UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE

DEPARTAMENTI I FILOZOFISЁ

PROGRAMI I DOKTORATЁS

OPINIONI PUBLIK SIPAS MENDIMIT FILOZOFIK TЁ JURGEN HABERMAS

Paraqitur në kërkim të gradës shkencore “Doktor”

nga Enkelejda Hamzaj

Udhëhequr nga Prof. Dr. Gjergji Sinani

TIRANË, 2018

DEKLARATË STATUORE

Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky punim është shkruar prej meje, nuk është prezantuar

ndonjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri ose pjesë të

veçanta të tij. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë person tjetër përveç

rasteve të cituara dhe referuara.

Deklaruesi

Enkelejda HAMZAJ

Copyright © 2018, Enkelejda HAMZAJ

Të gjitha të drejtat të rezervuara

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE

DEPARTAMENTI I FILOZOFISЁ

PROGRAMI I DOKTORATЁS

OPINIONI PUBLIK SIPAS MENDIMIT FILOZOFIK TЁ JURGEN HABERMAS

Paraqitur në hulumtim të gradës shkencore “Doktor”

nga Enkelejda Hamzaj

Udhëhequr nga Prof. Dr. Gjergji Sinani

Juria e vlerësimit

1._______________________________________Kryetar

2.________________________________________Anëtar

3.________________________________________Anëtar

4._________________________________________Anëtar

5._________________________________________Anëtar

TIRANË, 2018

FALËNDERIM

Pas disa vitesh hulumtimi, këmbëngulje dhe vështirësish për të arritur në përfundim të

disertacionit “Opinioni publik sipas mendimit filozofik të Jurgen Habermas” pa diskutim që

falënderimet janë të shumta.

Në rradhë të parë një falenderim i veçantë është për udhëheqësin tim Prof.Dr. Gjergji Sinani, i

cili me seriozitetin, sugjerimet dhe kritikat tij bëri të mundur realizimin e këtij disertacioni.

Mirënjohje Prof.Dr. Nikoleta Mitës, për të gjithë mbështetjen që ka treguar gjatë këtij procesi

për të përballuar këtë sfidë disavjeçare.

Falenderoj Departamentin e Filozofisë dhe Përgjegjësen e tij, Aida Gogu, e cila me shumë

rigorozitet ndjek studentët doktorantë, ecurinë dhe mbarëvajtjen e tyre.

Familja ime është ajo që më mbështet, suporton dhe më ndjek në çdo moment të jetës.

Faleminderit bashkëshortit tim, Arianit, me të cilin përballojmë gjithmonë bashkë çdo sfidë që

jetojmë dhe djemve tanë që janë energjia dhe shpresa e pashtershme.

Faleminderit nga zemra!

TABELA E PЁRMBAJTES

Abstrakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hyrje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Metodologj ia dhe s t ruktura e punimi t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1

KAPITUL LI I : ORI GJ INA E M ENDIM IT FILO ZOF IK TЁ J UR GEN

HAB ERM ASIT

1.1 Formimi

intelektual . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

1 .2 Habermas dhe Shkol la e Frankfurt i t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 3

1 .3 Ndikimi i Marksi t dhe zgjerimi i horizont i t intelektual te Habermas . . .2 0

1 .4 Origj ina e ref lekt imit pol i t ik te Habermas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 6

KAPITULL I I I : ORIGJ INA DHE KUP TI M I I OPINIONIT PUB LIK SIP AS

J URGEN HAB ERM AS

2 .1 Gjeneza e një vepre të shquar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 0

2 .2 Si l indi sfera publ ike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 3

2 .3 Formimi dhe zhvi l l imi i opinioni t publ ik evropian s ipas Habermasi t .4 4

2 .4 Koncept i i opinioni t publ ik sipas Habermas: funksionet pol i t ike . . . . . . .5 0

KAPITULL I II I : NGJ I TJ A DHE R Ё NIA E OPINIONI T PUB L I K

3 .1 Koncept i i opinioni t publ ik në his torinë e mendimit pol i t ik modern

s ipas

Habermasi t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 8

3 .2 Kriza e opinioni t publ ik në int erpret imin e Jurgen Habermas . . . . . . . .8 2

3 .3 Opinioni publ ik në kompleksi tet in social . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 4

KAPITULL I IV: M EDIA DHE SIS T EM I POLI TIK. OPINION I PUB LIK NË

SHOQËRIN Ë E IN FORM ACIONIT

4 .1 Pushtet i dhe komunikimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 0 0

4 .2 Media, opinioni publ ik dhe pol i t ika në Shqipëri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 0 4

4 .3 Konsul t imet publ ike, pjesëmarrja qytetare s i shpr ehje e opinioni t

publ ik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 1 6

4 .3 .1 Kontekst i ndërkombëtar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 2 0

4 .3 .2 Kontekst i shqiptar: Rast Studimor për vlerësimin e kapaci teteve të

koordinatorëve të njoft imit dhe konsul t imit publ ik . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 2 4

4 .3 .3 Konsul t imet publ ike nga parlament i shqiptar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 4 2

4 .3 .4 Reflekt imet e fundi t p ër Habermasin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 4 6

Përfundime...............................................................................................................................1 5 2

Bibliografia...............................................................................................................................1 5 8

6

ABSTRAKT

Studimi i dedikohet mendimit filozofik të Jurgen Habermasit në lidhje me konceptin e

opinionit publik dhe transformimit të tij në ditët e sotme. Ai është një nga protagonistët

më të mëdhenj të debatit filozofik bashkëkohor, që ka realizuar një rindërtim kritik,

historik dhe sociologjik të opinionit publik dhe sferës publike.

Gjatë punimit trajtohet jo vetëm çështja e opinionin publik sipas mendimit filozofik të

autorit gjerman por edhe qasja e këtij opinioni në vendin tonë. Për të kuptuar mënyrën

e të menduarit dhe filozofinë që karakterizon një nga filozofët më të mëdhenj të kohës

që jetojmë shihen me rëndësi Shkolla e Frankfurtit dhe mentorët e saj si Adorno,

Horkheimer por edhe lidhja në raport me autorë të tjerë si Marksi, Hegeli, Hobsi,

Rusoi, Kanti.

Analiza fokusohet në shprehjen “opinioni publik”, origjinën e këtij termi duke nisur

nga mendimi grek deri te analiza linguistike në disa gjuhë dhe kultura të tjera. Sipas

filozofit gjerman, opinioni publik modern lind dhe afirmohet njëkohësisht me

progresivitetin e strukturës së një sfere – shoqërisë civile – profili i së cilës qëndron

idealisht autonom ndaj institucioneve shtetërore. Studimi thellohet më krizën që pësoi

roli i opinionit publik dhe funkioni kryesor që ai kishte. Me transformimin e sistemeve

politike, sociale dhe masmedias, sot shohim nje sferë publike te distancuar nga qëllimi

kryesor i saj: të qenurit kritik ndaj politikës dhe politikanëve.

Koncepti i opinionit publik është parë edhe në këndvështrimin e studiuesve si

Benjamin Constant, Jeremy Bentham, Tokëvili, Mills, Bourdie dhe Luhamann. Një

vëmendje e veçantë i kushtohet raportit media - sistem politik - opinion publik në

shoqërinë e informacionit. Në një plan tjetër analizohet opinioni publik në Shqipëri dhe

përfshirja e tij në vendimmarrje pasi marrëdhënia që shteti dhe strukturat e tij

vendimmarrëse dhe politikëbërëse vendosin me publikun e gjerë është një ndër

treguesit bazë të një qeverisjeje demokratike. Sot, Habermas e sheh opinionin publik si

karikaturë të vetvetes prandaj sugjeron rikthimin e një opinioni me dinjitet nëse duam

të kemi një shoqëri civile autonome dhe burim kritike ndaj pushtetit të ndërtuar.

Fjalët kyçe: opinion publik, sfera publike, demokraci, funksion kritik, klasë borgjeze,

industri kulturore, masmedia, njoftim dhe konsultim publik,publicitet, grupet e

interesit.

7

Hyrje

Ky studim i dedikohet mendimit filozofik të Jurgen Habermasit në lidhje me konceptin

e opinionit publik dhe transformimit të tij në ditët e sotme. Reflektimet teorike mbi

opinionin publik në fusha të ndryshme si filozofia, politika apo gazetaria nuk kanë

shënuar vitet e fundit një rritje të konsiderueshme në shkencat sociale, ku termi opinion

publik nuk i referohet thjesht bashkësisë së individëve, të cilët përdorin mjetet e

komunikimit të masës.

Një nga protagonistët më të mëdhenj të debatit filozofik bashkëkohor, që ka realizuar

një rindërtim kritik, historik dhe sociologjik të opinionit publik dhe sferës publike është

pikërisht Jurgen Habermas. Ai është një nga teoricienët socialë më të mëdhenj të

epokës së pas Luftës së Dytë Botërore. Shkrimet e tij kanë një ndikim të madh në

fushën e filozofisë, sociologjisë dhe politikës. Profilit të tij si një teoricien politik

social, i shtohet qënia e tij si një ndër intelektualët publik më të shquar të Evropës së

sotme. Ky filozof i madh ka shkruar për opinion publik duke bërë një analizë të thellë

kontekstit historik, transformimit të shoqërisë dhe sferës publike.

Në fakt është shumë e lehtë të konstatosh termin opinion publik si citim në tekste të

ndryshme dhe mbi të gjitha si një temë të veçantë bashkëkohore. Ky term edhe pse

gjendet kudo ose përmendet nga studiues, analistë apo politikanë mbetet ende

enigmatik. Vitet e fundit në vendin tonë diskutohet gjithnjë e më shumë për opinionin

publik dhe rolin e tij. Por realisht çfarë fshihet pas rolit të opinionit publik dhe

rëndësisë së tij në ndryshimin e shoqërisë? Gjatë shekujve termi opinion përdorej për të

shprehur botën e aparencës, të gjysmë të vërtetave dhe iluzioneve konjitive ndërsa më

vonë mori kuptime të tjera. Gjatë shekullit të XVII dhe sidomos shekullit të XVIII

shohim si ndryshon ky koncept në përpjekjet e klasës borgjeze, intelektualëve, njerëzve

të shkencës për të kundërshtuar agoninë e ngadaltë të një regjimi të privilegjeve të

bllokuara nga origjina sociale apo tradita e trashëgimisë. Pikërisht Jurgen Habermas

rindërtoi vite më parë, në 1962 veprën klasike për opinionin publik Strukturëandel der

Oeffentlichkeit. Filozofi gjerman trajton në mënyrë historike lindjen e shprehjes dhe

8

konceptit të opinionit publik gjatë fazës së ngritjes së borgjezisë në shoqëri dhe qeveri,

të përshpejtuar nga zhvillimi i mjeteve të informacionit dhe diskutimit publik. Trajtimi

i këtij koncepti solli zgjidhjen e një problemi: mund të flitej për opinionin publik në

mënyrë historike, filozofike dhe sociologjike, mbitëgjitha për të kuptuar një funksion të

rëndësishëm të sferës publike borgjeze ose shprehjen e qytetarëve privatë të mbledhur

si publik.

Shprehja publike në fakt vjen si një koncept që ka lidhje me njohjen e të fshehtave të

pushtetit dhe ushtrimit të tij. Publikimi i dekreteve, mbledhjeve parlamentare, një seri

normativash me urgjencë për t’u konfrontuar me qytetarët janë pjesë e një dëshire për

të rishpërndarë pushtetin. Opinioni publik është sfera komunikuese që shpeh më së

miri si karakterin njohës të veprimit social, ashtu edhe universalitetin e tij. Habermas

tregon shumë bukur momentet historike të ndryshimeve të një klase të re intelektualësh

që kërkon të jetë prezente në çdo fushë. Rëndësia e diskutimit habermasian ka shumë

merita pasi ai riorganizon segmente të përbashkëta të komunikimit, politikës, filozofisë

dhe sociologjisë por kur ky diskutim përballet me aktualitetin fati i opinionit publik në

epokën e industrializimit, atëherë ai merr një tjetër drejtim. Ripërkufizimi i një sfere

publike, që kalon nga një protagonizëm shtetëror në shoqëri dhe ekonomi, nga një rritje

e industrisë kulturore, nga një shpërndarje e paparashikuar e komunikimit të masës,

përballet me pritshmëritë politike të gjeneruara nga periudha e artë e opinionit publik

liberal. Bëhet fjalë për një fenomenologji të re të sferës publike që shënon ndërprerjen

e rritjes së një publiku, atij borgjez, duke shfaqur me një forcë të madhe peshën e

betejave politike, sindakaliste, kulturore të ndjekura nga masat e reja të popullit të

thjesht apo punëtor. Sa më shumë kryqëzohen këto procese aq më pak ushtrohet

funksioni racional i opinionit publik klasik. Në këtë kontekst vjen lidhja e reflektimeve

të Habermasit dhe orientimi strategjik i Shkollës së Frankfurtit, ku filozofi gjerman

përfaqëson gjeneratën e fundit të studiuesve. Kritikat ndaj një opinioni publik, i cili

përbëhej nga gupe të ndryshme por pa thellësi politike sjellin një lloj pasiviteti të

përgjithshëm, një publik që nga aktor kthehet në spektator, një funksion i sferës publike

që ndryshon në trillim të së drejtës publike. Industria kulturore perëndimore promovon

veten si rregullatore e tregut të ideve, emocioneve kolektive, të imagjinatës, të

modeleve të identifikimit social. Mendimi i Habermasit kërkon që të jetë një kontribut i

9

rrugëtimit kolektiv drejt emancipimit. Opinionet që zënë vend në hapësirën publike

mund të jenë produkt i bindjeve të sinqerta ose frut i pabarazisë në aksesin e përhapjes

së opinioneve, në shpërndarjen e burimit dhe pushtetit faktik. Grupet e interesit mund

të prodhojnë një shtrembërim në formimin e opinionit publik. Veprimi i mjeteve të

komunikimit të masës mund të orientojë publikun drejt temave dhe argumentave që

janë më shumë rezultat i nevojave komunikuese të vetë mediave se sa nevojë e një

formimi argumentues të opinionit. Habermas identifikon një moment të veçantë,

momentin e krizës, ku opinioni publik shfaqet me tërë pafajësinë e tij. Mobilizimi rreth

temave kritike është një moment që vë në lëvizje struktura që kanë autoritetin të marrin

vendime. Në këtë moment nisin të modifikohen edhe raportet ndërmjet shoqërisë civile

dhe sistemit politik. Në momente krizash gjithëkush që vepron në hapësirën publike

duhet të sigurojë mbështetjen e grupeve të tjera vetëm nëpërmjet argumenteve.

Opinioni publik është një strukturë ndërmjetëse midis sitemit politik, botës së jetës dhe

sistemeve të veprimit funksional të diferencuar, si sistemi ekonomik. Kjo për faktin se

hapësira publike përbëhet nga ata që janë të interesuar për pasojat që vijnë nga ajo që

ndodh nga këto sisteme, përfshirë këtu edhe atë politik. Pra në hapësirën publike

përfshihen ata njerëz që provojnë në kurrizin e tyre pasojat e fenomeneve të prodhuara

nga “duart e padukshme” dhe nga shumë aktorë politikë dhe ekonomikë. Sipas

mendimit habermasian kjo hapësirë pasurohet nga një komunikim që përfshin një

numër të madh njerëzish që nuk njihen me njëri tjetrin por ngjasojnë në gjuhën që

përdorin duke zgjeruar interaktivitetin në një publik më të shumëllojshëm. Në sferën

publike dominon veprimi i orientuar drejt mirëkuptimit.

Një pjesë e publikut është shoqëria civile, ose një bashkësi shoqatash, organizatash apo

lëvizjesh. Sigurisht që shoqëria civile përbëhet edhe nga organizata politike por

Habermas dallon komunikuesit profesionistë që përdorin agjenci e mjetet e

komunikimit të masës nga komunikuesit e thjeshtë që janë shoqatat spontane të

qytetarëve. Fluksi i informacionit që vjen nga periferia në qendër e kthehet nga qendra

në periferi në formë vendimesh politike, legjislacion, etj., garanton që institucionet e

përfaqësimit të mbajnë një marrëdhënie të shëndetshme me opinionin publik. Kjo

marrëdhënie tregon gjendjen e mirë të një shteti demokratik. Legjitimiteti i vendimeve

demokratike matet në efikasitetin e këtij fluksi komunikativ, deri kur ky të jetë i qartë

10

dhe të zhvillohet brenda procedurave demokratike. Një komunikim i shëndetshëm

midis qendrës së sistemit politik dhe periferisë krijon mundësinë që pushteti

komunikativ të mos rrëzohet nga pushteti faktik i pabarazive sociale ose pushteti ligjor

i qeverisë.

Habermas niset nga supozimi se normaliteti i jetës institucionale është i karakterizuar

nga një lloj rutine në të cilën autonomia e administrimit të qeverisë dhe fuqia e

pushtetit janë elementët që peshojnë më shumë në vendimet politike. Problemi është që

kjo rutin të prishet të paktën në disa raste. Insistimi i Habermasit konsiston në

mobilizimin kolektiv, i cili vë në lëvizje vendimmarrësit politikë për të gjetur zgjidhje

problemeve që shqetësojnë opinionin publik.

Në këtë kuadër në disertacionin e paraqitur këto problematika trajtohen në dy shtylla

kryesore: opinioni publik sipas mendimit filozofik të Habermasit që në gjenezën e tij

dhe opinionin publik sot duke u ndalur në kontekstin ndërkombëtar dhe atë shqiptar.

Ky i fundit shihet në disa dimensione duke parë dhe trajtuar evolucionin e opinionit

publik jo në këndvështrimin historik por në sjelljen e tij nga këndvështrimin praktik.

Gjatë punimit trajtohet jo vetëm roli i opinionit publik në vendimmarrje dhe

marrëdhënia e tij me institucionet publike por edhe rregullatorët të cilët rregullojnë këtë

marrëdhënie. Transparenca e organeve publike dhe pjesëmarrja e qytetarëve në

vendimmarrje janë garanci për mirëqeverisje, politika publike cilësore dhe organe

shtetërore serioze përpara qytetarëve. Në këtë kuadër analizohet gjendja aktuale e

institucioneve publike shqiptare dhe mënyrës së tyre të funksionimit lidhur me

njoftimet dhe konsultimet publike bazuar në ligjin Nr.146/2014 “Për Njoftimin dhe

Konsultimin Publik”. Mungesa e aksesit në informacion publik e privon publikun nga

mundësia për të kontrolluar veprimtarinw e qeverisë. Sot, Habermas e sheh opinionin

publik si karikaturë të vetvetes prandaj sugjeron rikthimin e një opinioni me dinjitet

nëse duam të kemi një shoqëri civile autonome dhe burim kritike ndaj pushtetit të

ndërtuar.

11

METODOLOGJIA

Metodologjia e kërkimit shkencor është pika kryesore ku mbështetet dhe analizohet një

çështje e caktuar. Në lidhje me punimin tim metoda e përdour është ajo e kërkimit

shkencor klasik duke u mbështetur në metodat e kërkimit cilësor. Tema e hulumtimit

është kryesisht teorike dhe në fillim është bërë përzgjedhja e literaturës mbi të dhëna të

“pasura”, të shqyrtuara këto në mënyrë korrekte duke u bazuar në autorë të huaj dhe

vendas. Hapi i parë ka qenë klasifikimi i veprave të Habermasit, të cilat nxjerrin në pah

karakterin e tij, mënyrën e të menduarit dhe filozofinë që karakterizon një nga filozofët

më të mëdhenj të kohës që jetojmë. Në këtë drejtim nis analiza e opinionit publik sipas

Habermasit por edhe lidhja në raport me autorë të tjerë si Marksi, Hegeli, Hobsi, Rusoi,

Kanti, mënyrën se si i ka parë filozofi gjerman këta autorë në lidhje me opinionin

publik në sistemet që kanë jetuar. Në disa raste është parë e nevojshme rikthimi tek

disa të dhëna për të përfituar të dhëna të tjera. Duke qenë se pjesa më e madhe e

literaturës është në gjuhë të huaj, për fat të keq shumë pak shkrime në gjuhën shqipe,

një pjesë e kërkimit është zhvilluar në Bibliotekën Kombëtare në Romë, Itali (qyteti ku

kam kryer studimet e larta dhe master). Gjatë hulumtimit është parë si një komponent i

rëndësishëm krahasimi me autorë të tjerë, të cilët kanë shkruar për opinionin publik në

periudha të ndryshme kohore si Benjamin Constant, Jeremy Bentham, Tokëvili, Mills,

Bourdie dhe Luhmann. Nga tekste të ndryshme është bërë kategorizimi dhe kuptimi i

koncepteve në lidhje me opinionin publik. Gjatë kërkimit është evidentuar jo vetëm se

si konceptohet opinioni publik nga Habermas në disa vende të Evropës që nga lindja,

zhvillimi por dhe keqpërdorimi i tij nga klasa të ndryshme sociale në shoqëritë

demokratike. Funksionet politike që morrën eksponentë të ndryshëm nga rradhët e

opinionit publik ndryshuan fokusin dhe rolin që ai kishte në shoqëri. Duke u bazuar në

metodat cilësore të kërkimit është analizuar sipas preferencave të tipeve të kërkimit, një

nga të cilat është edhe ajo e veprimeve dhe mendimeve në një kontekst. Janë shqyrtuar

disa studime dhe raporte në lidhje me opinionin publik në kontekstin shqiptar aktual.

Cilat janë ligjet, masat që janë marrë dhe si zbatohen ato nga institucionet publike

shqiptare. Duke qenë se gjatë kërkimit cilësor analiza e të dhënave është një fazë e

12

rrugës induktive të kërkimit që lidhet ngushtë me procesin e zgjedhjes së informatorëve

ose pjesëmarrësve dhe pastaj me mbledhjen e të dhënave, janë shqyrtuar dhe analizuar

dy studime të realizura përkatësisht nga Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim

(IDM) në bashkëpunim me Programin e Kombeve të Bashkuara për Zhvillim (PNUD)

në vitin 2017 dhe ai i Komisionerit Për të Drejtën e Informimit dhe Mbrojtjen e të

Dhënave Personale mbi Vlerësimin e kapaciteteve të koordinatorëve të së drejtës së

informimit dhe njoftimit e konsultimit publik në maj 2018. Mbi këto studime

reflektohet qasja e mendimeve të Habermasit duke i parë këto të fundit në lidhje me

realitetin shqiptar. Gjithashtu për të dhënë një pamje të qartë të këtij realiteti sjell në

vëmendje edhe situatën aktuale të pjesëmarrjes së publikut në procesin vendimmarrës

të Kuvendit. Koncepti i opinionit publik është parë edhe në këndvështrim të planit

komunikativ. Si ndikon media dhe roli i teknologjisë së informacionit dhe komunikimit

në orientimin ose manipulimin e këtij opinioni.

Qëllimi dhe objektivat e punimit

Detyrat kryesore të këtij kërkimi janë trajtimi i disa teorive të rëndësishme të mendimit

filozofik habermasian në lidhje me opinion publik dhe roli e influenca e tij në shoqëritë

demokratike. Qëllimi kryesor i punimit është jo vetëm të trajtojë çështjen e opinionin

publik sipas mendimit filozofik të autorit gjerman por edhe të tregojë qasjen e këtij

opinioni në vendin tonë. Gjatë analizës së punimit do t’u jepet shpjegim pyetjeve

kërkimore si më poshtë vijojnë:

a) Si kanë ndikuar mendimet e autorëve si Adorno, Horkheimer, Marks, apo Hegel në

formimin filozofik të Habermasit dhe teorinë e tij për opinionin publik?

b) Çfarë nuk shkon me shoqërinë moderne dhe pse opinioni publik e humbi

autonominë dhe funksionin e tij kritik?

c) Si ndikon opinioni publik për emancipim në rigjallërimin e sferës publike?

d) Cili është roli i medias dhe si influencon ajo opinionin publik?

e) Si bashkëpunon media, opinioni publik dhe politika në Shqipëri?

f) Si zhvillohen konsultimet publike në vendin tonë krahasuar me kontekstin

ndërkombëtar?

13

Struktura e Punimit

Pyetjet e mësipërme do të gjejnë përgjigje në diskutimin e katër argumentave kryesorë

në katër kapituj, të cilët ndahen në vetvete në disa degëzime:

1) Origjina e mendimit filozofik të Jurgen Habermasit

2) Origjina dhe kuptimi i opinionit publik sipas Jurgen Habermas

3) Ngjitja dhe rënia e opinionit publik

4) Media dhe sistemi politik. Opinioni publik në shoqërinë e informacionit

Kapitulli I – Kapitulli i parë nis me formimin, edukimin dhe eksperiencat e Jurgen

Habermasit. Qasjet e tij të para me mentorët si Adorno dhe Horkheimer dhe mënyrën

se si ata kanë ndikuar në krijimin e tij si një nga filozofët më të mëdhenj bashkëkohorë.

Për të kuptuar filozofinë e Habermasit nuk mund të lemë pa përmendur Shkollën e

Frankfurtit, filozofia e së cilës mbështetej te autorët si Hegel, Marks dhe Freud. Nga

tradita hegeliane-marksiste shkolla solli tendencën filozofike për të zhvilluar një

diskutim dialektik për shoqërinë. Habermas shihet si mishërim i Shkollës së Frankfurtit

në gjeneratën e saj të dytë por në aspektin e temperamentit intelektual, ai dallon

ndjeshëm prej mësuesve të tij. Në linja të përgjithshme mund të themi se duke iu

referuar argumentave që mbështesin teorinë kritike të shoqërisë, Habermas zhvillon

mendimin e tij duke e përshtatur atë me problemet e shoqërisë, të asaj shoqërie që sot

quhet postmoderne, term ky që filloi të përdoret kryesisht pas Luftës së Ftohtë. Në

studimet e para të Habermasit, ajo që merr formë në reflektimet e tij është pikërisht

“nje kritikë e shoqërisë dhe civilizimit”. Një argument tjetër, të cilit i jepet rëndësi

është edhe mënyra se si Habermas e sheh Marksin, veprat e tij dhe analizën që ai bën

në vite por pavarësia e gjykimit të tij është e dukshme në të gjitha veprat që ai shkruan.

Në këtë kapitull analizohen shtyllat kryesore të mendimit filozofik të Habermasit si

racionaliteti, racionalizmi social, të vepruarit komunikativ, shoqëria si një sintezë

sistemesh dhe bota e jetës.

Kapitulli II – Në pjesën e parë të kapitullit të dytë analiza fokusohet në shprehjen

“opinioni publik”, origjinën e këtij termi duke nisur nga mendimi grek deri te analiza

linguistike në disa gjuhë dhe kultura të tjera. Analiza vazhdon në mënyrë historike me

14

lindjen dhe zhvillimin e sferës publike si një sferë e veçantë e jetës civile. Sipas

Habermasit, koncepti i opinionit publik merr formë nëse e sjellim sipas një ndarjeje të

dyfishtë të kulturës dhe civilizimit modern si ajo e Shtet-Shoqëri civile, dhe “shoqëri e

hapur” e “shoqëri e mbyllur”. Habermas, duke ndjekur ngjarjet historike, nuk ka

dyshime: vendi ku për herë të parë opinioni publik modern u afirmua dhe shpalosi

potencialin e tij ishte pikërisht Anglia e viteve 1700. Në rradhë të parë nuk bëhet fjalë

të përcaktosh opinionin publik si një lloj polemike pa dallim, që në formë kontradiktore

ngrihet nga turma apo masa. Përkundrazi, ky opinion publik, siç e koncepton

Habermas, merr gjithnjë e më shumë një formë sa më konkrete. Pra opinioni publik

përbëhet nga intelektualë si, gazetarë, historianë, filozofë, shkrimtarë, politikanë, që

prezantohen si ndërgjegja kritike e kohës. Kështu që midis popullit nga njëra anë dhe

qeveritarëve nga ana tjetër, afirmohet një lloj “shtrese e mesme” që përbëhet nga

mendimtarë, të cilët nëpërmjet penës së tyre janë në gjendje të shtyjnë ministra e

drejtues kabineti të japin dorëheqjen. Sipas filozofit gjerman, opinioni publik modern

lind dhe afirmohet njëkohësisht me progresivitetin e strukturës së një sfere – shoqërisë

civile – profili i së cilës qëndron idealisht autonom ndaj institucioneve shtetërore. Në

fund të këtij kapitulli trajtohet mënyra se si e sheh Habermas çështjen e funksioneve

politike të opinionit publik në Francën e shekullit të XVIII dhe më vonë në Gjermani.

Kapitulli III – Në këtë kapitull trajtohet ngjitja dhe rënia e opinionit publik. Një nga

seksionet më interesante të gjithë diskutimit habermasian qëndron në sqarimin e

mënyrës se si gjatë epokës moderne, filozofë të orientimeve të ndryshme politike kanë

mirëpritur dhe vlerësuar konceptin e opinionit publik. Një nga meritat e rindërtimit

historik që Habermas ofron në lidhje me opinionin publik, qëndron në faktin se jo

vetëm duke u nisur nga Marksi, Hegeli, Rusoi, Kanti, por edhe më vonë edhe nga

Benjamin Constant, Jeremy Bentham, Tokëvili dhe Mills mund të gjejmë një kritikë të

dobishme ndaj opinionit publik. Analiza vazhdon më krizën që pësoi roli i opinionit

publik dhe funkioni kryesor që ai kishte. Me kalimin e viteve ajo që ishte kryefjala e

opinionit publik, pra kritika, e cila zhvillohej nga gazetarët, letrarët, shtypi apo çdo

organ tjetër, fillon të ndryshojë formë dhe përmbajtje. Pikërisht sepse sfera publike

fillon të ndryshojë funksionet e saj. Publiku i etur për ngjarje politike kishte humbur

interesin e tij për lajme me karakter politik. Vendin e tij e zë konsumatori kulturor që

15

trashëgon më shumë sferën publike letrare se sa atë politike. Ky fakt ishte i dukshëm

edhe në shtypin e përditshëm apo në ato që quheshin “one journal one penny”. Në

kalimin nga një publik i kulturuar kritik në një publik konsumator të kulturës shohim se

dallimi i publikut letrar nga ai politik humb karakterin e tij specifik. Kjo lloj kulture e

masmedias integron jo vetëm informacionin dhe debatin por merr edhe forma

publicistike të sloganeve të ndryshme. Kemi një sferë publike që merr funksione

publicitare dhe prej saj lind një sferë sociale e ripolitizuar që nuk mund të përfshihet as

nën kategorinë e publikut as atë të privatit. Nga njëra anë me shoqatat, interesat private

të të cilave, të organizuara kolektivisht kërkojnë të marrin karakter politik dhe nga ana

tjetër nëpërmjet partive që janë rritur me organet e publikut pushtet, praqiten më lart

sferës publike, ku kohë më parë ishin instrumentet e saj. Procesi i ushtrimit dhe

ekuilibrit të pushtetit politik zhvillohet drejtëpërdrejtë midis administrimeve private,

shoqatave, partive dhe administratës publike. Kështu publiku është i futur në mënyrë

sporadike në këtë cikël të pushtetit por edhe në këto raste vetëm për të duartrokitur

rezultatet. Pra fillojmë e shohim një ndryshim të sferës publike ku nuk kuptohet ku

mbaron propaganda dhe fillon edukimi qytetar.

Kapitulli IV – Gjatë kapitullit të fundit trajtohet çështja mbi median, sistemin politik

dhe opinionin publik në shoqërinë e informacionit. Afrohemi në një periudhë

bashkëkohore për të sjellë kuptimin e kryqëzimit të termave pushtet-komunikim-

opinion publik. Në përiudhën e luftës së ftohtë studimet për opinionin publik duket

sikur ndahen me thikë. Një pjesë e studiuesve përqëndruan vëmendjen e tyre mbi

mekanizmat psikologjikë të vendosur brenda publikut dhe mbi konceptin e opinionit

publik në kuptimin e përgjithshëm, duke u fokusuar tek analiza e qëndrimeve dhe

roleve komunikative. Studiues të tjërë sollën analiza krejt negative të dinamikave të

pushtetit në Perëndim, një rol gjithnjë e të kufizuar të opinionit publik, një pozicion

vartës të medias, e cila reflektonte një vizion të shoqërisë të orientuar drejt

konservatorizmit dhe konformizmit. Kundërshtimet rinore në fund të viteve ’60 nuk

arritën të ndryshonin mendimet e studiuesve, pasi pati një ndarje drastike ndërmjet

atyre që u quajtën “lëvizje kulturore” dhe opinionit publik, ku këtij të fundit i

atribuonin karakteristika të konformizmit social kontradiktore me dinamikën dhe

ngarkesën inovatore të lëvizjeve. Nevoja për të riformuluar konceptin e opinionit

16

publik lindte jo vetëm nga studiues radikalë dhe progresist, si Baudrillard dhe Baurdieu

por edhe nga Niklas Luhmann, i cili në fillim të viteve ’70 konsiderohej nga shumë

autorë si një nga teoricienët konservator më rigoroz dhe agresiv. Opinioni publik,

bashkë me koncepte të tjera si demokracia, pushteti, politika, trajtohet si një problem

brenda një zgjidhjeje të përgjithshme të problemeve të lidhura me proceset e

komunikimit.

Në fakt Luhman, nga këndvështrimi historik pranon ndërtimin historik që Habermas i

bën opinionit publik. Luhmann sintetizon rrugëtimin historik të konceptit liberal të

opinionit publik; prishja në kufizimet ndërmjet së vërtetës dhe politikës, bazuar në të

drejtën natyrore të përhapur në Evropën antike, gjeneron kontratën e re morale

ndërmjet opinionit publik dhe politikës duke shkëputur kuadrin normativ nga një

kombinim vlerash të ngurta dhe të pandryshueshme. Ajo që te Habermas përshkruhej si

si një proces formimi i sferës publike borgjeze, te Luhman merr vlerën e një momenti

të veçantë të diferencimit social, përpara kushteve bazë të sistemit industrial të

avancuar. Sipas Luhmann vetëm neutralizimi i influencave ekonomike, politike,

grupeve të ndryshme, i lejonte publikut të ndihej kolektiv. Nga shkëmbimi i opinioneve

ndërmjet individëve mund të lindte një vetë – interpretim universal, i cili mund të vinte

në diskutim sistemin politik. Kalimi nga vullneti individual tek ai i përgjithshëm

rezultonte shumë i thjeshtë për faktin e përdorimit të mjeteve të komunikimit, gjithnjë e

në zhvillim.

Në lidhje me komunikimin e mediave do të shohim se cilat janë mekanizmat që

zgjerojnë raportin ndërmjet informacionit dhe pushtetit, ndërmjet medias dhe burimeve

politike deri sa të kuptojmë një cikël prodhues të çështjeve ku individët luajnë një rol jo

të parëndësishëm. Kjo analizë thellohet duke shqyrtuar raportin ndërmjet medias dhe

politikës në kohët që po jetojmë sot në vendin tonë, në Shqipëri. Në këtë kapitull një

vëmendje e veçantë i kushtohet njoftimeve dhe konsultimeve publike duke sjellë disa

praktika ndërkombëtare dhe duke u bazuar në disa studimeve si Besimi në Qeverisje

2017 i realizuar nga IDM dhe PNUD, raporti për Vlerësimin e Kapaciteteve të së

Drejtës së Informimit dhe Njoftimit Publik i realizuar nga Komisionerin për të Drejtën

e Informimit dhe Mbrojtjen e të Dhënave Personale në bashkëpunim me Fondacionin

Shoqëria e Hapur për Shqipërinë, për t’u njohur me realitetin shqiptar.

17

Në pjesën e fundit të punimit paraqiten konkluzionet të cilat janë krijuar në bazë të një

procesi përshkrues e analizues të thellë dhe paraqesin qëndrimin kritik të parë nga një

këndvështrim personal.

Rëndësia e këtij studimi dhe risia që ai sjell qëndron në zhvillimin e një fushe që

diskutohet dhe trajtohet në vendin tonë por duke qëndruar gjithnjë në planin teorik pa

konsideruar se si ka ardhur deri këtu koncepti i opinionit publik dhe cilët janë

elementët që i mungojnë për t’u dëgjuar zëri i tij.

Ky kërkim kërkon të evidentojë edhe të japë një qasje kombëtare mirëfunksionimit të

disa hallkave të një zinxhiri i cili nuk qëndron i bashkuar vetëm nga opinioni publik

apo ata që e përfaqësojnë por edhe nga strukturat shtetërore të cilat kanë patur dhe kanë

një rol dominant në mbarëvajtjen e punëve publike. Jam e mendimit se ky studim do të

ndihmojë në fushën e kërkimit të filozofisë në Shqipëri pasi trajtimi i mendimeve

filozofike mbi tema të ndryshme sociale kanë shumë mangësira dhe pikëpyetje.

Teoria habermasiane e opinionit publik, si nocion normativ i sferës publike, është një

nga debatet e lira racionale mes të barabartëve si një ideal që, ndonëse për momentin ka

mbetur një ëndërr është i denjë për t’u diskutuar dhe analizuar në shoqërinë e sotme

moderne. Punimi është i shkruar në një vëllim prej 171 faqesh dhe përmban rreth 300

referenca të vendosura sistematikisht në fund të disertacionit.

18

Kapitull i I

Origjina e mendimit f i lozofik të Jurgen Habermas

1.1 Formimi intelektual

Jurgen Habermas lindi në vitin 1929 në Düsseldorf, Gjermani. Ai studion filozofi dhe

sociologji duke iu afruar menjëherë mendimit filozofik të mësuesve të tij kryesorë të

Shkollës së Frakfurtit (Theodor Adorno, Max Horkheimer, Herbert Marcuse) .

Në moshë shumë të re nis karrierën akademike, ende nuk i kishte bërë të tridhjetat kur

bëhet asistent profesor dhe pastaj docent në Institutin e Kërkimeve Sociale në

Frankfurt, i cili përfaqësonte strukturën institucionale ku mësuesit dhe studentët e

Shkollës së Frakfurtit zhvillonin kërkimet e tyre. Karriera e tij akademike ishte gjithnjë

në progres pasi në vitin 1961 ai transferohet në Universitetin e Heidelbergutdhe tre vjet

më vonë në Universitetin e Frankfurtit. Pasi kalon një periudhë të shkurtër në Institutin

Max Planck në Mynih, në vitin 1971 kthehet në Universitetin e Frankfurtit si pedagog

deri në vitin 1983.

Nuk mund të matet ndikimi dhe efekti i diskutimeve kritike, që mendimi i Habermasiti

orientuar në sensin filozofik dhe sociologjik, ka nxitur si në Evropë ashtu edhe në

Amerikë. Në linja të përgjithshme mund të themi se duke iu referuar argumentave që

mbështesin teorinë kritike të shoqërisë ( si fillim mësuesve të tij, Adorno, Horkheimer

dhe Marcuse) Habermas zhvillon mendimin e tij duke e përshtatur atë me problemet e

shoqërisë, të asaj shoqërie që sot quhet postmoderne, term ky që filloi të përdoret

kryesisht pas Luftës së Ftohtë.

Nuk është e lehtë që në pak rreshta të bësh një prezantim të plotë të mendimit të

Habermasit. Një element që do të evidentoja është pikërisht data e lindjes, viti 1929.

Pikërisht formimi i tij universitar lidhet me periudhën menjëherë pas rënies së regjimit

nacional socialist. Fundi i diktaturës i lejoi Habermasit të afrohej me eksperienca

kulturore qe deri në atë periudhë i kishte të ndaluara, ndërmjet të cilave edhe veprat e

Marksit dhe Engelsit.

