0.281ns which is lower than theoretical F value for level of 5% of probability. Therefore, the interaction between all three factors practically had no significant effect in regards to the protection of scabby apple leaves.

5.3.3 The results of disease index for apple scab evaluated on fruits for three years The assessment results for disease index on fruits for Starking cultivar, during three research years are presented on the following table. Table 5.9.Disease Index (DI %) data analysed on apple fruits for eight treatment programs realized in three treatment periods for three years (2015-2017).

Tre

atm

ent

Pro

gram

s (A

)

Treatment Periods (B)

RIMpro (a) Phenological phases (b) Local farmer (c)




2015 2016 2017 2015 2016 2017 2015 2016 2017


111

P1 8.2 7.9 6.5 7.5 C 9.5 10.7 7.8 9.39 C 10.7 12.0 8.9 10.5 C

P2 11.9 11.6 10.5 11.3 B 13.1 14.3 11.7 13.07 BC 14.7 16.7 12.9 14.8 B

P3 14.2 13.5 12.4 13.3 B 15.4 16.5 13.7 15.22 B 16.3 18.0 14.9 16.4 B

P4 13.0 12.8 11.7 12.5 B 14.0 15.2 12.9 14.09 B 15.1 16.1 13.7 15.0 B

P5 12.1 12.2 11.2 11.9 B 13.3 14.9 12.5 13.58 B 14.4 15.6 13.4 14.5 BC

P6 12.8 12.7 11.1 12.2 B 13.9 15.7 12.5 14.08 B 15.3 17.0 14.0 15.4 B

P7 12.3 11.8 10.5 11.9 B 13.6 15.1 12.6 13.8 B 14.8 16.3 13.5 14.9 B

Control 21.3 21.6 18.4 20.4 A 21.7 23.2 19.2 21.41 A 21.9 23.5 20.9 21.1 A

Avg. 13.2 13.0 11.6 12.6 14.3 15.7 12.9 14.33 15.4 16.9 14.0 15.4

LSD = 3.46215 for @ 0.05

The Tukey-Kramer test at a level of 5% of probability was applied. The averages not connected by same letter are significantly different

The average disease index (DI %) on Table 5.9, for three years as per RIMpro period

varies from 7.5% in P1 which is classified by letter C as per Tukey-Kramer HSD test to 113% in P2 and is followed by letter B and up to 20.44% in control group of non-treated trees which is classified by letter A. The average disease index measured for three years as per phenological phases’ period begins with 9.39% in P1 which is classified with letter C and then is followed by letter BC in second treatment program with DI value of 13.07% and up to 21.41% in control variant followed by letter A. Additionally, the average disease index for local farmers’ period for three years starts with 10.5% in P1 classified with letter C then is followed by letter B with DI value of 14.8% in 2nd treatment program and up to 21.4% in the control variant followed by letter A. The Tukey-Kramer HSD test show that there are statistically significant differences between the treatment programs in the three periods of treatment.

Table 5.10. Dispersive analysis of variance (ANOVA) for disease index (DI %) on fruits for

eight treatment programs realized in three treatment periods for three years.

Treatment Period

Sources of Variation

DF SS MS

< F > Values

Factual Theoretical

95% 99%

RIMpro

Treatments 7 271.714 38.81642 185.94** 2.76 4.27 Repetitions 2 11.86 5.931838 28.416** 3.73 6.51 Error 14 2.9224 0.208747 - - - Variation total 23 286.501 - - -

Phenological phases

Treatments 7 233.5346 33.36208 281.782** 2.76 4.27 Repetitions 2 32.13578 16.06789 135.712** 3.73 6.51 Error 14 1.65752 0.118397 - - - Variation total 23 267.3279 - - - -

Local farmer

Treatments 7 212.6496 30.378.51 426.54** 2.76 4.27 Repetitions 2 33.37583 16.68792 234.31** 3.73 6.51 Error 14 0.997083 0.07122 - - -

Variation total 23 247.0225 - - - -


The One-Way Analysis of Variance (ANOVA) for evaluation of the apple scab disease index (DI %) on the fruits for three years that is presented on Table 5.10, show statistically proven differences between the treatments programs in all treatment periods. For RIMpro period the factual F value of 185.94** for treatments which is higher then theoretical Fisher table values for both levels of probability 2.76 respectively 4.27. Same is for other two treatment periods the factual F values for treatments are higher than theoretical Fisher table values for both levels of probability. Also, for Anova p values, in the case of RIMpro, F Ratio is 42.030; p (value)


112

<0.0001, Phenological phases F Ratio = 15.78; p (value) < 0.0001 and Local farmer F Ratio = 14.11; p (value) < 0.0001.