Por faktikisht nuk bëhet fjalë vetëm për qasjen me përvoja intelektuale që deri në ato

momente i ishin mohuar. Habermas, në 1945, si të gjithë të rinjtë e brezit të tij, pas

19

kapitullimit të Gjermanisë në Luftën e Dytë Botërore, kaloi traumën intelektuale dhe

psikologjike të procesit të Norimbergut, bashkë me zbulimin e terrorit në kampet e

përqëndrimit1. Për më tepër, edhe pse Habermas u afrua menjëherë me filozofinë e

Shkollës së Frankfurtit, ai tregoi nje tendencë natyrale të lirisë intelektuale dhe sidomos

ndikimit të stileve dhe mënyrës së mendimit. Për shembull, Habermas në veprën e tij

Profile politike-filozofike ka pranuar se Martin Haideger, megjithë të kaluarën e tij të

diskutueshme me regjimin nacionalsocialist, ka ngjallur interes te filozofi. Por në verën

e vitit 1953, Habermas u përball me veprën e Haidegerit.“Hyrje në Metafizikë”, që u

botua së pari më 1935. Në botimin e ri, një referencë për “të vërtetën dhe madhështinë

e brendshme” të nacionalsocializmit mbetej e pandryshuar, pa shpjegime dhe me

modifikime të vogla. Habermasi i shokuar nga disa mendime të Haidegerit u përgjigj

me një ese të botuar në Frankfurter Allgemeine Zeitung. “Ligjërata e vitit 1935,” shkroi

ai, “demaskon pa mëshirë ngjyrimin fashist të kohës”2. Ajo çfarë e trazonte atë më së

shumti ishte dështimi i Haidegerit për të ofruar një shpjegim edhe pas 18 vjetësh: A qe

“vrasja e planifikuar e miliona qenieve njerëzore,” pyeste Habermasi, vetëm një shtyllë

drejtuese përgjatë “historisë së qenies”? A nuk ishte “obligimi parësor i njerëzve të

arsyeshëm që të sqarojnë përgjegjësinë për veprat e së kaluarës dhe të mbajë të gjallë

dijen për ta?” Ai deklaronte se ishte koha që “të mendohet bashkë me Haidegerin

kundër Heideggerit.” Ky moment i vlerësimit politik, e çoi fazën e tij të hershme të

entuziasmit ekzistencial në një përfundim të prerë. Megjithatë mund të themi se kjo

fazë shënoi një kthesë në karrierën e akademikut të ri. Edhe pse Habermas zakonisht i

shmangte diskutimet në shtëpi, Haidegeri i përkiste së njëjtës gjeneratë sikur i ati i tij (

me bindje konservatore); kundërshtimi i tij ndaj filozofit më të vlerësuar gjerman

kërkoi një kurajo të konsiderueshme. Me këtë akt, njëzet e katër vjeçari u bë një kritik i

njohur publik.

Në këtë mënyrë, ajo që Petrucciani përkufizonte si “ një zhgënjim politik” ndaj autorit

të Qenies dhe Kohës,te Marks thellimi i dialektikës së shoqërisë zhvillohet mbi të

gjitha me reflektime të bazuara te idealizmi filozofik ishekullit te XVII (nuk duhet

1Në kapitullin e parë të veprës Nolte, E., 2008, La guerra civile europea (1917-1945).

Nazionalsocialismo e bolscevismo, Milano, Rizzoli, jepet një pamje shumë e qartë për kuptimin që pati

kapitullimi i Gjermanisë për të rinjtë gjermanë pas 1945. 2https://www.thenation.com/article/a-lion-in-winter/, Gordon.P, The Nation, 14 shtator 2016

20

harruar se Habermas dhe temën e diplomës e ka për “absoluten dhe historinë” në

filozofinë e Friedrich Shelling, filozofit të madh të idealizmit gjerman) 3. Pas kësaj, ai

njihet me veprën Nga Hegel te Niçe të Karl Löwith dhe më pas me veprën shumë

domethënëse për marksizmin e shekullit të XIX të filozofit dhe kritikut hungarez

György Lukács Histori dhe Ndërgjegje e klasave4. Kështu nëpërmjet Lukács, në të

njëjtin vit, në 1953, ai has në një libër të cilin më vonë do ta konsiderojë si një nga

bazat e formimit të tij, pra vetë veprën nga Horkheimer e Adorno, Dialektika e

Iluminizmit5.Këtu iluminizmi nuk është vetëm ideologjia e rrymës filozofike të

shekullit të XVIII por dhe ideologjia dominuese e shoqërisë kapitaliste dhe një sërë

qëndrimeve që, nga njeriu primitiv e deri tek ai modern, kanë ndjekur idealin e një

racionalizmi të botës që synon të dominohet nga njeriu. Iluminizmi, që gjithmonë ka

ndjekur objektivin për t’i hequr frikën njeriut, të demaskojë mitet, të kthejë njeriun në

padron të natyrës, u shfaq vetë si një mit dhe totalitar, pikërisht në momentin kur pati

nevojë për të fshehur irracionalitetin e tij. Kjo e fundit identifikohet me faktin se

qëllimi për të dominuar gjithnjë e më shumë natyrën ka tendencën që të kthehet në një

dominim progresiv të njeriut mbi njeriun dhe në një skllavërim të përgjithshëm të

individit nga sistemi social. Iluminizmi, që lindi për të vënë natyrën nën pushtetin e

njeriut, e ktheu njeriun viktimë të vetë ligjit të dominimit6. Megjithatë, ky projekt

përfshinte kalimin e njeriut përtej ndjenjave dhe natyrës së tij. Sipas Adornos dhe

Horkheimer largimi nga natyra ka zhvendosur njeriun në një gjendje ku parimi i

shtypjes sundon në jetën e tij. Kjo shtypje është manifestuar deri ne skajet e arsyes

njerëzore, si një rrugë e vetme e dizenjuar me qëllimin e shfrytëzimit të natyrës dhe

njeriut.

Në një kujtim autobiografik në një intervistë, në fillim të vitit 1980, Habermas shprehej

se “Horkheimer e Adorno nuk shkruanin tekste historike për Aristotelin, Kantin ose

Hegelin por përpunonin një teori të zhvillimit dialektik të shoqërisë së asaj kohe” 7.

Kështu pra për Habermasin ishte stimulues fakti që Horkheimer e Adorno, flisnin për

të tashmen, për problemet e të tashmes pa u mbyllur brenda kornizave sterile filozofike

3 Ingram, D., 2010, Habermas: Introduction and analysis, New York, Cornell University Press, fq.4. 4 Caputo, F., 2003, Scienza pedagogica comunicativa: Jürgen Habermas, Cosenza Pellegrini, fq. 40. 5 Horkheimer, M., - Adorno, T., 2010, Dialettica dell’Illuminismo, Torino, Einaudi. 6 Donaggio, E., 2005, La Scuola di Francoforte. La storia e i testi, Einaudi, fq.127. 7 Habermas, J.,1981, Kle in e p o l i t i sch e S ch r i f t en , Suhrkamp, Frankfurt am Main, fq. 511.

21

dhe historike thjesht akademike e të zbehta. Faktikisht interesi që tregon në fillim

Habermas për disa autorë, si Haidegeri apo mentorët e tij, dhe pastaj shkëputja prej tyre

karakterizon interesin filozofik, intelektual e sociologjik të tij të hapur ndaj stimujve

kritike me origjina të ndryshme. Pikërisht vepra e madhe e Habermasit Teoria e Të

Vepruarit Komunikativ ( në versionin origjinal 1981) karakterizohet për faktin se është

shumë më tepër se sa vazhdimi me koncepte të tjera të teorisë kritike së Shkollës së

Frankfurtit apo raste të marksizmit perëndimor. Duke qenë një punë e gjatë

dhjetëvjeçare, kjo vepër shënoi atë që u quajt “kthesa linguistike” në teorinë kritike. I

frymëzuar nga leximet e gjëra të pragmatizmit amerikan, kërkimet e Habermasit për atë

që ai dhe kolegu i tij Karl Otto Apel e kishin përshkruar si “pragmatikë formale” të

gjuhës, nuk përfshinte një zhvendosje të vëmendjes larg shoqërisë. Diskutimi i tij është

i përqëndruar drejt kërkimit dhe thellimit të kushteve të racionalitetit komunikativ, që

sipas autorit, është i mundur vetëm në prezencën e një komunikimi të lirë ndaj

detyrimeve, i bazuar në parimin se argumentave mund t’u përgjigjesh me argumente të

tjerë. Çdo akt i komunikimit, sidoqoftë, është një risk i mundshëm, që lë veten të

zhveshur ndaj kritikës. Por kjo është ajo që i jep gjuhës atë elementin demagogjik. Për

Haidegerin, gjuha ishte “shtëpia e qenies,” një ide konservatore e cila i jepte gjuhës një

pushtet anonim, përtej fuqisë njerëzore për të ndërhyrë apo për ta ndryshuar. Por për

Habermasin, gjuha është një projekt bashkëveprues, i cili është i mundshëm vetëm në

hapësirën mes subjekteve. Autori është i bindur se çdo kush që merr pjesë në një

argumentim racional ruan disa kërkesa si: respektimi i normave në situatat

argumentuese, dëgjimi i argumentave të të tjerëve, sinqeriteti në ato që shpreh apo

respektimi i rregullave gramatikore. Nëse nuk respektohen këto kritere atëherë nuk

mund të arrihet një marrëveshje ndërmjet bashkëbiseduesve. Natyrisht që supozohet se

ky veprim kryhet ndërmjet subjekteve të lira, pa kushte por mbi baza të aftësive

bindëse për arsyet më të mira. Të gjitha këto duke patur vlera etike i japin jetë veprës

Etika e diskutimit. Kur bashkëbiseduesit mirëkuptohen atëherë kemi arritur në një

situatë diskutimi ideale dhe në një model të një shoqërie, e cila fokusohet te barazia e

bashkëbiseduesve. Një shoqëri e tillë ngjan me një shoqëri demokratike, e cila përbëhet

nga njerëz të barabartë, që dialogojnë për çështje kolektive duke u munduar që ti

zgjidhin konfliktet e tyre në mënyrë racionale. Habermas është i mendimit se për tema

22

si pabarazia kulturore dhe multikulturalizmi nuk ka nevojë për politika specifike pasi

shteti i së drejtës dhe demokracia janë të lidhur nga një raport i brendshëm ku një

sistem i të drejtës nuk mund të jetë i verbër përballë pabarazive. Qytetarët kanë të

drejtat e tyre individuale të cilat vihen në pah nga dialogu me të tjerët dhe kjo vlen si

për individët ashtu edhe për kulturat dhe identitetet kolektive brenda një shoqërie

pluraliste. Sipas Habermasit etika e diskutimit është një etike që formon racionalisht

normat etike, i referohet principeve të pa manipulueshme, është e vlefshme për çdo

qenie racionale dhe është një çështje publike që përfshin të gjithë dialoguesit. Etika e

diskutimit është një ftesë për të identifikuar rrënjët etike të komunikimit dhe jo vetëm

strukturat e gjuhës. Habermas nuk e shikon vetëm individin por të zhytur në një rrjet

marrëdhëniesh me të tjerët. Ai teorizon ndërsubjektivitetin social sipas të cilit

individualizmi është i mundur vetëm në shoqërizim. Këtu teoria e të vepruarit

komunikativ është pjesa kryesore e teorisë së Habermasit për modernitetin. Kjo teori ka

të bëjë me raportet ndërsubjektive dhe botën e shoqërizimit. Etika e diskutimit është

pjesë e racionalitetit komunikativ dhe presupozon e vijon teorinë e të vepruarit

komunikativ. Habermas flet për racionalitetin instrumental të sistemit dhe racionalitetin

komunikativ të botës së jetës, që do të thotë sfera private dhe opinion publik. Filozofi

gjerman bën një ndarje ndërmjet etikës dhe moralit. Etika i përket kontekstit historik,

konfliktit social, botës së jetës ku normat dhe vlerat nuk diferencohen dhe ekzistenca e

normave përkon me vlefshmërinë e tyre. Ndërsa morali presupozon distancimin nga

aktiviteti shoqëror, nga rregullat e diskutimit dhe diskutimi për vlerën e normave

ekzistuese.

Pra mund të themi se shtyllat kryesore të mendimit filozofik të Habermasit janë:

Racionaliteti, Racionalizmi social, Të vepruarit komunikativ, Shoqëria si një sintezë

sistemesh dhe bota e jetës. Ndër veprat më të rëndësishme të karrierës së tij mund të

përmendim Histori dhe kritik e opinionit publik (1962), Logjika e shkencave sociale

(1967), Njohuri dhe interes (1968), Kulturë dhe kritikë (1980), Teoria e të vepruarit

komunikativ (1981), Etika e diskutimit (1983), Diskutimi filozofik i modernitetit (1985),

Trashëgimia e Hegelit (1988), Mendimi post-metafizik (1988), Teoria e moralit (1994),

Përfshirja e tjetrit (1996), Morali, e drejta, politika (2001), Perëndimi i ndarë (2005),

E ardhmja e natyrës humane. Rreziqet e një gjenetike liberale (2011), Evropa në krizë

23

(2012), Një kushtetutë për Evropën? (2017), Rilindja e feve dhe shekullarizmi (2018),

etj... Teoria e Habermasit ruan një konotacion dialektik për fenomenet që studion duke

filluar nga politika, shoqëria, njohuria, si nga këndvështrimi i institucioneve dhe

funksionimi i tyre ashtu edhe nga këndvështrimi i individëve në raport me këto

institucione. Kjo qasje interpreton individin si një qenie që nuk izolohet në vetvete por

edhe nuk i nënshtrohet shoqërisë së madhe. Gjithashtu Habermas nënvizon faktin se

nuk është moderniteti shkaku i gjithë të këqijave vetëm se disa individë kanë

shtrembëruar disa nga proceset e tij, si racionalizmin, individualizmin, industrializmin,

pjesëmarrjen politike, etj.. Habermas është i mendimit se nëse do të ndiqnim këtë

interpretim, do t’i nënshtroheshim një procesi ku individët do të shkarkonin një pjesë të

përgjegjësive të tyre duke rënë në një lloj reifikimi.8 Në një kontekst intelektual ku prej

kohësh pretendohet se i ka ardhur fundi filozofisë por edhe politikës dhe shkencave

sociale, mendimi i Habermasit është një nga shembujt e fundit të një teorie që ende e

mendon njerëzimin si një të tërë. Kjo teori i jep marrëdhënieve sociale një konotacion

solidariteti, moralit një qasje përgjegjësie dhe politikës një sjellje intelektuale.

1.2 Habermas dhe Shkolla e Frankfurtit

Për të kuptuar realisht mendimin filozofik te Habermasit duhet të dimë se çfarë ishte

Shkolla e Frankfurtit dhe çfarë përfaqësoi ajo për filozofin e ri. Shkolla e Frankfurtit, e

njohur edhe si Instituti për Kërkime Sociale (Institut für Sozialforschung), është një

lëvizje filozofiko-politike me qendër në Frankfurt, Gjermani. Ajo u themelua në vitin

1922 nga Felix Weil me qëllimin për të zhvilluar studimet marksiste në Gjermani dhe u

drejtua nga Grünberg, një historian austriak, i cili themeloi Arkivin historik të

socializmit dhe lëvizjes punëtore. Kjo shkollë është burimi kryesor i asaj që njihet si

Teoria Kritike. Instituti vazhdoi të funksionojë deri në vitin 1933, kur nazistët

urdhëruan mbylljen e tij, për t’u larguar kështu në SHBA, më saktësisht në Columbia

University, New York. Disa nga çështjet më thelbësore të zhvilluara në Shkollën e

Frankfurtit përfshijnë kritikën ndaj modernitetit dhe shoqërisë kapitaliste, përkufizimin

8Giacomantonio,F., Jurgen Habermas në revistën “Vita pensata”, publikuar më 9 maj, 2011

24

e emancipimit social dhe perceptimin e patologjive shoqërore. Pjesëtarët e institutit

ishin në kryesimin e Horkheimer për të adresuar çështjet politike, ekonomike, estetike

dhe sociale, duke filluar nga analizat empirike e për t’i sintetizuar ato në teori

filozofike.

Autorët ku mbështetej filozofia e shkollës ishin Hegel, Marks dhe Freud. Nga tradita

hegeliane-marksiste shkolla sjell tendencën filozofike për të zhvilluar një diskutim

dialektik për shoqërinë. Vihet në diskutim mënyra se si duhet të jetë shoqëria ndërsa

nga Freud, ajo sjell instrumentet analitike për studimin e personalitetit dhe

mekanizmave të introjeksionit të autoritetit. Jo vetëm kaq por teoricienët e kësaj

shkolle kritikojnë edhe konceptin shkencor për botën, të rrënjosur te kartezianizmi dhe

mënyrat galileane. Ajo që ata nuk tolerojnë është ngritja e metodologjisë cilësore dhe

matematikore e shkencave natyrore sipas modelit logjik të vlerës universale, të aplikuar

në fushën e shkencave. Shkolla e Frankfurtit përdor nocionin e kritikës duke e

shpërndarë në fusha jo të parashikueshme nga Marksi. Arsyeja kritike duhet të ndajë

teorinë nga praktika për të gjykuar tradhtitë e kësaj të fundit dhe falsifikimet e atyre

teorive që pretendojnë të justifikojnë një praktikë reifikuese. Por nevojën për të

realizuar një praktikë konform teorisë shkolla e shtyn në një të ardhme të pa

përcaktuar. Koncepti i “utopisë” në këtë shkollë ka patur gjithnjë vlera pozitive dhe

konstruktive. Arsyeja e kritikës është një dialektikë që i mban të dy elementët (teori

dhe praktikë) por është negative sepse nuk synon të formojë një praktikë politike

alternative. Nga ana tjetër dialektika negative e përjashton faktin se në histori është i

mundur një identitet i plotësuar i teorisë dhe praktikës. Ajo që është e mundur është

vetëm një kërkim i vazhdueshëm i këtij identiteti. Pra dënohet çdo ideologji totalitare.

Është jo-identiteti i qenies dhe mendimit që garanton të vërtetën pasi ajo është e vetmja

që i lejon mendimit të kritikojë kontradiktat e realitetit. Mund të themi se tradita që të

çon të Marksi dhe Hegel është për t’u konsideruar pika e referimit më e rëndësishme

dhe më e pasur e mendimit habermasian. Megjithatë janë kundërshtuar dyshimet nga

disa marksistë ortodoksë, të cilët jo rrallë herë kanë refuzuar ta konsiderojnë Habermas

njërin prej tyre, madje në disa raste e kanë shprehur mendimin e tyre shumë

25

armiqësisht9. Në fakt siç do ta shohim edhe në vazhdim antiteza tradicionale Marks-

Weber, e cila është nje antitezë komuniste dhe liberale, superohet dhe zgjidhet nga

Habermas në një vizion më të gjerë filozofik-politik. Vizioni i Habermasit ka një

rëndësi të konsiderueshme dhe i tillë do të mbetet jo vetëm në planin politik por edhe

atë epistemologjik dhe kritik.

Pra mund të themi, se filozofë të shkollave të ndryshme, që nga Haideger deri te

orientimet analitike anglosaksone, si dhe sociologë, metodologjia dhe synimet kritike

të të cilëve shkojnë përtej metodave dhe qëllimeve të Shkollës së Frankfurtit,

kontribuojnë për ta bërë sa më të larmishëm mendimin dhe formimin intelektual të këtij

studiuesi të madh të shekullit te XIX.

Megjithatë duhet theksuar edhe njëherë tjetër se në një autobiografi të vitit 1983,

Habermas është shprehur se “Marks dhe tradita që i përket periudhës së Marksit dhe

Hegelit ka qenë dhe është pika referuese më e rëndësishme, plot mësime të çmuara, të

mendimit tim”10.

Ky është një element që duhet krahasuar në mënyrë shumë të detajuar. Edhe pse në

shumëllojshmërinë komplekse të referimeve kritike dhe intelektuale që përbëjnë

plejadën e mendimit të Habermasit, tradita hegeliane-marksiste, është themeli i gjithë

diskutimit të tij. Pra duhet të përqëndrohemi te kjo traditë pasi nga kjo rrjedh firma

dalluese e Habermasit në teorinë kritike të shoqërisë dhe si do të shohim në vazhdim

mendimi i tij personal rreth gjenezës së dialektikës historike të opinionit publik në

shoqërinë moderne dhe bashkëkohore.

Habermas shihet si mishërim i Shkollës së Frankfurtit në gjeneratën e saj të dytë. Por

në aspektin e temperamentit intelektual, ai dallon ndjeshëm prej mësuesve të tij. Që

prej fillimit, lidhjet e tij me Adornon qenë shumë të ngrohta, por ai kishte vështirësi me

Horkheimerin, i cili e shihte atë me dyshim dhe frikësohej se kriticizmi publik i

djaloshit të ri ndaj programit të riarmatimit të Gjermanisë Perëndimore, do ta

diskreditonte institutin. Vlen të përmendet fakti se kur teoria kritike e Shkollës së

Frankfurtit kishte një magjepsje të vazhdueshme në mendimet e Habermasit kur ai

9Shumë i rëndësishëm qëndrimi që mbajnë Ritsert, J.,- Rolshausen, C., 1971, në vep rën Der

Ko n serva t i v i s mu s d er k r i t i sch en Th eo r ie , Suhrkamp, Frankfurt am Main. 10Habermas, J., 1983, Dia le t t i ca d e l la ra z io n a l i z za z io n e , Milano,Unicopli, fq. 3.

26

ishte ende i ri, ajo kishte një frymë që propozonte një vizion të njeriut dhe të botës

përtej kufizimeve të zakonshme të akademisë. Pra, nuk bëhej fjalë që këta mentorë të

zhvillonin leksione dhe metoda për të formuar studentë (gjë shumë e lavdërueshme),

por të përdornin mënyra kritike për të thelluar ndërgjegjen kritike të shoqërisë dhe në

këtë mënyre të kontribuonin në transformimin dhe revolucionin e saj të brendshëm11.

Veç të tjerash, rreth gjysmës së parë të viteve ʼ50 do të ishte e gabuar ta quanim

Habermasin një studiues të ri të leksioneve marksiste.

“Nuk duhet menduar se nëpërmjet këtyre leximeve përkufizohet një përqasje e shpejtë

e Habermasit me dejet e marksizmit kritik, ku në mënyra të ndryshme i përkisnin edhe

Lukacs, Horkehimer dhe Adorno’’12. Në studimet e para të Habermasit, ajo që merr

formë në reflektimet e tij është ‘’nje kritikë e shoqërisë dhe civilizimit’’ ( do të shohim

më pas se pikërisht në veprën Histori dhe kritik e opinionin publik këto raste do të

marrin formë dhe do të thellohen më tepër). Pra në reflektimet e Habermasit kanë

ndikuar jo vetëm mendimtarët e traditës marksiste por edhe ata që ishin të orientuar

drejt liberalizmit. Pikërisht këtu, edhe pse nën ndikimin e padiskutuar që mentorët e

shekullit të XIX kishin tek ai, vihet re divergjenca e parë shumë domethënëse. Kritika e

Marksit mbi tjetërsimin e njeriut krijohet tek Habermas me një seri sugjerimesh që

vinin nga reflektime kritike të Haidegerit rreth civilizimit perëndimor13. Kritika e

shoqërisë bashkëkohore, tek Habermas nuk ka ngjyra katastrofike. Për shembull nuk ka

ndryshim të madh qëndrimi i Herbert Marcuse në veprën e njohur Njeriu Një

dimensional, nga qëndrimi i Habermasit drejt autorit Adorno (nga Minima Moralia deri

tek Dialektika Negative, që në disa mënyra është testamenti i tij shpirtëror)14. Kritika e

shoqërisë dhe e civilizimit bashkëkohor gjen tek Habermas një karakter thënë ndryshe

reformist. Në përfundim miti i progresit sigurisht që ka sjellë me vete shtrembërime.

Megjithatë duhet evituar çdo këndvështrim totalitar që mendon t’i kundërvërë

qytetërimit liberal-demokratik ose borgjez, një qytetërim tjetër (siç bënin me

metodologji dhe orientime kritike komplet ndryshe Lukas ose Adorno dhe

11 Wiggershaus, R., 1992, La S cu o la d i Fra n co fo r t e , Torino, Bollati Boringhieri, fq. 552. 12 Petrucciani, S., I n t ro d u z io n e a d Hab erma s , fq. 5. 13 Wiggershaus, R., La S cu o la d i Fra n co fo r t e , fq. 555. 14 Bedeschi, G., In t ro d u z io ne a l la S cuo la d i Fran cofo r t e , cit.

27

Horkheimer). Korrigjimi i shtrembërimit të botës së tashme mund të rregullohet vetëm

nëpërmjet një refleksioni kritik të orientuar drejt përmirësimit.

Në një artikull të vitit 1955 Marks in Perspektive15, sipas gjykimit të Habermasit, një

nga limitet themeluese të mendimtarit të Trierit ishte se Entfremdung, pra tjetërsimi

nga i cili njerëzit vuajnë si prodhues dhe konsumatorë nuk përcaktohet vetëm nga

karakteristikat e veçanta të rendit ekonomik-politik të kapitalizmit por edhe nga

teknikat e përdorura në tërësi, pra nga kompleksi i mekanizmave të përdorura. Një

mendim ndryshe ky nga Haideger për të cilin teknika është si një fat nga i cili nuk

mund të largohemi. Por ky fakt nuk shihet në të njëjtën mënyrë nga Habermas. Sipas

tij, duhet evituar që racionaliteti tekniko-shkencor, në ditët e sotme, të mos gjendet të

kolonizojë (një shprehje që përdor sistematikisht edhe në tekstest e maturisë) edhe disa

fusha të të menduarit dhe të sjelljes humane duke i privuar nga të drejtat e tyre16.

Prandaj, Habermasi flet për “kolonizimin e botës së jetës” nga sistemi. Bota e jetës

është termi që ai përdor për sferat joformale të jetës shoqërore si, familja, ekonomia

shtëpiake, kultura, jeta politike jashtë partive të organizuara, medias, etj.. Bota e jetës

ofron një sërë kuptimesh dhe një horizont shoqëror për takimet e përditshme ndërmjet

njerëzve dhe funksioni i saj është minimizimi i divergjencave, mosmarrëveshjeve dhe

keqkuptimeve gjatë komunikimit. Gjithashtu ajo është mjeti për riprodhimin simbolik

dhe kulturor të shoqërisë nga brezi në brez. Duke qenë se sistemi faktikisht varet nga

bota e jetës, kolonizimi sjell paqëndrueshmëri dhe kriza brenda sistemit. Habermas

është i vetëdijshëm për efektet e dëmshme të sistemeve (shteti, ekonomia kapitaliste

apo organizma të tjerë) në jetën shoqërore dhe individët e veçantë që e përbëjnë

shoqërinë. Ndërsa mentorët e Shkollës se Frankfurtit gjithnjë e kanë neglizhuar

karakterin ekonomik të konflikteve sociale dhe rëndësinë e raporteve prodhuese.

Horkheimer i mohoi proletariatit forcën revolucionare dhe i atribuoi detyrën e bartësit

të së vërtetës intelektualit kritik se sa klasës së shfrytëzuar. Ndërsa punimi i

Habermasit në moshë shumë të re Dialektika e Arsyetimit (por nismëtar i shumë

tematikave të maturisë) është një plan pune i orientuar në mënyrë të pavarur dhe të

profilizuar. Në veçanti, Entfremdung (pra tjetërsimi i njeriut dhe qytetarit) konform

15 Habermas, J., Ma rx in Persp ek t i ven , në “Merkur”, IX, 1955, fq. 1180. 16 Petrucciani, S., In t ro d u z io n e a d Ha b erma s , fq. 7.

28

mendimeve të Marksit, ritheksohet edhe një herë tjetër, por pa zhvlerësuar progresin

industrial-ekonomik dhe teknik. Mbi të gjitha, sipas Habermasit duhet tejkaluar çdo

perspektivë e nënkuptuar e rritjes teknike që do të sillte një tjetërsim të njerëzimit në

favor të forcave ekonomike shtypëse dhe të pakapërcyeshme. Këtu shohim qëndrimin e

të riut Habermas të cilin, do ta gjejmë të pandryshuar deri në moshën e pjekurisë së

vonë. Sipas tij racionaliteti teknik dhe ekonomik ka rregullat e veta dhe është legjitim

në fushën e vet. Megjithatë ky racionalitet ka edhe tendencën të kërkojë monopolin dhe

të përhapet në mënyrë imperialiste duke mbytur forma të tjera të racionalitetit e duke

gjeneruar patologji sociale. Prandaj nëse duhet t’i garantojmë shoqërisë një zhvillim

harmonik, të ekuilibruar dhe jo patologjik atëherë janë të nevojshme struktura të

kufizimit dhe kontrollit.

Reflektimet e Habermasit do të bëjnë një hap përpara, në vitin 1956, kur ai do të

punojë si studiues-kërkues pranë Institutit të Kërkimeve Sociale të Frankfurtit pranë së

cilit siç është përmendur dhe më sipër, ishte themeluar Shkolla e Frankfurtit. Edhe një

herë vihet re sintonia dhe refleksione autobiografike të Habermasit, në lidhje me një

intervistë të zhvilluar gjatë viteve të fundit, tek e cila duket qartë rëndësia e raportit me

Theodor Adorno. Habermas shprehet se “Adorno ka patur një rol elektrizues. Ishte ai i

pari që më mësoi se nuk mund t’i referohesh Marksit vetëm nga një këndvështrim

historik17. Pas vdekjes së Horkheimerit më 1973, Habermasit iu dha mundësia të

lexonte tekstin e plotë të një letre private drejtuar Adornos në të cilën Horkheimer

shprehej për studentin e tyre si një revolucionar, i cili do t’i ndihmonte “zotërinjtë nga

Lindja.” Horkheimer kërkonte dorëheqjen e Habermasit. Adorno refuzoi, por

marrëdhëniet mes Horkheimerit dhe Habermasit mbeten të tendosura. Më 1959,

Habermas largohet nga instituti por me mbështetjen e filozofit Hans-Georg Gadamer,

ai pranoi një bursë për të përmbyllur konceptin e tij mbi “sferën publike”, dhe më vonë

ai bëhet asistent profesor i filozofisë në Universitetin e Hajdelbergut.

Në vitin 1960 Habermas flet për arsyen kritike kundër shkencizmit të sociologjisë

pozitiviste. Bashkë me Adornon kundër Popperit dhe Hans Albert, ai vlerësonte

sociologjinë dialektike. Sipas Habermasit arsyeja kritike qëndron në shërbim të

17Intervista e realizuar nga A. Widmann, mund të lexohet në gjuhën italiane në veprën Habermas, J ,

Dia le t t i ca d e l la ra z io n a l i z za z io n e , fq .2 2 1 .

29

emancipimit human. Në veprën Njohuri dhe interes (1968) ai identifikon tre lloj

njohurish: atë të shkencave empirike – analitike, në kërkim të ligjit; atë të shkencave

historike-hermenutike, të kuptuarit të thelbit; atë të shkencave kritike-reflektive, për të

përpunuar një teori kritike të njeriut dhe shoqërisë. Baza e çdo njohurie është një

interes ne vetvete. Më specifikisht, baza e shkencave empirike-analitike janë interesat

njohës të kushtëzuar nga interesat teknikë, pra të bindura ndaj logjikës së të vepruarit

instrumental. Baza e shkencave historike-hermeneutike janë interesat praktikë të

kushtëzuar nga ideali i mundshëm i një komunikimi ndërmjet partnerëve të një dialogu

ndërpersonal. Ndërsa baza e shkencave të orientuara në mënyrë kritike, janë interesa të

emancipuara me qëllim për të ndërtuar një shoqëri të përjashtuar nga dominimi.

Refuzimi i shentizmit dhe ndarjes dogmatike subjekt objekt afrojnë epistemologjinë

dialektike të Habermasit me epistemologjinë hermeneutike të Gadamerit. Megjithatë

pas ngjajshmërive fillojnë menjëherë kontrastet. Konflikti ndërmjet Habermasit dhe

Gadamerit ka të bëjë me diskutimin midis hermeneutikës dhe kritikës ideologjike të

viteve ’60 dhe ’70. Sipas tyre hermeneutika përfshin atë që interpretuesi ka me vete

dhe asimolon gjatë gjithë kohës nga vetë tradita18. Habermas kritikon hermeneutikën

tradicionale të Gadamerit sepse sipas tij Gadamer ka absolutizuar faktorët e

paragjykimit dhe autoritetit të traditës dhe gjuhës duke kundërshtuar eksperiencën

hermeneutike dhe njohurinë metodike. Në këtë mënyrë kompromentohen mundësitë

praktike-emancipative të hermeneutikës. Për Habermasin, Gadamer transformon

historikun e interpretimit në një rivlerësim të traditës dhe autoritetit me rikuperimin e

paragjykimit. Ndërsa për Habermasin nga parashikimi hermeneutik, që nuk është i

pashmangshëm, nuk do të buronte në vetvete njohja dhe legjitimiteti i paragjykimeve.

Habermas ishte i mendimit se kritika e Gadamerit ndaj hermenutikës përkthehet në

nevojë për të pretenduar një qasje hermeneutike ndryshe, qe në të njëjtën kohë ka

problemin e ndryshimit të traditës dhe nevojën e një perspektive ku pushteti

emancipativ i refleksionit të jetë në gjendje të ndërtojë të shkuarën dhe të tashmen me

sytë nga e ardhmja. E gjithë kjo do të thotë të vësh në diskutim kufijtë epistemologjike

të ekperiencës hermeneutike19. Pra për Habermasin, ajo që mban traditën kulturore nuk

18Habermas, J., 1980, Logica delle scienze sociali, Mulingno, Bologna, fq. 232. 19Bianco, F.,1991, Pensare l’interpretazione, Editori Riuniti, Roma, fq.177.

30

duhet të pranohet si absolute por mund të vihet në diskutim nëpërmjet momenteve

reflektive që duhet të përmbushin një funksion kritik-korrigjues ndaj hermeneutikës.

Në rradhë të parë kritika ndaj ideologjisë, si një kritikë e raporteve dominuese në

fushën e sistemeve të gjuhës dhe veprimit dhe në rradhë të dytë si analizë e sistemeve

sociale që lejon të pezullojë karakterin absolut të sanksionuar nga hermeneutika.

1.3 Ndikimi i Marksit dhe zgjerimi i horizontit intelektual te Habermas

Përballja e përditshme me Theodor Adorno është një rast i dukshëm progresi dhe

pjekurie intelektuale për Habermasin. Mbi të gjitha Adorno zbulon një Marks të ri te

Habermas. Një Marks që nuk lexohet me nota të ashpra dhe nuk shihet më si dogmë, i

izoluar nga çdo ndikim tjetër kulturor, por si një person i kulturuar në një raport të

frytshëm shkëmbimesh të rrënjosura në mendimin dialektik nga i cili rrjedh mendimi

marksist dhe pastaj zhvillimet kritike të neomarksizmit, shkencat humane dhe sociale,

në vend të parë Sigmund Freud dhe Max Weber.

Ky kompleksitet motivesh është i dukshëm në mbledhjen e parë të eseve (nga 1961-

1962) që do të vijnë së bashku në volumin Theorie un Praxis20. Në këtë periudhë veç të

tjerash horizonti filozofik habermasian njeh një zgjerim domethënës. Dy konceptet

kryesore, të cilat përbëjnë edhe titullin e veprës janë teoria dhe praktika. Në këtë vepër

ndihet shpirti i gjallë hegelian-marksist.

Teoria kritike e shoqërisë, pra disiplina, që duke përdorur mjetet e vëna në dispozicion

nga filozofia, ekonomia dhe shkencat humane, thekson mosmarrëveshjet e brendshme

të botës së tashme, duhet të lidhet edhe me praktikën për të transformuar këto

mosmarrëveshje dhe të zbulojë dialektikisht mundësi progresi dhe përparimi21.

Pikërisht ky është problemi që Habermas kërkon të zgjidhë, duke e krahasuar me

problemin që shqetësonte më parë Marksin dhe që më pas ishte shqyrtuar edhe nga

Shkolla e Frankfurtit. Si mund të kalojmë nga teoria në praktikë? Si mund të tejkalojmë

sferën e nevojshme të koncepteve abstrakte të shkencës, e cila vë në pah

20Habermas,J., 1963, Th eo r ie u n d Pra x i s ,Berlin, Luchterhand, në Gajano, A., 1973, Pra ss i

p o l i t i ca e t eo r ia c r i t i ca d e l la so c ie tà , Bologna, Il Mulino. 21Sica,G., 1982, Ha b erma s e i l me to d o d e l la so c io log ia c r i t i ca , Pisa, ETS.

31

mosmarrëveshjet e botës reale, dhe t’i kthejë këto koncepte e teori në një levë

transformimi të një realiteti që duket qartë në kontradiktat e saj? Për t’i dhënë përgjigje

këtyre pyetjeve duhet t’i shohim gjërat në perspektivën pragmatiste, ku shkencat

empirike-analitike, të afta për të prodhuar njohuri të vlefshme nuk ezaurojnë fushën e

racionalitetit. Për Habermasin edhe gjatë kërkimit shkencor ka në vetvete një lloj

racionaliteti që ndryshon nga ai që i referohet interesit teknik. Teoritë e shkencave të

natyrës propozohen dhe diskutohen brenda një komuniteti shkencor, i cili është një

institucion social i udhëhequr nga norma ose nga individë që komunikojnë me njëri-

tjetrin. Rezultatet e kërkimeve shkencore që zgjerojnë njohuritë tona nuk zbulohen nga

vetë kërkimi por nga dakordësia që kërkuesit shkencorë kanë gjetur nëpërmjet një

procesi plot diskutime kritike. Ky është dimensioni i racionalitetit gjithëpërfshirës ku

shkencëtarët nuk formulojnë vetëm teori që shpjegojnë fakte por edhe diskutojnë rreth

kritereve që bëjnë të pranueshme një teori22. Ata nuk diskutojnë për sjelljet e kolegëve

por për të kuptuar njëri-tjetrin. Pikërisht ky lloj racionaliteti nuk drejtohet nga kontrolli

teknik por nga të kuptuarit me tjetrin, një element ky që lihet pas dore jo vetëm nga

pozitivizmi por dhe nga Marks. Në harmoni me interpretimin pragmatist që bën

Habermas rreth shkencës, edhe Marks e konsideron punën sociale si një faktor që, duke

ndërtuar botën objektive të njerëzve, është në të njëjtën kohë një kusht i

jashtëzakonshëm mundësish së njohurisë objektive të natyrës. Sipas Marksit

marrëdhënia e pandryshueshme e qenies njerëzore me natyrën është ndërtuar nëpërmjet

sferës funksionale të së vepruarit instrumental të jetës njerëzore. Marksi ishte i

mendimit se puna sociale nuk është vetëm kusht i njohurisë objektive së natyrës por

është edhe pjesë e teorisë së historisë. Puna sociale është faktori që përbën njerëzimin

si të tillë dhe që shpjegon format që merr organizimi social i njerëzve dhe dinamikën,

ku këto janë subjekte. Sipas Habermasit, mendimi i Marksit shprehet shumë mirë në

Dorëshkrimet ekonomiko-filozofike të vitit 1844, ku autori tregon raportin e

vazhdimësisë së koncepteve të tij me mendimet hegeliane. Rëndësia e fenomenologjisë

hegeliane ka të bëjë me autoprodhimin e njeriut si një proces, ku njeriu është rezultat i

punës së tij23. Pra strukturat dhe dinamikat e punës sociale janë determinante në

22Habermas, 1969, Teoria e prassi nella sociologia tecnologica, Laterza, fq. 124 23Habermas, J., 1975, Lavoro e interazione, Fltrinelli, Milano, fq.46.

32

procesin e vetëprodhimit historik të llojit njerëzor . Ky është momenti që Habermas

ngre tezën e tij sipas së cilës kjo është vetëm një pamje kategorike e Marksit. Sipas tij

një rindërtim i teorisë së evolucionit historik të shoqërive njerëzore kërkon një ndarje të

punës që Habermas në punimet e tij do ta quajë të vepruarit instrumental dhe të

vepruarit komunikativ. Në këtë rast ai kundërshton hapur Marksin për të cilin gjithçka

që bën njeriu reduktohet në produkt material, në punë, faktor ky shumë i rëndësishëm

për zhvillimin e shoqërisë. Nëse kjo do të ishte e vërtetë – shprehet Habemas - atëherë

zhvillimi i shoqërisë apo strukturave sociale do të shpjegoheshin vetëm nëpërmjet

proceseve të prodhimit24. Por nuk mund të ndodh kështu pasi zhvillimi i një shoqërie

nuk shpjegohet vetëm me proceset e prodhimit, raportin që krijon njeriu me natyrën

por kryesisht me marrëdhëniet që individët krijojnë me njëri-tjetrin. Faktikisht analiza

që Habermas i bën konceptit të Marksit për zhvillimin historik ka të bëjë me

paqartësinë që ai sheh te ky i fundit pasi nga njëra anë ndryshimet historike duhet të

vijnë nga dinamikat e procesit të prodhimit ndërsa nga ana tjetër ato marrin një pamje

deterministe që vetë Marksi e refuzon. Sipas gjykimit të Habermasit raporti ndërmjet

punës dhe bashkëveprimit varet nga procesi i formimit të shpirtit por dhe llojit25. Nëse

puna është rritja e forcave prodhuese ndaj zhvillimit të dijes së përdorur teknikisht dhe

bashkëveprimi është raporti social ndërmjet individëve që janë në gjendje të

komunikojnë, atëhere kjo nuk është vlerësuar sic duhet nga Hegel. Sipas tij puna dhe

bashkëveprimi lidhen me momentin e emancipimit të forcave natyrore të jashtme dhe

të brendshme. Nuk është shpirti që manifestohet te puna apo raporti etik, por është

raporti dialektik ndërmjet simbolizimit linguistik, punës dhe bashkëveprimit që

përkufizojnë konceptin e shpirtit26. Por Hegel nuk arriti ta zhvillonte deri në fund

raportin dialektik sepse procesi i formimit ishte paracaktuar nga identiteti absolut i

shpirtit të natyrës, identitet ky që do të shtyjë Hegelin të krijojë lëvizjen e shpirtit

absolut sipas modelit të vetë reflektimit27. Sipas Habermasit do të jetë pikërisht Marks

që do të zbulojë varësinë reciproke të punës dhe bashkëveprimit. Në ndryshim nga

24Petrucciani, S., 2011, Introduzione a Habermas, Laterza, fq. 51. 25 Habermas, J., 1973, Lavoro e interazione. Osservazioni sulla filosofia dello spirito jenese di Hegel,

Feltrinelli, Milano, fq.45 26 Po aty, fq.23. 27 Belardinelli, S.,1996, Il progetto incompiuto, Agire comunicativo e complessita sociale, Francoangeli,

Milano, fq. 47.

33

Hegeli, ai tenton të rindërtojë nje proces historik të formimit të qenies humane duke

insistuar në ligjet konkrete të riprodhimit të jetës sociale, në mënyrë specifike mbi

dialektikën ndërmjet forcave prodhuese dhe raporteve të prodhimit. Me pak fjalë

Marksi do të thellohej në shqyrtimin e tematikës së punës ose të vepruarit instrumental

dhe strategjik, të themeluar mbi akumulimin progresiv të dijes së teknikës, por do të

linte mënjanë logjikën e ndërveprimit ose të sjelljeve komunikative, nga të cilat sipas

Habermasit varet evolucioni social. Në këtë pikë bashkimi i dy momenteve si

vetëprodhimi nëpërmjet aktiviteteve prodhuese, pra puna, dhe formimi ndërmjet

aktivitetit komunikativ, që do të thotë bashkëveprimi, nuk është i mundur në një sistem

të përcaktuar nga koncepti i “prodhimit material”. Në këtë mënyrë duhet të kthehemi

tek e ashtuquajtura dialektika e etikës, e zhvilluar nga Hegeli ku puna dhe

bashkëveprimi lidhen nga këndvështrimi i emancipimit të forcave natyrore të jashtme

dhe të brendshme pa reduktuar bashkëveprimin nga puna apo anasjelltas por duke

mbajtur një raport të tillë që “çlirimi përmes punës” të hyjë te “normat në fuqi me të

cilat bashkëveprojmë njëri me tjetrin”.

Në njëfarë mënyre pasi ka përpunuar në bagazhin e vet kërkimet e marksizmit, një

tjetër element i rëndësishëm i diskutimit kritik vjen nga filozofia dhe shkenca. Pra

përveç shkencave humane, përtej psikoanalizës dhe hermeneutikës, edhe

epistemologjia e sotme vjen të ndihmojë projektin e rinovuar të teorise kritike të

shoqërisë.

Veç të tjerash bëhet fjalë për një konflikt të epistemologjisë dhe teorisë kritike të

shoqërisë që pikërisht në atë periudhë kishte pasur një moment kritik të një interesi të

lartë, në takim-përplasjen e Theodor Adorno me Karl Popperin në kongresin e

Shoqatës Gjermane të Sociologjisë, që u mbajt në Tubingen në tetor 196128.

Është e ditur se Popper mbronte idenë e “shoqërisë së hapur”, të themeluar mbi të

drejtat individuale të demokracive liberale, pas së cilave Adorno tentonte të shikonte

ende dorën e fshehtë të kapitalit, me padrejtësinë e tij e çnjerëzore29.

Mund të themi që Habermas do ta çojë diskutimin e tij në një pikë që tashmë Adorno,

në diskutimin kritik për pozicionin e Popper-it, kishte vënë në dukje nevojën për të

28Giddens,A.,1995, Po l i t i c s , so c io lo g y an d so c ia l th eo r ie . En cou n te rs ë i th c la ss i ca l

a n d con temp o ra ry so c ia l t h o ug h t , Stanford University Press, fq. 177. 29Borghini, A.,Ka r l Po p p er . Po l i t i ca e so c ie tà , cit., fq. 123.

34

tejkaluar zhvlerësimin “tout court” të shkencave sociale, që Popper nënkuptonte, me

ekzaltimin e tij të njëanshëm të kritikës së ashpër të shkencave të bazuara mbi gjuhën e

formalizuar si matematika, duke vënë në diskutim ndarjen e ngurtësuar të shkencave pa

vlerë nga njëra anë dhe vendimeve irracionale për vlerat nga ana tjetër; nëse kjo që

karakterizon metodën shkencore është në rradhë të parë qëndrim kritik dhe diskutim

racional, atëherë nuk shihet përse ky parim nuk duhet të shqyrtohet nga çështjet

shkencore-empirike deri te çështjet praktike-sociale. Por nëse do të ishte kështu,

atëherë metoda kritike racionale e shkencës nuk është e izoluar nga çështjet praktike që

i përkasin njerëzve dhe vlerave të tyre në konflikt, përkundrazi, do të ofronte

mundësinë për të menduar një model bashkëjetese njerëzor e racional, atë që duhet të

frymëzohet nga “racionaliteti komplesiv i dialogut jo të imponuar te njerëzit

komunikues”30.

Habermasit i duket i paqëndrueshëm pozicioni i Popperit, sipas të cilit, përtej

përcaktimit të thjeshtë faktik të shkencave natyrore, me lirinë dhe paanësinë neutrale të

tyre, do të kishte një sërë vendimesh, vlerash, zgjedhjesh etike dhe politike, në një

istancë irracionale, pra të marra nga përcaktimi logjik dhe kritik i shkencave. Pra për

Habermasin, qëndrimi mbi debatin racional dhe kritik përfaqëson “parimin” e të gjitha

çështjeve të rëndësishme njerëzore, qofshin shkencore ose etike-politike, qofshin

teorike apo praktike. Njohuria shkencore, në njëfarë mënyre, nuk shndërrohet në një

kompleksitet konceptesh të ndara nga realiteti praktik, por kthehet për të vepruar mbi

të, pasi ai është ngritur në cilësinë e një sërë nevojave dhe stimujsh që realiteti praktik

kishte përcaktuar.

Jemi kështu në praninë e “modernizimit të filozofisë” dhe në të njëjtën kohë

“filozofimin ose shkencërimin e botës” në të cilën Habermasi që në rininë e tij ishte

bërë bartës, nga studimet e autorëve si Marks apo Adorno.

Duke interpretuar mendimin e Habermasit, mund të themi se metodologjia e diskutimit

shkencor duhet të shtrihet në përgjithësi në debatin publik për çështjet politike.

Sipas tij, nëse teoria kritike e shoqërisë ka dështuar, ose nuk ka dhënë frutet e

dëshiruara, është pikërisht për këtë arsye. Për më tepër pozicioni i Popperit duket

30Petrucciani, S., In t ro d u z io n e a Ha b erma s , c i tua r , fq . 2 3 , J . Hab e rmas , Te o r ia e

p ra ss i n e l la so c ie tà t ecn o lo g ica , Roma-Bari, Laterza, 1978, fq. 417.

35

shumë kontradiktor. Nga njëra anë ai deklarohet në favor të “shoqërisë së hapur”, duke

propozuar një formulë që gjejmë në titullin e një nga veprave më të shquara të

epistemologut austriak, Shoqëria e hapur dhe armiqtë e saj.31

Por nga ana tjetër ai vetë tregon një zhvlerësim mbi qëndrimin e tij liberal-demokratik

dhe antiautoritar. Çfarë vlere ka - kundërshton Habermas - një qëndrim i tillë në

momentin kur pretendohet se horizonti i vlerave të politikës, etikës dhe vlerave humane

nuk është i kontrolluar racionalisht, dhe thjesht duhet të braktiset në preferencat

arbitrare të subjektit? Ai shprehet se ajo që duhet bërë, ështe implementimi i një modeli

racional të zgjeruar ku deklarohet shkencërimi i vetë kritikës sociale dhe në përgjithësi

i çdo lloj diskutimi racional që gjendet ndërmjet njerëzve të lirë. 32

Për këtë arsye Habermas shprehet se midis teorisë dhe praktikës duhet të rivendoset

parimi i unitetit (që nuk është identifikim i thjeshtë por më tepër një lidhje organike)

duke përsëritur komplementaritetin e ngushtë të këtyre dy momenteve. Për më tepër në

mendimin e Habermasit jeton fryma më e sinqertë e traditës Marksiste dhe Shkollës së

Frakfurtit.

Pra nga njëra anë nuk ka kuptim të flasim për një teori që dallohet nga praktika, ndërsa

nga ana tjetër, të flasësh për një praktikë të thjeshtë dhe të qartë, e cila nuk di ose nuk

duhet të huazoje mjete të kritikës, shkencës, filozofisë për të ndriçuar rrugëtimin e saj.

Kjo do të thoshte të arrish në një veprim që në të vërtetë duhet konsideruar si

irracional. Ja sfida, që Habermas i vendos panoramës filozofike-shkencore të kohës së

vet. Të krijosh një teori kërkon brendësim, por më shumë kërkon iluminim, ndriçim të

rrugës së praktikës etiko-politike dhe në të njëjtën kohë të evitosh krijimin e ideve të

gabuara. Duke i dhënë një përgjigje përfundimtare Popperit, sipas Habermasit, praktika

nuk duhet konsideruar nga nevoja një aktivitet njerëzor irracional sepse privohet nga

kritere të dijes formale shumë të rrepta, pra matematiko-shkencore. Anasjelltas, duke

kaluar nga një ideal i zgjeruar racionaliteti, që refuzon identifikimin e vjetërsuar të

arsyes=logos matematikore, ka mundësi të sjellësh parime dhe mjete që lejojnë

veprimin komunikues dhe praktik. Domosdoshmëria e kuptimit dhe veprimit sipas

Prof. Dr. Gjergji Sinani, na kujton formulën e famshme të Marksit, teza 11: “Filozofët

31Popper,K., 2004, La so c ie tà a p er ta e i su o i n emic i , Ro ma , Ar ma nd o , 2 vo l l . 32Habermas,J.,Teo r ia e p ra ss i , fq . 1 4 7 .

36

e kanë interpretuar botën në mënyra të ndryshme, çështja është si ta tranformosh atë33.

Sipas marksizmit praktika është një njohje dhe njohja një praktikë. Zhan Pol Sartri,

filozof francez ekzistencialist, mendonte se çdo filozofi apo teori është praktikë. Sipas

tij një filozofi e vërtetë do të jetë ajo që do ta bëjë teorinë e thelbeve praktikë të vetë

filozofisë, pra do ta perceptojë njeriun jo si një natyrë të papërcaktuar, por si një

ekzistencë që vetëpërcaktohet dhe realizohet me veprimin e tij mbi botën. Pra një

filozofi e vërtetë do të jetë ajo që do ta bëjë teorië e thelbeve praktikë të vetë filozofisë

duke e konsideruar veprimin shpalosje të realitetit si dhe ndryshim të tij34.

1.4 Origjina e reflektimit politik te Habermas

Kuptohet që një teori kritike e shoqërisë, bazuar në bashkimin e teorisë dhe praktikës,

së pari duhet të rezultojë - (nëse i referohemi shoqërisë borgjeze) - me kapitalizmin,

demokracinë liberale. Dhe këtu gjejmë një element shtesë të dallimit dhe larmishmërisë

së Habermasit drejt traditës marksiste e deri tek Shkolla e Frankfurtit. Sipas Marksit

gjithë tradita e të drejtave individuale si të drejta natyrore, përfaqëson treguesin e një

zhvlerësimi radikal35. Mjetet e republikës tradicionale, sipas autorit të Kapitalit, nuk do

të ishin të justifikueshme nëse nuk do të ishin në dritën e një konceptimi dialektik-

historik. Demokracia republikane e viteve ‘800, në funksion të privatizimit të mjeteve

të prodhimit të kapitalit, sipas marksizmit, do të ishte e dobishme të zgjerohej dhe t’i

zvogëlonte mosmarrëveshjet e natyrshme sociale-ekonomike. Në këtë mënyrë do të

përfaqësonte një fazë të ndërmjetme, e cila nëpërmjet diktaturës së proletariatit, do të

kishte sjellë “shoqërinë pa klasa”.

Ky mospëlqim ndaj demokracisë liberale, përkufizuar negativisht si “borgjeze”, vjen e

trashëguar nga tradita marksiste. Për një autor si kritiku dhe filozofi me origjinë

hungareze Lukacs, sidomos falë qasjes së hershme që kishte me revolucionin

bolshevik, tradita demokratike-liberale humbet popullaritetin, ose në këndvështrimin

33Sinani, Gj., 2006, Nocione të fenomenologjisë, SHBLU, fq. 98. 34Po aty. 35Bedeschi,G.,1984, Introduzione a Marx, Ro ma -B ar i , La te r za .

37

marksist ortodoks reduktohet në momentin fillestar, në shoqëri komuniste pa klasa36.

Ky mospëlqim ndaj demokracisë liberale, është cilësuar si regjim ku garancia e

respektimit të të drejtave të njeriut është formale. Kjo do të thotë se universaliteti i

kësaj garancie nuk pengon të dyshohet edhe tek mjeshtrat më të njohur të Shkollës së

Frankfurtit. Tek Adorno, Horkheimer, mbase dhe më shumë tek Marcuse, rigjejmë

tezën sipas së cilës hyjnizimi i lirisë (ku kanë rrënjët edhe shoqëritë e perëndimit)

është thjesht një fasadë e cila fsheh dominimin e kapitalit dhe logjikën e konsumizmit

dhe materializmit që vetë fasada ka brenda saj37.

Tani, pavarësia e gjykimit te Habermas drejt kësaj tradite, është e admirueshme që në

vitet e para por duke mos harruar shkrimet kritike (nga Marksi), të cilat përforcojnë të

gjitha teoritë e Shkollës së Frankfurtit38. Habermas është i kujdesshëm në zhvlerësimin

e demokracisë liberale si një regjim ku mbrohen të drejtat individuale, në kuptimin që

pas kësaj lëvizjeje gjenden produktet e kapitalit borgjez. Sigurisht që e gjithë kjo

qëndron, dhe janë të shumta rreziqet dhe vështirësitë që i kanosen lirisë së

demokracisë-liberale. Megjithatë, pas traditës së të drejtave (e cila është një pjesë e

traditës së iluminizmit) ka një seri kritikash, të paktën drejt traditës marksiste, dhe jo

më të orientuara kundër traditës së lirisë liberale dhe demokracisë borgjeze. Për

qëndrimin e tij antidogmatik dhe pro dialogut të hapur, Habermas duket larg traditës

marksiste, kështu që ankesat e tij të vazhdueshme kundrejt Marksit i janë dukur disa

marksistëve ortodokse si frute të një keqkuptimi të pastër e të thjeshtë.39 Edhe në veprat

kryesore të tij Histori dhe kritik e opinionit publik dhe Teoria e të vepruarit

komunikativ, shohim se teoria kritike e shoqërisë nuk duhet të synojë në një model

abstrakt dhe pa baza të revolucionit, por duhet të synojë në një proces transformimi të

strukturave të shoqërisë demokratike. Shoqëria demokratike, pikërisht sepse është

themeluar dhe përhapur gjithmonë, shpalos për sytë e Habermasit arsye etike-politike

të thella, që nuk ka mundësi të shmangen kot.

36Po aty, fq. 131. 37Marcuse,H.,1999.L’u o mo a u n a d imen s io n e . L ’ id eo lo g ia d e l la so c ie tà ind u s t r ia l e

a va n za ta , Torino, Einaudi. 38Galeazzi,U., 2000,La t eo r ia c r i t i ca d e l la S cu o la d i Fra n co fo r t e . D ia gn o s i d e l la

so c ie tà co n temp o ran ea e d ia lo g o c r i t i co co n i l p en s ie ro mo d ern o , Napoli, Edizioni

Scientifiche Italiane 39Wiggershaus, R., La S cu o la d i Fra n co fo r t e , cituar., fq. 560.

38

Bëhet fjalë për një bindje që përshkron mendjen e Habermas që në rini. Kur ishte

vetëm 30 vjeç, në 1958, një nga punët e tij të para ishte një ese dedikuar konceptit të

demokracisë, me një titull simbolik Mbi konceptin e pjesëmarrjes politike. Ideja e

“pjesëmarrjes politike”, zhvilluar në forma dhe mënyra tradicionale, është një

përshkrim kritik mbi demokracinë bashkëkohore, pas së cilës Habermas është shumë i

lidhur. Demokracia ndërtohet mbi besimin se pushteti i Shtetit bazohet në konsensusin

e gjithë qytetarëve, por në fakt sfera publike gjendet e rrezikuar nga manipulimi i

interesave private. Partitë, të cilat në një farë mënyre duhet të personifikojnë

dialektikën demokratike, transformohen në struktura të mirëfillta oligarkike, brenda të

cilave nuk ekziston diskutimi i vërtetë. Për sa i përket parlamenteve, ata janë kthyer në

vende ku të zgjedhurit e partive takohen për të komunikuar vendime që i kanë marrë

diku tjetër40. Këto janë disa kontradikta të Shtetit liberal demokratik, vetëm formalisht,

që Habermas denonconte në shkrimet e tij të para me qëllimin për të promovuar një

demokraci thelbësore, e cila duhet të kalonte në rradhë të parë nëpërmjet një

ripolitizimi të sferës publike, të konfiguruar si një rikuperim të pjesëmarrjes kritike

nga ana e qytetarëve. Sipas tij, nuk mjafton të thuash se demokracia ezaurohet në

mekanizmat e delegimit dhe përfaqësimit. Në të kundërt, që të kemi demokraci të

vërtetë është thelbësore që ajo të presupozojë pjesëmarrjen e qytetarëve në mënyrë

direkte ose indirekte në çështjet publike. Habermas nuk e ka pranuar asnjëherë idenë

aristoteliane sipas së cilës demokracia shpreh një formë qeverisjeje si gjithë të tjerat.

Për filozofin gjerman demokracia nuk është vetëm një formë qeverisje por ajo është një

formë jete, e cila nënkuptohet në situatat linguistike ideale dhe shprehet në principin e

diskutimit të përgjithshëm dhe të lirë nga çdo lloj autoriteti.

Supozimi thelbësor është që demokracia liberale duhet të rikthehet vetvetja, të rimarrë

kuptimin që ka patur që në origjinë, ose të rikthejë sovranitetin e popullit. Problemi i

ngritjes dhe ringjalljes së popullit në çështjet publike rikthehet edhe njëherë, si kusht

paraprak i demokracisë. Sipas Habermasit, në botën borgjeze pjesëmarrja ka formën e

opinionit publik. Në botën borgjeze shoqëria civile dallohet nga Shteti dhe

karakterizohet nga Hegel si “sistem nevojash” ose përhapje reciproke e aktiviteteve

40 Habermas, J., 1958, Ri f l e ss io n i su l co n ce t to d i p a rt ec ip a z io n e p o l i t i ca , në Habermas,

J., 1980, Cu l tu ra e c r i t i ca , Einaudi, Torino, fq.7.

39

tregtare dhe prodhuese. Kjo për Habermasin do të thotë se tentativa për të rindërtuar

kuptimin e demokracisë së sotme, bashkë me limitet e saj, do të realizohej duke u nisur

nga tentativa me thelb historik-gjenetik të fazave esenciale nëpërmjet të cilave, në

Evropë, opinioni publik është afirmuar si shtylla kurrizore e proceseve demokratike.

Kjo shpjegon arsyen pse në vitin 1962 Habermas rishikon tezën e tij me titull

Strukturwandel der Öffent l ichkei t 41. Sigurisht që bëhet fjalë për përfitimet

më të mëdha të reflektimeve filozofike-shkencore dhe historigrafike të Jurgen

Habermasit.

41Habermas, J., 2010, S to r ia e c r i t i ca d e l l ’ o p in io n e p u b b l i ca , Milano, Mondadori.

40

KAPITULLI 2

ORIGJINA DHE KUPTIMI I OPINIONIT PUBLIK SIPAS

JURGEN HABERMAS

2 .1 Gjeneza e një vepre të shquar

Me veprën e shquar Histori dhe kritik e opinionit publik autori tregon pjekurinë dhe

thellimin e mendimit të tij.

Që në kapitullin e parë, analiza e tij fokusohet në shprehjen “opinioni publik”.

Koncepti i opinionit publik në vetvete koincidon me atë të doxa ose thënë ndryshe

opinion, i privuar nga ashpërsia kritike dhe sistematike (filozofike ose shkencore) që i

takon vetëm mendimit të ndërtuar në mënyrë metodike dhe kritike, ose thënë ndryshe

epis temike 42.

Në teorinë e njohurisë klasike greke, doxa si term është përdorur për të shprehuar atë

formë të njohurisë që bazohet në opinionin subjektiv dhe nuk zotëron sigurinë

objektive të së vërtetës. Ky koncept në mendimin grek është përdorur më shumë për të

treguar ekzistencën e asaj njohurie të vërtetë që përbën bazën e doxave të ndryshme.

Në këtë kuptim pozitiv dhe dialektik historia e këtij termi është e njëjtë me atë të

shkencës si e vetmja e vërtetë absolute dhe universale, përtej çdo opinioni tjetër.43 Në

veprën Republika, Platoni bën dallim mes doxa dhe epistemisë, ku fjala e parë përdoret

në kuptimin e supozimit dhe përfytyrimit, për të cilët objekt i njohjes janë sendet e

prekshme, ndërkohë që epistemia është njohja e vërtetë dhe u përgjigjet realiteteve

mendore.

Pikërisht në këtë pikë të rëndësishme të analizës linguistike që bëhet pionere e analizës

politike, kemi një konfirmim tjetër të hapjes dhe pluralizmit të ndikimeve që është

tipike e formimit të Habermasit që në fillimet e tij.

42Hab erma s , J . , S to r ia e cr i t i ca d e l l ’ o p in io n e pu b b l i ca , c i t . , fq . 4 . 43http://www.treccani.it/enciclopedia/doxa/

41

Është pikërisht analiza linguistike, e cila na çon në rrugën e duhur për të kuptuar

konceptet që kërkojmë të analizojmë. Çfarë janë ato që quhen realitete publike në

raport me strukturat dhe vendet e jetës civile? Sipas Habermasit bëhet fjalë për ato

struktura institucionale që janë transparente, ku kanë akses dhe mund t’i frekuentojmë

të gjithë, këto institucione publike ai i krahason me parqet apo sheshet publike44.Por

nëse flasim për “ndërtesa publike” nuk bëhet fjalë vetëm për frekuentimin e

përgjithshëm të tyre nga publiku por thjesht ato presin institute shtetërore dhe si të tillë

janë publike. Habermas shprehet se nëse Shteti është pushteti publik atëherë “publike”

merr kuptimin e përgjegjësisë për t’u kujdesur për të mirën e përbashkët të gjithë atyre

që kanë të njëjtat të drejta. Karakteri publik që i atribuohet konceptit të opinionit është

një karakter i fortë, i veçantë. Momenti, që institucionet publike kujdesen për interesin

e përbashkët dhe jo atë të minorancës, të çon te konceptet e lirisë, barazisë dhe

demokracisë. Dhe këtu – vëzhgon Habermas në analizën e tij – kemi fituar një nukël

kritikash të një rëndësie të veçantë, nga e cila mund të zhvillojmë një seri pasojash të

mëdha. “Publike” nuk do të thotë thjesht e aksesueshme në mënyrë empirike por dhe

bartës dhe mburojë e një interesi të përgjithshëm.

Pra, a duhet të konkludojmë se opinioni publik, si bartës i një interesi të përgjithshëm

që shkon përtej dimensionit të individit të vetëm, është problem që lidhet eskluzivisht

me Shtetin? Sipas Habermasit, një përgjigje afermative do të ishte e papërshtatshme.45

Sipas gjykimit të filozofit gjerman, faktikisht karakteri “publik” që lidhet me opinionin

publik ka të bëjë me një sferë ndryshe, që lidhet më shumë me shoqërinë civile se sa

me Shtetin. Në fakt shoqëria civile ka patur një zhvillim historik mjaft interesant që

nga antikiteti e deri më sot. Tek Aristoteli, si tek shumica e teoricienëve politikë deri në

shekullin e XVIII, kjo shprehje përcakton komunitetin politik, përfshirë këtu edhe

shtetin, në dallim nga grupet që bazoheshin në lidhjen e gjakut46. Me vonë Hegeli

dallon shoqërinë civile brenda Shtetit ndërsa Augustini e përcakton atë si një bashkim

njerëzish që lidhen përmes njohjes së të drejtës dhe përmes një bashkësie interesash.

44Po aty, fq. 4 në vazhdim. 45Habermas, J., S to r ia e c r i t i ca d e l l ’ o p in io n e pu b b l i ca , c i t . , fq .5 46 Sinani, Gj., 1997, Shoqëria Civile, Tiranë, fq.3

42

Sipas Habermasit, Shtetit, i atashohen atributet e autoritetit, të forcës që është sinonim

me detyrimin, të ligjit që shpallet dhe respektohet, etj.. Ndërsa sferës së opinionit

publik i përket dimensioni i lirisë, debatit, spontanitetit dhe kështu kritikës që në

mënyrë tendecioze merr përsipër si objekt dhe përmbajtje edhe institucionet e Shtetit.

Kështu pra, sfera e opinionit publik duket sikur shtyn te një shtresë e jetës civile dhe

është, si të thuash, të paktën idealisht, nën strukturën shtetërore ( kjo mund të vihet re

kur Habermas nga mendimet e Marksit dhe Hegelit, në mënyre specifike i referohet

konceptit të “shoqërisë civile” që në mënyrë të vecantë Hegel ka përmendur në disa

raste te Veçori të filozofisë së të drejtës) 47.

Pra kemi opinionin publik si element esencial të shoqërisë civile. A mund të themi se

bëhet fjalë për një prerogativë thelbësore të shoqërisë pa qenë nevoja për mbiemra të

tjerë? Sipas Habermasit është analiza linguistike, e cila vepron si kriter për shqyrtimin

e saj kritik. Termi “opinioni publik” në gjuhën gjermane shprehet me termin

Öffentlichkeit. Duhet theksuar fakti se ky emër në gjininë femërore, nisur nga mbiemri

öffentlich, të çon në dimensionin e hapjes, ashtu siç rezulton edhe nga folja öffnen,që

do të thotë pikërisht “hap”.

Pikërisht kjo është një pikë esenciale që të hedh në një analizë të mëtejshme

linguistike. Opinioni publik, si i tillë, do të jetë priviligj i asaj që (duke përdorur një

shprehje filozofike- politike që do të bëhet e njohur nga Karl Popper) Habermas quan

“shoqëri e hapur” e nënkuptuar kjo si e kundërta e “shoqërisë së mbyllur”.

Pra, sipas Habermasit, ku konsiston kjo antitezë që kundërvë “shoqërinë e mbyllur”

ndaj “shoqërisë së hapur? Bëhet fjalë për një shoqëri në të cilën një rol i shquar i jepet

lirisë individuale, qoftë kjo e përkthyer në mendimin dhe kritikën e ekzistencës dhe

traditës apo e konkretizuar – dhe është pikërisht kjo një pikë e rëndësishme e analizës

së Habermasit – në një kërkim individual të mirëqenies ekonomike. Pra në këtë analizë

paraprake, lindin një sërë elementësh, të cilët duhen parë me shumë vëmendje.

Në rradhë të parë duhet patur parasysh se duke projektuar konceptin e “opinionit

publik” në sfondin ndarës Shoqëri civile - Shtet, dimensioni i opinionit publik i përket

47Caltagirone, C., 2005, La comu n i tà d e i p a r la n t i : l ’ i s ta n za e t i ca d e l p a r la re seco n do

Jü rg en Ha b erma s , Caltanissetta, Sciascia, fq. 93.

43

më shumë polit të parë, shoqërisë civile, sesa të dytit. Ky fakt, pohon Habermas, na

drejton në një interpretim të opinionit publik, ku bërthama kryesore e tematikave, të

cilat vihen në dukje, janë liria, kritika dhe barazia e qytetarëve.

Sipas Habermasit, nuk mund të kemi opinion publik veçse në një shoqëri të hapur, pra

në një shoqëri, e cila jo vetëm që toleron, favorizon dhe promovon shkëmbimin e lirë të

ideve dhe diskutimit por edhe lëvizjen e lirë të punës dhe mallrave. Bëhet fjalë për atë

shoqëri shumë prezente në filozofinë e mësuesve të Shkollës së Frankfurtit dhe që

Habermas e quan ‘shoqëri borgjeze”.

Në vazhdim do të ilustroj mënyrën historike në të cilën lindi dhe u zhvillua, sipas

Habermasit, kjo sferë e veçantë e jetës civile.

2.2 Si l indi sfera publike

Shoqëria borgjeze, të paktën historikisht, për sa i përket edhe origjinës së saj, përkon

me shoqërinë e fund shekullit të XVI dhe XVII, e cila pretendon principet e lirisë dhe

tolerancës. Kjo shoqëri sforcohet për të bërë pjesë të Shtetit principet dhe institucionet

e monarkisë kushtetuese dhe të republikës e jo rastësisht sjell format e para të

gazetarisë. Gjendemi përballë një shoqërie që po përqafonte lëvizjen Iluministe, atë

rrymë filozofike dhe kulturore, ku fuqia e kritikës së arsyes i afrohet jetës së njeriut dhe

shoqërisë.

Këtu është për të theksuar një përkufizim që jep vetë Habermas në fillim të veprës së tij

Histori dhe kritik e opinionit publik, në lidhje me konceptin e “shoqërisë borgjeze”që

ai e lidh me historinë veçanërisht në shekullin e XVIII dhe aty ajo shfaqet “si një sektor

shkëmbimi mallrash dhe pune sociale” 48.

Ashtu siç ka përmendur edhe Norberto Bobbio në një studim të tij mbi këtë temë, duke

parë mendimin e tij në lidhje me konceptin hegelian të “shoqërisë civile”, Karl Marks

vë në dukje funksionin ekonomik, atë që Hegeli në veprën Veçori të themelore të

f i lozof isë së të drej tëse përkufizon si “sistem nevojash” 49.

48 Po aty, fq. 5. 49 Bobbio, N.,1982, S tud i h eg e l ia n i , T or ino , E inaud i , fq .1 9 .

44

Pra, sipas Habermasit, koncepti i opinionit publik merr formë nëse e sjellim sipas një

ndarjeje të dyfishtë të kulturës dhe civilizimit modern si ajo e Shtet-Shoqëri civile, dhe

“shoqëri e hapur” e “shoqëri e mbyllur”. Gjithashtu është rasti për të nxjerrë në pah se

një shoqëri është e mbyllur kur ajo nuk i lë hapësirë dhe nuk e vlerëson kritikën,

debatin e lirë, mendimin që matet në mënyrë të paskrupullt me ekzistenten - e për ta

thënë me frazën e Immanuel Kant - guxon, në konformitet me principet kryesore të

Iluminizmit, të sjellë çdo gjë përpara gjyqit të arsyes që ajo të shqyrtohet në mënyrë të

paanshme50.

Shoqëri të mbyllura, janë shoqëritë primitive dhe arkaike, ku predominon në mënyrë

absolute pesha e traditës, me zakonet dhe ritualet që askush nuk mund t’i kundërshtojë

dhe aty ku jeta vazhdon gjithmonë njësoj. Një shoqëri e mbyllur ku bindjet nuk

ndryshojnë kurrë sepse është shkruar dhe vendosur rruga që secili duhet të ndjek në

çdo fushë të ekzistencës së tij. Në këto shoqëri - shkruan Habermas - as që konceptohet

opinioni publik, askush nuk duhet të ketë opinion për asgjë, pasi objektivi është të

veprosh sipas rregullave të përcaktuar dhe të evitosh të mendosh ose ta bësh sa më pak

të jetë e mundur, megjithatë asnjëherë në sensin kritik51. Kjo shoqëri duket sikur

ngjason me shoqëritë totalitare që shpjegon Hannah Arendt në librin e saj Origjina e

totalitarizmit publikuar për herë të parë në vitin 1951. Sipas saj një shtet totalitar tenton

të dominojë çdo individ në çdo aspekt të jetës së tij. Sistemi totalitar nuk lejon një jetë

private por ai organizon masat të izoluara nga gjithçka.

Megjithatë Habermas shkon më larg se kaq. Ai është i mendimit se duhet t’i drejtohemi

greqishtes nëse duhet të mbledhim në mënyrë historike impulset e para të asaj që gjatë

iluminizmit do të bëhet pikërisht opinioni publik. Pikërisht, sipas filozofit gjerman,

bota greke, që shënon ardhjen e humanizmit perëndimor dhe lindjen e filozofisë dhe

shkencës si një debat rigoroz kritik, na jep shembullin më të mirë historik se si duhet

kuptuar antinomia sferë publike dhe sferë private. Polis greke shfaqet në veprën Histori

dhe kritik e opinionit publik pikërisht mbi rolin esencial të kësaj ndarjeje: nga njëra

anë, dimensioni publik, ajo që i përshtatet polis-it, dhe nga ana tjetër, dimensioni privat

50 Cassirer, E., 1982, Vi ta e d o t t r in a d i Ka n t , Ch e co s ’ è l ’ I l l u min i smo ? , Firenze, La

Nuova Italia, fq. 291. 51 Habermas, J., 1990, S to r ia e c r i t i ca d e l l ’o p in io n e p u bb l i ca , version gjermanisht, hyrja e

vëllimit.

45

që ka të bëjë me vatrën familjare ose shtëpiake, që në gjuhën greke shprehet me termin

oikos . Habermas vazhdon se ka një kontrast ndërmjet asaj që është e përgjithshme

(koinon ) dhe asaj që është individuale apo personale dhe jo e përsëritshme

( idion )52. Por ajo që duhet të kemi parasysh është së në lashtësinë greke nuk njihej

liria individuale. Qyteza ishte e themeluar mbi një fe dhe ishte e ndërtuar si një faltore.

Prej këtu buronte fuqia dhe sundimi absolut që ajo ushtronte mbi qytetarët e saj. Në një

shoqëri të ngritur mbi këto parime, liria individuale nuk mund të ekzistonte. Qytetari i

nënshtrohej në gjithçka e pa kushte qytezës. Feja që kishte lindur shtetin dhe shteti që

përkujdesej për fenë, mbështesnin ndërsjelltas njëri-tjetrin dhe formonin një trup të

vetëm, formonin një forcë thuajse mbinjerëzore ndaj së cilës ishin robëruar edhe shpirti

edhe trupi53. Shteti kishte të drejtë të përcaktonte ligje për veshjen, të zgjidhte besimin

dhe fenë për qytetarin dhe trupi i këtij të fundit i kushtohej tërësisht shtetit për

mbrojtjen e tij. Pra njerëzit e lashtësisë nuk njihnin as lirinë e jetës private, as lirinë e

edukimit, as lirinë fetare. Individi njerëzor ishte fare pak i rëndësishëm krahasuar me

autoritetin e shenjtë apo hyjnor, të quajtur atdhe ose shtet. De Coulanges në librin e tij

Qyteti antik shkruan se do të ishte gabim nëse do të besohej se në qytezat e lashta

njeriu gëzonte lirinë. “Qeverisja është quajtur në vijimësi monarki, aristokraci,

demokraci; por asnjë nga këto revolucione nuk i dha njeriut lirinë e vërtetë, lirinë

individuale”54. Por duke filluar nga shekulli i shtatë para erës sonë, ky organizim

shoqëror filloi të sulmohej nga të gjitha anët derisa mes luftrash të përhershme u zhduk

përfundimisht. Grupe të tjera shoqërore, si ajo që quhej klasa e ulët, filluan të

vendosnin për të ardhmen e një klase dhe shndërrimin e një shoqërie të tërë. Shekuj më

vonë, tradita nuk ka më pushtet dhe besimi nuk qeveris më. Parimi rregullues, prej ku

këtej e tutje të gjitha institucionet duhet të thithnin forcën e tyre, i vetmi parim që mund

të ngrihet mbi vullnetet e veçanta dhe që mund t’i detyrojë ato të nënshtrohen, është

interesi publik. Por grekët ende nuk e kishin një ide të qartë rreth lirisë; tek ata, të

drejtat individuale nuk ishin gjithnjë të garantuara. Pas revolucioneve të ndryshme

shfaqja e filozofëve do të përmbyste të gjitha rregullat e politikës së vjetër. Ishte e

pamundur të prekeshin opinionet e e njerëzve, pa prekur edhe parimet themelore të

52 Po aty, fq. 5. 53 De Coulanges, F, 2009, Qyte t i a n t i k , Di tur i a , fq. 295. 54 Po aty, fq.299.

46

qeverisjes së tyre. Në atë përiudhë, një parim i ri i Stoicizmit ishte ai që duke zgjeruar

shoqërizmin njerëzor, çliron individin. Ai nuk pranonte që individi njerëzor duhet të

sakrifikonte për shtetin dhe nuk e ndalon atë të merret me çështjet publike, madje e fton

të bëjë të kundërt por duke e paralajmëruar se puna e tij kryesore është përmirësimi

individual, cilado qoftë forma qeverisëse55. Sipas Habermasit rrënjët e opinionit publik

duhet t’i kërkojmë pikërisht gjatë lëvizjes së kulturës dhe qytetërimit helenik të polisit,

në të cilin, jeta publike, bios politikós, zhvillohet në sheshet e tregjeve, l’agorá, por

nuk lidhet me problemet lokale: karakteri publik ndërtohet nga dialogu (lexis), i cili

mund të marrë edhe formën e debatit dhe të një seance gjyqësore, kur në të vepruarin e

përbashkët (praxis), i përket atij drejtimi i luftës ose lojërave konkurruese. 56

Pra, këtu në rradhë ta parë kemi karakterin gjithëpërfshirës të opinionit publik, që

përshtat si çështjet potencialisht teorike (dimensioni i dialogut) ashtu edhe dimensionin

praktik, që i përket veprimit ( praktikës). Është tregues fakti se dialogu rreth çështjeve

të përbashkëta, ose atyre që nuk përfaqësojnë një çështje eskluzivisht individuale,

zhvillohet në polis greke pikërisht atje ku ishte sheshi i merkatos (konsideroheshin si

qendrat e qyteteve) ose thënë ndryshe agora. Vendi ku qarkullonin idetë ishte pikërisht

ai ku bëhej shkëmbimi i mallrave, shërbimeve, etj..