The diagram of means diamonds in Figure 5.6, provides the pairwise comparison between the treatment programs with the control group for apple scab disease management on infected fruits as per RIMpro period of treatments. The treatment programs with grey circles and italicized variable labels, such programs as from 1 to 7 are significantly different from the control program p (value) = 0.05, as per Dunnett’s test. The treatment programs from 1 to 7, except the program 3, are below the overall average which in this case for RIMpro period is 12.7. The untreated apple trees from the control group are presented with red circle and red variable label and their mean is above the overall average (horizontal centre line of the diamond/circles plot).

Figure 5.6 Diagram of means diamonds (diamond plot) and comparison circles plot for RIMpro period.

The diagram in Figure 5.6 show that program 1 has the lowest DI followed by program 2 and 4. As per Tukey-Kramer HSD test there are also statistically significant differences between the treatment programs but only for program 3 and 1 the difference is 5.82 and p (value) < 0.0001. The other pair comparisons between the treatment programs were not statistically different.

Figure 5.7 Diagram of means diamonds (diamond plot) and comparison circles plot for Phenological phases period

The pairwise comparison between the treatment programs with the control group as per phenological phases treatment period are presented by the diagram of diamonds and comparison circles plot in Figure 5.7. The treatment programs with grey circles and italicized variable labels respectively the programs from 1 to 7 are significantly different from the control variant for the level of probability P = 0.05, as per Dunnett’s test. Tukey Kramer HSD pair comparisons show that there are statistically significant differences between control variable and treatment programs during phenological phase’s treatment. Pair comparisons between the 7 treatment programs show statistically significant differences, only between program 3 and


113

program 1 the difference is about 5.82 and p (value) = 0.0031*. The overall average for this treatment period is 14.2.

Figure 5.8 Diagram of means diamonds (diamond plot) and comparison circles plot for Local farmer’s period.

The comparison among the treatment programs for apple scab disease management on infected fruits according to the local farmers’ period of treatment are provided in Figure 5.8. The treatment programs with grey circles such programs as 1, 2, 4, 5, 6 and 7 are significantly different from the control group for the level of probability P = 0.05, as per Dunnett’s test. The means of these 6 treatment programs are below the overall average which in this treatment period is 15.5. The Tukey-Kramer HSD pair comparisons show that there are statistically significant difference between the treatment period and treatment programs. Only between program 3 and program 1 the difference is about 5.86 and p (value) = 0.0031*. Pair comparison between the treatment programs do not show any significant statistical difference.

.

Table 5.11. Three factorial Analysis of Variance (MANOVA) for disease index (DI%) on fruits for eight treatment programs realized in three treatment periods for three years


The three factorial Analysis of Variance (MANOVA) for the apple scab disease index (DI %) assessment on fruits for three years that is presented on Table 5.11, proved that this disease is influenced by a few factors. This analysis proves that all treatment factors are statistically significant. The effect of factor A (treatment years) has empirical F value of 303.2630**. This value is significantly higher than theoretical F value 3.04 for level of 5% of probability. The

Sources of Variation DF SS MS F Values

Empirical Theoretical 95%

Treatment Programs (A) 7 2858.19135 408.31305 909.4441** 2.06

Treatment Periods (B) 2 384.94778 192.47389 428.7011** 3.04

Treatment Years (C) 2 272.31194 136.15597 303.2630** 3.04

Interaction AxB 14 14.79333 1.05667 2.3535** 1.74

Interaction AxC 14 11.63250 0.83089 1.8507* 1.74

Interaction CxB 4 35.79139 8.94785 19.9297** 2.42

Interaction AxBxC 28 10.67250 0.38116 0.8490ns 1.53

Total treatments 71 3588.34080 50.54001 112.5688** 1.36

Error 216 96.97750 0.44897 - -

Variation total 287 3685.31830 - - -


114

effect of factor B, the treatment periods (three different periods of time), has empirical F value of 428.7011** which is also much higher than theoretical F value for level of 5% of probability. Likewise, the effect of factor C, the treatment programs (eight programs with different IPM products), have factual F value of 909.4441** which is also much higher than theoretical F value, such value as 2.06 for level of 5% probability. The effects of interaction between the treatment years and treatment periods in three years of treatment are valued for empirical F as 19.9297** and this resulted to be higher than empirical F value for P = 0.05 which is 2.42. The effects of interaction between the treatment years and treatment programs is valued at 1.8507** also this resulted to be higher than theoretical F value for P = 0.05 which is 1.74. The effects of interaction between other two factors respectively the treatment periods and treatment programs (BxC) is valued at 2.3535** and this also resulted to be higher than theoretical F value 1.74 for P = 0.05. Lastly, the interaction between all treatment factors (AxBxC) resulted with factual F value of 0.8490ns which is lower than theoretical F value for level of 5% of probability. Therefore, the interaction between all three factors practically had no significant effect in regards to the protection of scabby apple leaves.

5.4 CONCLUSION

Based on the disease index assessed on leaves and fruits during the three years: 2015-2017 of this study, in the Gjilan, region in Republic of Kosovo, it is concluded that the apple scab remains an issue of concern for the apple growers of this area:

From the three treatment periods/intervals used for the implementation of apple scab treatment programs with different fungicides in three years, we conclude that the forecasted time period under the RIMpro support system, in conjunction with the meteorological station and the FieldClimate platform, was the most optimal in delivery of the threshold of action with fungicides, in order to better protect against the scab infections. This treatment period had the lowest number of treatments per season, compared to the other two treatment periods.

The second treatment perid with fungicides conducted as per six selected biological

phenological phases in the three years: 2015, 2016, 2017 can be seriously considered by the farmers in casestudy area, to be used as a treatment scheme, especially by those who are unable to connect individualy or in group with any decision support system.

The third treatment period with fungicides conducted under the same local farmer scheme in the three years of the study, resulted with high disease index, both in leaf and fruit. This treatment period averaged the highest disease index in 2016. On leaves is indexed 29.96% and on fruits is 16.95%. In the three years, the overall DI average was 27.29% in leaves and 15.48% in fruits. Considering these disease index values, those cultivators which are based on their tradition and expertise should be associated or organized into groups or associations for the purpose of interacting and obtaining support from the field advisory services.

From the comparison of the results of the treatment programs for the disease index for the three years of the study: 2015-2017, show that the first treatment program/variant consisting of a combination of only two fungicides: Champion® 50WG 0.3% and


115

Syllit® 400SC 0.15%, have given quite satisfactory effects regarding the protection from scab infections.

Based on three year monitoring of the rezistance of the main cultivar involved in the study, cv. Starking, as well as other cultivars for comparison, that were in the orchard where the study was conducted, resulted that Starking cultivar was mostly affected by apple scab disease both in leaf and fruit. While the Golded delicious cultivar proved to be of almost identical consistency with cv. Starking. From the general monitoring data, it turned out that cultivar Granny smith was more sustainable from all other cultivars, both in leaf and fruit.


116

KAPITULLI VI

6. LITERATURA Aalbers, P., Balkhoven, M. K., Burg, van W. L. 1998. The WELTE scab model.

Obstbau, 23. 198-202. Agrios G. N., 2005. Plant Pathology. 5th ed. ElsevierAcademic Press. 30 Corporate

Drive, Suite 400, Burlington, MA 01803, USA. e-Book ISBN: 9780080473789, Hardcover ISBN: 9780120445653.

Bonne D. M., 1971. Genetics of Venturia inaequalis. Ann. Rev. Phytopathol.9: 297-318.

Bolar, J. P., Norelli, J. L., Wong, K.-W., Hayes, C. K., Harman, G. E., Aldwinckle, H. S. 2000. Expression of endochitinase from Trichoderma hanianum in transgenic apple increases resistance to apple scab and reduces vigor. Phytopalhology 90, 72-77. DOI: 10.1094/PHYTO.2000.90.1.72.