Në sferën private, pra, kufizohet çdo gjë që nuk është e rëndësisë së arsyes së

përbashkët, ose çdo gjë që nuk meriton debatin publik apo ndarjen e përbashkët.

Sfera e nevojave elementare, çdo gjë që që ka të bëjë me domosdoshmërinë organike

të jetës gjendet pikërisht e kufizuar brenda sferës së oikos ( famil jes) . Në të

kundërt, - shprehet Habermas - dimensioni politik i jep liri “kujt dëshiron të dallohet në

mënyrë të ndershme: qytetarët trajtohen si të barabartë ndërmjet të barabartëve por

secili përpiqet të shquhet nga masa” 57. Ashtu siç dallohet, faktikisht në filozofinë para

sokratiste, arsyeja (logosi), që ndez diskutimin dhe mosmarrëveshjet ndërmjet

njerëzve, jep mundësinë për të arritur në një zgjidhje të përbashkët të problemeve. Ky

eskursion rreth burimeve primitive të opinionit publik në Greqinë klasike, na lejon - në

aspektin teorik - të shtojmë një kriter tjetër ose një ndarje, atë të përgjithshme-

55 Po aty, fq.447. 56 Habermas, J., S to r ia e c r i t i ca d e l l ’ o p in ion e pu b bl i ca , c i tua r , fq . 5 . 57 Po aty, fq. 6.

47

individuale. Ajo që lidhet me opinionin publik është një çështje e përbashkët (komune),

që i prek të gjithë dhe i përket një sferë që përbëhet nga një bashkësi individësh apo

kolektiv i tërë. Në të kundërt ajo që është jashtë kësaj ideje, ose që i përket thjesht

individit, nuk mund të jetë objekt i debatit publik. Debatet e ndezura, që merrnin formë

në agorá e Athinës, vëzhgon Habermas, mund të diskutonin pjesëmarrjen në luftë,

aftësinë e këtij apo atij kapiteni, ose mund të analizonin në mënyrë kritike mitet, të

diskutonin për një teori filozofike apo koncept gjeometrik, etj.. por asnjëherë nuk do të

ishin objekt diskutimi shijet gastronomike - të themi - të Sokratit apo pesha dhe

gjatësia e Perikliut!

Pra çfarë është koncepti “publik”, i cili sipas analizës së Habermasit duket sikur ka

ekzistuar që në periudhën antike? Gjatë Mesjetës, kategoritë e publikes dhe privates

dhe kontrasti i tyre kanë kaluar në përkufizimet e të drejtës romake por nuk kanë patur

karakter detyrues. Në shoqërinë feudale, në Mesjetë, dimensioni publik nuk mund të

identifikohej nga këndvështrimi sociologjik, pra bazuar në kriteret institucionale. Në

këtë periudhë karakteri i publikes lidhej më shumë me atributet personale të individit

(stema, armët,veshjet, stili i flokëve, mënyra e të diskutuarit, elokuenca) pra me një kod

sjelljeje prej fisniku. Kjo shtresë e shoqërisë zakonisht prezente në festa apo dalje

publike nuk përbënte një sferë të komunikimit politik. Si pjesë e autoritetit feudal ajo

tregonte një status të caktuar social. Duhet të kuptojmë se, bëhet fjalë për një botë të

dominuar nga besimet fetare, ku vetëm kishëtarët kishin mundësi të përfaqësonin

institucionin e tyre: kishën. Dimensioni publik në mënyrë autoritare mishërohej nga

zotëria feudal apo kishtar, pra është një me strukturat e autoritetit dhe pushtetit, që të

paktën në princip nuk kritikohen nga askush58. Në lidhje me privaten apo publiken në

shekullin e XVI koncepti i privates ishte përjashtimi nga aparati i Shtetit ndërsa

koncepti i publikes lidhej me shërbyesit e Shtetit, ata kanë një pozicion publik dhe

puna që bëjnë është publike. Për të gjetur përkufizimin e vërtetë të konceptit “opinion

publik” duhet të presim shekujt e parë të periudhës moderne, ku shkallët e kritikës,

diskutimi i lirë, qëndrimi kundër principeve absolute e të pashpjegueshme kthehen t’i

japin jetë gjithë strukturës sociale. Siç shprehet edhe Habermas se pas lulëzimit të

madh të Rilindjes duhet të presim shekullin e iluministëve, shekullin e XVI-XVII.

58 Po aty.

48

Edhe Rilindja dhe epoka baroke, në fakt, edhe pse në lulëzimin e tyre artistik dhe

kulturor, shfaqen të privuara nga një sferë “publike” e kuptuar ashtu siç duhet.

Pushtetarët, zotërinjtë, aristokratët, menaxhojnë personalisht pushtetin dhe përtej tyre

dhe oborrit të tyre , nuk ekziston një hapësirë që i përket diskutimit të lirë.

Habermas i dedikon disa faqe të ashtuquajturës “festa baroke” 59. Kjo festë presupozon

pikërisht një ndarje radikale ndërmjet aktorëve të vetë festës (që do të thotë fisnikët,

aristokratët) dhe populli të thjeshtë që është i destinuar për t’i asistuar duke qenë të

paanshëm. Habermas mbështet faktin se nuk mund të imangjinohet një mohim radikal

i principit të publikes. Thjesht këtu, kush mban pushtetin, pasurinë, e bën “publike”-

por duke i hequr pjesëmarrësve që nga rrënja çdo mundësi kritike apo kundërshtimi.

Populli mund të aprovojë ose jo por në çdo rast ai shfaqet i privuar nga çdo instrument

për t’i dhënë jetë shpërhapjes së një opinioni që është edhe një princip i ndryshimit të

status quo60. Festat baroke me gjithë teprimet dhe lodhjet që i karakterizonin, në

thelb shërbenin “ për ekspozime madhështore” të atyre që i organizonin. Popullit “nuk i

ngelej gjë tjetër veçse të shihte” ose të kishte një rol thjesht pasiv 61.

Përveç këtyre aspekteve - që si të tilla përfaqësojnë mohimin e sferës publike -

elementët që më vonë konvergojnë ngadalë por me siguri do të marrin formë në

konceptin e “opinionit publik”. Habermas vë re se si në periudhën e fundit të Mesjetës,

në shekullin e XIV, kapitalizmi financiar dhe tregtar, i përqëndruar në qendrat më të

mëdha urbane ( Itali, Francë, Vendet e Ulta) fillon të marrë formë. Këtu bëhet fjalë për

një temë, e cila të tërheq vëmendjen pasi ky mosparagjykim në marrëdhëniet tregtare,

në kërkimin e përfitimit individual, është një sferë e shoqërisë, ndryshe por paralele me

Shtetin, ajo që quhet shoqëria civile, e cila po fillon të ndërtohet. Këto janë elementët e

një rregulli të ri shoqëror. Regulli i një shoqërie, e cila nis të vlerësojë aftësitë e

individit, qëndrimin e tij për të arritur suksesin në punë duke u përqëndruar

eskluzivisht në forcat dhe talentin e tij. Pra Shteti fillon të shihet si një kompleks

institucionesh që favorizojnë shpalosjen e aktivitetit ekonomik individual dhe tani me

pengesat e tij e bllokojnë. Ja përse në brendësi të shoqërisë në përgjithësi, fillon

59 Po aty, fq. 13. 60 Po aty, fq. 11. 61 Po aty, fq. 18.

49

gjithnjë e më qartë të përcaktohet dhe caktojë kufijtë, përballë një Shteti të konceptuar

si një kompleks institucionesh, një dimension të të jetuarit civil nga ku ndahet dhe ku

mbizotëron liria krijuese. Në fakt kapitalizmi i madh ekonomik-financiar dhe tregtar ka

një karakter ndërkombëtar. Ai nuk qëndron i mbyllur në brendësinë e qyteteve apo

rajoneve të vecuara por i tejkalon kufijtë duke promovuar shkëmbimet e frytshme. Të

gjitha këto së bashku me lëvizjen e mallrave dhe të shërbimeve, përbëjnë një element

tjetër të ri që Habermas e quan “qarkullim i ideve” 62. Sipas Habermasit këto janë

karakteristikat e kapitalizmit të parë, i cili konfigurohet në fund të Mesjetës dhe në

periudhën moderne. Për natyrën e tij ai është ndërkombëtar, gjë që nënkupton kalimin e

kufijve të tregtarëve përtej qyteteve apo rajoneve të tyre. E gjithë kjo do të thotë të

përballesh me popujt e tjerë, me tradita e zakone të tjera: ja pra pse dobishmëria

ekonomike përkthehet edhe në nevojën për një krahasim dialektik dhe intelektual me

njerëz të traditave dhe zakoneve ndryshe.

Atëherë, tregtari kur kthehet në qytetin e tij i tregon bashkëqytetarëve se çfarë ka parë e

ka bërë në vendet ku ka qenë, do të diskutojë për traditat dhe zakonet qe ka hasur:

shkurtimisht do të thyejë mbylljen e vendit të tij, të qytetit të tij e në këtë mënyrë do të

kontribuojë në futjen e të resë e fokusuar kjo në diskutim dhe debat 63. Panairet, ku

zakonisht marrin pjesë tregtarë nga të gjitha vendet janë një rast shumë i mirë

shkëmbimi e krahasimi mbi tema nga më të ndryshmet. Pikërisht në këtë pikë

Habermas vë në dukje se qarkullimi i lajmeve zhvillohet në rrugët e marrëdhënieve

tregtare64. Ky fakt sot duket si gjë e zakonshme dhe normale ku këtu kemi parasysh

panairet ndërkombëtare apo shkëmbime eksperiencash por për periudhën për të cilën

po flasim ajo do të sillte një inovacion të dukshëm në jetën e qyteteve.

Në këtë mënyrë origjinale vëmë re se si konstrukti historik-sociologjik-filozofik që

propozon Habermas duket si një leksion ekonomie i Marksit. Edhe njëherë tjetër në

rrënjët e proceseve sociale e historike, Habermas gjen tendencat dhe dinamikat e

ekonomisë. Sipas tij edhe qarkullimi i ideve strukturohet mbi bazën e ndryshimeve në

jetën ekonomike, gjithnjë e më shumë të orientuara në sensin kapitalist.

62 Po aty, fq. 19. 63 Po aty, fq. 20. 64 Po aty.

50

Ekonomia përcakton kushtet me nevojat e saj të ndryshuara. Idetë gjatë rrugës

ndryshojnë mënyrën e të menduarit duke i dhënë jetë debatit për tema nga më të

ndryshmet. Në këtë drejtim të formave primitive të kapitalizmit, ku aftësia për të

shkruar, dëgjuar e komunikuar në shoqërinë evropiane kishte “ngrirë” për shumë

shekuj, tani rimerr energji të reja. Komunikimi me letra nëpërmjet korrierëve kthehet

në një kërkesë esenciale për informacionin tregtar. Sistemet postale fillojnë të

përmirësohen e të krijojnë një besueshmëri që nuk ishte parë asnjëherë më parë në të

kaluarën. Një aspekt tjetër i rëndësishëm i përket cilësisë së sistemeve postale.

Pikërisht në fund të shekullit të XV lind shtypi, i cili shpërndahet në të gjithë Evropën.

Habermas shprehet se arti i shtypit nuk do të kishte rezistuar nëse gazetat nuk do t’i

besoheshin sistemit postal, i cili garantonte shpërndarjen e gazetave.

Ja pra, sipas Habermasit, ndodhemi në momentin e formimit të disa kushteve, që më

vonë në raste të përshtatshme, do të jenë zanafilla e konceptit të opinionit publik ashtu

siç ne e kuptojmë edhe sot: bëhet fjalë për një tendencë drejt udhëtimeve,

marrëdhënieve tregtare dhe kështu krahasimit të popujve të ndryshëm, gjë që rrit

nevojën për të dialoguar por edhe për të shkruar, formë kjo e fundit e cila në shekujt e

mëparshëm nuk ishte përdorur.

Jemi në prezencën e hapave të parë të një karakteri që i përket pikërisht opinionit

publik modern që sipas Habermasit do të thotë opinioni publik ndërkombëtar. Ajo që

është publike, në fakt nuk njeh limite që lidhen me qytetin, rajonin as vetë shtetin. Ajo

ushqehet me çdo lloj tematike, nga çdo pjesë e Evropës, vetëm më qëllimin që të

përfitohet nga debati i ngritur. Gjithmonë në këtë aspekt jo shumë të drejtëpërdrejtë,

sipas të cilit struktura thelbësore e lëvizjes historike është ekonomia që ndihmon

paralelisht në lindjen e opinionit publik. Habermas vazhdon analizën e tij duke treguar

se, si është edhe në shekujt që pasojnë deri në ‘700 apo deri në afirmimin e plotë të

kapitalizmit.

Nuk është një rastësi që pikërisht ndërmjet viteve 1600 dhe 1700, për herë të parë edhe

në reflektimet e filozofëve (veçanërisht John Locke) vihet re ndarja Shtet-Shoqëri

civile. Habermas shkruan “Si një kundërshtar i autoritetit ndërtohet shoqëria civile”.65

65 Po aty, fq. 24.

51

Gjithashtu duke cituar edhe Hannah Arendt, The Human Condition, ai thotë se më në

fund mbi rrugën e një aktiviteti ekonomik të vrullshëm e të larmishëm, asistojmë në

“sferën private” e cila më vonë bëhet pjesë publike e shoqërisë66. Për më tepër që,

qarkullimi i lajmeve, i përqëndruar në ndryshimet e mëdha ekonomike-tregtare, fillon

të konsolidojë profilin e tij autonom. Kështu me “një forcë shpërthyese”, shprehet

Habermas, arti i shtypit sjell edhe lindjen e gazetarisë politike67. Gazetat trajtonin

tematika në lidhje me çështje publike, të cilat nuk mund të mos konsiderohen si interes

publik68. Edhe publikimi i tyre fillon të rritet gjithnjë e më shumë. Më parë këto

periodikë ishin një javorë por shumë shpejt u kthyen në te përditshëm me ambicien për

të ofruar ngjarje të detajuara që ndodhnin çdo ditë në vend duke e parë si një të drejtë të

qytetarëve të ndërgjegjshëm e kritikë për të qenë të informuar për çka ndodh rreth tyre.

Nuk mund të mos theksohet forca shpërthyese të gazetarisë. Në një epokë, ku po

identifikohen regjimet e para liberale, opinioni publik afirmohet si një kriter i saktë

kontrolli dhe justifikimi i punëve të politikës. Në këtë pikë, puna e gazetarisë është

shumë e vlefshme. Ajo shfaqet si një lakmuese e mirësisë së jetës publike në vend. Ky

është një tjetër element që merr në konsideratë Habermas duke treguar se sa e degëzuar

dhe shumëformëshe ishte efekti i gazetarisë që në atë kohë.

Thuhet që gazetaria, të paktën ashtu nënkuptohej, kishte një funksion kritik, për të

treguar, madje edhe në mospajtim, se si kishte operuar në fakt qeveria dhe klasa

politike. Atëherë nga ky këndvështrim mund të thuhet se gazetaria është arma ideale e

një opinioni publik kritik dhe të lirë. Jo vetëm kaq por edhe gazetaria politike

përfaqësonte shtyllën kurrizore të shoqërisë civile, duke u dalluar e kundërshtuar nga

sfera politike e shtetit tout court.

Nga ana tjetër duhet të përmendim faktin se gazetaria nuk është vetëm mjeti shprehës i

tendencave që lindin në shoqërinë civile në kundërshtim me Shtetin por afirmohet edhe

si shprehje e vetë Shtetit. Për shembull falë gazetarisë administrata publike mund të

arrijë qëllimet e saj. Pikërisht njoftimet e saj bëheshin publike nëpërmjet gazetave.

66 Arendt, H., 2 0 0 9 , Vi ta a c t i va : la co nd i z io n e u man a , Milano, Bompiani, fq. 149. 67 Habermas,J., S to r ia e c r i t i ca d e l l ’ o p in io n e pu b b l i ca , c i tua r , fq . 2 5 . 68 Po aty, në vazhdim.

52

Vendime, rregullore, ligje, praktika, etj., bëheshin publike nëpërmjet lajmërimeve që

publikonin gazetat.

Në këtë këndvështrim mund të themi se kemi një ndërthurje të gazetarisë. Nga njëra

anë ajo ështe mjeti shprehës i një opinioni publik liberal e iluminist. Nga ana tjetër nuk

mungonin funksionarë publik, të cilët e kishin kuptuar rëndësinë që kishte marrë

instrumenti i ri me shpërndarjen e njoftimeve që i përkisnin administratës.

Nga reflektimet e Habermasit, rezulton se Richelieu, kardinal dhe njeri i politikës,

paralajmëronte për dobishmërinë e instrumentit të ri69. Do të jetë pikërisht ai që do të

mbrojë gazetën e Shtetit “La Gazette” të themeluar në 1631 nga Renaudot. Ky i fundit

është konsideruar një nga themeluesit e gazetarisë franceze. La Gazette e themeluar në

Paris ishte organ gjysmë zyrtar i monarkisë dhe në vitin 1762, me dëshirë të Luigjit XV

u kthye në një periodik dy javor si “La Gazzete de France”. Autoritetet i drejtonin në

mënyrë të përgjithshme njoftimet e tyre publikut, edhe pse ato nuk arrinin tek njeriu i

zakonshëm, arrijnë te “klasa e arsimuar”. Në Francë gjatë periudhës 1713-1783 qeveri

të ndryshme tentuan të zhvillonin arsimin fillor. Luigji XIV në 1698 urdhëroi që çdo

komunitet rural të hapte një shkollë dhe fëmijët duhet të frekuentonin deri në moshën

katërmbëdhjetë vjeçare. Edhe pse ky urdhër u përsërit deri në vitin 1724 duke

kërcënuar prindërit e fëmijëve që nuk shkonin në shkollë, dekretet e tij nuk u

respektuan.

Shpesh herë gazetat transformoheshin në fletore zyrtare dhe në këtë mënyrë përkrah

dekreteve dhe shpalljeve, në lidhje me policinë, tregtinë, manifakturat, paraqiten

çmimet e tregjeve të frutave, taksat mbi ushqimet, çmimet e produkteve lokale dhe

atyre të importuara; ndryshimet në bursë dhe njoftimet për biznesin, etj.. Në këtë

mënyrë qeveria mund të njoftonte publikun që merrej me tregti me një lajmërim “për të

mirën e biznesit dhe qytetarit, me qëllim për ta vënë në dijeni në mënyrë periodike të

dekreteve të sovranit, por edhe të çmimeve të ndryshme e kështu edhe të përfitimeve”.

Bashkë me aparatin e Shtetit modern lindi një shtresë e re e borgjezisë, e cila merr një

rol parësor brenda gjirit të “publikes”. Bërthama e tyre është e formuar nga nëpunës të

69 Habermas, J., S to r ia e c r i t i ca d e l l ’ o p in io n e pu b b l i ca , cit., fq. 27.

53

administratës territoriale, kryesisht nga juristë por edhe mjekë, priftërinj, zyrtarë dhe

profesorë, produktet e të cilëve shpërndahen deri te populli”70.

Në interpretimin që jep Habermas na rezulton një karakter shumë i veçantë i opinionit

publik, i paqartë deri diku. Nga njëra anë opinioni publik – si shfaqje e sferës publike

borgjeze - shihet si kompleks i privatëve që mblidhen si një publik. Kundër të njëjtit

pushtet publik privatët mblidhen si një publik që reklamojnë se e njëjta sferë publike

është e formuar në bazë të kritereve që ofrojnë autoritetet, por që gjithësesi ajo, sfera

publike ose opinioni publik ndërtohet mbi atë çfarë lexohet në gazeta. Por nga ana

tjetër Shteti modern - edhe kur ai ende nuk bazohej në themele fort liberale - është

akoma në kërkim të konfirmimit definitiv për të garantuar shpërndarjen e qartë të

direktivave, normativave, rregulloreve, pasi Shteti vetë përfiton nga gjykimi i interesit

të përbashkët.

Është e nevojshme të kuptojmë vizionin që Habermas ka për këtë ndërhyrje të

dimensionit të publikes brenda strukturës së përgjithshme shtetërore. Atje ku shoqëria

civile i nënshtrohet Shtetit, pretendon lirinë e vet pikërisht për autonominë e mendimit,

i cili shprehet në rradhë të parë në gazeta, ndërsa në regjimet autokratike tenton të

ndrydh organet e lira të shtypit. Në këtë periudhë imazhi që na jep Habermas në lidhje

me opinionin publik për një vend tjetër për Prusinë është më i thjeshtë në krahasim me

vendet e tjera. Ai në fakt nuk duket i interesuar për të shpjeguar funskionin politik apo

kritik të sferës publike në Berlin. Ai ishte i interesuar të shpjegonte pozicionin e Kantit

tek i cili shihte zgjidhjen e konfliktit midis politikës dhe moralit nëpërmjet principit të

Publizitat dhe të publikut të arsyetueshëm71. Në fakt në Berlin nuk mungonin

diskutimet apo trajtimet e çështjeve kritike. Vendet ku formohej opinion publik ishin

teatrot, koncertet ku njerëzit takoheshin dhe mund të dikutonin çdo gjë. Në vitin 1782

numri i parë i revistës “Historisches Portefeuille” mendohej që t’i drejtohej zyrtarëve,

tregtarëve dhe njerëzve të shkolluar me qëllimin që në vazhdimësi të lexohej edhe nga

shtresat e tjera të popullsisë. Edhe pse me ardhjen në fron të Frederikut II, u zhvillua

Akademia e Berlinit dhe arsimimit iu kushtua një rëndësi e vecantë, sfera publike u nda

70 Po aty, fq.28.

71 Tortarelo, E., 2013, Stato e cultura in Prussia sotto il Federico II, Edizioni Scentifiche Italiane,

Napoli, fq.141.

54

në disa nënsfera të tjera. Një klasë, e cila i përkiste popullsisë rurale duhej të arsimohej

aq sa të ishte në gjendje për të qenë efiçente në shoqëri, një tjetër arsimohej për të qenë

pjesë e administratës shtetërore dhe fisnikët për shkak të privilegjit dhe nderit që u

takonte. Duke qenë se edhe vetë mbreti Frederiku II ishte shumë i dhënë pas letërsisë

dhe artit, në Gjermani nën termin publikum flitej për publikun e lexuesve. Edhe pse ky

publik me kalimin e kohës doli jashtë termave të letërsisë mund të diskutonte por pa

kundërshtuar pushtetin absolut të sovranit. Në këtë periudhë pati disa eksponentë, siç

ishte Lobegott Apitzsch apo Christian Wilhelm Kindleben, të cilët kundërshtuan

iniciativat e Frederikut II në lidhje me reformën e re fetare, besimin pietist72. Këta

eksponentë morrën vëmendjen e sferës publike pasi kjo formë e re predikimi dobësonte

mesazhin fetar dhe përfitonte nga liria e ndërgjegjes së dhënë nga sovrani për të

përforëcuar deizmin në fenë universal dhe duke ndarë sferën civile dhe mondane me

kompetenca të pushtetit politik nga ai fetar, që ishte i lirë dhe i paprekshëm73.

Megjithatë kjo periudhë në Gjermani njihet si një periudhë kontradiktore, jo shumw e

qartë dhe deri diku enigmatike. Institucionet e Prusisë janë trajtuar nga historianë të

ndryshëm të cilët diskutojnë rolin e Frederikut II, despotin e iluminuar.

3.2 Formimi dhe zhvi l l imi i opinionit publik evropian s ipas

Habermasit

Habermas, duke ndjekur ngjarjet historike, nuk ka dyshime: vendi ku për herë të parë

opinioni publik modern u afirmua dhe shpalosi potencialin e tij ishte pikërisht Anglia e

viteve 1700. Dihet që ky vend ishte i pari që solli një revolucion liberal autentik: të

ashtuquajturin glorious revolution, me të cilin duke restauruar monarkinë mbi bazat e

kushtetutës në fund të viteve 1600, Anglia i dha fund periudhës së vështirë të historisë

republikane, ku një rol të rëndësishëm pati figura e Oliver Cromwell. Ky i fundit pasoi

Karl I Stewart, që udhëhoqi vendin me qeverinë e tij “personale” nga 1629-1640. Ai e

72 Një rrymë fetare që u zhvillua brenda kishës luterane gjermane. Besimtari mund të kërkojë faljen e

mëkateve të tij vetëm nga një faktor i jashtëm. 73 Tortarelo, E., 2013, Stato e cultura in Prussia sotto il Federico II, Edizioni Scentifiche Italiane,

Napoli, fq.155.

55

shkriu tre herë institucionin e parlamentit pasi parlamenti e kundërshtonte politikën e

tij74. Në fakt gjatë gjysmës së parë të vitit 1600, kontrastet e mëdha, ndërmjet

monarkisë dhe parlamentit, u shoqëruan nga një aktivitet intensiv publicistik, që në

gazeta apo lokale parlamenti kishte mbështetjen kryesore.

Këto tematika trajtohen nga Habermas kryesisht në kapitullin e tretë të Histori dhe

kritik e opinionit publik. Në këtë kapitull të titulluar Funksionet politike të sferës

publike, filozofi gjerman vë theksin te aspektet ekonomike të lidhura me opinionin

publik, i cili mori formë gjatë vitit 1700.

Sipas Habermasit një sferë publike me funksione politike shfaqet për herë të parë në

Angli në fillim të shekullit XVIII. Një forcë që kërkonte influencën në marrjen e

vendimeve të pushtetit shtetëror i bën apel publikut të arsyeshëm për të legjitimuar

kërkesat e tyre përpara të gjithëve75. Një transformim historik po ndodh për herë të

parë në Angli, efektet e së cilit do të jehojnë pak nga pak në gjithë kontinentin. Ajo që,

trashëguar nga Mesjeta nuk ishte veçse “një kuvend klasash”, merr formë për herë të

parë si një parlament i vërtetë. Ja pra pse sfera publike në Angli për herë të parë bëhet

subjekt politik. Kapitalizmi anglez i viteve ʼ600, në fakt, ishte kapitalizmi më i

avancuar i asaj kohe në botë. Sipas autorit, rëndësia e kapitalit, në fund të 1600

themelon bankën e Anglisë, e cila shënon një stad tjetër të kapitalizmit të ri. Ishte

pikërisht William Patterson që themeloi Bankën e Anglisë, institucion që pati një rol

vendimtar në konsolidimin global të pushtetit ekonomik anglez76. Moderniteti në

kapitalizëm qëndron në faktin se në të, kapitali financiar dhe tregtar nënshtron

modalitetet e vjetra të prodhimit në qytete apo qendrave të vogla dhe më pas i drejton

në modele prodhimit të përqëndruar në punën e pagave. Me hyrjen e mekanizmit të ri

Anglia arriti të siguronte dominin e saj në gjithë planetin. Ky zhvillim i vrullshëm

ekonomik nuk mund të mos shoqërohet nga debate ideale intensive. Pra pak nga pak

nëpërmjet lokaleve, kafeneve, etj.., atje ku lexoheshin dhe diskutoheshin gazetat,

74 Mastropaolo, A, 2009, I l p o p o lo ch e vo l l e fa rs i r e . Teo r ia p ra t i ca d e l la

co s t i tu z io n e n e l la r i vo lu z io n e in g le se , Nap o l i , J o vene , fq .1 3 2 . 75 Habermas, J., S to r ia e c r i t i ca d e l l ’ o p in ion e pu b bl i ca , cit., fq. 67. 76 http://www.tuttostoria.net/storia-moderna.aspx?code=465

56

Anglia do ta pagëzojë si një eksperiment, tipik modern “të parlamentarizimit të

pushtetit shtetëror” 77.

Kafenetë dhe lokalet, në fakt shumë shpejt u afirmuan në fund të viteve 1600 si një

vatër e trazirave politike. Janë vërtet tregues disa refleksione që eksponentët e politikës

konservatore të kohës ishin mësuar të pronuncoheshin përballë këtyre mizëri

diskutimesh kritike ku ajo që gjatë gjithë Ancien Régime konsiderohej si e

paprekshme – pra sfera shtetërore – tani bëhej objekt diskutimi pa asnjë lloj ndrojtje.

Bëhet fjalë për autoritetin suprem, për kurorën ose në përgjithësi për pushtetin publik.

Habermas duke cituar refleksionet e një pushtetari publik anglez në 1965, shprehet se

njerëzit pretendojnë lirinë për të censuruar e shpifur veprimet e Shtetit jo vetëm në

kafenetë por edhe në vende të tjera, si publike ashtu edhe private, duke folur keq për

çështje që nuk i kuptojnë e duke krijuar në këtë mënyrë pakënaqësi dhe mosbesim tek

të gjithë ata që ishin besnikë të madhërisë së tij78. Siç shihet falë veprës së përbashkët

të lokaleve, kafeneve, shtypit të përditshëm, po krijohet një ndryshim i modelit

intelektual.

Sipas këtij vizioni tradicionalist e reaksionar, që lind nga reflektimi i fundit, diskutimi

në mënyrë të lirë dhe kritike është sinonim i censurës madje dhe intrigës. Në fakt

presupozimi i pa deklaruar i këtij qëndrimi është ai që, çdo veprim që vjen nga sferat e

pushtetit publik duhet thjesht të vihet përballë çdo kritike.

Idea finale, siç duket nga paragrafi i fundit, është se ata që jetojnë në një territor të

caktuar, të nënshtruar ndaj një regjimi të caktuar, nuk janë “qytetarë”, pra subjekte me

të drejta por rezultojnë të jenë thjesht subjekte. Në fakt në veprën Histori dhe kritik e

opinion publik gjejmë shprehjen “subjekte të betuara”. Pra subjekti nuk është i tillë

nëse nuk është i betuar apo besnik.

Idea e mospajtimit apo pluralitetit të këndvështrimeve mund të kritikojë sferën e

pushtetit që rezulton e paarritshme madje edhe skandaloze për mentalitetin tradicional.

Në Angli në vitin 1662 u miratua Licensing Act për parandalimin e abuzimeve të

shpeshta në shtypjen e librave dhe pamfleteve të padrejta dhe të palejuara dhe për

77 Habermas, J., S to r ia e c r i t i ca d e l l ’ o p in ion e pu b bl i ca , cit., fq. 69. 78 Po aty.

57

rregullimin e shtypshkronjave. Ajo u shfuqizua nga Akti i Revizionit të Ligjit të

Statutit 186379. Deri në ato momente, çdo fjalë që publikisht i referohej autoriteteve

duhej të kalonte një operacion të vërtetë censure. Ajo testonte çdo lloj përmbajtje që

kishte si objekt shtëpinë mbretërore apo veprimtarinë e qeverisë. Asnjë manifestim,

veçanërisht nëse nuk ishte brenda kornizave, jo vetëm që nuk tolerohej por mund të

sillte edhe probleme serioze atyre që bëheshin promotorë.

Është evidente se progresi civil dhe social nuk mund të ndalet: pavarësisht tentativave

konservatore që vazhuan edhe në vitet pasardhëse. Për shembull mbretëresha herë pas

here u përpoq që të mbante një pozicion pozitiv ndaj rivendosjes së censurës që

Licensing Act kishte anulluar. Edhe pasi falimentoi kjo tentativë e mbretëreshës, u

krijua mundësia për të nënshtruar sërish shtypin ndaj masave parandaluese, të cilat

sipas dëshirës së konservatorëve do të kufizonin efektet gërryese që një aktivitet i lirë i

shtypit sjell në vetvete80. Pas vitit 1695 Licensing Act nuk u rinovua për shkak të

kritikave të mëdha që pati. Ndër kritikuesit e saj ishte edhe John Locke, sipas të cilit

ishin të nevojshme modifikime të tjera.

Megjithatë pas të ashtuquajturit Glorious Revolution, që restauroi monarkinë në Angli,

mbi baza kushtetuse dhe parlamentare, lulzimi i gazetave, edhe pse në këndvështrime

të shumta e jo të njëjta nga të gjitha anët e shoqërisë, por gjithmonë të frytshëm duke

stimuluar veprimtarinë e qeverisë, nuk mund të ndalte më.

Me pak fjalë sipas mendimit të Habermasit, veçanërisht në gjysmën e parë të 1600, në

Angli u krijua për herë të parë “fondacioni i pavarur i gazetarëve që kërkoi të afirmohej

kundër qeverisë dhe e ngriti komentin kritik dhe kundërshtimin publik kundër qeverisë

në gjendje normale”81.

Ja pra në kulmin e Iluminizmit, mund të themi se sfera e opinionit publik, në dinjitetin

e saj ndaj çdo pushteti tjetër duket e arrirë. Gazetaria, si e tillë, pikërisht me

shumëllojshmërinë e zërave të organeve të saj, shfaqet në një pozicion të një pavarësie

të plotë. Mbi të gjitha opozita publike bëhet status normal i shoqërisë civile

anglosaksone.

79 www.revolvy.com/page/Licensing-of-the-Press-Act-1662 80 Habermas, J., S to r ia e c r i t i ca d e l l ’ o p in ion e pu b bl i ca , cit., fq. 70 81 Po aty, fq. 71.

58

Bëhet fjalë për një ndryshim, implikimet dhe përmbysjet e të cilit kanë një karakter

vërtet epokal. Nga ky moment, çdo kabinet, duke filluar që nga vetë kurora mbretërore,

nuk mund të mendojë të bëjë asnjë veprim e aq më tepër të pronuncohet pa informuar

vendin nëpërmjet organeve luftarake të shtypit.

Habermas shkruan se institucionalizmi dhe vazhdimësia e komenteve dhe kritikës së

masave ndaj mbretërisë dhe vendimeve të parlamentit, e transformojnë pushtetin, i cili

tani duhet të përgjigjet përpara sferës publike82. Madje mund të thuhet se gjatë gjithë

1700, duke përsëritur edhe njëherë që është shekulli i Iluministëve, merr formë një

polemikë e vërtetë ndërmjet “Shtetit dhe shtypit” 83.

Për ata që mbajnë dhe lëvizin levën e çështjes publike ky është një ridimensionim i

konsiderueshëm. Nga një periudhë në të cilën mund të thuhej dhe bëhej gjithçka,

kalohet në një fazë ku qeveritarët, gjenden përballë vëmendjes publike dhe me rrezikun

për t’u gjendur kundër opinionit publik, i cili merr çdo informacion apo argument nga

organet e shtypit.

Siç vëzhgon Habermas nëse, nga njëra anë, ose në parlament, ulen përfaqësuesit e

popullit (që do të thotë përfaqësuesit e Shtetit), në redaksitë e gazetave operojnë ata

gazetarë, që në njëfarë mënyre konsiderohen “përfaqësues” të fjalës apo opinionit të

qytetarëve.

Opozita e vërtetë ndaj pushtetit vjen përveç kundërshtimeve në parlament por edhe nga

funksioni që kanë gazetat ndaj njerëzve të pushtetit. Habermas kujton një nga

themeluesit e liberalizmit anglez, Bolingbroke, i cili në nëntor 1726 publikoi numrin e

parë të periodikut Craftsman që konsiderohej një palestër e vërtetë dhe tribunë e

opozitës publicistike84. Është shumë e njohur një shprehje e Bolingbroke - që nuk

citohet nga Habermas por që i përgjigjet frymës së tij - sipas të cilit shtypi anglez e

kishte “mbërthyer mirë” qeverinë dhe monarkinë në vendin e tyre. Çdo mëngjes

qeveritarët, përpara se të merreshin me punët e kabinetit qeveritar ishin në dijeni të

faktit se kur do të lexonin gazetën, do të ndeshnin një opozitë nga e cila nuk mund të

shpëtonin, madje duhet të dëgjonin çdo kritikë dhe të korrigjonin dhe perfeksiononin

82 Po aty. 83 Po aty. 84 Po aty.

59

çdo veprim të qeverisë.85 Por nga ana tjetër nuk duhet të besojmë se gazetaria e

pavarur, njëherë që u krijua dhe themelua, vazhdoi të ecte me nderin dhe respektin që

pritej.

Përveç Craftsman të Bolingbroke, Habermas citon një tjetër gazetë angleze po aq

luftarake, që nga 1768, e cila titullohej Public Advertiser. Ky periodik edhe në nivel

strukture është historikisht nga më të rëndësishmit, pasi në të gjendeshin artikuj, të

ngjajshëm me ata të sotmit, të cilët ne i quajmë artikuj me argumente politike. Në këto

artikuj, një studiues si Bauer, edhe ai i përmendur nga Habermas, e ka quajtur “lindja

drejt shtypit modern” 86. Mbi të gjitha kritika nuk hezitonte të merrte edhe tone të

ashpra satirike. Siç vë re Habermas, në artikujt e Public Advertiser, “mbreti, ministrat,

pushtetarët e qeverisë dhe drejtësisë akuzoheshin publikisht për mekanizma dhe

prapaskena të botës politike në një mënyrë që do të krijonte një shembull për shtypin

kritik të viteve në vijim”87.

Kështu pra deri këtu Habermas ka koncentruar mendimin e tij mbi tematikat sipas

rendit historik. Megjithatë është e nevojshme të shohim se si studiuesit e Habermasit

kanë analizuar mendimin e tij për opinionin publik.

Në rradhë të parë nuk bëhet fjalë të përcaktosh opinionin publik si një lloj polemike pa

dallim, që në formë kontradiktore ngrihet nga turma apo masa. Përkundrazi, ky opinion

publik, siç e koncepton Habermas, merr gjithnjë e më shumë një formë sa më

konkrete. 88

Pra opinioni publik përbëhet nga intelektualë si, gazetarë, historianë, filozofë,

shkrimtarë, politikanë, që prezantohen si ndërgjegja kritike e kohës. Kështu që midis

popullit nga njëra anë dhe qeveritarëve nga ana tjetër, afirmohet një lloj “shtrese e

mesme” që përbëhet nga mendimtarë, të cilët nëpërmjet penës së tyre janë në gjendje të

shtyjnë ministra e drejtues kabineti të japin dorëheqjen89.

85 Abbattista, G., 1995, In t rodu z io n e a H . Bo l in g b ro ke , l ’ id ea d i u n re pa t r io ta ,

Ro ma , Donzelli, fq. XXXVI. 86 Bauer, W., 1950, Die Öf f en t l i ch e Me in u n g in d er Ëe l tg esch ich te , Klostermann,

Frankfurt, fq . 1 9 3 . Cf r . J . Hab e r mas , S to r ia e c r i t i ca d e l l ’ o p in io n e p ubb l i ca , cituar,

fq. 71. 87 Po aty. 88 Agazzi,E., në Habermas, J., Dia le t t i ca d e l la ra z io n a l i z za z io n e , c i tua r , fq . 9 1 . 89 Petrucciani,S., In t ro d u z io n e a Ha b erma s , c i tua r , fq . 6 6 .

60

3.3 Koncepti i opinionit publik s ip as Habermasit : funksionet

pol i t ike

Përpara se të vazhdoj tregimin historik sipas mënyrës së Habermasit, ku ai rrëfen

ngritjen, afirmimin dhe zbehjen e opinionit publik në shoqërinë evropiane

bashkëkohore, mendoj se ja vlen të përmendim kritikat e mprehta, nëpërmjet të cilave

filozofi ka dashur të karakterizojë konceptin e çështjes në fjalë.

Duhet të vëmë re se për filozofin, në një këndvështrim teorik, opinioni publik

karakterizohet për një lloj dualizmi90. Publikja e opinionit publik, siç e pamë,

qëndron në mënyrë natyrale në përmbajtjen e tij, pra nuk ka të bëjë me punët private të

një individi apo një tjetri, të një grupi apo një tjetër por ka të bëjë me publiken ose

thënë ndryshe në latinisht - siç bën edhe Habermas - la res publica.