Bowen, J. K., Mesarich, C. H., Bus, V. G. M., Beresford, R. M., Plummer, K. I. M. M., and Templeton, M. D. 2011. Venturia inaequalis : The causal agent of apple scab. Mol. Plant Pathol. 12, 105–122. DOI:10.1111/j.1364-3703.2010.00656.

Carisse, O., Rolland D., Talbot B., Savary S., 2007. Heterogeneity of the aerial concentration and deposition of ascospores of Venturia inaequalis within a tree canopy during the rain. Eur. J. Plant Pathol. 117(1): 13-24.DOI.10.1007/s10658-006-9069-5.

Carisse, O., Meloche, C., Boivin, G., Jobin, T., 2009. Action Thresholds for Summer Fungicide Sprays and Sequential Classification of Apple Scab Incidence. Plant Dis. 93, 490–498. doi.org/10.1094/PDIS-93-5-0490.

Carisse, O., Bernier, J., 2002. Effect of environmental factors on growth, pycnidial production and spore germination of Microsphaeropsis isolates ëith biocontrol potential against apple scab. Mycol. Res. 106, 1455–1462.

Carisse, O., Tremblay, D.M., Jobin, T., Walker A.D., 2010. Disease Decision Support Systems: Their Impact on Disease Management and Durability of Fungicide Effectiveness, Fungicides, Odile Carisse (Ed.), ISBN: 978-953-307-266-1.

Carisse, O., Jobin, T. & Bourgeois, G. 2008. Predicting apple leaf emergence from degreeday accumulation during the primary scab period. Canadian Journal of Plant Science, Vol. 88, No. 1, (January 2008) pp. 229-238, ISSN 0008-4220.

Carisse, O., Jobin, T. 2010. Resistance to dodine in populations of Venturia inaequalis in Quebec, Canada. Online. Plant Health Progress, doi:10.1094/PHP-2010-0614-01-RS.


117

Cooke, B. M., Jones D.G., Kaye B., 2006. The Epidemiology of Plant Diseases. 2nd edition, 473-489. ISBN-10 1-4020-4580-8 (PB). ISBN-10 1-4020-4581-6 (e-books). ©Springer, P.O. Box 17, 3300 AA Dordrecht, Netherlands.

Croxall, H. E., Gwynne, D.C. & Jenkins, J.E.E., 1952. The rapid assessment of apple scab on fruit. Plant Pathology, 2, 89-92.

Charest, J. 2000. Spatial distribution and dose-disease relationship of airborne ascospores of Venturia inaequalis on apple. Thesis. McGill University, Montreal. Canada.

Delalieux, S., J. van Aardt, Kuelemans W., Coppin, P., 2005. Detection of biotic stress (Venturia inaequalis) in apple trees ising hyprspectral analysis. Proceedings of the 4th EARSeL Workshop on Imaging Spectrosscopy. EARSeL and Warsaw University.

Gadoury, D.M., MacHardy, W.E., 1982. A model to estimate the maturity of ascospores of Venturia inaequalis. Phytopathology, 72, 901–904.

Gadoury, D. M., Stensvand, A., Seem, R.C., 1998. Influence of light, relative humidity, and maturity of populations on discharge of ascospores of Venturia inaequalis. Phytopathol. 88(09): 902-909. DOI: 10.1094/PHYTO.1998.88.9.902.

Gauthier, Nicole. 2018. Apple scab. The Plant Health Instructor. DOI: 10.1094/PHI-I-2000-1005-01.

Gladieux, P., Zhang, X. G., Afoufa-Bastien, D., Valdebenito Sanhueza, R. M., Sbaghi, M., and Le Cam, B. (2008). On the origin and spread of the scab disease of apple: out of central Asia. PLoS ONE 3:e1455. DOI: 10.1371/journal.pone.0001455.

Gessler C., Stumm D., 1984. Infection and stroma formation by Venturia inaequalis on apple leaves with different degrees of susceptibility to scab. J. Phytopathol. 110: 119-126. doi.org/10.1111/j.1439-0434.1984.tb03399.x

González-Domínguez E., Armengol J., Rossi V (2017) Biology and Epidemiology of Venturia Species Affecting Fruit Crops: A Revieë. Front. Plant Sci. 8:1496. DOI: 10.3389/fpls.2017.01496.

Gusberti M, Patocchi A, Gessler C, Broggini GAL. 2012. Quantification of Venturia inaequalis growth in Malus × domestica with quantitative real-time polymerase chain reaction. Plant Dis. 96:1791-1797. DOI: /pdf/10.1094/PDIS-12-11-1058-RE

Hasani, M., 1998. Fitopatologjia Bujqësore, UBT, Tirana, Albania. fq 82-198. Hemler, C., 2017. Tree Fruit Disease Toolbox - Fungicide Resistance Management.

Penn State Extension.


118

Holb I.J., Heijne B., Jeger M.J., 2005. The widespread occurrence of overwintered conidial inoculum of Venturia inaequalis on shoots and buds in organic and integrated apple orchards across the Netherlands. Eur. J. Plant Pathol. 111: 157-168.

Holb I.J., Heijne B., Jeder M., 2006. Effects of integrated control measures on earthworms, leaf litter and Venturia inaequalis infection in two European apple orchards. Agri. Ecosyst. Envion. 114: 287-295.

Jamar, L., Cavelier, M., Lateur, M. 2010. Primary scab control using a “during-infection” spray timing and the effect on fruit quality and yield in organic apple production. Biotechnol. Agron. Soc. Environ. 2010 14(3), 423-439.

Jamar, L., 2011. Innovative strategies for the control of apple scab (Venturia inaequalis) in organic apple production. PhD, University of Liege. Liege, Belgium.

Jones, A.L., Lillevik, S.L., Fisher, P.D., (1980) A microcomputer-based instrument to predict primary apple scab infection periods. Plant Disease, 64, 69–72.

MacHardy, W.E., Gadoury, D.M., 1989. A revision of Mills’s criteria for predicting apple scab infection periods. Phytopathology, 79, 304–310.

MacHardy W.E., 1996. Apple Scab, Biology, Epidemiology and Management. St Paul, Minnesota, USA: APS Press, St. Paul, Minnesota, 545 p.

Marku, L., Hasani, M., Vrapi, H. 2014. Management of apple scab (Venturia Inaequalis) in Albania based on Mills table warnings. International Refereed Journal of Engineering and Science (IRJES). ISSN (Online) 2319-183X, (Print) 2319-1821. Volume 3, Issue 10 (October 2014), PP.35-39.

McKinney H. H., 1923. Influence of soil temperature and moisture on infection of ëheat seedlings by Helminthosporium sativum. J AGRIC RES 26:195-217.

Meier, U., 2001. Growth stages of mono and dicotyledonous plants. BBCH Monograph. 2nd ed. German Federal Biological Research Centre for Agriculture and Forestry. Braunschëeig, Germany.

Meszka, B., 2015. Study of Venturia inaequalis pseudothecia development and apple scab severity under Polish conditions. Research Institute of Horticulture Pomologiczna 18, 96-100 Skierniewice, Poland. DOI: 10.1515/fhort-2015-0020. Folia Hort. 27/2: 107-114.

Nutter F.W., Paul D.E. J., Netto R.A.C., 2006. Disease assessment concepts and the advancements made in improving the accuracy and precision of plant disease data. European Journal of Plant Pathology. 115: 95–103 DOI 10.1007/s10658-005-1230-z.

Lateur M., Blazek J., (2004). Evaluation descriptors for Malus. In: Maggioni L., M. Fischer, M. Lateur, E. - J. Lamont and E. Lipman, Compilers. Report of a Working Group on Malus/Pyrus. Second Meeting, 2-4 May 2002, Dresden-


119

Pillnitz, Germany. International Plant Genetic Resources Institute, Rome, Italy: 76-82.

Lefeuvre, M. 1995. Lutte raisonnée contre la tavelure du pommier: validation d'un modèle d'aide à la décision, Ecole Nationale Supérieure d'Horticulture, Angers.

Ostry M. E., Nicholls T. H., 1992. A technique for trapping fungal spores. Research Note NC-283. St Paul, MN: U.S. Dept. of Agriculture, Forest Service, North Central Forest Experiment Station.