Ndërkohë zbulohet edhe një kuptim tjetër i publikes së këtij opinioni, fakti që opinioni

publik është i tillë sepse krijohet nëpërmjet debatit, i cili nuk është privat pasi është

bërë gjithnjë nën “dritën e dielllit”. Pra opinioni publik shfaqet si antiteza perfekte e

çdo mbledhjeje apo takimi të fshehtë. Atje ku marrëveshjet ndërmjet individëve

tentojnë, të paktën një pjesë, të kenë karakterin e tyre të errët dhe të fshehtë, opinioni

publik për natyrën e tij është i hapur ndaj të gjithëve. Pra nuk është një rastësi që

opinioni publik lind në Perëndim njëkohësisht me gjenezën dhe afirmimin e polis-eve

greke. Faktikisht këto ishin regjimet e para demokratike – demokraci e drejtëpërdrejtë

– të cilat kanë lënë shenjë në histori. Në një institucion me struktura vertikale të dobta

të pushtetit grekët ishin të parët që hidheshin në debat në sheshet e mëdha publike

(pikërisht në agora) për të diskutuar çështjet politike-administrative të ditës, të

caktonin ose anullonin pozicionet e punës, etj..91.Gjithashtu duhet të kujtojmë se

90Abignente, A.,2003, Leg i t t ima z io n e , d i sco rso , d i r i t t o . I l p ro ced u ra l i smo d i Jü rg en

Ha b erma s , Napoli, Editoriale Scientifica,fq. 49.

Një trajtim të ekuilibruar kritik të këtyre koncepteve i gjejmë te Matteucci, N . , Op in ion e

p u b b l i ca , në B o bb io , N . , - Ma t t eucc i , N . , -P asq uino ,G . , 2 0 0 4 , Diz io n a r io d i

p o l i t i ca , Torino, UTET, fq. 636, si dhe Matteucci, N., 1993, Lo S ta to mo d erno . Less i co e

p erco rs i , B o lo gna , I l Mul i no . 91 Price,V., 1993, L’op in io ne p u b b l i ca , Bo lo gna , I l Mul i no , fq . 9 .

61

opinioni publik, pikërisht në vyrtyt të origjinës helenike së shkuar por të rrënjosur, ka

gjithnjë karakterin e doxas apo të epistemologjisë. Për sa i përket doxas ajo ka

karakterin e opinionit, të të parit të gjërave, në kundërtshtim total me atë që

karakterizon diskutimin shkencor të drejtuar nga metoda rigoroze, pra epistemologjinë.

Habermas në një vepër tjetër kushtuar opinionit publik shprehet se këtu kemi, në të

qenurin e tij jo epistemologjik, një pikë të fortë e të dobët92. Pika e dobët nëse do ta

quajmë kështu, qëndron në faktin se bëhet fjalë për opinione, këndvështrime që nuk

presupozojnë domosdoshmërisht konstatimin e pa diskutueshëm të së vërtetës që është

pjesë e shkencës. Pikërisht këtë moment të mungesës së rigorozitetit brenda opinionit

publik, kanë shfrytëzuar gjithnjë në shekuj, kundërshtarët e demokracisë, të paktën që

nga Platoni te Republika93. Opinioni publik është i tillë sepse është mendimi i

“publikut”. Individë, të cilët kanë interesa jetësore ndaj një çështjeje të caktuar dhe nuk

kanë kompetenca specifike (p.sh. juridike-administrative, ekonomike-financiare,

kulturore, etj.)

Edhe autorë të tjerë janë të mendimit se opinioni publik është “opinioni” që “është

gjithmonë i diskutueshëm, ndryshon në kohë, me të cilin mund të mos pajtohesh: ai në

fakt shpreh më shumë gjykime vlerash se sa gjykime faktesh që i përkasin shkencës

dhe ekspertëve”94. Pra opinioni publik është themeli i demokracisë, e duke qenë se

flasim për opinion, pra për doxa dhe jo për epistemologji, demokracia nuk mund të

përkthehet në një lloj “epistemokracie” 95. Epistemokracia - që në gjuhën letrare do të

thotë pushtet i njohurive rigoroze - mund të jetë vetëm një aristokraci, monarki apo

vetëm pushtet i një ose pak personave.

Disa të tjerëve u leverdis opinioni, këndvështrimi i ndryshueshëm, e ndonjëherë edhe i

njëanshëm; precizim kritik ky i pa gabueshëm i matematicienit apo filozofit96. Pra, ai

nuk tenton të prezantojë të vërtetën, ta materializojë atë. Megjithatë, ajo që mund të

duket një dobësi e opinionit publik, shfaqet edhe si një nga pikat më të forta të

padiskutueshme të tij. Pretendimi i posedimit të së vërtetës faktikisht bie në

92 Habermas, J., Teo r ia e p ra ss i n e l la so c ie tà t ecn olo g ica , c i tua r , fq .1 1 1 . 93 Habermas, J.,2001, Ver i tà e g iu s t i f i ca z io n e : sa g g i f i l o so f i c i , Roma-Bari, Laterza, fq.133. 94 Bobbio, N., Matteucci, N., Pasquino, G . , Diz io n a r io d i p o l i t i ca , cit, fq. 636. 95 P o a ty . 96 Habermas,J., nga Ceppa, L . , 2 0 0 7 , Mo ra le , d i r i t t o , p o l i t i ca , Torino, Einaudi, fq. 48.

62

dogmatizëm, mbi të gjitha nga këndvështrimi politik ( autoritarizmi, oligarkia, etj.)

Ndërsa, në momentin që opinioni publik është frut i debatit publik është pozitiv fakti se

ai për princip përjashtohet nga çdo ngurtësi dogmatike. Ai është gjithmonë i gatshëm të

vë në diskutim qëndrimet e marra. Si i tillë, opinioni publik përshkohet nga rryma

mospajtimi ose mosdakortësie, këndvështrime të ndryshme: të gjitha këto mbeten

esenca e demokracisë97.

Në opinionin publik ka gjithnjë hapësirë ose mundësi për të gabuar: ai, për natyrën e tij

në thelb edhe të gabueshme, provizore apo të ndryshueshme, mund të themi se këto

janë themelet që një demokraci të lind e të zgjas në kohë.

Pra theksoj edhe njëherë tjetër, rëndësinë që Habermas, bazuar te Marksi dhe Hegeli, i

njeh shoqërisë civile si e ndarë idealisht nga Shteti. Sipas filozofit gjerman, opinioni

publik modern lind dhe afirmohet njëkohësisht me progresivitetin e strukturës së një

sfere – shoqërisë civile – profili i së cilës qëndron idealisht autonom ndaj

institucioneve shtetërore. Brendësia e shoqërisë civile është një mizëri tendencash,

shoqatash, grupe interesi apo presioni, të cilët në vazhdimësinë e tyre herë kundërshtarë

e herë aleatë, i japin jetë mbizotërimit të opinionit publik, organet e të cilit, siç e dimë,

janë gazetat, kafenetë, shoqatat, sallonet (nuk është një rastësi që sallonet patën

momentin e tyre të lavdishëm pikërisht në 1700 dhe 1800, pra në periudhën e

Iluminizmit dhe liberalizmit)98. Dikotomia shoqëri civile dhe Shtet tashmë është si një

busull esenciale për të kuptuar jo vetëm origjinën por edhe zhvillimin e të ardhmen e

opinionit publik. Vetë Habermasi kujton shprehjen e famshme weberiane, sipas së cilës

shteti është organi që mban monopolin legjitim të detyrimit të forcës. Më parë,

pluralizmi mesjetar, i cili nuk e bën dallimin të publikes dhe privates, nuk njihte një

sferë të Shtetit të ndarë e mbizotëruese ndaj asaj të shoqërisë civile. Politika e Mesjetës

ishte gjithandej dhe në asnjë vend, pikërisht sepse sovraniteti nuk ishte i unifikuar dhe

absolut por ishte i fragmentarizuar e i shpërndarë vetëm brenda formave të ndryshme të

bashkësisë njerëzore. Ndërsa Shteti modern, që sheh të afirmohet – mbi të gjitha nga

Bodin - konceptin e sovranitetit si një pushtet të pa kushtëzuar, i cili dominon çdo forcë

tjetër të shoqërisë civile, dhe që përkthehet në rradhë të parë në monopolin e ligjit,

97 Sartori, G., 1991, Demo craz ia . Co s ’è , Milano, Rizzoli. 98 Matteucci, N., Lo S ta to mo d ern o . Less i co e p erco rs i , cituar,fq.131.

63

privon shoqërinë civile nga thelbi i saj politik. Është ajo që Carl Schmitt në Kategoritë

e politikanit ka përkufizuar si “epoka e neutralizimeve dhe shpolitizimeve”99.

Pra opinioni publik nuk ushtrohet me forcë dhe në mënyrë të drejtëpërdrejtë në politikë

por gjithësesi kontribuon nëpërmjet funksionit të nxitjes, stimulit, korrigjimit, që i

bashkohet gazetarisë, shoqatave, tregut apo bursës ( këtu shohim rëndësinë që

Habermas i kushton momentit ekonomik). Ja përse – për Habermasin ashtu si për

Hegelin dhe Marksin, e për të gjithë pasuesit apo kritikët e tjerë – ajo që anglezët e

quajnë mirror class, shfaqet si një element vendimtar në formimin e opinionit publik.

Ky koncept habermasian është zgjeruar edhe nga kritikë të tjerë ku në vazhdim të

krijimit të borgjezisë, me formimin e një shoqërie civile dinamike brenda Shtetit,

formohet një publik që nuk do të lërë pa kontrolluar menaxhimin e interesave publike

nga politikanët. Në këtë mënyrë opinioni publik për të patur maksimumin e publicitetit

të akteve të qeverisë lufton konceptin e sekretit të Shtetit, censurën dhe mbrojtjen e

principeve të pushtetit 100.

Rikthehet tema e shkëlqimit të opinionit publik ndaj errësirës dhe fshehtësisë së

takimeve sekrete. Kjo lloj neverie e opinionit publik ndaj heshtjes dhe fshehtësisë

tregon përse shkrimtarët politik – Habermasi i pari - kanë shfaqur gjithnjë një neveri të

natyrshme ndaj sekretit publik, i parë ky si një bartës i antidemokracisë101.

Duke përmendur Habermasin dhe mendimet e tij, një nga filozofët më të njohur italianë

të filozofisë së të drejtës dhe politikës, Norberto Bobbio, shumë i kujdesshëm ndaj

leksioneve kritike marksiste si dhe atyre të liberalizmit, ka vënë në dukje armiqësinë që

përshkruan këto dy terma: demokraci (pra opinion publik) dhe sekret102. Filozofi nga

qyteti i Torinos, vëzhgon se të gjithë autorët bien dakord me faktin se sekreti, të

mbajturit larg të individëve, grupeve apo shoqërisë, nga mekanizmat e pushtetit që

zhvillohen brenda mureve, ka qenë gjithmonë thelbi i pushtetit autokratik. Ideja është

pikërisht ajo që turma udhëhiqet më mirë kur ajo nuk informohet për asgjë që ka të bëjë

99 Schmitt, C., 2005, Le ca teg o r ie d e l p o l i t i co , Bologna, Il Mulino,fq.79. 100 Matteucci, N.,Op in io n e pu b b l i ca , cituar, fq. 637. 101 Galeazzi, U., La t eo r ia c r i t i ca d e l la S cuo la d i Fra n co fo r t e . D ia gn o s i d e l la

so c ie tà co n temp o ra n ea e d ia lo go c r i t i co co n i l p en s ie ro mo d ern o , cituar, fq. 149. 102 Bobbio, N., 1999, Democra z ia e seg re to , në Bobbio, N., Teo r ia g en era le d e l la

p o l i t i ca , Torino, Einaudi, fq.352.

64

pikërisht me fatin e saj103. Bobbios i duket autokracia si një model burgosjeje i

imagjinuar, në vitin 1700 nga filozofi anglez Jeremy Bentham, i ashtuquajturi

Panopt icon . Një stukturë kjo e rrumbullakët, ku të burgosurit survejohen nga një

kullë, e cila është e vendosur në qendër të strukturës dhe tek e cila qëndron një roje i

padukshëm104. Duke cituar edhe Habermasin, filozofit torinez i duket se i famshmi

Big Brother, i shkruar nga George Orwell në romanin e tij imagjinar që është 1984

(Nineteen Eighty-Four),tregon evolucionin e mëtejshëm definitiv e radikal të

Panopt icon .

Ndërsa Francë pas shekullit të XVIII formohet një publik që është i interesuar për

debatet politike. Pa aprovimin e censurës nuk mund të shkruhej asnjë rresht, gazetaria

politike nuk mund të zhvillohej dhe shtypi periodik ecte shumë ngadalë. Gazeta zyrtare

javore “Mercure de France” edhe pse ishte gazeta më e njohur, kishte vetëm 1600 të

abonuar. Në mënyrë klandestine lexoheshin gazetat e huaja qe vinin nga Hollanda ( në

1679, 1683 dhe 1686 Luigji XIV duhet të ndalojë hyrjen e gazetave të huaja në vend.

Në këtë periudhë një nga gazetat më liberale të Evropës Gazettes de Hollande, do të

bëhet e famshme gjatë shekullit të XVIII)105. Mungon jo vetëm një gazetari politike

profesioniste por edhe asamblea e çetëve106, e cila mund të transformohej gradualisht

në një përfaqësim popullor. Edhe asamblea këshillimore (këshilli që përfaqësonte tre

shtresat sociale të shtetit francez përpara Revolucionit francez të 1798) nuk është

mbledhur që prej 1614. Parlamentet, gjykatat, që në realitet përfaqësojnë të vetmen

forcë politike, jo e tëra në varësi të mbretit, nuk përfaqësojnë nivelin më të lartë të

borgjezisë por autoritetin e ndërmjetëm që deri në një farë pike mund të kundërshtonte

regjimin absolut. Në të vërtetë mungonte një klasë shoqërore për t’u përballur me

situata të tilla. Sigurisht ekzistonte edhe një borgjezi e cila merrej me tregti: tregtarë

manifakturash, bankierë dhe tregtarë të tjerë spekulatore, të cilët e vendosën pasurinë e

vendit vetëm në duar të shtresës më të lartë të borgjezisë. Por kjo shtresë nuk mund të

ndikonte politikisht për fatet e vendit pasi, siç ndodh në Angli, ata nuk mund t’i

103 Po aty, fq.349. 104 Po aty, fq.354. 105 Everth, E., Die Offentlichkeit in der Aussenpolitik, fq.299 në Storia e critica dell’opinione pubblica,

cit, fq. 78. 106 Një kategori qytetarësh, të cilët janë në kushte të barabarta ekonomike, zhvillojnë të njëjtin aktivitet

dhe kanë karakteristika të përbashkëta.

65

bashkoheshin aristokratëve dhe fsnikëve dhe të përfaqësonin politikisht përpara mbretit

interesat e klasave që akumulonin kapitalin. Dallimet e klasave shoqërore ishin shumë

strikte. Tregtarët e pasur e fitonin titullin e fisnikut pas brezit të tretë dhe mbi të gjitha

kur kishin mbështetje burokratike. Ata shkëputeshin totalisht nga sfera e prodhimit apo

shpërndarjes. Në gjysmën e këtij shekulli Coyer e quan këtë klasë shoqërore noblesse

commerçante, e cila dallohej nga aristokratët. Këta të fundit duke qenë se nuk i

pranonin noblesse commerçante, përjashtohen nga tregtia, punët bankare dhe gjenden

krejtësisht të varur ekonomikisht nga mbreti. Në modelin francez borgjezia, aristokratët

dhe mbreti janë të përshkruar aq mirë për nga statusi dhe funksioni saqë sektorët

politik, ekonomik dhe social mund të ndahen shumë mirë nga njëri-tjetri107.

Në gjysmën e parë të shekullit filozofia kritike merret vetëm me fenë, letërsinë, artin:

vetëm në fazën e publikimit të Enciklopedisë qëllimi i filozofëve shkon deri te politika.

Enciklopedia ishte ideuar si një sipërmarrje publicistike e një stili të vecantë108. Më

vonë Robespierr mund ta celebrojë si “kapitulli hyrës i Revolucionit”109. Tridhjetë vitet

e fundit të shekullit disa klube morrën formën e shoqatave të përbëra nga njerëz të

kulturuar të frymëzuar nga idetë angleze të Club Entresol. Kjo e fundit ishte një

akademi e formuar nga përfaqësues të kishës dhe funksionarë që shkëmbenin njoftime,

lajme dhe studionin kushtetutën e Shtetit se sa nevojat e shoqërisë. Nismëtarët e

kritikës publike, nga letrarë u kthyen në ekonomistë. Ekonomistët quheshin

fiziokratikët të cilët mbështesnin doktrinën e tyre në “Gazette du Commerce” dhe

“Journal de l’Agriculture”. Dy prej tyre, Turgot dhe Malesherbes, në vitin 1774 i

thërrasin në rradhët e qeverisë, si të parët përfaqësues të opinion publik. Por vetëm

Necker arriti t’i japë një lloj funksioni politik sferës publike. Ai publikoi bilancin

ekonomik të Shtetit të asaj kohe edhe pse tre muaj më vonë shkarkohet nga mbreti.

Megjithatë sapo kishte filluar debati politik i publikut, i një publiku intelektual që ishte

gjithnjë në ngritje dhe gjendej mes fisnikëve parazitarë. Ky publik po transformohej në

një sferë civile që tanimë reflekton dhe projekton interesat e veta.

107 Barber, E.G., 1959, The bourgeoisie in 18 century France, New York 108 Në 1750 publikohet Prospektus i Diderot, i cili më vonë do të shpërndahet në gjithë Evropën. Në

1758 në një letër drejtuar Voltaire ai kujton detyrimet që ka sfera publike, ndërkohë që ishin 4000

nënshkrues, dy herë më shumë se numri i të abonuarve të gazetës më të njohur. 109 Habermas, J., Storia e critica dell’opinione pubblica, cit....., fq. 80

66

Në Francë Revolucioni edhe pse në mënyrë të paqëndrueshme krijoi institucionet, të

cilat i mungonin publikut që tashmë po mësohej me debatin politik. Fillojnë të

formohen partitë, të cilat rekrutojnë njerëz nga parlamenti dhe krijohet shtypi ditor

politik. Lindin gazetat si “Journal des Debattes et des Decrets” që sjell tërë kronikën

parlamentare. Dimensioni publik i politikës është po aq i rëndësishëm sa

institucionalizimi i sferës publike borgjeze me funksione politike. Kështu funksionet

politike të sferës publike të kodifikuara në kushtetutën e Revolucionit francez

transformohen më shpejtësi në fjalët kyçe që do të shpërndahen në gjithë Evropën. Jo

rastësisht, në gjuhën gjermane, termi Publizitat është marrë nga frëngjishtja110

Togëfjalëshi sferë publike integrohet në Kushtetutën e vitit 1791 si “Déclaration des

Droits de l’Homme et du citoyen”, neni 12, i cili thotë: komunikimi i lirë i ideve dhe

opinioneve është një nga të drejtat më të çmuara të njeriut. Ҫdo individ mund të flasë,

shkruaj dhe publikojë lirisht duke mbajtur përgjegjësinë për abuzimin e kësaj lirie në

rastet e parashikuara në ligj111. Por në momentin që artikulli mbi lirinë e fjalës dhe

mendimit hyn në fuqi, në 1973, ai nuk korrespondon më me realitetin kushtetues. Në

gushtin e një viti më parë kundërshtarët e revolucionit u denoncuan si empoisonneurs

de l’opinion publique dhe gazeta e tyre u sekuestrua. Në vitin 1800, dy ditë pas grushit

të Shtetit, Napoleoni anullon krejtësisht lirinë e shtypit. Nga viti 1811 ai toleron përveç

gazetës zyrtare “Moniteur”, edhe tre gazeta të tjera, të cilat janë po prapë të censuruara.

Vetëm Revolucioni i korrikut ndryshon situatën ku shtypit i kthehet liria e kërkuar dhe

ku çdo mekanizëm tjetër si partitë ashtu edhe parlamenti veprojnë në liri të plotë.

Në Gjermani në vazhdim të Revolucionit të korrikut në Francë, në disa qytete në

jugperëndim të vendit, mund të themi se pati një jetë parlamentare, edhe pse për pak

kohë por ato u paralizuan kudo pas dekreteve të Karlsbadit. Situata gjermane dallon

nga ajo angleze për shkak të barrierave të klasave shoqërore të ruajtura më gjatë e në

veçanti të barrierave që ndajnë fisnikët dhe borgjezët, ku këta të fundit e ndanin veten

nga populli. Ky i fundit formohej nga popullsia rurale, shtresa inferiore e shoqërisë

(rrogëtarë, ushtarë, shërbëtorë) dhe artizanë e punëtorë. Ata që një herë e një kohë ishin

borgjezët, qytetarët par excellence, sipërmarrësit e vegjël dhe artizanët, tani nuk

110 Habermas, J., Storia e critica dell’opinione pubblica, cit.., fq. 81. 111 http://www-3.unipv.it/webdsps/storiadoc/Doc%20RivFrancese/1791%20Cost%20francese%20(tr).htm

67

konsideroheshin më nga borgjezët e rinj. Situata në Gjermani dallon nga ajo në Francë

pasi fisnikët nuk ishin në gjendje që të transformonin sferën e shoqërisë në një sferë

kulturalisht të inluencuar nga një publik kritik112. Publiku që diskuton për politikë e

bën këtë gjatë takimeve private midis borgjezëve. Dhjetë vitet e fundit të shekullit të

XVIII lulëzimi i revistave, edhe politike, ishte pika e kristalizimit të jetës sociale të

privatëve. Pas viteve ’70 të këtij shekulli organet e shtypit u përhapën në gjithë vendin

duke u dhënë mundësi njerëzve për të diskutuar mbi institucionet politike. Në këtë

periudhë agjencitë e shtypit morrën një rol tepër të rëndësishëm, siç ishte Havas në

Paris në 1832, Wolff në Berlin në 1848 dhe Reuter në Londër në vitin 1851113. Në

fund të shekullit në Gjermani numërohen 270 organe shtypi. Këto organe, që janë të

krijuara në formën e shoqërive, zgjedhin komitetin e tyre drejtues dhe kanë të drejtën

e vendosjes për pranimin e anëtarëve të tjerë. Ato përjashtojnë gratë dhe shërbejnë

vetëm për nevojat e privatëve borgjezë në mënyrë që këta të fundit të formojnë, në

cilësinë e publikut të iluminuar, një dimension publik, të lexojnë, diskutojnë dhe

shkëmbejnë opinione personale duke themeluar kështu atë që pas viteve ’90 do të quhet

opinion publik. Në Gjermani do të themelohen edhe gazeta që do t’i dedikojnw disa

faqe tregëtisë, si “Frankfurter Handelszeitung” apo “Berliner Borsen-Zeitung”. Edhe

pse në fund të viteve 1800 në Gjermani do të kishte ende qytete ku nuk prodhoheshin

gazeta, mjetet e transportit do të ndihmonin në përcjelljen e njoftimeve dhe lajmeve

kryesore. Madje ato do të ndikonin në formimin e opinionit publik dhe në historinë

sociale të modernizimit. Revistat më të lexuara ishin “Staatsanzeigen”, “Teutscher

Merkur”, “Minerva”, “Hamburger Politische Journal” dhe “Journal van und für

Deutschland”. “Staatsanzeigen” publikonte 4000 kopje dhe gëzonte lirinë e revistave

angleze e mjerë ata pushtetarë që binin në duar të gazetarëve që punonin për këtë

revistë.

112 Heilborn, E., 1929, Zwischen zwei Revolutionen. Der Geist der Schinkelzeit 1789-1848, vol I, Berlin,

fq.97 në Habermas, J., Storia e critica dell’opinione publica, fq.84. 113 Koselleck, R., 1997, Gli inizi del mondo moderno, Vita e Pensiero, Milano,fq.166.

68

KAPITULLI III

NGRITJA DHE RËNIA E OPINIONIT PUBLIK

3 .1 .Koncepti i opinionit publik në historinë e mendimit

pol i t ik modern s ipas Habermasit

Një nga seksionet më interesante të gjithë diskutimit habermasian - të zhvilluar jo

vetëm në Histori dhe kritik e opinionit publik por edhe në disa vepra të tjera – qëndron

në sqarimin e mënyrës se si gjatë epokës moderne, filozofë të orientimeve të ndryshme

politike kanë mirëpritur dhe vlerësuar konceptin e opinionit publik.

Koncepti i funksionit të sferës publike borgjeze kristalizohet pikërisht në konceptin e

opinionit publik. Që në fillesat e saj e deri në kuptimin që merr ky koncept në shekullin

e XVIII historia na ndihmon në linja të përgjithshme. Termi opinion në gjuhën angleze

dhe franceze merr kuptimin e opinio nga latinishtja (opinion ose gjykim jo i sigurt).

Gjuha teknike-filozofike, që nga doxa platonike, ka përkuar me kuptimin e gjuhës së

përditshme. Habermas është i mendimit se për ne është më i rëndësishem kuptimi tjetër

i opinio, pra reputation: fama, konsiderata, ajo që shfaqet apo përfaqësohet në

mendimin e të tjerëve. Opinion në kuptimin e opinionit që duhet ende të japë provat

për të qenë i vërtetë lidhet me kuptimin e termit reputacion. Në këtë mënyrë termi

merr kuptimin e opinionit kolektiv por Opinion nuk zhvillohet në të njëjtën linjë me

kuptimin e tij. Publikuar në fund të shekullit të XVIII, si public opinion, opinion

publique, do t’i referohet aktiviteteve racionale të një publiku në gjendje për të gjykuar;

pasi të dy kuptimet origjinale – si opinioni dhe reputacioni që reflektohet tek opinionet

– e kundërshtojnë arsyetimin që opinioni publik pretendon të ketë. Në gjuhën angleze

dallimi ndërmjet opinion dhe e vërtetë, arsye, gjykim nuk është shumë i thellë siç është

69

në frëngjisht, i përforcuar edhe më shumë gjatë shekullit të XVII, ndërmjet opinion dhe

kritikë114.

Sipas Habermasit duhet të shkojmë nën gjurmët e Hobsit. Në fakt dihet se ky filozof i

madh zhvilloi refleksionet e tij rreth gjysmës së vitit 1600: atëherë kur fillon kriza e

monarkisë absolute angleze – e cila përfundon me vrasjen e Karlit I Stewart dhe

afirmimit për herë të parë të republikanizmit në botën anglosaksone115.

Ithtar i një pushteti tiranik, e një rigoroziteti absolut shtetëror, Tomas Hobs nga ky

këndvështrim nuk mund të mos shihte me një lloj mosbesimi ekzaltimin e opinionit

publik që, njëkohësisht po përhapej pothuajse në të gjithë Evropën dhe kontinentin116.

Nën dritën e rigorozitetit absolut, për Hobs, opinioni publik me kritikat e tij dhe

pikëpamjet e ndryshme, nuk mund të mos shfaqej si një shpërbërës potencial i unitetit

rigoroz dhe të pakushtëzuar të pushtetit sovran. Në analizën e Habermasit vëmë re se

opinioni publik për Hobs është i ndjeshëm ndaj dënimit, nga momenti që ai “sjell

brenda Shtetit një lloj anarkie dhe korrupsioni”117. Hobs e identifikon opinionin publik

me ndërgjegjësimin. Ai përshkruan Shtetin e themeluar eskluzivisht mbi auctoritas të

princit, të pavarur nga bindjet dhe ndjenjat e të nënshtruarve. Për vetë faktin se të

nënshtruarit janë të përjashtuar nga sfera publike e objektivizuar në aparatin shtetëror,

përplasja e ndjenjave të tyre politikisht bëhet e pazgjidhshme dhe madje eliminohet nga

sfera e politikës. Hobs përkufizon “zinxhir të opinionit” atë që lirohet nga faith dhe

judgement118. Në sferën e opinionit ai vë në të njëjtin nivel aktet e fesë, gjykimit dhe

besimit. Sipas tij edhe ndërgjegja nuk është gjë tjetër veçse një gjykim dhe opinion i

përhershëm. Hobs shprehet se kur njerëzit tregojnë mendimet e tyre kjo nuk do të thotë

se ata janë gjithnjë të sigurt në atë që thonë, kështu pra ai përkufizon opinionin evident

si ndërgjegje119. Në fakt, për të arritur një ide apo program të caktuar, qytetarët lënë

mënjanë gjendjen e individit të izoluar e ndërtojnë shoqëri të pjesshme që Hobs nuk

114 Në Angli, në 1600 termi kritik u pranua në gjuhën kombëtare; humanistët e përdorën më parë termin

në kontekstin historik-filozofik të studimeve të tyre të kritikës së burimeve. Por këtu opinion nuk është e

kundërta e kritikes. Edhe në Gjermani kritikues i korrespondon kritikut të artit, kritikut të gjuhës. 115 Pacchi, A., 1 9 8 3 , Introduzione a Hobbes, Roma-Bari, Laterza, 1983. 116 Habermas, J., 2 00 3 , Il discorso filosofico della modernità, Roma-Bari, Laterza, fq. 69. 117 Matteucci, N, Opinione pubblica, cit., fq. 637. 118 Habermas, J., Storia e critica dell’opinione pubblica, cit.., 105 119 Hobbes, T., 1968, Elementi di legge natural e politica, Firenze, fq.48

70

heziton t’i krahasojë me ato organizma parazitarë, të cilët jetojnë brenda një organizmi

më të madh (për atë është Shteti) duke shpërndarë burimet e tyre që rezultojnë shumë

të dëmshme120. Si gjithnjë nga ky këndvështrim Hobs ka një logjikë rigoroze perfekte.

Në momentin që kërkohet hakmarrja ndaj unitetit, padukshmërisë dhe superioritetit

absolut të Shtetit ndaj çdo force tjetër që lëviz në shoqëri, opinioni publik nuk mund të

shihet me një mosbesim të thellë. Nga opinioni publik marrin jetë tendenca ideologjike

kontradiktore, të cilat mund të jenë armike potenciale të Shtetit. Gjithashtu lindin

partitë, të cilat – Hobs kishte parasysh luftën e përgjakshme civile angleze – kërcënojnë

të shkëputen nga themelet e Shtetit e të sjellin rebelimin, anarkinë dhe shkatërrimin121.

Anasjelltas, atje ku objektivi nuk është hakmarrja ndaj unitetit dhe superioritetit të

padiskutueshëm të Shtetit mbi shoqërinë civile por afirmimi i karakterit të kufizuar të

pushtetit, qëllimi i të cilit duhet të jetë vetëm garantimi i të drejtave natyrore të

individit, koncepti i opinionit publik merr rëndësi dhe vlerë.

Disa dekada më vonë, pas Hobsit, gjithmonë në traditën filozofike anglosaksone, në

fund të viteve 1600, një nga shkrimtarët më të mëdhenj liberal, Xhon Lok, kalvinist,

nuk heziton që të dëgjojë elozhet e opinionit publik dhe funksionit të tij brenda një

Shteti, i cili kërkon të drejtën e vlerave të lirisë krah atyre të autoritetit122. Pasi hyri në

kolegjin Christ Church të Oksfordit, tre vite pas kapitullimit të Karlit I, Lok prezanton

Law of Opinion si një kategori të barabartë me atë të ligjit hyjnor të Shtetit dhe në

esenë e tij Concerning Human Understanding do ta mbrojë me fanatizëm. Law of

Opinion rregullon veset dhe virtutet, madje virtuti matet duke u krahasuar me public

esteem123. Shoqëria civile, që për Hobs është e pamundur të krijohet përpara dhe jashtë

Shtetit, nga momenti që individët pa autoritetin shtetëror janë të destinuar të

kundërshtojnë dhe luftojnë njëri tjetrin, si në gjendjen natyrore ku bellum omnium

contra omnes, për Lok rezulton të jetë më përpara Shtetit si logjikisht ashtu edhe

kronologjikisht. Në fakt individët, tanimë, e njohin qytetërimin në gjendjen natyrore:

njohin pronën private, jetën fetare dhe morale, traditat, zakonet, familjen, etj.... Por ajo

që mungon është një pushtet detyrues – pikërisht ai i Shtetit – në gjendje për të

120 P acch i , A. , Introduzione a Hobbes, cit., fq. 71 në vazhdim. 121 Habermas, J., Il discorso filosofico della modernità, c i t . , fq . 1 3 3 . 122 Viano, C.A., 1997, Il pensiero politico di Locke, Ro ma -B ar i , La te r za , fq .2 1 . 123 Locke, J., 1951, Saggi sull’intelletto umano, La Scuola, fq.131.

71

zgjidhur mosmarrëveshjet ndërmjet tëndes dhe times, duke i dhënë fund

mosmarrëveshjeve midis individëve duke i zgjidhur nën dritën e diellit bazuar në

normat e të drejtës kushtetuese dhe publike124. Pra Shteti nuk lind për të ngritur

shoqërinë civile por thjesht për të garantuar të drejtat natyrore të individëve, të cilët

janë pjesëtarë të shoqërisë civile. Në këtë mënyrë nënkuptohet se ajo që duhet të bëjë

Shteti është liria e ndërgjegjes, opinionit dhe fesë: që më vonë do të jenë principi

kryesor ku buron dhe afirmohet opinioni publik. Në një Shtet ku pushteti është i

kufizuar, shumëllojshmëria e tendencave, partive dhe ideologjive është e mirëpritur por

edhe e paevitueshme. Opinioni publik në një Shtet të tillë, që ne sot e përkufizojmë si

liberal e parlamentar – kushtetues, përfaqëson një vlerë thelbësore aspak të

pashmangshme.

Deri këtu, nën hapin e Habermasit, por duke iu referuar edhe autorëve të tjerë treguam

se si opinioni publik, në traditën politike perëndimore, të paktën në periudhën moderne,

ka patur një konotacion në thelb liberal, pra i projektuar për të mbrojtur të drejtat e

individëve kundër fuqive të përcaktuara që i shtypnin. Siç e pamë, veçanërisht te Lok,

ky rol i opinionit publik si mburojë ndaj despotizmit dhe tiranisë, është tejet i

rëndësishëm.

Me një autor tjetër shumë të rëndësishëm të 1700, si Rusoi, gjendemi përballë një

drejtimi tjetër që në njëfarë mënyre është një kthesë. Ai është mbështetës i patundur i

republikanizmit, kundër çdo monarkie por ndryshe nga Lok, ai shikon me një

mosbesim të madh përfaqësimin parlamentar. Ndërmjet Iluminizmit dhe

Romanticizmit, ai prezantohet si një përfaqësues i Iluminizmit në momentin që i nxit

sundimtarët e periudhës së tij që të çlirohen nga reliket e Mesjetës, që sipas tij ishin

parlamentet125. Pra refleksioni i thellë i Lok për rolin e pashmagshëm që parlamentarët

kanë si përfaqësues të vullnetit të popullit, pra edhe opinionit publik, pa disktutim që

tejkalohet. Por kjo jo sepse Rusoi zhvlerëson tout court konceptin e opinionit publik.

Madje në disa raste ai ka një kult teologjik të vullnetit të popullit. Për atë voluntas

124 Pacchi, A., Introduzione a Hobbes, c i t . , fq . 1 4 1 . Mbi raportin kushtetues, opinionin publik dhe

parlamentarizmin, mund të shihen shënimet e Habermas, J.,2013, L’inclusione dell’altro. Studi di teoria

politica, Feltrinelli, Milano, 125 Casini, P., 2008, In t ro d u z io n e a Ro u ssea u , Roma-Bari, Laterza, fq. 71.

72

popul i është sinonim i voluntas dei 126. Ai është i bindur se populli nuk jeton për

institucionet por anasjelltas, janë insitucionet që duhet t’i shërbejnë popullit. Pa

diskutim që ai nuk përjashton trupin politik, deputetët, ministrat; ata duhet të kenë një

rol instrumental, si një organ i vërtetë administrativ i vullnetit të popullit. Ai është i

vetëdijshëm se populli nuk mund të ketë një liri totale sepse kjo do të na shpinte në

anarki dhe në kaos por as nuk mund të kemi një autoritet absolut sepse kjo do të na

shpinte në një shkatërrim të individëve, në despotizëm dhe tirani127.

Opinioni publik trajtohet nga Rusoi por diferenca e mendimit të tij në krahasim me

autorët e tjerë të analizuar qëndron në faktin se opinioni publik për të nuk duhet të

nënkuptohet dhe të jetë indirekt. Populli nuk ka nevojë për ndërmjetësime por ajo që

kërkohet është pikërisht bashkimi i masës në sheshet qëndrore e nëpërmjet debatit

publik të zgjedhin ministrat, dhe më e rëndësishmja për Rusoin, të bëjnë ligjet.

Vetëkuptohet se e gjithë arkitektura institucionale e Shtetit liberal – në rradhë të parë

ndarja trepalëshe e pushtetit, e cituar nga Lok dhe pastaj nga Monteskje – hidhet tej

nga Rusoi, me të njëjtin përçmim me të cilin ai çlirohet nga parlamentet, “reliket e

Mesjetës”. Shteti nuk mund të ketë themele të tjera të pushtetit veçse popullin që

bashkohet dhe dekreton në mënyrë apasionante. Ruso beson se njeriu është i mirë nga

natyra: është ndikimi korruptues i qytetërimit, që në kohë ka errësuar qëllimin e mirë të

njeriut dhe e ka kthyer në një qenie të korruptuar128. Shkenca, arti dhe teknikat në vend

që të vërtetojnë mirësinë e lindur të njeriut, kanë ndihmuar për ta prishur atë. Pikërisht

teknikat e artit të politikës janë ato që kanë kontribuar në shkëputjen e njeriut nga

origjina e tij dhe në tjetërsimin e tij për të kuptuar dhe kërkuar të mirën e përbashkët.

Për Rusoin koncepti i opinionit publik vjen si vullneti i përgjithshëm, i cili, i mbledhur

në asamble, aprovon dhe qeveris pa asnjë lloj ndërmjetësimi apo përfaqësimi. Ideali i

tij, mund ta quajmë edhe utopik, kundërshton rrënjësisht Shtetet e mëdha që tanimë

përfaqësonin gati të gjitha realitetet politike të kohës së tij. Për Rusoin është e

pakonceptueshme që individët të ndihen të lirë dhe njëkohësisht të udhëhiqen nga

rregulla të mira. Ruso admiron - duke kujtuar eksperiencen helvetike - Shtetin e vogël,

126 Bobbio, N., Teo r ia g en era le d e l la po l i t i ca , cituar, fq.61. 127 Sinani, Gj., Ideja e lirisë te Rusoi, fq. 2 128 Rousseau,J-J, 1 9 7 0 , S cr i t t i p o l i t i c i , Torino, UTET, fq. 673.

73

pra Shtetin ku të gjithë qytetarët janë të lidhur nga një vllazëri morale, të gjithë njihen

me njëri - tjetrin, njohin nevojat e tyre dhe për këtë arsye janë në gjëndje të qeverisin

në mënyrën më të mirë129. Ruso shprehet se është i pakonceptueshëm fakti që individët

të mblidhen nëpërmjet shoqatave, përmes të cilave çdo individ duke u bashkuar me të

tërën, t’i bindet megjithatë vetvetes dhe të mbetet po aq i lirë sa më parë130. Si mund të

jetë e mundur kjo? Ruso i jep përgjigje pyetjes në veprën Kontrata sociale ku sipas tij

çdo individ duke ju dhënë të gjithëve nuk i jepet asnjërit. Por kjo formulë e famshme

mbetet një enigmë edhe sot pasi individi nuk mund të jetë njëherësh edhe i lirë edhe në

autoritetin e dikujt apo siç shprehet ai nën zinxhirë. Sipas tij nëse këto zinxhirë janë

vendosur nga tirani apo njerëz, të cilët përdorin njerëzit e tjerë për qëllimet e tyre

atëherë ato duhen luftuar pa asnje lloj dyshimi. Por nëse zinxhirët janë formuar nga

vetë njerëzit me ndihmën e arsyes atëherë nuk janë zinxhirë që i bëjnë njerëzit të

burgosur. Opinioni publik për filozofin shndërrohet në një zë të unifikuar që del nga

gjoksi i njerëzve të asamblesë, të cilët kërkojnë gjërat pa asnjë interes personal por për

një qëllim të përbashkët. Ruso që me “ vullnetin e përgjithshëm” dëshiron të tejkalojë

dallimin ndërmjet politikës dhe moralit, tregon korrelacionin e ngushtë midis

sovranitetit popullor dhe opinionit publik, ligjeve dhe zakoneve, politikës dhe moralit,

dhe sheh në opinionin publik “kushtetutën e vërtetë të Shtetit”. Rusoi donte qytetarët të

cilët ishin aktivë dhe jo të mbyllnin sytë ndaj shumë gjërave. Ai pëlqente një qeveri të

lirë ku njerëzit nuk mund të ishin indiferentë ndaj ligjeve që miratoheshin. Mund të

themi se Rusoi duket si një avokat i opinionit publik pasi ai e donte lirinë por nga ana

tjetër me konceptin e lirisë absolute pa dashur u dha ushqim diktatorëve më pas131.