Padder, B. A., Sofi, T. A., Ahmad, M., Shah, M. U. D., Hamid, A., Saleem, S., et al. 2013. Virulence and molecular diversity of Venturia inaequalis in commercial apple groëing regions in Kashmir. J. Phytopathol. 161, 271–279. DOI:10.1111/jph.12061.

Paçe, H., Vrapi, H., Gixhari, B. 2016. Evaluation of some reduced-risk products for management of powdery mildew in greenhouse tomatoes. International Journal of Ecosystems and Ecology Sciences (IJEES). Vol. 6 (4): 505-508.

Pethybridge, S. J., and Nelson, S. C., 2015. Leaf Doctor: A neë portable application for quantifying plant disease severity. Plant Dis. 99:1310-1316.

Stensvand, A., Gadoury, D.M., Amundsen, T., et al. (1997) Ascospore release and infection of apple leaves by conidia and ascospores of Venturia inaequalis at low temperatures. Phytopathology, 87, 1046–1053.

Stensvand, A., Amundsen, T., Semb L., Gadoury, D.M., Seem, R.C., 1998. Discharge and dissemination of ascospores by Venturia inaequalis during dew. Plant Dis. 82(7): 761-764. DOI: 10.1094/PDIS.1998.82.7.761.

Schubert, K., Ritschel, A. and Braun, U. (2003). A monograph of Fusicladium s. lat. (Hyphomycetes). Schlechtendalia, 9, 1–132.

Schwabe, W. F. S., Jones, A. L., and Jonker, J.P. 1984. Changes in the susceptibility of developing apple fruit to Venturia inaequalis. Phytopathology 74:118-121.

Skënderasi, B., Vrapi, H., 2013. Control of Apple Scab, according to Computer "Rimpro" Program (years 2011-2012). The Annals of “Valahia” University of Targoviste. Volume 8.

Skënderasi, B., Hasani, M., Niçko, I., Mero, Gj., Zeka, N. 2012. Determination of tactile scale and intensity by apple scab (Venturia Inaequalis), through the evaluation of the sensitivity of some apple cultivars in the district of Korça. The Annals of “Valahia” University of Targoviste. Romania.

Skënderasi, B., Mero, Gj., Zeka, N., Hasani, M., Cara, M. 2014. Determination of terms and effectivenes of fungicides more convenient in apple scab control in Korça region in Albania. Journal of International Academic Research for Multidisciplinary. ISSN: 2320-5083, Volume 1, Issue 12.


120

Tomerlin, J. R., Jones, A. L., 1983. Development of apple scab on fruit in the orchard and during cold storage. DOI: 10.1094/PD-67-147. Plant Dis. 67: 147-150.

Trapman, M. (1994) Development and evaluation of a simulation model for ascospore infections of Venturia inaequalis. Norwegian Journal of Agricultural Sciences, Supplement 17, 55–67.

Thakur, K., Chawla, V., Bhatti S., Swarnkar MK., Kaur J. et al. 2013. De Novo transcriptome sequencing and analysis for Venturia inaequalis, the devastating apple scab pathogen. PLoS ONE 8(1): e53937. DOI: 10.1371/journal.pone.0053937.

Vaillancourt L. J., Hartman J. R., 2000. Apple scab. The Plant Health Instructor. DOI: 10.1094/PHI I-2000-1005-01. Updated, 2005. APS Press.

Vincent C., Rancourt B., Carisse O., 2004. Apple leaf shredding as a non-chemical tool to manage apple scab and spotted tentiform leafminer. Agric. Ecosyst. Environ. 104: 595-604.

Susuri, L., 1995. Fitopatologjia. Prishtinë. Kosovë. Fq 116-122. Ferraj, B., Thomaj, T., 2014. Pomologjia 1, Speciet kryesore. UBT, Tirana, Albania.

ISBN: 978-99956-92-89-6. Thomaj, F., Domi, H., Spahiu, T., 2013. Molla, aspekte të biologjisë dhe teknologjisë

së kultivimit në sistemin intensiv. Tirana, Albania. ISBN: 978-9928-118-79-0.

Ferraj, B., Thomaj, T., Shahini, Sh., Veshaj, Z., 2009. Monografi. Kultivimi mollës intensive në Shqipëri. UBT, Tirana, Albania. ISBN: 978-99956-47-35-3.

Silva FAS., Azevedo CAV., 2016. The Assistat Software Version 7.7 and its use in the analysis of experimental data. http://www.assistat.com/indexi.html.

JMP® 14.0. Statistical Discovery from ©SAS Institute Inc. 2018. https://www.jmp.com/en_us/home.html.

Reddel, Alexis LT., 2015. Fungicide Resistance Genetics of Apple Scab fungus Venturia inaequalis. Honors Theses and Capstones 254. University of New Hampshire.

Rossi, V., Giosuè, S., and Bugiani, R. 2007. A - scab (Apple-scab), a simulation model for estimating risk of Venturia inaequalis primary infections. EPPO Bull. 37, 300–308. DOI: 10.1111/j.1365-2338.2007.01125.x

Raporti i Gjelbër 2017. Republika e Kosovës. Ministria e Bujqësisë dhe Zhvillimit Rural.http://mbpzhr-ks.net/repository/docs/Raporti_i_Gjelber_2017_Alb_Final.pdf.

Jolanda Persolja, Alenka Ferlež Rus, Vlasta Knapič, Magda Rak Cizej1. Slovenian Agrometeorological Information System – Support in the Forecasting of Apple Scab. Slovenian Institute of Hop and Brewing, Cesta Žalskega tabora 2, 3310 Žalec, Slovenia The Administration of the Republic of Slovenia for


121

Food Safety, Veterinary Sector and Plant Protection, Dunajska cesta 22, 1000 Ljubljana, Slovenia.

Xu, X.-M., Butt, D.J. and van Santen, G. 1995. A dynamic model simulating infection of apple leaves by Venturia inaequalis. Plant Pathology, 44, 865–876.

Xu, X., Roberts, T., Barbara, D., Harvey, N. G., Gao, L., and Sargent, D. J. (2009). A genetic linkage map of Venturia inaequalis, the causal agent of apple scab. BMC Res. Notes 2:163. DOI: 10.1186/1756-0500-2-163.

Lista e publikimeve në kuadër të tezës së doktoraturës Pjesëmarrja me punime në konferenca ndërkombëtare për agronomi:

1. Edmond Rexhepi1*, Harallamb Paçe². Determination of most appropriate fungicide application time for controlling of Apple scab in the region of Gjilan, Kosovo. The 2nd International Conference “Biotechnology in Agriculture” Agricultural University of Tirana, Albania (18–19 April 2017). Volume 16. ISSN: 2218-2020. Abs book, pp.76.

2. Edmond Rexhepi1*, Harallamp Paçe², Hekuran Vrapi³. Controlling of apple scab

(V. inaequalis) in Kosovo based on some fungicide treatment time intervals. The 5th International Conference on Advanced Scientific Results in Agriculture, Forestry and Fisheries.26-30 June 2017. Scie-Conf 2017 in Slovak Republic. eISSN: 1339-9071, cdISSN: 1339-3561, ISBN: 978-80-554-1337-2. Abs. Book p. 273.

3. Edmond Rexhepi1*, Harallamp Paçe², Hekuran Vrapi³. Utilization of RIMpro cloud services for managing of Apple scab in Kosovo. The 8th International Conference on Information and Communication Technologies in Agriculture, Food & Environment. September 21-24 2017 in Chania, Crete, Greece. CEUR Proceedings. ISSN 1613-0073. Scopus indexed.

Publikime në revista shkencore ndërkombëtare për agronomi:

1. Edmond Rexhepi1*, Harallamb Paçe². Determination of most appropriate fungicide application time for controlling of Apple scab in the region of Gjilan,


122

Kosovo. Albanian Journal of Agricultural Sciences (AJAS). ISSN 2218-2020. Special Issue. pp. 229-234.

2. Edmond Rexhepi1*, Harallamb Paçe², Hekuran Vrapi², Arbenita Hasani³, Elena

Kokthi³. Scab infection management on apple leaves in western Balkans. Journal of Agricultural Science. p-ISSN 1024-0845. e-ISSN 2228-4893. Volume 1*XXIX*2018 41-49. Agraarteadus. Estonian Academic Agricultural Society 2018. DOI: 10.15159/jas.18.07. Scopus indexed.