Koncepti i opinionit publik ka nevojë për një Shtet liberal, në të cilin i jepet liri

mendimeve ndryshe ndërmjet tendencave të ndryshme. Ideja e opinionit publik si një

produkt i diskutimit publik racional vjen në një moment ku njerëzit janë të pajisur me

arsye dhe mendojnë se ajo që është e vërtetë dhe e mirë për një njeri racional është e

mirë edhe për njerëzit e tjerë racionalë. Sipas tij një shoqëri qeveriset më mirë atëherë

kur ligjet korrespondojnë me traditat e rrënjosura. Atëherë si mund të kemi liri të

129 AA.VV., 1994, Tre l e t tu re d i Ro u ssea u , Roma-Bari, Laterza, fq. 93. 130 Rousseau, J.J, 1975, Du Contrat Sosial et autres oeuvre politiques, Edition Garnier, fq.243 në Sinani,

Gj, Ideja e lirisë te Rusoi, fq. 4 në vazhdim.. 131 Sinani, Gj., Ideja e lirisë te Rusoi, cit.,

74

mendimit dhe opinion publik kur duhet të qeverisemi nga rregulla të cilat nuk mund të

ndryshohen dhe diskutohen? Sipas Habermasit, Rusoi e do demokracinë por pa

diskutimin publik. Nuk është çudi shprehja që shfaqet në një moment të rëndësishëm të

Kontratës Sociale, ku qëllimi i Shtetit është “të nxisë secilin nga ne që të jetë i lirë” ku

Ruso shkruan se: “Të detyrosh dikë të jetë i lirë” ose të njohësh se cila është liria e tij

autentike që koinçidon me vullnetin e përgjithshëm132. Por këtu ndeshemi me një

formë të demokracisë pa liberalizmin pasi do të kemi një kontroll social ku vullneti i

përgjithshëm edhe pse ka gjithnjë të drejtë, nuk është gjithmonë i udhëhequr nga një

gjykim i drejtë; për këtë arsye duhet tua vësh gjerat para syve ashtu siç janë ose si

duhet të duken133. Rusoi nuk e quan opinionin sovran të popullit thjesht opinion por e

quan atë opinion publik dhe arsyeja e kësaj të fundit sipas Habermasit është se një

demokraci e drejtëpërdrejtë kërkon prezencën reale të një sovrani. Vullneti i

përgjithshëm si corpus mystycum është i lidhur me corpus physicum të popullit të

bashkuar njëzëri134. Ideja e një plebishiti të përhershëm te Rusoi, duke patur parasysh

polis greke, shfaqet si një place publique e cila është themeli i kushtetutës. Pikërisht

nga këtu, nga qytetarët e mbledhur për të aprovuar, opinioni publik merr atributet e tij

dhe jo nga publiku diskutues i një public éclairé. Sipas Habermasit fiziokratikët

mbështesin absolutizmin e integruar nga një sferë publike efikase; Rusoi e do

demokracinë por pa diskutimin publik dhe të dyja këto mbajnë të njëjtin emër: opinion

publik. Para revolucionit francez kuptimi i termit ndahet në dy pole të ndryshme. Por

vetë revolucioni francez i bashkon dy funksionet e opinionit publik, atë kritik dhe atë

legjislativ135. Kushtetuta e vitit 1791 ndërlidh principin e sovranitetit popullor me atë të

Shtetit parlamentar, pra garanci kushtetuese e një dimensioni publik duke pasur

funksione politike. Në fakt opinioni publik vë re filozofi dhe sociologu gjerman është

një i tërë (das Ganz) që përbëhet nga shkrirja e çdo pjese (teil). Këto pjesë, të cilat

bashkohen për t’i dhënë jetë të tërës, natyrisht që janë individët, të cilët formojnë një

bindje të përbashkët, me vlerë kritike, e cila është pikërisht ajo e opinionit publik. Nga

132 Rousseau, J.-J., Il contratto sociale, në Ro us seau , J . - J .Scritti politici,cit. fq.742 në vazhdim. 133 Habermas, J., Storia e critica dell’opinione pubblica, cit.,fq.114 në vazhdim 134 Rousseau, J.-J.,Il contratto sociale, III, fq.171 “Sovraniteti nuk mund të përfaqësohet për të njëjtën

arsye që nuk mund të shtypet; ai konsiston tërësisht në vullnetin e përgjithshëm, dhe vullneti nuk

përfaqësohet, ose është vullnet i përgjithshëm ose është tjetër gjë. Ҫdo ligj që nuk komunikohet nga

populli është nul” 135 Pamfleti i Sieyes, A., 1788, në Habermas, J, Theorie und Praxis - Diritto naturale e rivoluzione, fq.52

75

njëra anë mund të themi se ushtrimi i pushtetit politik kërkon kontrollin e përhershëm

të opinionit publik sepse ai është i ekspozuar ndaj një seri tundimesh; publiciteti i

negociatave parlamentare siguron një lloj kontrolli të publikut, kapaciteti kritik i të cilit

jepet si i sigurt. Jeremy Bentham shkruante se bashkësia e tyre (the public, le corps du

publique) formon një gjykatë që vlen më shumë se të gjitha gjykata e tjera të marra së

bashku. Aty mund të dëgjosh opinione të ndryshme që anullohen apo shkatërrojnë njëri

tjetrin por të gjithë ndiejnë se kjo gjykatë, edhe pse në dyshimin e mundësisë për të

gabuar, është e pakorruptueshme; aty qartësohen gjithnjë idetë dhe urtësia e një populli

vendos per fatin e njerëzve të Shtetit136. Opinioni publik në mënyrë që të informohet sa

më mirë kërkon publicitetin e diskutimeve parlamentare. Te një popull që ka një

eksperiencë të gjatë me asambletë publike, shpirti i përgjithshëm ka një ton më të lartë;

idetë e mira shpërndahen kudo, paragjykimet e dëmshme luftohen publikisht nga burrat

e Shtetit dhe e humbasin forcën e tyre. Arsyeja dhe shpirti i diskutimit kthehen në

zakone për të gjitha shresat sociale137. Sipas Habermasit Bentham nënkupton me

diskutime publike të parlamentit vetëm si pjesë të diskutimeve publike të publikut.

Vetëm elementi publik, brenda dhe jashtë parlamentit mund të sigurojë vazhdimësinë e

debatit politik dhe funksionit të tij. Zgjedhja e deputetëve nuk duhet të jetë pasoja e një

vendimi të verbër por ajo vetë duhet të përbëjë zgjidhjen e mençur të një çështjeje:

Publiciteti në një asamble të zgjedhur nga populli dhe që rinovohet herë pas here, është

i nevojshëm për t’u dhënë votuesve mundësinë për të vepruar me njohuri për një

çështje138. Edhe pse fuqia e opinionit publik iu imponua sistemit duke filluar nga

mbreti George III, në Angli më e mira do të realizohej me një shkelje të vazhdueshme

të ligjeve; prandaj Bentham flet për “regime of publicity” si një regjim ende jo perfekt.

Ndërsa në Gjermani mund të themi se ishte Friedrich George Forster, cili solli

konceptin e public opinion si öffentliche meinung. Dallimi që ai bën ndërmjet

opinionit publik dhe shpirtit të përgjithshmë tregon se koncepti i një dimensioni publik

me funksione politike u perfeksionua më parë në Angli dhe Francë e më vonë në

Gjermani. Ai shprehet se edhe pse kishin 7000 shkrimtarë ashtu siç nuk ekzistonte një

136 Bentham, J., 1843, Essay on Political Tactics. The Works of Jeremy Bentham, vo l . I I , fq . 2 29 . 137 Po aty, fq.14. 138 Po aty, fq.16.

76

shpirt i përgjithshëm gjerman ashtu nuk ekzistonte edhe një opinion publik gjerman.

Kjo gjë konfirmohet edhe nga Christoph Martin Wieland në Intervistat sy më sy në

veprën Sämtliche Werke. Ai njihej si nja nga publicistët gjermanë të saj kohe dhe në

veprën e mësipërme shprehej se opinioni publik ecte përpara atje ku idetë false dhe

paragjykimet.., më në fund i lenë vend të vërtetës139. Opinioni publik vjen nga njerëz të

arsimuar dhe shpërndahet kryesisht në ato shtresa që nëse veprojnë në masë, kanë

përparësi. Në këtë grup nuk bën pjesë shtresa më e ulët e popullit, të cilët interesohen

vetëm për nevojat e tyre që kanë lidhje kryesisht me punën fizike.

Refleksionet e Wielandit kanë brenda tyre edhe elementë rusoianë, të cilëve më vonë

gjatë luftrave për liri, do t’i bashkohet edhe romanticizmi politik për të identifikuar

opinionin publik me shpirtin e popullit140. Por te Wieland dominon ende koncepti i

opinionit publik që në traditën pak rigoroze të iluminizmit gjerman do të donte të

thërriste përpara publikut të gjitha mashtrimet e priftërinjve dhe sekretet e kabinetit.

Megjithatë për Habermasin, bëhet e domosdoshme hedhja e një hapi tjetër ose ngritja e

një perspektive, në terma historik-filozofik, është e nevojshme të shkosh përtej Rusos

për të arritur tek autori në të cilin arrin kulmin Iluminizmi, dhe në përgjithësi filozofia

moderne evropiane, filozofi gjerman Immanuel Kant. Cili është funksioni i opinionit

publik në Shtetin liberal sipas Kantit? Ai është një nga autorët e parë të historisë së

mendimit politik bashkëkohor që i bën një analizë kritike mbiemrit publike edhe pse

emri korrespondon me fjalën publicitet141. Janë të ndryshme shkrimet politike kantiane

ku tematika e publikes gjendet intensivisht dhe në mënyrë sistematike. Për këtë qëllim

ja vlen të risjellim një nga shkrimet e tij si Çfarë është Iluminizmi?, ku Kant e nxit

lexuesin “që ta bëjë publike arsyetimin e tij në të gjitha fushat”. Pra bëhet fjalë për një

përdorim publik të arsyes në sensin që ai që shkruan, diskuton, argumenton ose që

thjesht parashtron një diskutim rreth një argumenti të interesit të përbashkët. Nuk flet

kurrë, nuk mund të flasë kurrë, thotë Kant,si një subjekt i thjesht privat, por gjithnjë si

një qytetar, anëtar i një konsorciumi civil. Kant kur flet për përdorimin publik të arsyes

e ka fjalën për përdorimin që individi bën si studiues përpara një publiku të tërë

139 Wieland, C.M, 1857, Sämtliche Werke, Leipzig, vol.81, fq.191. 140 Po aty, fq.193. 141 Solari, G., La fo rma z io n e s to r i ca e f i l o so f i ca d e l lo S ta to mod ern o , cit., fq. 99.

77

lexuesish. Ndërsa quan përdorim privat të arsyes atë që dikush mund të bëjë në një lloj

funksioni si nënpunës. Gjithësesi edhe pse këtu atij nuk i lejohet të arsyetojë pasi është

i detyruar të bindet, si anëtarë të makinës qeverisëse konsiderohen në të njëjtën kohë

edhe anëtarë të komunitetit dhe gjithë shoqërisë njerëzore. Në këtë mënyrë ata mund të

arsyetojnë....142. Përdorimi publik i arsyes duhet të jetë i lirë në çdo kohë pasi ai mund

ti iluminojë njerëzit. Ndërsa përdorimi privat i arsyes shpeshherë mund të jetë i

limituar. Ҫdo njeri mund të bëj publicistin nëse i flet me shkrime publikut, ose siç

shprehej Kant “botës”143. Por kjo botë, e përbërë nga një publik i iluminuar nga lexues,

po formohej në shtresa të ndryshme të borgjezisë. Pra bëhet fjalë për botën e letrarëve,

por edhe të salloneve ku diskutohej për probleme të ndryshme. Publiku i njerëzve me

arsye kthehet në publikun e borgjezëve, ku informohesh mbi punët e komunitetit. Kjo

sferë publike me funksione politike në kushtetutën republikane bëhet principi

organizativ i Shtetit të së drejtës liberale. Liritë civile garantohen nga ligjet e

përgjithshme; liria e njerëzve korrespondon me barazinë e qytetarëve përpara ligjit.

Vetë legjislacioni i referohet vullnetit të popullit me arsye pasi ligjet e kanë origjinën e

tyre në bashkëdakordësinë e publikut që arsyeton. Për këtë arsye Kant i quan ligje

publike, në dallim nga ato private që ashtu si zakonet, edhe pse jo në mënyrë

ekspresive, pretendojnë një lloj vlefshmërie144. Ai thekson se në një regjim politik, nga

njëra anë është populli, i cili, duke përfituar nga përdorimi publik i arsyes, bëhet

gjithnjë e më i aftë për të vepruar në mënyrë kritike dhe është i ndërgjegjshëm për

fatin e tij. Nga ana tjetër, fati është vetë Shteti absolut, të cilit është e rëndësishme t’i

tregosh që nuk ka asnjë avantazh të trajtojë njeriun ashtu siç trajton një makinë145. Pra

njeriu - shkruan Kant - nuk trajtohet sipas rregullave “të Shtetit policor”, por sipas

dinjitetit njerëzor që i takon dhe që është tek ai dhe i patjetërsueshëm nga ai146.

Refleksioni rreth thelbit të publikut, te Kant, vazhdon të zhvillohet edhe më tej në disa

shkrime politike të paharrueshme të tij ku mund të përmendim veprën e njohur Drejt

paqes së e përhershme. Në këtë vepër Kant distancohet nga çdo koncept “qeverisës” (të

142 Kant, I., 1784, Ch e co s ’ è l ’ I l l u min i smo ? , në Kant, I., 1965, S cr i t t i p o l i t i c i , Tor ino ,

fq .1 4 1 . 143 Po aty, fq.145. 144 Një dallim ky që nuk koincidon me atë të së drejtës publike dhe private. Për Kantin e drejta civile

është edhe e drejtë publike. 145 Po aty, fq.151. 146 Po aty, fq.130.

78

paktën potencialisht autoritar, autokratik dhe joliberal) të kulturës dhe në përgjithësi të

debatit që ka të bëjë me idetë. Ai përsërit dy postulate që rrjedhin në doktrinën e së

drejtës: kushtetuta e çdo Shteti duhet të jetë republikane dhe raporti reciprok i Shteteve

duhet të jetë paqësor, në kuadër të një federate kozmopolitike. Të gjitha obligimet

juridike që garantojnë lirinë civile brenda dhe paqen kozmopolitike jashtë, të japin

idenë e një rregulli më se të drejtë. Detyrimi nuk mund të ushtrohej në formën e

dominit personal apo të afirmimit të dhunshëm të vetvetes por në mënyrën ku vetëm

arsyeja ka fuqi. Sipas Kantit republikanizmi ose mënyra republikane e të qeverisurit

është një sistem përfaqësues. Ky sistem është parimi politik i ndarjes së pushtetit

ekzekutiv nga ai legjislativ, pra një parim që njeh dallimin midis privates dhe publikes.

Ҫdo qeveri duhet të ushtrojë pushtetin e vet në një mënyrë të tillë që ky të favorizojë

manifestimin e hapur të vullnetit publik, që të lejojë lirisht të dalë në dritë çështja

publike147. Është të qeverisurit nga çështja publike dhe për çështjen publike që

favorizon nismat publike dhe tenton të zgjerojë dhe të shumëfishojë në nivelin më të

lartë përvojat popullore. Sipas Habermasit, Kant e konsideron publicitetin si princip të

sistemit ligjor dhe si metodë iluministe. Ai nuk heziton të trajtojë rëndësinë e

publicitetit duke vënë re se “publiciteti” si sinonim i “opinionit publik” fuqizon

kuptimin e tij pikërisht duke ditur të shfaqet si element i ndërmjetëm ose më saktë si

ndërmjetës midis politikës dhe moralit. Publiciteti për Kantin duhet konsideruar si një

princip që mund të garantojë marrëveshjen e politikës me moralin. Falë publicitetit, ai

vë rë se politika detyrohet të gjunjëzohet përpara moralit” 148. Në fakt, pikërisht sepse

politika nuk njeh veçse ligjin e fortë të dobishmërisë, tenton në mënyrë të

pashmangshme të dominojë, të kthehet në interes vetëm të një pjese dhe jo të së tërës,

siç duhet të ishte në realitet. Kant vë re, se politika mund të jetë kultivim i interesave

universale vetëm në momentin ku ajo shpërndahet, e iluminuar dhe e ngritur në ideale

etike. Pikërisht sepse ndërmjet politikës dhe moralit tentohet shpesh të krijohet një

mosmarrëveshje, dhe politika e para që mohon arsyet e etikës, opinioni publik e

zhvillon funksionin e tij pikërisht duke i kujtuar politikës se cili ishte horizonti i tij, ai i

vlerave universale që politika duhet t’i shërbejë dhe jo t’i shtyp. Opinioni publik bëhet

147 Kant, I., 2004, Drejt paqes së përhershme, Botimet Dritan, Tiranë, fq.20. 148 Po aty, fq.160.

79

një lloj hapësire edhe pse jo e institucionalizuar por e njohur juridikisht falë fjalës dhe

debatit të lirë. Ndërmjet gubernaculum ( i nënkuptuar si instrumenti dhe vendi ku

pushteti menaxhohet dhe ushtrohet) dhe rangut të qytetarëve si privatë, ngrihet sfera e

opinionit publik si një urë që lidh dhe bashkon privatët dhe Shtetin. Përballë sferës

publike të gjitha aksionet politike duhet të bazohen në ligj dhe të shfaqen përpara

opinionit publik si ligje universale dhe të arsyeshme. Në këtë kuadër ligji i natyrës së

pushtetit zëvendësohet nga pushteti i ligjit të së drejtës - politika mund t’i drejtohet

moralit në linja të përgjithshme. Por si mund të bashkëveprojnë morali dhe politika

derisa ky aset i së drejtës ende nuk ekziston? Për ta krijuar nuk mjafton vullneti i të

gjithë individëve por kërkohet uniteti kolektivi i vullnetit të përbashkët: të gjithë

bashkë duhet ta kërkojnë këtë aset.

Sipas Habermasit edhe vetë Kanti e di që nuk mund të presë asnjë lloj fillimi tjetër për

një aset juridik përveçse atij që vjen nga pushteti politik. Por marrja e pushtetit indirekt

nga privatët të mbledhur në publik nuk interpretohet si akt politik149: vetë nënkuptimi

moral i sferës publike borgjeze i imponon edhe përpjekjeve që i japin funksionin

politik, të largohet nga metodat e pushtetit politik nga i cili pikërisht publiciteti

premton çlirimin. Kant i jep zgjidhje kësaj dileme në mënyrë historike filozofike.

Habermas shpjegon se sipas sloganit të Mandeville private vices public benefits, Kant

zhvillon parantezat sociologjike të një sfere publike me funksione politike; në fakt ato

varen nga marrëdhëniet sociale të kthyera në autonominë private midis pronarëve të

mallit në konkurrencë të lirë. Pjesë e publikut që arsyeton mund të bëhen vetëm

pronarët privatë pasi autonomia e tyrë është rrënjosur në sferën e shkëmbimeve të

mallit dhe për këtë arsye koinçidon edhe me interesin e tyre për të qenë si sferë private.

Raporti specifik ndërmjet sferës private dhe sferës publike, nga ku rezulton dyfishimi i

borgjezit egoist në një homme (njeri) pa interes, të subjektit empirik në subjekt

inteligjent, lejon të konsiderosh edhe il citoyen, qytetarin me të drejtë vote, nën

aspektin e dyfishtë të legjshmërisë dhe moralit.

149 Koselleck, R. 1959, Critica illuminista e crisi della societa’ borgese, Il Mulino, Bologna, Freiburg ,

fq. 87.

80

Me supozimet historike filozofike Kant duhet të ndante mirëqenien e Shtetit nga

mirëqenia e qytetarëve, moralin nga ligji. Ai jo gjithmonë i merr parasysh këto

supozime dhe këtë e tregon ambivalenca e filozofisë së historisë së tij, ku midis shumë

afirmimesh, konform sistemit të tij, që përjashtojnë moralitetin nga progresi dhe e

kufizojnë me një rritje të produkteve të ligjshmërisë, pranon edhe në mënyrë

kontradiktore se “duke qenë se qenia humane përparon me kulturën si synim i natyrës

të tij, përparon drejt më së mirës edhe nëpërmjet moralit të tij”150.

Në filozofinë politike të Kantit lidhja e moralit me të drejtën është kriteri i publicitetit

të veprimeve. Në një situatë juridike ekzistuese një politikë morale nuk do të thotë

veçse një veprim juridik sipas një detyre të rregulluar nga ligjet pozitive. Sovraniteti i

ligjeve është i siguruar nga publiciteti ose më mirë nga një sferë publike, kapaciteti

funksional i së cilës është vendosur tashmë me bazën natyrore të situatës së të drejtës

në përgjithësi. Duke qenë se për filozofin statusi civil ishte statusi juridik atëherë ai

formohet mbi disa principe, si: liria e çdo qytetari në shoqëri; barazia e qytetarëve si të

nënshtruar; pavarësia e çdo anëtari si qytetar në një shoqëri të përbashkët. Sipas Kantit

kjo lloj lirie duket sikur është niveli maksimal i mundshëm i drejtësisë151. Kanti

diskuton vërtet temën e lirisë së individëve në shoqëri por duke nënvizuar faktin se liria

e drejtësisë nuk mund të identifikohet si një pushtet për të bërë gjithçka që do derisa

nuk i bën një padrejtësi dikujt tjetër. Ai kur flet për lirinë dhe ligjet nuk mendon për

format e vetëqeverisjes por mendon për një sistem përfaqësimi në të cilin principi

demokratik i autonomisë jo vetëm që vepron si garanci e lirisë së individit, por ajo

përkon me të.

Me zhvillimin e iluminizmit vetë historia e filozofisë duhet të bëhet pjesë e këtij

procesi, të cilin ajo e diagnostikon si rrjedhë të historisë falë ndërhyrjes së njohurive në

fushën e argumentimeve racionale të publikut. Kant në kontekstin e historisë së

humanizmit i dedikon një paragraf të tërë vështirësisë së maksimave për sa i përket

përmirësimit drejt të mirës universale në pikëpamje të publicitetit të tyre152.

150 Kant, I, 2010, Werke, Nabu Press, Vol.VI, fq.393 në Habermas, J, Storia e critica dell’opinione

pubblica, cit, fq. 131. 151 Giacometti, G., 2008, La filosofia politica di Kant, fq.16. 152 Kant, I, 1798, Il conflitto della facoltá, versioni i Poggi, A.lfero, 1953, Genova, fq.41.

81

Publikut të instruktuar të popullit duhet t’i përgjigjen studiuesit e së drejtës, pra

filozofët, të cilët si iluministë, denigrohen si njerëz të rrezikshëm për Shtetin. Në fakt

progresi drejt të mirës universale ka nevojë që ata të veprojnë në publicitet të plotë

“ndalimi i publicitetit pengon progresin e popullit drejt më së mirës”153. Por publiciteti

dhe liria për të cilin flet Kant nuk duhet të bëhen pengesë për procedurat administrative

të Shtetit. Limiti i kësaj lirie është se edhe pse sugjerohet nga arsyeja filozofike ajo

duhet të njihet nga sovrani, i cili është në gjendje edhe ta ndalojë. Ai nuk lë pa

përmendur faktin se liria e publikut të kulturuar për të shfaqur mendimin e tij për

probleme të ndryshme nuk mund të mos ndikojë në opinionin publik. Kjo për filozofin

është një garanci e mjaftueshme e triunfit të racionalitetit politik. Teoria e tij e lirisë

duket se të lë të kuptosh që ne me të vërtetë përballojmë një send në vetvete (në

filozofinë kantiane termi send ka një koncept universal për të gjitha gjërat): vetja

transhendentale, zgjedhjet e të cilës determinohen nga arsyeja, dhe e cila është e

pakushtëzuar nga bota e dukjes154. Kështu që njerëzit nuk janë sende dhe nuk mund të

trajtohen si të tilla pa sfiduar ligjin e arsyes. Ata kanë të drejta por edhe detyra dhe

përmes tyre njerëzit lidhen me njëri tjetrin për të jetuar në mbretërinë e qëllimeve, si

bashkëjetesa e tyre ideale. Në kohën e sotme diskutohet në një këndvështrim tjetër për

lirinë dhe lidhjen. Të qenurit të lirë dhe të lidhur janë njëlloj të rëndësishme. Të jesh i

lidhur do të thotë të jesh bashkë155. Të jesh bashkë nënkupton të ndërveprosh. Nëse ne

e kemi fituar lirinë prej kohësh sot në shoqërinë e masave trajtohet lidhja si një mënyrë

për të komunikuar duke menduar se çdo gjë është e dikutueshme.

Ndërsa për Hegelin shoqëria civile përbëhet nga persona konkretë, të cilët realizojnë

qëllimet e tyre ku pa e kuptuar kanë realizuar dhe qëllimet e përbashkëta. Shoqëria

civile nuk është e përbërë nga individë të clët nuk janë të lidhur me njëri tjetrin por

është e përbërë nga masat universale. Këto të fundit kanë ndryshime nga njëra tjetra jo

vetëm për kulturën teorike dhe praktike por edhe mënyrën se si realizojnë punën në

interes të tyre. Hegel sqaron se shoqëria civile nuk mund të funksionojë si një sistem

natyror. Edhe pse është baza natyrore e asetit juridik, sfera private e shkëmbimeve të

mallit dhe punës sociale rrezikon të shkatërrohet për shkak të konflikteve të saj jo

153 Po aty. 154 Scruton, R., 2017, Filozofia moderne. Nga Aristoteli te filozofia antike, UETPRESS, fq. 521 155 Wolton, D., 2005, Të shpëtojmë komunikimin, Papirus, fq. 25.

82

kalimtare. Por në këto rrethana as sfera publike nuk është më e vlefshme si princip i një

ndërmjetësi të politikës dhe moralit. Sipas Habermasit mund të themi se në konceptin

hegelian të opinionit publik idea e sferës publike borgjeze është një ideologji. Në

publikun e privatëve që argumentojnë formohet ajo që Kant e quan “harmonia publike”

dhe Hegel “opinion publik”. Përkufizimi hegelian është për t’u vlerësuar por edhe t’u

kritikuar njëkohësisht. Kjo për arsye se Hegel e shikon opinionin publik brenda

pushtetit legjislativ, i cili mbikëqyr punët e përgjithshme dhe kryeson nëpërmjet

pushtetarëve duke patur përgjegjësinë të rakordojë raportin ndërmjet shoqërisë civile

dhe shtetit dhe në këto kushte ai gjendet në strukturën e shpirtit objektiv. Në

reflektimet e Hegelit nuk përjashtohet jo vetëm subjektiviteti i lirisë individuale,

interesat e vecantë por edhe kufiri ndarës i publikut dhe privatit. Për Hegelin në rradhë

të parë është shteti pastaj shoqëria civile pasi kjo e fundit nuk mund të riprodhohej si

një organizëm nëse nuk do të ishte edhe një princip organizativ, i ndërgjegjshëm, që di

dhe do të realizojë të mirën e përbashkët nga e cila edhe vetë ajo nuk është plotësisht e

ndërgjegjshme. Shteti nuk është vetëm një objekt ku vullneti realizohet me liri të plotë

por edhe subjekti ku individët janë pjesë përbërëse e tij. Sipas tij shoqëria civile ku

prodhohet mirëqenia e të gjithëve dhe e asnjërit, kjo shoqëri duket e shthurur dhe e

korruptuar nga të dyja anët156. Pra sipas Hegelit degradimi i opinionit publik vjen si

rezultat i ç’organizimit të shoqërisë civile. Në fakt si do të ishte një Shtet, i cili sipas

shprehjes së Hegelit do të këmbehej me shoqërinë civile, pra fati i të cilit qëndron në

sigurinë dhe mbrojtjen e pronës dhe lirisë së individit? Nëse sistemi antagonist i

nevojave është i shpërbërë në interesa të veçantë, një dimension publik i privates duke

patur funksione politike, duhet të shpjerrë drejt një opinioni e vullneti jo tradicional

dhe pushtetit të thjeshtë të masës kundër Shtetit organik157. Koncepti i dimensionit

publik, që i përket një sfere private kaq të kufizuar, nuk mund të jetë më një koncept

liberal.

Sipas Habermasit për Hegelin një dimension publik i tillë nuk ka më vlerë si princip i

iluminizmit dhe si sferë e arsyes që realizohet. Hegel e përjashton idenë e sferës

publike borgjeze pasi shoqëria anarkiste dhe antagoniste nuk përfaqëson sferën e

156 Hegel, G.W.F.,2012, Lineamenti di filosofia del diritto, Roma-Bari, Laterza, fq.339. 157 Habermas, J., Storia e critica dell’opinione pubblica, cit, fq. 139

83

marrëdhënieve të privatëve të marrë së bashku, ku mbi të cilën një pjesë e publikut të

privatëve mund të kthente autoritetin politik në autoritet racional. Edhe shoqëria civile

në çrregullin e saj kërkon integrimin nga ana e pushtetit politik158.

Për Hegelin pa dyshim që ka një bazë të mirë brenda opinionit publik që njeh principet

e drejtësisë apo të së vërtetës por çdo ditë e më shumë shohim një opinion publik që

gabon, që formulon gjykime të nxituara duke mos e treguar veten në lartësinë e

duhur159.

Habermas e zhvillon temën në një këndvështrim më sociologjik dhe e sheh opinionin

publik, të paktën në kohën e tij të artë, si hedhje idesh, të cilat të elaboruara nga

intelektualët, në një farë mënyre, paragjykime të koncepteve që ata nuk medituan dhe

krijuan in primis por që mblodhën, për të thënë, reflektime, duke i kthyer në një armë

polemikash politike. Ky proces duket pa dyshim fiziologjik e i pashmangshëm por në

këndvështrimin e një mendimtari dhe konservatori si Hegel, ai nxjerr një problematikë

shumë të rëndësishme. Pikërisht sepse bëhet fjalë për një reflektim idesh, të cilat nuk

thellohen e zgjerohen në konceptin e tyre autentik e kritik, opinioni publik, pëlqen apo

jo, pohon Hegeli, shfaqet si një sërë idesh të përsëritura pa bazë kritike, të

diskutueshme e të rreme. Ai nuk është kundër publicitetit të debateve parlamentare.

Qeveritarë e ministra, nuk mund të imagjinojnë që të drejtojnë Shtetin si një pronë të

tyre private. Natyrisht Hegeli është i ndërgjegjshëm se Shteti pikërisht në sajë të të

qenurit universal dhe hyjnor, është res publica. Funksioni i debateve parlamentare

rigorozisht publike te Hegeli duket si një “pedagogji politike”. Pozicioni konservator i

tij pranon vetëm një lëvizje, atë nga lart poshtë. I takon qeveritarëve, ministrave që të

edukojnë publikun, shoqërinë civile. Ai përjashton lëvizjen e kundërt, pra atë që

opinioni publik mund të ndikojë te Dhomat duke i transmetuar atyre shpirtin dhe

problemet e veta.

Në trajtimin që Habermas i bën opinionit publik nuk lë pa përmendur edhe mënyrën se

si Marks e sheh opinionin publik. Karl Marksi trashëgoi dialektikën Hegeliane dhe

bashkë me të mosbesimin e nocionit të pandryshueshmërisë së natyrës njerëzore.

158 Po aty. 159 Amp o la , M-Co rc h ia , L , 2 0 1 0 , Dia lo g o su Jü rg en Ha b erma s: l e t ra s fo rma z io n i

d e l la mo d ern i tà , P i sa , ET S, fq .77

84

Marks ishte një kritik radikal komunist i shoqërisë borgjeze dhe analizon në dy

këndvështrime teoritë e tij për klasën borgjeze dhe demokracinë. I pari merret me

diagnostifikimin e transferimit demokratik të pushtetit ne favor te klasave të varura

shoqërore dhe zgjidhjes së krizës së sundimit të borgjezisë, të shkaktuar si pasojë e

ngritjes së bonapartizmit; ndërsa i dyti përfundon te një teori instrumentale e

demokracisë, në kuptimin revolucionar160. Ai e shihte si një tentativë e dështuar që

klasës sociale të formuar si një lloj borgjezie t’i japësh një funksion politik të një

ndërmjetësi midis Shtetit dhe shoqërisë. Sipa tij demokracia është një arenë për

zhvillimin e mëtejshëm të luftës së klasave dhe vlera e saj qëndron në përshtatshmërinë

ndaj praktikës revolucionare. Ai është i mendimit se një republikë, në formën e një

Shteti borgjez të së drejtës, duhet të formohet atje ku sfera private ka fituar një

ekzistencë të pavarur161. Sipas Habermasit Marks ironizon sferën publike me funksione

politike pasi gjendemi përballë disa pronarëve privatë, të cilët shprehin opinionet dhe

mendimet e tyre duke u konsideruar si individë autonomë e të pavarur. Gjithçka lidhet

me atë që quhet demokraci borgjeze ose kapitaliste por në një shoqëri të tillë fshihet

pikërisht interesi i klasës borgjeze. Në fakt demokracia ekonomike është përshtatur me

formulat e pjesëmarrjes së punëtorëve në drejtimin e ndërmarrjes dhe me praktikat e

institucionalizuara të konsultimit midis drejtuesve të ndërmarrjes dhe dhe

sindikatave162. Megjithatë kjo nuk çon në emancipin e shoqërisë civile pasi raportet

midis pronarëve dhe punëtorëve do të sjellin rritje të kapitalit por jo demokratizim.

Ngritja e proletariatit në klasë sunduese është faktor përcaktues për demokracinë. Një

shoqëri e karakterizuar nga kapitalizmi kthehet në një shoqëri klasash ku mundësitë e

ngritjes sociale nga punëtor në pronar bëhen gjithnjë më të rralla duke formuar një

klasë politike klasore në favor të klasës sunduese163. Marksi nuk besonte se të gjithë

njerëzit funksiononin njësoj ose që funksioni i dikujt ishte tërësisht individual dhe

personal. Sipas tij mënyra më e mirë për të realizuar një sferë solidale është eleminimi i

160 Schmidt, M, 2012, Teoritë e demokracisë, Botart, fq. 151. 161 Marx, K., 1843, Critica della filosofia hegeliana del diritto pubblico në Della Volpe, G., 1963, Opere

filosofiche giovanili, fq.95, në Habermas, J, Storia e Critica dell’opinione pubblica, fq.142. 162 Sartori, G., 1998, Çështë demokracia, Dituria, fq. 16. 163 Marx, K - Engels F, Il manifesto del partito comunista, cit, fq.360.

85

pabarazive ndërmjet njerëzve dhe do të jetë pikërisht proletariati që do të çojë përpara

emancipimin e shoqërisë dhe ecolucionin e historisë. Ai argumentonte se puna është

një aktivitet social dhe kushtet e format nën të cilat njerëzit punojnë, vendosen nga

gjendja sociale dhe ndryshojnë me kalimin e kohës. Revolucionin proletar do të hedhë

poshtë klasën borgjeze dhe pronën private të mjeteve të prodhimit. Duke eleminuar

pronën private dhe dominimin e njërës klasë mbi tjetrën do të lindë një epokë e re në

histori. Marx arriti të evidentonte limitet e shoqërisë kapitaliste borgjeze dhe të

opinionit publik si zëdhënës i një pakice që brenda saj mban pushtetin e organizuar dhe

kapitalin ekonomik, por ëndrra e tij, ku klasa punëtore do të fitonte mbi kapitalizmin

dhe do të qeveriste si një klasë hegjemone, nuk u realizua.

Sipas Marksit jo vetëm Shteti është në aparencë bartës i një interesi të përbashkët por

edhe vetë opinioni publik. Shprehja marksiste “bourgeois nuk është citoyen” ka një

rëndësie të veçantë. Borgjezi është ai që kujdeset vetëm për interesin vetjak. Ai nuk

mund të bëhet një qytetar sepse ai e shfrytëzon arsyen vetëm për përdorim vetjak dhe

opinioni publik nuk është veçse një lëvizje ideologjike që me forcën e ideve forcon

interesat eskluzive të një klase. Opinioni publik, thotë Marks, do të gjejë racionalitetin

e tij në momentin kur hapësira private dhe hapësira publike, e themeluar në shoqërinë

e sotme borgjeze, do të jetë më e vogël; dhe atëherë do të jetë më i vogël despotizmi

dhe pushteti politik i Shtetit, për t’i dhënë mundësi shoqërisë pa klasa, të inauguruar

nga diktatura e proletariatit dhe privatizimi i forcave prodhuese164. Sipas tij vetëm

atëherë kur nuk do të ketë më klasa evolucionet sociale do të ndalen së qenuri

revolucione politike165. Me shpërbërjen e pushtetit politik në atë publik, idea liberale e

një sfere publike me funksione politike gjen formulimin e saj socialist. Nuk do zhduket

autoriteti si i tillë por do të zhduket autoriteti politik; funksionet publike që kanë

mbetur do të transformojnë karakterin e tyre politik në administrativ. Por kjo do të

bëhet e mundur vetëm nëse prodhuesit do t’i rregullojnë vetë marrëdhëniet midis tyre

nën kontrollin e përbashkët pa u nënshtruar nga ky i fundit si nga një forcë qorre166. Pra

nga dialektika imanente e sferës publike borgjeze, Marks nxjerr pasojat socialiste të një

modeli alternativ, ku përmbyset në mënyrë të vëcantë raporti i sferës private dhe sferës

164 Marx, K.,- En ge l s , F . , 1 9 8 3 , Il manifesto del partito comunista, Ro ma , Ed i to r i R iun i t i . 165 Marx, K., 2016, Miseria della filosofia, Bi Classici, fq.148 166 Marx, K., 1956, Il capitale, Vol III, fq.233

86

publike. Tani kontrolli dhe kritika e sferës publike do të zgjerohen nga ajo anë e sferës

private borgjeze, që i mundësohej vetëm privatëve prodhues, në mjedisin e punës së

nevojshme socialiste. Sipas këtij modeli autonomia nuk bazohet më mbi pronën

private; ajo duhet të rrënjoset jo më te sfera private por te sfera publike. Do të jenë ata,

privatët e një publiku se sa publiku i privatëve. Liria e privatëve do të përcaktohet sipas

rolit të individit si qytetar i shoqërisë dhe jo sipas lirisë së njerëzve si pronarë privat.

Sfera publike nuk do të jetë më ndërmjetëse e një shoqërie pronarësh privatë ndaj

Shtetit por do të jetë publiku autonom, i cili duke planifikuar ndërtimin e një Shteti që

zgjidhet në shoqëri, siguron, si bashkësi privatësh, një sferë e lirisë personale, kohë e

lirë dhe lëvizje e lirë.