3. Edmond Rexhepi1*, Harallamp Paçe², Hekuran Vrapi³, Arbenita Hasani⁴

Overview the decision support system with fruit growth stages for predicting the action threshold to control the apple scab. Journal of Agricultural Informatics (ISSN 2061-862X) 2018 Vol. 3, No. 9. 2018. European Federation for Information Technology in Agriculture, Food and Environment in Hungary.

4. Edmond Rexhepi1*, Harallamb Paçe2, Hekuran Vrapi3, Arbenita Hasani⁴. Comparing of some fungicide treatment programs for managing the infections from Venturia inaequalis in Starking apples. Research in Agricultural and Veterinary Sciences. ISSN 2520-65116 (online), ISSN 2520-6737 (print). Jomard publishing, Azerbaijan. Published in Vol. 2, No.3, pp.122-131. 2018.

5. Edmond Rexhepi1*, Harallamb Paçe², Hekuran Vrapi², Arbenita Hasani³, Shpend Shahini². Managing the scab on apple leaves by combining some treatment programs with application periods. Bulgarian Agricultural Academy publishing. Bulgarian Journal of Agricultural Science (BJAS). ISSN 1310-0351-print, ISSN 2534-983X-online). Accepted for publishing 09 July 2018. Article in press for volume 2/2019. Scopus indexed.


123

ANEKS I

Legjenda e zgjeruar e figurave të diamant ploteve dhe të rrathëve krahasues:

Vijat e sipërme dhe e poshtme të diamanteve të gjelbër shprehin intervalet e konfidencës (CI) si shtesë ndaj vlerës p (Anova) me 95% konfidencë për çdo mesatare. Vija e gjelbër qëndrore horizontale e diamanteve paraqet mesataren e programit të trajtimit ndërsa gjerësia e diamantit është proporcionale me madhësinë e mostrës. Drejtkëndshat e kuq paraqesin distribucionin. Tre pikat blu në diamant paraqesin tre mesataret e Imc-së për tre vitet e studimit. Vija blu e sipërme dhe e poshtme horizontale paraqet devijimin standard. Rrathët gri dhe të kuq në të dy testet statistikore paraqesin krahasimin e mesatareve ndërmjet programeve të trajtimit me kontrollin (për Dunnett’s) dhe programeve mes veti (për Tukey-Kramer HSD). Rrathët gri me emërtimin e pjerrët të variablave (diamanteve) paraqesin programet/varjantet që kanë ndryshueshmëri sinjifikante nga varjanti i kontrollit. Vija e zezë e mesme horizontale e diamant plotit paraqet mesataren e përgjithshme të indeksit të sëmundjes (Imc-së) për kohën e trajtimit. Diagramet e diamant ploteve të programeve të trajtimit në tre kohët e trajtimeve Viti i parë 2015

Gjethe Fruta Diagramete diamant ploteve të programeve të trajtimit sipas kohës DSS RIMpro


124

Gjethe Fruta Diagramet e diamant ploteve të programeve të trajtimit sipas kohës së Fazave Fenologjike Gjethe Fruta

Diagramet e diamant ploteve të programeve të trajtimit sipas kohës së Fermerit të zonës

Viti i dytë 2016

Gjethe Fruta Diagramet e diamant ploteve të programeve të trajtimit sipas kohës DSS RIMpro

Gjethe Fruta Diagramet e diamant ploteve të programeve të trajtimit sipas kohës së Fazave Fenologjike


125

Gjethe Fruta Diagramet e diamant ploteve të programeve të trajtimit sipas kohës së Fermerit të zonës Viti i tretë 2017

Gjethe Fruta Diagramet e diamant ploteve të programeve të trajtimit sipas kohës DSS RIMpro.

Gjethe Fruta Diagramet e diamant ploteve të programeve të trajtimit sipas kohës së Fazave Fenologjike

Gjethe Fruta Diagramet e diamant ploteve të programeve të trajtimit sipas kohës së Fermerit të zonës

Documents

UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I BUJQËSISË …ubt.edu.al/wp-content/uploads/2019/03/Edmond-Rexhepi.pdf · Sjellja e disa kultivarëve të mollës ndaj kromës Venturia