Por sipas mendimit të Habermasit sfera publike borgjeze nuk u formua sipas

pritshmërive të para socialiste. Shpërndarja e barazisë e të drejtavë politike në të gjitha

klasat sociale vjen brenda vëtë shoqërisë të ndarë në klasa. Sfera publike e zgjeruar nuk

drejtoi sistematikisht në zhdukjen e asaj baze tek e cila publiku i pronarëve privatë

kishtë synuar një lloj sovraniteti të opinionit publik. Modeli i sferës publike me

funksione politike që pretendon të koincidojë opinionin publik me arsyen supozon se

objektivisht është i mundur reduktimi në minimum i konflikteve të interesit dhe

vendimeve burokratike nëpërmjet një rregulli natyror. Ndërsa socialistët tregojnë se

baza e sferës publike borgjeze nuk i sadisfakson këto presupozime dhe për këtë duhet

të vendoset në një bazë tjetër. Liberalët përfitojnë nga manifestimi i këtyre

kontradiktave që venë në dyshime bazën e sferës publike, për të mbështetur ruajtjen e

një forme relative të sferës publike borgjeze. Me liberalizmin nocioni i borgjezisë së

sferës publike e humbet formën e filozofisë së historisë por me avantazhin e

përmirësimit nga commen sense bëhet “realist”167. Megjithatë bashkëkohorët

mendjemprehtë të sferës publike borgjeze duhet të shihnin se publiku po zgjerohej në

mnëyrë informale me përhapjen e shtypit dhe propagandës; ai bashkë me eskluzivitetin

social, humbet edhe kohezionin e prodhuar nga institutet e jetës së marrëdhënieve dhe

nga një nivel relativisht i lartë kulturor. Konfliktet që deri tani qëndronin brenda sferës

private, shpërndahen në atë publike; nevojat e grupit që nuk gjejnë zgjidhje te një treg

167 Kesting, H, 1959, Geschichtsphilosophie und Weltburgerkrieg, Heidelberg, fq. 219 në Habermas, J.,

Storia e critica dell’opinione pubblica, cit. fq.150

87

vetërregullues, tentojnë të rregullohen nga Shteti. Kështu sfera publike që duhet të

ndërmjetësojë këto nevoja, kthehet në konkurrencë të interesave në format më të ashpra

të polemikave të dhunshme.

Në këto kushte opinioni publik në një shoqëri të ndarë në klasa, mbulon

interesat e klasës borgjeze: publiku nuk është populli, shoqëria borgjeze nuk është

shoqëria e tërë, bourgeois nuk është citoyen, publiku privat nuk është arsyeja. Opinioni

publik është vetëm ideologjia e Shtetit të së drejtës borgjeze. Kur shoqëria civile të ketë

një ekzistencë të plotë politike, me heqjen e klasave, do të pushojë së kundërshtuari

Shtetin, sepse klasat e reja jo borgjeze nuk do të kenë interes të mbajnë shoqërinë civile

si sferë private të ndarë nga politika. Vetëm atëherë opinioni publik do të realizojë

racionalizimin e plotë të pushtetit politik, deri në shfuqizim, sepse pushteti politik është

ndërtuar në mënyrë që një klasë të shtyp një tjetër. Pushteti politik do të shkrihet në

pushtetin social, dhe kështu opinioni publik mund të kryejë plotësisht funksionet e tij

politike; dhe në zhdukjen e sferës private, do të jetë identiteti midis home dhe citoyen.

Edhe brezi i liberalëve pas Constant e Bentham filloi të mendonte se opinioni publik

nuk ishte dhe aq i “pakorruptueshëm” siç besonin më parë: rreziku i korrupsionit nuk

vinte nga qeveria por nga vetë shoqëria civile, nëpërmjet despotizmit të maxhorancës

ose konformizmit të masës. Një lloj despotizmi që vepron në të njëjtën mënyrë me

presionin psikologjik168. Alexis de Tocqueville por edhe John Stuart Mill ndanin të

njëjtin mendim duke treguar se ekzistonte një tension i madh ndërmjet lirisë dhe

barazisë demokratike. Tokëvili kishte prova në lidhje me dobësitë e demokracisë ku

shumica kthehej në tirani169. Ka një kontroll social më tepër se sa politik që nuk lejon

zhvillimin e lirë të personalitetit individual edhe formimin e një publiku me individë

racionalisht racionalë. Duke u nisur nga ky këndvështrim opinioni publik, sipas

Habermasit, do të trajtohet në dritëhijet e tij dhe çështjet e pazgjidhura. Sipas

mendimtarit të parë të kohëve moderne Tokëvil, me thyerjen e sistemit feudal dhe

168 Matteucci, N., 2004, Opinione pubblica,UTET, Torino, fq.638. 169 Schimdt, M., Teoritë e demokracisë, cit., fq.132

88

përhapjen e doktrinave individualiste, nevoja e përmirësimit të kushteve materiale të

jetës u konsiderua si shprehje legjitime e të drejtave natyrore të të gjithë njerëzve.

Shoqëritë demokratike duhet t’i plotësojnë dëshirat për mirëqenie jo vetëm për një grup

të vogël njerëzish por për të gjithë edhe pse nuk ka një numër të mjaftueshëm për të

gjithë. Pikërisht tregtia shihet si mënyra më e mirë për të kënaqur shijen për mirëqenie.

Ajo shihet si aktiviteti më i lartë dhe tërheq njerëzit me kompetencë shoqërore170.

Njerëzit me inteligjencë të lartë kthehen nga politika drejt tregtisë, nga jeta publike

drejt çështjeve private. Këtu kemi një lloj individualizmi dhe materializmi që nuk e

ndihmon demokracinë. Por nëse dhembsuria dhe interesi bëhen bashkë atëherë një njeri

demokratik do të vijë në ndihmë të tjetrit në momentin që nuk ka as humbje, as të keqe.

“Demokracia thotë Tokëvili, zgjeron lidhjet shoqërore por ri-shtrëngon lidhjet natyrore.

Ajo afron të afërmit në një kohë që ndan qytetarët”171. Sipas filozofit në demokraci

liria e shoqatave është shumë e rëndësishme pasi mbrojnë të drejtat e pakicave ndaj

mazhorancës. Nëpërmjet tyre individët mësojnë demokracinë dhe artin e përshtatjes me

një qëllim të përbashkët. Megjithatë interesi i përbashkët, thotë ai, vjen nga interesi

privat; por mbetet që të mësohet se si do ta kuptojë çdo individ interesin e tij personal.

Që fryma publike të mos zhduket, njerëzit duhet të mësojnë se duke qenë të

vëmendshëm ndaj vetvetes, ata duhet të sakrifikojnë një pjesë të kohës si dhe pasurisë

së tyre për mirëqenien e shtetit dhe komunitetit ku jetojnë. Ndërkohë, në shtetin

bashkëkohor, shihet më pak ndarja midis Shtetit dhe shoqërisë civile, duke qenë se

njëri ka përshkruar tjetrin, e kështu formohet një klasë drejtuese, e interesuar për

dominim, e cila mund të manipulojë lehtësisht opinionin publik. Tokëvil e shikon

opinionin publik më shumë si një shtysë drejt konformizmit se sa si forcë të kritikës.

Qytetarët fillojnë të ngjasojnë me njëri tjetrin duke besuar tanimë jo te një njeri apo një

klasë e caktuar por te masa, e cila gjithnjë e më shumë po drejton botën. Në SHBA

shumica ka përgjegjësinë që t’i ofrojë individëve një seri opinionesh të përgatitura duke

170 Sinani, Gj., Përfaqësimi, Alexis De Tocqueville: 200 vjet pas, Botimet Dita 2000, fq.219 171 Po aty, fq.221

89

i lehtësuar nga detyra për të formuar opinionet e tyre. Këto opinione pranohen pa asnjë

lloj testimi, vetëm mbi besimin e publikut172. Kështu që është koha për ta konsideruar

opinionin publik si një forcë që në rastin më të mirë mund të shërbejë për të kufizuar

pushtetin, po në rradhë të parë duhet t’i nënshtrohet vetë një kufizimi efektik. Tokëvil

ndan të njëjtën ide me Mills në Representative Government: opinioni publik i

identifikuar nga pasionet e masës ka nevojë për t’u purifikuar nga idetë e influencuara

të qytetarëvë materialisht të pavarur; shtypi, edhe pse është një instrument për të

iluminuar mëndjen e njerëzve, nuk mjafton. Përfaqësia politike duhet të mbështetet mbi

një hierarki sociale. Tokëvili kujton pouvoirs intermediaires, personat të cilët lindnin

apo vijnin nga familje të pasura dhe kulturuara, dhe falë privilegjeve të fituara dukej

sikur ishin të destinuar për të qeverisur. Por ai e di mirë se një aristokraci e re nuk nuk

mund të lind kaq lehtë nga shoqëria borgjeze. Qytetarët e edukuar dhe të fuqishëm

duhet të formojnë një publik elitar dhe arsyetimi i tyre duhet të përcaktojë opinionin

publik. Kjo gjë mund të rregullohet vetëm nëse krijohen hapësira institucionale, që

lejojnë efektivitetin e lirisë së fjalës, të shtypit, nëpërmjet një pjesëmarrjeje reale të

qytetarëve ndaj formimit të opinionit publik: duhen detyruar organizatat që

kontrollojnë mjetet e komunikimit të masës, të kryejnë funksionin e tyre në drejtimin e

një formimi bashkëpunues, në një proces të komunikimit publik dhe jo në atë të një

manipulimi të një publiku të atomizuar, që sot ka te “publikja” jo një instrument të

lirisë racionale por skllavërinë ndaj sistemit prodhues. Pra, duhen rikrijuar zgjidhjet

institucionale për t’i dhënë publikes atë element që e shquante: kritikën. Si rrjedhojë

opinioni publik mund të afirmohet atje ku ekziston liria e shprehjes dhe mendimit, një

pluralitet dhe një pluralizëm organesh informative autonome, jo të kontrolluara nga

politikanët: në këtë policentrizëm ekuilibrash mund të formohet opinioni publik në një

proces dual, që ngjitet nga poshtë lart dhe anasjelltas, nëpërmjet lidërve të opinionit në

nivel lokal dhe nacional. Në fakt për Mill forma më e mirë qeverisëse është ajo që

172 Tocqueville, A., (Canderolo, G.,) 1999, La democrazia in America, BUR Biblioteca Univ. Rizzoli, fq.

89

90

zhvillon inteligjencën, vyrtytet shoqërore dhe fatin e qytetarëve të saj, duke i aftësuar

ata për t’i mbrojtur vetë të drejtat dhe interesat e tyre, sidomos përmes pjesëmarrjes së

tyre në krijimin e vullnetit politik dhe mundësive për të transmetuar veten dhe të tjerët

në qytetarë kompetentë173.

Periudha e artë e opinionit publik, për Habermasin, është pikërisht ajo e viteve 1700:

epoka që sheh lindjen dhe shpërndarjen e iluminizmit, e veçanërisht, falë dy

revolucioneve të mëdha - Revolucioni amerikan dhe Revolucioni francez - sheh

pikërisht principin e autodeterminizmit të popujve duke triumfuar e hedhur poshtë çdo

pretendim imperialist (në rastin e Amerikës) dhe absolutist (në rastin e Francës). Por,

në momentin kur nuk ka kushtetutë, qeveri parlamentare, nuk ka barazi formale apo

ligjore të qytetarëve përpara ligjit, atëherë nuk mund të kemi koncept të vlefshëm të

opinionit publik. Pikërisht pas revolucionit francez, edhe nëpërmjet regresit despotik

dhe demagogjik që kjo pati me të ashtuquajturin Terror, kemi periudhën e

Napoleonit174. Pas rënies së Napoleon Bonapartit, fillon ajo që njihet si periudha e

Restaurimit175. E themeluar mbi principin e aleancës së fronit mbretëror, ajo ishte

“restaurimi” i sovranëve legjitim që periudha e Napoleonit kishte rrëzuar dhe që tani,

pas rënies së tij ktheheshin në pozicionin e tyre. Duke u kthyer në periudhën antike, të

paktën formalisht, nuk mund të shiheshin me sy të mirë idealet liberale, demokratike,

republikane, të cilat, nga ajo që trajtuam edhe më sipër, janë një me opinionin publik.

Ja përse, njëkohësisht me rikthimin e absolutizmit të asaj kohe, kushtetutat, qeveritë e

lira dhe parlamentare, do të fillojnë të jenë objekt i kritikave dhe kontestimeve nga

shumë anë. Jo vetëm që kuptohet, shprehet Habermas, nga ana e qeveritarëve dhe në

përgjithësi, nga ata të cilët kishin interes për këtë restaurim të absolutizmit; por edhe

nga ana e intelektualëve të pavarur, të cilët ishin të mendimit se rikthimi i Restaurimit

ishte edhe efekti i një korrektimi natyral dhe përfitues i njëanshmërive dhe

shtrembërimeve të mëdha që periudha revolucionare,e me pas ajo e Napoleonit, kishin

sjellë me vete.

173 Schmidt, M, Teoritë e demokracisë, cit., fq135. 174 Lefebvre,G., 1989, Napoleone, Ro ma -B ar i , La te r za , fq . 1 9 . 175 Della Peruta, F., 1989, Storia dell’Ottocento, Firenze, Le Monnier, veçanërisht kapitulli III

91

Ja përse shkrimtarët e mëdhenj politikë konservatorë të epokës së Restaurimit ruajnë

një vlerë shumë të veçantë, duke qenë se falë tyre - shprehet Habermas - për herë të

parë dolën në pah njëanshmëritë, abstraksionet, pamjaftueshmëritë teorike, për

shembull konceptet kontraktore dhe ligjore-natyrore të Shtetit, të cilat - për ta thënë me

gjuhën e Hegelit - ishin krijuar për të ngritur Shtetin nga marrëveshja arbitrare dhe

kapricozee individëve privatë, pikërisht një kontratë176. Në fakt, të pohosh vlerën e

opinionit publik, do të thotë të afirmosh besimin në besimin e njerëzve për të ndërtuar

vetë fatin e tyre, që do të thotë, të kritikosh atë aktualin, Shtetin absolut që deri në ato

momente konsiderohej zgjidhja e çdo kritike. Dua të citoj një frazë të Kantit, e cila do

të përkufizonte iluminizmin duke iu përgjigjur kësaj motoje:“Sapere aude! Ki kurajon

të njohësh e të mësosh nga intelekti yt!”177. Pra, borgjezi, ai që i jep forcë dhe jetë

opinionit publik si një opinion që shpreh një interes të përbashkët, është ai që me

mundësitë e tij, oshëtin besimin në forcën konstrukstive dhe kritike të arsyes, që

mësuesit e mëdhenj të Iluminizmit kishin shprehur.

Në epokën e Restaurimit, në të cilën siç thamë rikthehet principi i aleancës së fronit

dhe mbretërisë, aristokracia rimerr privilegjet që kishte humbur dhe pushteti kthehet në

pushtet absolut ose të pandikuar, saqë nuk duhet t’i përgjigjet askujt për punën e tij,

është vetë koncepti i opinionit publik që fillon të zhvlerësohet e të kritikohet nga

shumë anë. Ashtu siç shprehet dhe Rosenzweig – analizat e të cilit korrespondojnë me

ato të Habermasit– nuk mund të ketë refuzim më të madh dhe të qëndrueshëm të

politikës iluministe178.

Në fakt, opinioni publik, ashtu siç ne e konceptojmë edhe sot shihet brenda shoqërisë

liberale-demokratike si një shtyllë kurrizore prej hekuri, në sajë të së cilës shoqëria

civile shtyn qeverinë që të kthehet në hapat e saj, të rishohë pozicionet e saj, të jetë e

ndërgjegjshme dhe se në çdo rast qeveria nuk është vetëm në qeverisje por ekziston

gjithmonë një shoqëri civile që e ruan dhe është gati ta kritikojë.

176 Tematika të trajtuara në veprën klasike Rosenzweig, F., 1976, Heg e l e lo S ta to , Bo lo gna , I l

Mul i no . 177 Kant,I., Che cos’è l’Illuminismo?, c i t . . 178 Rosenzweig, F.,Hegel e lo Stato, c i t . , fq .6 9 .

92

3.2 Kriza e opinionit publik n ën interpretimin e Jurgen

Habermasit

Me kalimin e viteve ajo që ishte kryefjala e opinionit publik, pra kritika, e cila

zhvillohej nga gazetarët, letrarët, shtypi apo çdo organ tjetër, fillon të ndryshojë formë

dhe përmbajtje. Pikërisht sepse sfera publike fillon të ndryshojë funksionet e saj.

Gazetaria e masës themelohet mbi ndryshime funksionale, në kuptimin komercial, në

pjesëmarrjen e shtresave të ndryshme të sferës publike që vijnë kryesisht nga motive

politike. Publiku i etur për ngjarje politike tanimë humb interesin e tij për lajme me

karakter politik. Vendin e tij e zë konsumatori kulturor që kërkon më shumë sferën

publike letrare se sa atë politike. Ky fakt është i dukshëm edhe në shtypin e përditshëm

apo në ato që quheshin “one journal one penny”. Bota e prodhuar nga masmedia është

publike vetëm në aparencë. Pra sfera publike që përmban institucionet komunikuese të

një shoqërie përmes të cilëve lëvizin opinionet shndërrohet në një fasadë spekulluese.

Sipas Habermasit edhe integriteti i sferës private, që nga ana tjetër ai i garanton

konsumatorëve të tij, është iluzor. Gjatë shekullit të XVIII, publiku borgjez i lexuesve

kishte patur mundësi të kultivonte një subjektivitet të aftë për t’u shprehur në mënyrë

letrare e referuar sferës publike. Në këtë aspekt privatët interpretonin formën e tyre të

ekzistencës që themelohej pikërisht mbi raportin liberal midis sferës publike dhe asaj

private. Sfera publike bëhet sfera e publikimit të biografive private, si për të famshmit

ashtu për njerëzit e thjeshtë, duke nxjerrë në dritë ngjarje të rastësishme. Mënyra e

komunikimit në masmedia nuk është më ajo e të drejtuarit të një publiku të caktuar por

bëhet pjesëmarrja e masës në stacione të ndryshme radiotelevizive. Nisim e shohim një

lloj tjetërsimi të publikut, nga ai kritik kulturor në konsumator kulturor. Në SHBA ndër

grupet që vendosnin të blinin për herë të parë një televizor, mbizotëronin tregtarët,

formimi i të cilëve nuk korespondonte me nivelin e të ardhurave179. Por shtresa e

përdoruesve të parë që bëhen pjesë e formave të masmedias nuk i përkasin as një

shtrese kulturore të konsoliduar e as shtresave sociale inferiore. Shpesh herë ato janë

179 Habermas, J., Storia e critica dell’opinione pubblica, cit., fq. 200.

93

pjesë e një grupi në rritje, statusi i të cilit kërkon ende një legjitimitet kulturor.

Nëpërmjet këtij grupi, mjeti i ri i komunikimit përhapet mbi të gjitha brenda shtresës

më të lartë për të kaluar gradualisht te ajo më e ulët. Tashmë grupet kulturore e

veçanërisht shkrimtarët humbasin misionin e tyre në shoqëri dhe ne shohim një qytetar

që ka një rol të vetëm, atë të konsumatorit. Ata ndihen të përjashtuar nga ajo klasë që

deri në atë kohë ishin interpretuesit e saj. Ky grup ndihej në mes të shtresës jo të

kulturuar dhe borgjezisë, e cila nuk kishte më nevojë për ta. Në këtë mënyrë këto

grupe, që më parë ishin të rrënjosura te borgjezia, filluan të ndryshojnë në shtresën

sociale që ne e quajmë “intelektuale”180. Roli kritik i opinionit publik ruhet deri në

momentin kur botimet periodike shprehin një pluralizëm opinionesh që i korrespondon

larmisë së opinioneve që qarkullonin në sferën publike. Por klasa e kulturuar, e cila

përdor arsyen publikisht është e kompromentuar; publiku është i ndarë ndërmjet

specialistëve që diskutojnë në mënyrë jo publike dhe masës konsumatore që kupton

publikisht apo në bashkësi. Në këtë mënyrë sipas Luhman opinioni publik kthehet në

një pasqyrë, sipërfaja e prapme e së cilës përbëhet edhe ajo vetë nga një pasqyrë.181 Pra

shohim se forma specifike e komunikimit publik po venitet. Në kalimin nga një publik

i kulturuar kritik në një publik konsumator të kulturës shohim se dallimi i publikut

letrar nga ai politik humb karakterin e tij specifik. Pushteti i kësaj kulture

konsumatore imponon një kulturë që nuk është reale por që në sajë të kapacitetit të saj

për të prodhuar programe argëtuese, zbavit dhe sjell kënaqësi për individin. Kjo lloj

kulture e masmedias integron jo vetëm informacionin dhe debatin por merr edhe forma

publicistike të sloganeve të ndryshme. Kjo lloj sjelljeje shkakton çarje dhe thyerje në

sistem pasi në këtë mënyrë media nis të kontribuojë në ruajtjen e konsensusit për një

sistem të caktuar pushteti. Sipas Habermasit në këtë terren, pjesa e shtetëzuar e

shoqërisë dhe ajo sociale e Shtetit përshkohen pa ndërmjetësimin e privatëve të

impenjuar në debatin politik dhe publiku përjashtohet gjerësisht nga kjo përgjegjësi

nëpërmjet institucioneve të tjera. Nga njëra anë me shoqatat, interesat private të të

cilave, të organizuara kolektivisht kërkojnë të marrin karakter politik dhe nga ana tjetër

nëpërmjet partive që janë rritur me organet e publikut pushtet, praqiten më lart sferës

180 Hauser, A., 1987, Storia sociale dell’arte, Einaudi, Torino, fq.207 në Habermas, J., Storia e critica

dell’opinione pubblica, cit., fq.201. 181 Luhaman, N., - De Giorgi, R., Teoria e shoqërisë, 2016, West Print, fq. 460.

94

publike, ku kohë më parë ishin instrumentet e saj. Procesi i ushtrimit dhe ekuilibrit të

pushtetit politik zhvillohet drejtëpërdrejtë midis administrimeve private, shoqatave,

partive dhe administratës publike. Kështu publiku është i futur në mënyrë sporadike në

këtë cikël të pushtetit por edhe në këto raste vetëm për të duartrokitur rezultatet182.

Privatët duhet të delegojnë kolektivisht kërkesat e tyre publikisht rilevante por

vendimet që duhet t’i marrin individualisht bien nën ndikimin e instancave ekonomike

dhe politike. Marzhi social i autonomisë së vendimeve private paragjykohet nga faktorë

objektivë si fuqia blerëse, përkatësia në grupe dhe statusi ekonomik social. Ndërkohë

që më parë raporti ndërmjet sferës letrare dhe sferës politike ishte themeltar dhe njëra

zgjidhej te tjetra, sot kemi një tendencë asorbimi të një sfere publike “politike” e bërë

plebishitare nga ana e një sfere publike të depolitizuar e konsumit kulturor. Kultura

masive e pagëzuar si industria kulturore nuk kufizohet në përdorimin e saj nga

diktatori, ajo është një bombardim i përhershëm zbavitjesh që dëmtojnë gjykimin dhe

vënë në gjumë arsyen183. Në realitet, okupimi i sferës publike politike nga ana e masës

së jo pronarëve solli atë ndërhyrje midis Shtetit dhe shoqërisë, që i hoqi sferës publike

bazën e vjetër të saj, pa i sjellë një tjetër të re. Në brendësi të dominit publik dhe atij

privat përgjigjej një disorganizim i sferës publike që në një kohë ndërmjetësonte Shtet

dhe shoqëri. Ky funksion i ndërmjetësimit kalon nga publiku tek institucionet, si

shoqatat dhe partitë, që u formuan respektivisht, nga sfera publike e private dhe tani

praktikojnë ushtrimin e pushtetit dhe kompromisat brenda aparatit shtetëror. Ndërkohë

që mundohen të marrin miratimin e publikut duke përdorur mjetet e komunikimit të

masës, dimensioni publik kritik zëvendësohet nga ai manipulues. Pra kemi opinione të

cilat krijohen nga fluksi i njoftimeve dhe janë opinione pa informacion184. Ndryshimi i

funksionit të sferës publike bazohet tek ristrukturimi i publicitetit si një sferë që ka

institucionin kryesor të saj, shtypin. Në masën se si ai komercializohet, kufiri midis

qarkullimit të mallit dhe shkëmbimit të publikut eleminohet: brenda fushës së privatëve

zhduket dallimi midis sferës publike dhe asaj private.

Ndërkohë gazetat, nga organe të thjeshta për publikimin e njoftimeve kthehen në

eksponentë dhe guida të opinionit publik, në instrumentë lufte të politikës së partive. Si

182 Habermas, J., Storia e critica dell’opinione pubblica, cit.., fq. 204. 183 Maigret, E., 2010, Sociologjia e komunikimit të medias, UETPRESS, fq.75. 184 Sartori G, Ҫ’është demokracia, cit, fq.68.

95

rrjedhojë në organizimin e brendshëm editorial përveç mbledhjes dhe publikimit të

lajmeve hyn një element i ri, ai i redaksisë. Kjo do të thotë se editori nga një shitës i

thjeshtë njoftimesh bëhet një trafikues i opinioneve publike185. Pak nga pak drejtuesit e

gazetave nisin t’u lëshojnë editorëve funksionet e tyre sipërmarrëse. Në shekullin e

XIX lidhja ndërmjet editorit dhe redaktorit nuk është thjesht një marrëdhënie punësimi.

Tipi tradicional i sipërmarrësit editorial mbijeton deri në fund të shekullit të XIX,

veçanërisht në gazetat që evitonin debatet politike ose letrare. Konkurrenca e revistave

të bëra nga shkrimtarët aktivë në zhanërin publicistik solli konsolidimin e këtyre

sipërmarrjeve në institucione të redaksive qendrore dhe të pavarura. Në fazën ku sfera

publike afirmohet me funksionet e saj politike, edhe sipërmarrjet e shtypit, të

konsoliduara në një strukturë precise editoriale, i garantojnë redaksive atë lloj lirie që

karakterizon në përgjithësi komunikimin e privatëve si publik. Editorët i siguronin

shtypit bazën komerciale por pa e komercializuar si të tillë. I zhvilluar nga debati i

publikut, shtypi vazhdon të jetë një institucion i këtij publiku, reagon si ndërmjetës dhe

përforcues i informacionit dhe jo më si një organ i tij dhe ende jo si medium i kulturës

së konsumit. Ky lloj shtypi ka ekzistuar në periudhat revolucionare, kur edhe grupet

më të vogla politike kishin gazetat e tyre. Në Paris në vitin 1848 nga shkurti deri në

mars lindin 400 klube dhe më shumë se 200 gazeta186. Nëse ekzistenca e shtypit që

diskuton problemet e politikës mbetet ende problematike, ai është i detyruar të

propozohet vazhdimisht si temë diskutimi. Deri në legalizimin definitiv të sferës

publike me funksione politike dalja e një gazete politike dhe afirmimi i saj janë

ekuivalente me një përplasje mbi kufijtë e lirisë të opinionit publik, mbi sferën publike

si princip. Edhe gazetat e vjetra i nënshtroheshin censurës por nëse gazeta kufizohej

duke transmetuar vetëm lajme, opozita kundër këtyre limiteve nuk mund të gjente asgjë

në kolonat e saj. Rregullorja e autoritetit qeverisës e konsideronte shtypin si çdo

sipërmarrje tjetër, të nënshtruar njësoj si të tjerët ndaj direktivave dhe rregullave të

policisë. Ndërsa shtypi i opinionit është konceptuar si një institucion i publikut që

diskuton dhe si një instrument për të afirmuar funksion e tij kritik. Vetëm pas formimit

të Shtetit të së drejtës borgjeze dhe pas legalizimit të një sfere publike me funksione

185 Bucher, K, 1917, Die Anfange des Zeitungswesens, in Die Estehung der Volks-wirtschaft, vol I, fq.

257 në Habermas, J, Storia e critica dell’opinione pubblica, cit., fq.210 186 Habermas, J, Storia e critica dell’opinione pubblica, cit., fq. 211

96

politike shtypi që diskuton problemet lehtësohet nga pesha e përplasjes së ideve. Tani

shtypi mund të lerë mënjanë polemikat dhe të kujdeset për mundësitë e përfitimit si çdo

sipërmarrje tjetër. Në Angli, Francë dhe Gjermani ky evolucion nga shtypi i opinionit

në shtypin komercial nis në vitet tridhjetë të shekullit të XIX. Ndërhyrja publicitare

ofron një mënyrë të re kalkulimi ekonomik; editori me uljen e çmimit të gazetave e

duke rritur numrin e lexuesve mund t’i kushtojë një hapësirë të re në gazetë njoftimeve

me pagesë. Në këtë mënyrë gazeta merr formën e një sipërmarrjeje të vërtetë

kapitaliste. Tashmë në gjysmën e shekullit të XIX një pjesë e mirë e sipërmarrjeve

editoriale është e organizuar në formën e shoqërive aksionere.

Një rol të rëndësishëm marrin jo vetëm interesat ekonomike private të gazetës si

sipërmarrje kapitaliste por edhe interesat të tjerë jashtë saj që kërkojnë të influencojnë

gjithnjë e më shumë. Historia e gazetave më të njohura në botë tregon se në gjysmën e

dytë të shekullit të XIX shtypi në momentin që nis e komercializohet, bëhet i

manipulueshëm. Jo vetëm kaq por në vazhdim do të shohim se nëse shtypi nis e

funksion si një paketë e bizneseve kapitaliste, transmetime të ndryshme radiofonike do

të kthehen në mjete propaganduese të qeverive autoritare. Në këtë mënyrë shtypi që

deri në atë përiudhë ishte një institucion i privatëve si publik kthehet në një institucion

të një grupi të përcaktuar të publikut si privatë dhe hap kështu në sferën publike portat

e vrullit të interesave private të privilegjuar. Me zhvilllimin e metejshëm të

teknologjisë dhe lindjen e mjeteve të tjëra të komunikimit, si radio, televizioni dhe

kinemaja, masmedia nga njëra anë arriti të fitonte një pushtet të madh social dhe nga

ana tjetër u largua gjithnjë e më shumë nga dimensioni publik për të ndërhyrë në

shkëmbimin e mallit që një herë e një kohë ishte sferë private. Sa më e madhe bëhet

efiçenca publicistike aq më shumë ajo bëhet e aksesueshme nga presionet dhe interesat

private të mirëpërcaktuar, si individualë ashtu edhe kolektivë. Masmedia si

përfaqësuese e një burimi të pavarur të dijes jo vetëm duhet të informonte publikun por

edhe ta mbronte atë nga abuzimet e pushtetit. Siç e kanë thënë edhe Scannell dhe

Cardiff “lufta për të shemeluar një shtyp të pavarur, njëherazi si burim informues rreth

aktiviteteve të shtetit dhe si një forum për formimin dhe shprehjen e opinionit publik,

97

ishte një aspekt i rëndësishëm në betejën e gjatë për një sistem tërësisht përfaqësues të

qeverisjes demokratike187.

Ndarja e sferës publike nga ajo private kuptonte që konkurrenca e interesave private t’i

besohej rregullave të tregut dhe të mbahej jashtë nga përplasja publike e opinioneve.

Por kur sfera publike përdoret për qëllime të publicitetit komercial, privatët

influencojnë menjëherë si pronarë privatë mbi privatët si publik. Veçanërisht në

kompanitë e mëdha industriale shpërthen një konflikt midis nevojave teknike dhe atyre

përfituese, konflikt ky që forcon tendencën e ashtuquajtur konkurrencë monopole.

Në vitin 1820 në Francë, publiciteti komercial merr emrin reklamë dhe sipas

Habermasit është një fenomen i kapitalizmit të zhvilluar, i cili merr një rëndësi të

veçantë në gjysmën e dytë të shekullit të XIX. Ekonomia e themeluar mbi publicitetin

komercial jo vetëm që bllokon organet publicitare ekzistuese por krijon edhe gazeta

apo revista vetëm të këtij lloji. Këto të fundit arrijnë shitjet më të mëdha duke ofruar

modele të përcaktuar argëtimi.

David Riesman sheh thelbin e mjeteve të argëtimit të masës në edukimin e

konsumatorit, që nis nga fëmijëria dhe shoqëron vazhdimisht të rriturit, ai thotë se sot

profesioni i ardhshëm i çdo fëmije është ai i konsumatorit ekspert188. Por pushtimi i

sferës publike nga testet publicitare nuk do të sillte transformimin e saj. Përfaqësimi

publicistik i interesave privatë ishte që në fillim i shkrirë në një me interesat politikë.

Reklama arrin në ndërgjegjen e karakterit të saj politik në praktikën e public

relations189. Kjo praktikë me këtë term lindi ne Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Në

përiudhën mes dy Luftrave Botërore disa nga kompanitë e mëdha filluan të akordojnë

strategjitë e tyre me perspektivën e public relations. Teknikat e reja u shpërndanë në

Evropë pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore. Përveç informimit public relations

u konsiderua si një element mbështetës për marketingun dhe iu besua roli i redaksionit

dhe shpërndarjes së informacionit për produktet apo shërbimet që lidheshin me

187 McNair, B., 2009, Hyrje në komunikimin politik, UETPRESS, fq.58 188 Riesman, D, 1956, La folla solitaria, Bologna, fq.931 në Habermas, J, Storia e critica dell’opinione

pubblica, cit., fq.221. 189 Po aty, fq.222.

98

opinionin publik190. Me kalimin e kohës ato do të kthehem në një lloj propagande që

kërkon vëmendjen e opinionit publik dhe atyre që vendosin për të.

Orientimi i opinioneve dallohet nga propaganda komerciale sepse pushton sferën

publike në aspektin e saj politik. Reklama private i drejtohet herë pas herë privatëve të

tjerë në rolin e konsumatorëve; marrësi i public relations është opinioni publik, janë

privatët si publik dhe jo menjëherë si konsumatorë. Dërguesi fsheh interesin e tij

komercial pas rolit të atij që interesohet për të mirën publike. Tanimë public relations

formojnë lajme dhe reklama; propaganda maskon natyrën e saj të vetëpërfaqësimit të

një interesi privat. Vetëm në këtë mënyrë promovimi publicitar që sugjeron ose

rekomandon mirëpritjen e një personi, një produkti, një organizimi apo një ideje mund

të ketë sukses. Pra me pretekstin e interesit të përgjithshëm dhe konsensusit të

përbashkët public relations jo vetëm që krijojnë dhe garantojnë profilin e markave dhe

një klientelë konsumatorësh por edhe mobilizojnë një kredi politike për kompaninë, për

gjithë sistemin duke fituar një lloj respekti analog me atë të autoriteteve publike. Kur u

themelua BBC (British Broadcasting Corporation) ishte një institucion i financuar nga

publiku, i pavarur politikisht dhe mbrohej nga ndërhyrja e qeverisë së rradhës. Edhe

kur parimet komerciale u lejuan të ndërhynin në median britanike me themelimin e

ITN (Indipendent Televion Network) legjislacioni u miratuar nuk lejoi vartësinë e

produktit të tij nga presioni i ekzagjeruar politik dhe ekonomik.

Sipas Habermasit nëse më parë publicitet do të thoshte të zhvishje lakuriq pushtetin

politik në prani të debatit publik, publicity bashkon reagimet e një dashamirësie jo

impenjative. Pra fillojmë e shohim një ndryshim të sferës publike ku nuk kuptohet ku

mbaron propaganda dhe fillon edukimi qytetar. Në momentin që gjatë zgjedhjes së

konsumit kompanitë private sugjerojnë klientët e tyre, Shteti duhet t’i drejtohet

qytetarëve si konsumatorë. Kështu edhe pushteti publik nderon e respekton

publicitetin. Public relations nuk i referohen specifikisht opinionit publik por opinionit

në pranimin e reputation191.

190 Risciotti, C.,2005, Public Relations. Management, ISU Universita Cattolica, Milano, fq. 8. 191 Habermas, J, Storia e critica dell’opinione pubblica, cit, fq.231.

99

Sfera publike kthehet në gjykatë para së cilës publiku nuk manifeston më diskutimet

dhe kritikat e tij. Kohë më parë publiciteti duhej të afirmohej kundër politikës

misterioze të monarkive; ai kërkonte të vinte përballë njerëz që në debate publike

kishin mundësinë të revokonin vendime politike përpara opinionit publik. Ndërkohë sot

publiciteti afirmohet më ndihmën e politikës misterioze të interesuarve duke i dhënë

publikut mundësi aklamimi por në një klimë të opinionit jo publik.

Pra jemi përballë një sfere publike, institucionet e së cilës duhen rindërtuar. Ajo që bie

në sy është interesi i madh i njerëzve për politikën dhe grumbullimi i tyre në parti apo

organizata të ndryshme. Në fakt çdo vendim i ministrive merrej në bazë të efikasitetit

elektoral. Njerëzit e grumbulluar në debate gjithnjë e më shumë i lëshojnë vendin

partive, të cilat merrnin përsipër të organizoheshin në një shkallë më të gjerë se ajo

lokale. Ato kërkonin të mobilizonin një masë elektorale për të shpërndarë ideologjitë e

tyre duke përfshirë çdo qytetar.

Sipas Habermasit sfera publike humbet bazën e përbashkët, vendin e përbashkët;

humbet kufirin e qartë me sferën privatë nga njëra anë dhe sferën publike universale

nga ana tjetër; humbet transparencën dhe kthjelltësinë. Partitë që nisin të zhvillohen

përfshijnë votuesit duke i çuar drejt aklamimit të rrethuar nga propaganda e ideologjia

e tyre. Ky është tipi i partisë që dominon dhe për të kush disponon instrumenta

detyrimi dhe edukimi, ka një rëndësi vendimtare për të influencuar sjelljen elektorale të

popullit në mënyrë demostrative ose manipuluese. Pra partitë janë instrumente për

formimin e vullnetit të përgjithshëm por jo në duar të publikut por të atyre që drejtojnë

aparatin partiak. Shohim se liria e mendimit gjithnjë e më shumë po e gjen veten te liria

e organizmit për të përhapur atë që duam të shprehim. Sipas Sartorit partitë politike që

e kanë zanafillën te klubet e opinioneve e të përhapjes së opinioneve të shekullit të

XVIII, përbëjnë shembullin e parë të shndërrimit të lirisë së shprehjes në “organizata

opinionesh”192. Edhe parlamenti kthehet në vendin e takimit të deleguarëve të partive të

cilët thjesht votojnë vendime të marra nga të tjerë. Sipas Friesenhahn, parlamenti, që

ishte asamblea e njerëzve të mençur, të zgjedhur si personalitete për të bindur njëri

tjetrin nëpërmjet argumentave përgjatë diskutimeve publike dhe me bindjen se vendimi

192 Sartori G, Ҫ’është demokracia, cit, fq.69.

100

që merrnin ishte ai i drejti dhe i duhuri për të mirën e vendit, është kthyer në një tribunë

publike ku përpara popullit nëpërmjet radios dhe televizionit, qeveria dhe partitë që i

mbështesin, përhapin politikën e tyre193. Ndërsa opozita me të njëjtën mënyrë

kundërshton këtë politikë dhe zhvillon alternativat e saj. Përballë një dimensioni publik

të zgjeruar edhe diskutimet parlamentare zhvillohen në formën e një shoë. Publiciteti

humbet funksionin e tij kritik duke i lënë vendin funksionit demostrativ; edhe

argumentat zgjidhen në simbole të cilave u përgjigjen jo me argumenta por vetëm me

identifikime.

Në këtë mënyrë sfera publike e sekuestruar nga organizata sociale, e dobësuar nga

interesat private kolektive, përtej kooperacionit të formimit të kompromisave politike,

mund të ushtrojë funksione të kritikës politike dhe kontrolluese vetëm në masën ku ajo

vetë është nënshtruar pa u shqetësuar për kushtet e publicitetit. Kështu që ajo kthehet

në një dimension publik në sensin e ngushtë të saj.

Propaganda komerciale është funksioni tjetër i nje sfere publike të dominuar nga

masmedia. Partitë dhe shoqatat e tjera ndihmëse janë të detyruar të influencojnë

vendimet elektorale publikisht, ashtu siç bën një reklamë për zgjedhjet e konsumatorit.

Pra lind industria e marketingut politik, ku aktivistët e partisë dhe propagandistët e tipit

të vjetër zëvendësohen nga ekspertë politikisht neutral, që janë punësuar për të shitur

politikë në mënyrë jo politike.

Përfshirja e qytetarëve si publik ndërmjetësohet me mjete publicistike në mënyrë që

nga njëra anë ata mund të impenjohen për legjitimitetin e kompromiseve politike por

nga ana tjetër pa i bërë pjesë të vendimeve aktuale. Në këtë pikë a mund të flasim ende

për opinion publik? Përgjigja e Habermasit është krejtësisht negative. Transformimi i

sferës publike, e nënshtruar nga tensionet e një zgjerimi pjesëmarrësish të detyruar nga

shtyrja popullore, shtimi i përgjegjësive me detyra shtetërore, burokratizimi i

sipërmarrjeve dhe zgjerimi shpërthyes i komunikimit të masës, sollën një shpërbërje

progresive.

193 Friesenhan. E, 1958, Parlament und Regierund im modernen Staat, in “Veroff. dt.Staatschtslehrer”,

nr.16, Berlin, fq.31.

101

Në këtë mënyrë po asistojmë në një rënie drastike të konceptit të opinionit publik, i cili

kishte filluar të merrte formë në periudhën aureale të revoluvioneve liberale. Ndërsa

tani në fakt, në shoqëritë embrionale demokratike, opinioni publik rrezikon të heqi dorë

nga funksioni i tij kritik dhe drejtues që kishte në fillesat e historisë së tij. Në këtë

periudhë vullneti i partive identifikohet si vullneti i qytetarëve aktivë, ku partia e

mazhorancës duket sikur përfaqëson opinionin publik. Gjendemi përballë një opinioni

publik i cili nuk po përmbush kriteret e demokracisë. Ky opinion nuk ka një përfshirje

të efektshme dhe nuk ka ide iluminuese mbi çështje të përcaktuara. Prej kohësh ai i po i

bindet “masës” njësoj sikur t’i bindej ligjeve të shkruara. Alternativat, propozimet apo

programet politike qëndrojnë aty si formula të gatshme për t’i dhënë përgjigje opinionit

sa herë që ai të ketë nevojë. Me një fjalë, ato, në një farë mënyre, përfshihen brenda

opinionit publik dhe duket sikur veprojnë brenda logjikës së tyre. Pra në momentin e

parë public si subjekt i opinionit publik barazohet me masën dhe pastaj me grupe, si

pjesë sociale psikologjike e një procesi komunikimi dhe bashkëveprimi ndërmjet dy

ose më shumë individëve194. Opinioni identifikohet në një moment të parë me

shprehjen e një argumenti të diskutueshëm, pastaj me shfaqjen e një qëndrimi, e më

vonë me vetë qëndrimin195.

Pra kemi të bëjmë me ndryshime strukturore të sferës publike dhe dimensionit të

zhvillimit të saj. Sipas Habermasit nga ky ndryshim dhe evolucion i shoqërisë por edhe

Shtetit duhet të nxjerrim kriteret me të cilat mund të masim në mënyrë empirike

opinionet në karakterin e tyre publik. Që të arrijmë një gjë të tillë, në rradhë të parë

duhet të kemi një opinion publik që përbëhet nga qytetarë kompetentë. Këta të fundit

duhet të ngrenë lart diskutimin publik duke bashkëvepruar me parimin e arsyes dhe

forcën e argumentave. Bashkëveprimi cilësor i diskutime rrit procesin e vendimmarjjes

në interes të të gjithëve.

Në këtë këndvështrim Habermas vë përballë dy modele: nga njëra anë sistemin e

opinioneve informale, personale, jo publike dhe nga ana tjetër sistemin e opinioneve

formale dhe institucionalisht të autorizuara. Opinionet informale dallohen nga karakteri

194 Habermas, J, Storia e critica dell’opinione pubblica, cit., fq.278. 195 Ogle, M.B., 1950, Public Opinion and Political Dynamics, Boston, fq. 47 në Habermas, J, Storia e

critica dell’opinione pubblica, cit., fq.278.

102

i tyre pak a shumë i kushtëzuar; në nivelin më të ulët të këtij sektori komunikimi

verbalizohen vendet e përbashkëta të një lloj kulture, rezultatet këmbëngulëse të një

procesi akulturimi që normalisht i shpëtojnë kontrollit të një reflektimi personal, si për

shembull idetë për dënimin me vdekje apo moralin seksual, etj..196 Në një nivel të dytë

verbalizohen eksperiencat fondamentale, zakonisht pak të diskutueshme, të jetës

personale ndërsa në një nivel të tretë gjejmë ato vende të përbashkëta, të industrisë

kulturore, ku debatohet shpesh dhe gjejmë një rielaborim propagandist, të cilit

konsumatorët i nënshtrohen veçanërisht në kohën e tyre të lirë197. Më parë opinioni

publik përbëhej nga përballje idesh madje dhe analizash të detajuara për çështje të

ndryshme. Ndërsa sot duket sikur ndërmjet një grupi njerëzish shohim një konsensus

që Water Lippman do ta quaj konsensus i fabrikuar. Deri sa kultura e integrimit ofron

vendime dhe procese të gatshme atëherë opinioni publik është i vetëmjaftushëm. Duke

spekulluar me faktin se individët janë të lirë të përballen duke konkurruar me ide të

ndryshme atëherë opinioni publik po kënaqet me lugë të zbrazët.

Proceset e komunikimit të grupit influencohen nga masmedia dhe nga ndërhyrja e

opinion leaders. Këto opinione mund të rikonfirmohen edhe nga institucione të

përcaktuara ku zyrtarisht ato janë të autorizuara si njoftime, lajmërime, deklarata,

diskutime, etj.. Pra bëhet fjalë për opinione që qarkullojnë në një rreth shumë të

ngushtë përtej masës dhe popullit, ndërmjet shtypit politik, publicistikës kritike dhe

organeve që vendosin, influencojnë me kompetenca politike ose politikisht rilevante.

Edhe pse këto opinione gati publike mund t’i drejtohen një publiku të gjerë nuk

plotësojnë kushtet e një debati publik sipas modelit liberal. Ato janë vazhdimisht të

privilegjuara pasi duke qenë të autorizuara institucionalisht nuk stabilizojnë asnjë

korrespodencë reciproke me masën jo të organizuar të publikut. Në këtë këndvështrim

opinioni publik gjithnjë e më shumë diskutohet në marrëdhënien e tij me masmedian

dhe politikën. Media nisi të ngrinte një barrierë pikërisht midis debatit të ligjshëm dhe

atij të paligjshëm politk, duke e përjashtuar këtë të fundit nga sfera publike198.

196 Habermas, J, Storia e critica dell’opinione pubblica, cit., fq.279.

197 Riezler, K., What is the public opinion? In Social Research, vol.XI, 1994 në Habermas, J, Storia e

critica dell’opinione pubblica, cit., fq.282. 198 McNair, B., Hyrje në komunikimin politik, cit, fq. 72.

103

Ndërkohë që media prej një kohe të gjatë është zhvilluar si një forcë e pavarur, fuqia

dhe prestigji i së cilës matet për të kontrolluar dhe bërë publike abuzimet e pushtetit

politik. Eric Maigret do ta krahasojë median me diellin e zi të modernitetit pasi ajo e

përgjithëson mungesën e sensit kritik dhe të respektit për kulturën e vërtetë duke i

mitizuar qeniet njerëzore199.

Opinionet humbasin karakterin publik kur përzihen në kontekstin komunikativ të

masës. Sipas Mills te masa ata që shprehin një opinion janë shumë pak në numër se sa

marrësit e tij, kështu që komuniteti katandiset në një seri individësh pasiv të nënshtruar

nga mjetet e informacionit; komunikimi i njoftimeve dhe opinioneve është i organizuar

në mënyrë të tillë sa që është e vështirë për individin që t’i hedh poshtë me efikasitet;

kalimi nga veprimi në aksion është i kontrolluar nga autoritetet, të cilat e drejtojnë vetë

aksionin dhe masa nuk është autonome ndaj institucioneve200. Brenda masës janë të

infiltruar vetë agjentët e autoritetit, të cilët nuk i lejojnë individët të formojnë opinionet

e tyre nëpërmjet diskutimit. Pamë së gjatë ‘900 por edhe në mileniumin e ri opinioni

publik ka patur një rënie të konsiderueshme. Sipas Habermasit, pikërisht shkaqet e saj

duhet t’i kthejmë në burime dhe instrumente të mundshme për ta ngritur përsëri atë.

Nëse duam të krijojmë një kontekst komunikativ të një publiku në kushtet e

demokracisë së Shtetit social, duhet që qarkullimi i opinionit afërsisht publik,

formalisht në lidhje të shkurtër me kampin informal të opinioneve deri tani jo publike,

duhet të ndërmjetësohet nëpërmjet një publiciteti kritik të nisur në momente publike të

brendshme të organizimeve201. Po kur ky publicitet kthehet në tregti dhe jo në

mbështetës të dialogut atëherë fuqizimi i individualizmit dhe ekzibizionizmit do të

dëmtojë atë që ishte akses te publiku. Pra ndryshimet në strukturat e sferës publike

borgjeze lejojnë të studiosh se sa varet nga shkalla dhe lloji i funksionit të saj mundësia

që ushtrimi i dominit dhe pushtetit të vazhdojë si një konstante negative e historisë ose

në të kundërt, si një kategori historike e prekshme nga modifikimet thelbësore.

Duke patur parsysh rindërtimin historik të Habermasit analizën e tij dhe pikëpamjet e

autorëve të ndryshëm që ai sjell, mund të themi se vepra e tij shfaqet si një rikuperim

199 Maigert, E., Sociologjia e komunikimit dhe e mediave, cit, fq. 75. 200 Habermas, J., Storia e critica dell’opinione pubblica, cit., fq. 286. 201 Po aty, fq. 287.

104

teorik i traditës liberale të sferës publike. Ai sheh të nevojshme kapërcimin e

vështirësive të hasura por që ende janë në dorën e mbështetësve të shoqërisë së masës.

Do të jetë Nancy Fraser, e cila do të hedhë për diskutim hipotezat qëndrore të

Habermasit në lidhje me sferën publike. Ajo nuk kundërshton faktin se të hysh në

hapësirën publike do të thotë të pezullosh dallimet e statusit social por në këtë sferë

publike ekzistojnë grupe të tjera paralele që i kundërvihen hapësirës publike202.

Në fakt në vitin 1989 gjatë një konference në Universitetin e Karolinës së Veriut ai

ritrajton disa nga tezat e tij duke konfirmuar se gjatë trajtimit të opinionit publik, gati

tridhjetë vitë më parë, kishtë nënvlerësuar karakteristikat e një publiku të masës jo

vetëm pasiv por edhe të ndryshëm e pluralist203.

3.3 Opinioni publik në kompleksitetin social

Në gjysmë e dytë të shekullit të XIX dhe në vazhdim ndryshimet e teknologjisë sollën

ndryshimin e kulturës të shoqërisë së masës. Këto ndryshime u reflektuan edhe në

instrumentet komunikative, të cilat me kalimin e kohës u përkufizuan si masmedia.

Shypi, fotografia, kinemaja, muzika, pastaj radio dhe televizioni ishin elementët më

domethënës të epokës së kapitalizmit industrial. Përgjatë historisë mjetet e masës u

bënë pjesë e rëndësishme e ciklit të kulturës njerëzore. Gjatë viteve ’60 studimet për

masmedian u intensifikuan edhe më shumë sidomos në Shtetet e Bashkuara të

Amerikës ku merr jetë një kërkim i mirëfilltë për median nga komisione private dhe

publike, të cilat ishin të interesuara që të shfrytëzonin orientimet e publikut. Në SHBA

gjejmë një terren që favorizon konsultimin sistematik të qytetarëve për të njohur

opinionet nëpërmjet sondazheve që përdorin pyetësorë për tua drejtuar një numri të

madh ose të vogël njerëzish, të zgjedhur si subjekte. Në 1937 Public Opinion Qurterly

shkruante se në botë sapo ishte krijuar një situatë e re për shkak të shpërndarjes së

kulturës. Në të kaluarën grupe të vogla kanë ndikuar me një forcë vendimtare në jetën

reale; sot për herë të parë gjendemi përballë një opinioni të masës, i cili mund të dalë

202 Për më shumë shih Fraser, N., 1990, Rethinking Public sphere: A contribution to the critique of

actually exsiting democracy,Duke University Press. 203 Cristante, S., 2004, Potere e Comunicazione, Sociologia dell’opinione pubblica, Napoli, fq. 125.

105

në pah nëpërmjet sondazhit204. Por strategjitë e kërkimit janë shumë të paqarta pasi

realiteti social në SHBA është konfuz për sa i përket strukturës së pushtetit dhe rolit të

tij sidomos pas Luftës së Dytë Botërore. Në lidhje me studimet e komunikimit

sociologu amerikan Charls Wright Mills gjen mbështetjen e temave të tij te evropianët.

Gjatë emigrimit të intelektualëve gjermanë, stafi i Institutit për kërkimet sociale të

Frankfurtit është i ftuar nga Universiteti i Kolumbias. Theodor Adorno nis punën me

propozim të Lazarsfeld për një projekt në lidhje me efektet kulturore të programeve

muzikore radiofonike205. Idea për të përfshirë teorinë evropiane me empirizmin

amerikan ishte synim për një qëndrim të përbashkët të dy orientimeve. Një synim i cili

nuk u arrit për shkak të Adornos, i cili ishte i mendimit se nga kjo analizë, asgjë nuk do

të qartësohej në lidhje me pasojat e kulturore dhe sociologjike të sistemit radiofonik

komercial amerikan. Megjithatë më vonë në veprën Dialektika e Iluminizmit, do të

kuptojmë se industria kulturore është ai mjet që ndryshon natyrën e njeriut dhe

prodhimet e saj mund të konsumohen edhe në gjendje të shpërqëndruar. Pasojat apo

efektet e tyre i gjejmë tek bashkësia e individëve në shoqëri dhe jo te çdo individ i

veçuar206. Edhe Herbert Markuse në veprën e tij Njeriu njëdimensional sqaron se

mediumi i përbërë nga teknologjia, ekonomia, politika dhe kultura bazohet në një

sistem të gjithëpranishëm që thith ose refuzon të gjitha alternativat207. Produktiviteti

dhe potenciali i zhvillimit të këtij sistemi stabilizojnë shoqërinë dhe kufizojnë

progresin teknik duke i mbajtur nën dominin e tyre. Mes polemikash të ndryshme për

kulturën industriale, konsumin, komunikimin e masës, shohim përpjekjet e Habermasit

në rindërtimin kritik, historik, filozofik e social të sferës publike. Por gjatë kësaj kohe

vihet re lindja e disa analizave të tjera mbi studimet për opinionin. Prej kohësh në

Francë ishte krijuar Instituti francez për opinionin publik dhe pas Luftës së Dytë

Botërore u krijua Shërbimi për Sondazhe dhe Statistika, i cili realizonte studime mbi

tregun dhe sondazhe mbi sjelljen elektorale. Ishin pikërisht këto dy institute të cilat

mbulonin gamën më të madhe të sondazheve para zgjedhjeve, gjë që i dha jetë

studimeve të mëtejshme për opinionin publik.

204 Allport, F., 1937, Toward a science of public opinion në Public Opinion Quarterly, fq. 1. 205 Cristante, S., 2004, Potere e Comunicazione, Sociologia dell’opinione pubblica, Napoli, fq.129 në

vazhdim. 206 Horkheimer, M., - Adorno, T., Dialettica dell’Illuminismo, cit., fq.15. 207 Marcuse H., L’uomo a una dimensione. L’ideologia della società industriale avanzata, c i t , fq . 2 2 .

106

Në fakt ishte Franca një nga vendet anglosaksone ku u zhvillua instituti i sondazheve

dhe ku më shumë i besohej efikasitetit të tyre në planin politik dhe elektoral. Edhe pse

që në 1852 Moseley flet për lidhjen e opinionit publik dhe zgjedhjen direkte të

anëtarëve të parlamentit, duke thënë se përfaqësia politike gjen rrënjët e saj tek

opinioni publik, i cili shprehet nëpërmjet votës208. Kuptohet fakti që koncepti i

opinionit publik maturohet me progresin e formave pjesëmarrëse të qytetarëve në

menaxhimin e pushtetit. Njëkohësisht ne e dimë që opinioni publik përbëhet nga

individë që marrin pjesë në jetën politike dhe civile, që informohen dhe komunikojnë

publikisht duke manifestuar lirisht preferencat dhe idetë e tyre, jo vetëm në momentin e

votës. Sondazhet, që afirmohen gjithnjë e më shumë duke u ndjekur nga profesionistë

të vërtetë dhe tentativa për të qenë sa më të besueshëm, flasin për rolin e rëndësishëm

që marrin institutet e sondazheve, të cilat konfirmojnë shifrat realiste të tyre. Në fakt

autorë të tjerë, si Bourdie, ishin kritik në lidhje me sondazhet e opinioneve publike.

Sipas tij pikëpyetjet janë të ndryshme në lidhje me analizat që duhen bërë se të gjithë

mund të kenë një opinion, se të gjitha opinionet janë ekuivalente dhe se ekziston një

konsensus për problemet. Në lidhje me faktin se të gjithë kanë një opinion gjatë

sondazhit duhet të kemi parasysh edhe ata që nuk përgjigjen, që nuk kanë shumë

njohuri për një fushë të caktuar dhe emotivitetin e tyre. Për sa i përket ekuivalencës së

opinioneve, ajo kritikohet për faktin se në bazë të vëzhgimit sondazhet janë në gjendje

të parashikojnë në mënyrë përgjithësisht të kënaqshme rezultatet e konsultimeve

elektorale, ndërsa duket sikur pas sondazhit parashikimet fundosen dhe kjo gjë krijon

një krizë totale. Pra duket sikur sondazhet janë të dobishme veçanërisht në momente të

ekuilibrit social dhe nuk janë efikase në situata ndryshimi. Kjo ndodh për shkak të

situatave artificiale të investigimit, të cilat tentojnë të izolojnë individin nga të tjerët

dhe të ushtrojnë presione të ndryshme sociale politike në favor ose kundër interesave të

caktuara. Shoqëria moderne karakterizohet nga fakti se individi gjendet përballë

situatave dhe çështjeve të reja dhe të papritura. Ai do të kërkojë të mbështesë atë

opinion që i duket më afër mendimit të tij. Ndërsa në lidhje me faktin e dakortësisë së

pyetjeve të planifikuara, Bourdieu përdor shembullin e autoritarizmit të klasave

popullore.

208 Moseley, J, 1852, Political Elements, or The progress of modern legislation, London, fq. 259.

107

Pra për të patur një gjykim të thellë për gjendjen e opinionit publik duhet të kemi

pyetje apo çështje të përcaktuara mirë pasi zakonisht sondazhet shtyjnë drejt një

elektoralizimi të sforcuar dhe kjo i bën ato instrumente për të arritur qëllime apo

interesa të ndryshëm. Bourdieu e përshkruan shumë bukur kur shprehet se “Politikani

është ai që thotë: Zoti është me ne. E njëjta gjë e shprehjes “Zoti është me ne” sot

përkthehet në “opinioni publik është me ne”209. Pra nëse Habermas përshkruan opinion

publik jo vetëm si një fenomen të klasës së mesme dhe shoqërisë së masës por edhe si

avangardë të zhvillimit politik kulturor të klasës borgjeze duke e kritikuar më vonë në

zbehjen e funksionit të tij ndaj rritjes së medias masive, Bourdieu duke analizuar

terrenin e sondazheve të opinionit publik vë në diskutim konceptin e opinionit publik,

një nga kolonat e kërkimit amerikan.

Por kërkimet evropiane kishin lëvruar në një lëm social më të gjerë e agresiv duke

përfshirë komunikimin e masës në një diskutim kritik për pushtetin, i cili po merrte një

dimension përtej shoqërisë tradicionale industriale. Në këtë kontekst idea e opinionit

publik si një proces komunikativ varet nga debati publik ku momenti i formimit lidhet

me atë të shprehjes: njerëzit zgjedhin me kë të shoqërohen, me kë parti, grup apo

lëvizje politike duan të qëndrojnë. Kjo do të thotë se formimi i opinionit publik nuk

është vetëm një proces për të cilin njerëzit në mënyrë të pavarur reflektojnë mbi një

problem dhe formojnë një gjykim210. Në fakt bëhet fjalë për një proces të strukturimit

social në të cilin publiku organizohet gradualisht në grupe opinionesh alternative

nëpërmjet konfrontit interpersonal, të ndërmjetësuar nga mjetet e komunikimit.

Luhmann ishte i mendimit se fragmentizimi i shoqërisë moderne duhet të heqë dorë

nga idea e viteve 1800 për opinionin publik si i vetmi vend dhe shprehje e

racionalitetit. Ne e dimë që shoqëria moderne përbëhet nga nënsisteme si familja,

ekonomia, sistemi politik, shkenca, relativisht autonomë, që vazhdimisht duhet të

marrin vendime nën presionin e nënsistemeve të tjera me të cilët secili ka marrëdhënie.

Në këtë kuadër asnjë nga nënsistemet nuk mund të përfaqësojë interesin e përbashkët

dhe nuk ekziston asnjë vend preciz ku të vendoset interesi i përbashkët. Në lidhje me

209 Po aty. 210 Pitrone, M., 2009, Sondaggi e Interviste, Lo studio dell’opinione pubblica nella ricerca sociale,

Franco Angeli, Milano, fq. 29 në vazhdim.

108

këtë të fundit lind pyetja se nëse do t’i vendosnim një “vend” të caktuar opinionit

publik, ai do të ishte jashtë apo brenda sistemit politik? Do të ishte një nënsistem i

pavarur apo do të kishte një funksion social që e gjejmë sa aty këtu? Nëse pranojmë

faktin se opinioni publik ka funksionin që të kritikojë sistemin politik duhet të jemi të

ndërgjegjshëm se ai ka një lloj autonomie. Gjithashtu presupozohet se mjetet e

komunikimit masës janë ndërmjetës të këtij procesi nga buron edhe opinioni publik.

Edhe pse rezultatet e studimeve të ndryshme, si ai i Rositit, në vitet 1980 mbi format e

argumentimit të gazetareve të TV, tregojnë se shtypi nuk e kryen siç duhet detyrën e tij

ndaj kufizimit të kompleksitetit të sistemit politik211.

Studiues të tjerë si Sartori apo Lucien Warner janë të mendimit se opinioni publik është

i përbërë nga të gjithë dhe nga asnjë. Nuk mund të ketë opinion publik unanim dhe ka

shumë opinione aq sa grupe i kanë ato; opinionet kanë vlerën e grupit.

Në fakt Hermer Blumer shprehet se opinioni publik është rezultati i përplasjeve dhe

përballjeve të forcave sociale. Përballja e tyre do të vendosë se se cili opinion do të

mbizotërojë, duke fituar statusin e opinionit publik212. Megjithatë shumë opinione

varen edhe nga pesha e tyre, jo të gjitha mund të shkaktojnë të njëjtin efekt dhe

transformohen në veprime kolektive. Në çdo rast opinioni që arrin atë që ka pushtetin

të vendosë bëhet opinion publik. Nuk mjafton vetëm mobilizimi i njerëzve pasi në

praktikë përgjigjet do të jenë të ndryshme sipas vendit, sistemit politik e social dhe

organizimit të qytetarëve. Pra ajo që shohim është se ka opinione individuale, të cilave

grupe të ndryshme sociale i japin formë. Në këtë kontekst mund të përmendim teorinë

morale të Habermasit, e cila flet për interesin e drejtë të secilit prej nesh, tek i cili

qëndron zgjidhja morale e një konflikti normativ. Thelbi kryesor është përgjithësimi i

interesave. Për të shpjeguar këtë fenomen ai bën dallimin ndërmjet konsensusit dhe

kompromisit. Në teorinë morale, konsensusi formohet mbi ndarjen e arsyeve që

përcaktojnë vlerën e një norme dhe interesin e drejtë të të gjithë atyre që pasqyron.

Ndërsa kompromisi formohet mbi marrëveshjen e një norme që favorizon interesin

privat të secilit, pa qenë e nevojshme që ai të jetë pjesë e një interesi të përbashkët.

211 Rositi, F, 1990, I modi dell’argomentazione e l’opinione pubblica, RAI-ERI, fq. 49. 212 Blumer, H, Public opinion and public polling në America Sociological Rewiew”, fq. 548.

109

Edhe pse e vështirë të bësh një ndarje ndërmjet konsensusit dhe kompromisit

Habermas përballet me konceptin e interesit duke u nisur nga një teori e konflikteve213.

Interesat koinçidojnë më dobësimin historik të orientimit të veprimit krahasuar me

vlerat, të cilat rregullojnë shpërndarjen normative të shanseve si kënaqësi legjitime të

nevojave. Kështu që interesat janë nevoja, të cilat të shkëputura nga fondi tradicional i

justifikimit dhe legjitimimit, janë subjektivizuar, duke shpërthyer nga vullneti i

individit, i cili bën zgjedhjet e veta jashtë kuadrit normativ të përbashkët dhe me një

mentalitet me tendencë konfliktuale, që tenton të kundërshtojë interes pas interesi e rast

pas rasti214.

Habermas me kalimin e kohës sposton vëmendjen e interesit të përbashkët të

pjesëmarrësve në diskutimin e interesit të drejtë të secilit dhe konsensusit i afron

kompromisin si formë më e dobët e dakordësisë. Filozofi gjerman pranon perspektivën

e një kompromisi për të gjitha rastet e konflikteve ndërmjet interesave që nuk janë

domosdoshmërisht të përgjithshme. Ҫështjen e kompromisit ai e trajton edhe te vepra

Fakte dhe Norma215 ku shprehet se në një Shtet demokratik vendimet merren duke iu

referuar kontekstit social dhe kulturor që është produkti i historisë së përbashkët.

Normat e prodhuara nga procedura demokratike shprehin mënyrën ku një komunitet

politik interpreton veten e tij dhe nevojat e tij. Si princip, arsyet që sjellim në

vëmendjen e bashkëqytetarëve duhet të pranohen nga ata që ndajnë me ne një

ekzistencë kulturore dhe historike që në një farë mënyre ka ekzistuar më parë në jetën

tonë individuale dhe vazhdon të na japë koordinata të një eksperience me vlera dhe

identitete kolektive të akumulura në kohë. Kontrastet e interesit duhet të gjejnë një pikë

ekuilibri midis vlerave dhe situatave prezente në një shoqëri. Ato duhet të arrijnë në një

kompromis ku është e rëndësishme marrëveshja që na bashkon si individë që ndajmë

një histori të përbashkët, një kontekst social, kulturor, etj..

213 De Angelis, G., 2012, Verso una societá razionale, Il pensiero di Jurgen Habermas, Luiss University

Press, fq.137. 214 Habermas, J., 1979, La crisi della razionalitá nel capitalismo maturo, Universale Laterza, fq.126. 215 Habermas, J, Fatti e Norme, cit, fq. 135 në vazhdim.

110

Kapitull i IV

Media dhe sistemi polit ik. Opinioni publik në shoqërinë

e informacionit .

4.1Pushteti dhe komunikimi

Deri këtu analizuam tematikat e trajtuara nga Habemas në lidhje me opinionin publik

por edhe elementë të tjerë që lidhen me të. Habermas nuk ka dyshime kur shprehet se

në shekullin e XIX, se në harkun kohor që shtrihet nga periudha e Cromwell në Angli

(gjysma e ‘600) deri në ‘700, ose deri në përfundim të revolucionit francez e deri në

periudhën e Napoleonit, asistojmë në një epokë të artë të opinionit publik. Në fakt

opinioni publik strukturohet, artikulohet dhe pajiset me organet e tij që janë pikërisht

gazetat.

Në planin komunikativ për herë të parë sistemi i pushtetit të klasës dominuese fillon e

shqyrtohet mbi të gjitha si një sistem komunikimi dominant. Gjatë viteve ’70

kryqëzimi i termave pushtet-komunikim-opinion publik ishte shumë i ndërlikuar.

Teori të ndryshme e konsideronin komunikimin si një element që dominonte në

shoqërinë e masës. Gjithashtu dukej se koncepti i opinionit publik po humbiste

kuptimin e tij, veçanërisht nëse e krahasojmë me implikimet e viteve 1700 e deri në

fund të 1800 që përcaktuan konfliktet e mëdha ku sektorë të rëndësishëm të popullsisë

perëndimorë, të mbështetur dhe të orientuar nga gazetat, u bënë protagonistë.

Konflikti ndërmjet institucioneve shtetërore dhe shoqërisë civile prodhoi ndryshime të

mëdha: që nga liria e shtypit deri te votimi universal. Realizimi i këtyre objektivave i

atribuohet edhe opinionit publik por pa mbështetjen e disa minorancave, konsensusin e

turmave, mediat e asaj epoke, propozimet individuale bartës së të cilëve ishin partitë

reformatore si institucione, do të kishin mbetur thjesht në një letër.

Me kalimin e kohës diktatura në disa vende të Evropës, konfirmoi mundësinë e madhe

të propagandës politike në krijimin e një strukture të kushtëzuar nga kolektivi që

111

shfaqej si një konseguencë ashtu edhe kauzë e konsensusit popullor ndaj vendosjes. Në

përiudhën e luftës së ftohtë studimet për opinionin publik duket sikur ndahen me thikë.

Një pjesë e studiuesve përqëndruan vëmendjen e tyre mbi mekanizmat psikologjikë të

vendosur brenda publikut dhe mbi konceptin e opinionit publik në kuptimin e

përgjithshëm, duke u fokusuar tek analiza e qëndrimeve dhe roleve komunikative.

Studiues të tjerë sollën analiza krejt negative të dinamikave të pushtetit në Perëndim,

një rol gjithnjë e të kufizuar të opinionit publik, një pozicion vartës të medias, e cila

reflektonte një vizion të shoqërisë të orientuar drejt konservatorizmit dhe

konformizmit. Kundërshtimet rinore në fund të viteve ’60 nuk arritën të ndryshonin

mendimet e studiuesve, pasi pati një ndarje drastike ndërmjet atyre që u quajtën

“lëvizje kulturore” dhe opinionit publik, ku këtij të fundit i atribuonin karakteristika të

konformizmit social kontradiktore me dinamikën dhe ngarkesën inovatore të lëvizjeve.

Nevoja për të riformuluar konceptin e opinionit publik lindte jo vetëm nga studiues

radikalë dhe progresist, si Baudrillard dhe Baurdieu por edhe nga Niklas Luhmann, i

cili në fillim të viteve ’70 konsiderohej nga shumë autorë si një nga teoricienët

konservator më rigoroz dhe agresiv216. Në vitin 1971 ai publikon Politische Planung ku

shkruan edhe për opinionin publik. Ai trajton koncepte klasike të teorisë politike, të

cilat sipas Luhmann janë ambigue për kohën. Opinioni publik, bashkë me koncepte të

tjera si demokracia, pushteti, politika, trajtohet si një problem brenda një zgjidhjeje të

përgjithshme të problemeve të lidhura me proceset e komunikimit. Në fakt Luhmann,

nga këndvështrimi historik pranon ndërtimin historik që Habermas i bën opinionit

publik. Luhmann sintetizon rrugëtimin historik të konceptit liberal të opinionit publik;

prishja në kufizimet ndërmjet së vërtetës dhe politikës, bazuar në të drejtën natyrore të

përhapur në Evropën antike, gjeneron kontratën e re morale ndërmjet opinionit publik

dhe politikës duke shkëputur kuadrin normativ nga një kombinim vlerash të ngurta dhe

të pandryshueshme. Nga kjo lind një mekanizëm që mund të garantojë kontrolle

racionale dhe debate publike, pra një kontekst strategjik për të operuar një reduktim të

kompleksitetit politik217. Ky i fundit përveç faktit që përfaqëson një temë të fortë të

reflektimit të Luhmannit, dallon teoritë e tij nga qëndrimi i Habermasit.

216 Cristante, S., Potere e Comunicazione, Sociologia dell’opinione pubblica, cit., fq.157. 217 Luhman, N., 1990, Stato di diritto e Sistema sociale, Guida editori, fq. 98.

112

Ajo që te Habermas përshkruhej si një proces formimi i sferës publike borgjeze, te

Luhman merr vlerën e një momenti të veçantë të diferencimit social, përpara kushteve

bazë të sistemit industrial të avancuar. Edhe Habermas insistonte për karakterin e

veçantë të rretheve të diskutimit, kafeneve, klubeve, duke njohur në krahasimin dhe

shkëmbimin e opinioneve një prodhim autonom të qytetarëve privatë të mbledhur “si

publik”, duke u nisur nga atribuimi reciprok i racionalitetit.

Sipas Luhmann vetëm neutralizimi i influencave ekonomike, politike, grupeve të

ndryshme, i lejonte publikut të ndihej kolektiv. Nga shkëmbimi i opinioneve ndërmjet

individëve mund të lindte një vetë–interpretim universal, i cili mund të vinte në

diskutim sistemin politik. Kalimi nga vullneti individual tek ai i përgjithshëm

rezultonte shumë i thjeshtë për faktin e përdorimit të mjeteve të komunikimit, gjithnjë e

në zhvillim.

Qytetarë privatë të mbledhur si kolektiv e konsiderojnë veten e tyre si “shoqëria”. Por

zhvillimi i shoqërisë moderne drejt një industrializimi të vazhdueshëm sjell një

diferencë progresive funksionale dhe një specifikim të nënsistemeve218. Kështu që në

këtë mënyrë nuk mund të afirmohet se grupet që tërhiqen nga kjo diferencë përbëjnë

shoqërinë219.

Kompleksiteti social gjithnjë e më shumë ka nevojë të dallohet; duke patur parasysh se

karakteristika e opinionit publik është kundër pushtetit, ai nuk e gjen veten në këtë

kontekst. Opinioni publik ngushton diapazonin e tij dhe operon në një terren që është i

mundur juridikisht dhe politikisht. Ai lëviz në një fushë turbolente që është shoqëria

dhe kjo shoqëri përdor komunikimin duke vënë në lëvizje marrëdhëniet shoqërore220.

Sipas Luhmann është paradoksale ndarja e temave të komunikimit nga opinionet për të

njëjtat gjëra, pasi të njëjtat tema janë në gjendje të prezantohen me efikasitet brenda

procesit sistematik të vendimeve, që i përmbahet sistemit politik. Alternativa tjetër për

t’i bashkuar temat dhe opinionet nuk shkakton një proces interaktiv por i jep jetë një

morali publik që ngjall indiferencë. Luhman nënvizon se ekzistojnë dispozitiva të

drejtuar në formimin e temave, pra sektorë dhe kontekste që nuk duken rastësor ose

218 Për Luhaman nënsitemet e shoqërisë janë të ndarë nga fushat e tjera të funksioneve. 219 Luhman, N., 1990, Stato di diritto e Sistema sociale, Guida editori, fq. 100 në vazhdim. 220 Luhmann, N., - De Giorgi, R., Teoria e shoqërisë, cit, fq. 17.

113

arbitrar. Në fakt do t’i kushtohej më shumë vëmendje disa vlerave të përcaktuara,

siptomave të krizave, statusit të autorit të një komunikimi, siptomave të suksesit

politik, ngjarjeve të reja, etj.. Siç duket këto tema vijnë nga një kontekst politik, është

pikërisht struktura e sistemit politik që rregullon vëmendjen kolektive. Atëherë çfarë

mbetet në dispozicion të opinionit publik? Pikërisht nga shumëllojshmëria e këtyre

opsioneve tematike, opinioni publik mund të orientojë vizibilitetin e një teme ose jo,

duke penguar vetë sistemin politik që të stabilizojë një prioritet tematikash. Opinioni

publik mund të zgjasë në kohë një temë edhe pse përfaqësimi i tij është i kufizuar por

funksioni i tij rezulton shumë i fortë në një sistem të tërë politik. Funksioni i tij luhet

brenda një sistemi ku diferencimi është kusht i domosdoshëm për ekuilibrin e vetë

sistemit, brenda të cilit stabilizohen variacione të nevojshme për të mbajtur në të njëjtin

nivel kompleksitetin e sistemit. Kështu që opinioni publik nuk mund të synojë një

pozicion anti pushtet por duhet të bëhet pjesë e dinamikave të pushtetit. Pushteti në

kohën moderne kërkon imponimin e urdhrave dhe në mënyrë indirekte kërkon një

dispozitiv që këto urdhëra mund të çaktivizojnë, modifikojnë ose kontrollojnë. Ndërsa

për Luhmann pushteti në kohën moderne shprehet si aftësi menaxhimi, pra si një

reduktim i kompleksitetit; kjo nuk shkakton opinionin publik në funksion të alter egos

por afirmon ekzistencën e tij si një proces dhe strukturë në gjendje për të urdhëruar

operacione selektive221. Struktura e opinionit publik specializohet duke

institucionalizuar temat e procesit social të komunikimit e duke mbajtur hapur

mundësinë si për të ushtruar presion në sferën vedimmarrëse, ashtu edhe për të

prodhuar tema të reja. Duket si një provokim kulturor: opinioni publik sa më instabël të

jetë aq më mirë funksionon në procesin e seleksionimit të temave kryesore. Por

Luhmann zhvillon teoritë e tij që duken sikur zhvillohen në një lojë sistemesh brenda

sistemesh pa marrë parsysh rolin e mediave dhe pozicionin e tyre strategjik brenda çdo

sistemi, përfshirë edhe atë politik. Por nëse opinioni publik nuk është subjekt kritik por

një grumbulles tematikash, atëherë kush na garanton se struktura e temave nuk vjen

nga zona të influencës? Nëse media prezantojnë një seri tematikash të strukturuara

mirë, cilat janë mekanizmat që zgjerojnë raportin ndërmjet informacionit dhe pushtetit,

ndërmjet medias dhe burimeve politike deri sa të kuptojmë një cikël prodhues të

221 Luhman, N., 1990, Stato di diritto e Sistema sociale, cit, fq.140

114

çështjeve ku individët luajnë një rol jo të parëndësishëm. Për t’i dhënë përgjigje këtyre

pyetjeve do të shqyrtojmë raportin ndërmjet medias dhe politikës në kohët që po

jetojmë dhe si reflekohet kjo marrëdhënie sot në vendin tonë, në Shqipëri.

4.2 – Media, opinioni publik dhe politika në Shqipëri

Sot media përkufizohet si pushteti i katërt në gjithë botën. Roli i saj gjithnjë e më

shumë diskutohet nga analistë dhe specialistë të ndryshëm nëse është apo jo

përfaqësues i opinionit publik. Media duhet të ketë rolin e një gjyqtari që vlerëson ose

ndëshkon punën e institucioneve shtetërore gjithmonë duke mbajtur anën e popullit dhe

duke ruajtur interesat e tyre. Ajo informon qytetarët në mënyrë të saktë, të drejtë,

objektivë dhe të paanshëm duke ju lënë atyre mundësinë për gjykimin përfundimtar të

ngjarjeve të ndryshme. Një media që arrin të informojë mirë publikun e saj gjithashtu

arrin të krijojë një shoqëri mendjehapur, që është e përgatitur për të analizuar çdo

veprim të institucioneve shtetërore ose të vetë shoqërisë.

Nëse do të marrim rastin e Shqipërisë marrëdhënia midis medias dhe politikës në

periudhën e tranzicionit post-komunist ka qenë shumë komplekse. Gjatë kësaj periudhe

individi është gjendur i vetëm përballë të ardhmes së tij. Nuk është partia e cila

mendon për gjithçka por është ai me të gjitha liritë dhe të drejtat që i takojnë. Ajo që

binte në sy me rënien e komunizmit ishte etja e popullit shqiptar për të gjetur lajme

kryesisht nga gazeta opozitare. Roli i shtypit dhe i medias në Shqipërinë paskomuniste

ishte ai i plotësimit të dëshirës për të folur dhe për të dëgjuar në mënyrë intensive, pas

një heshtjeje të gjatë mediatike në kushtet e ankthit përballë të ardhmes, të vënë

tashmë në kontakt të drejtëpërdrejtë me individin222. Funksioni i dytë i saj menjëherë

pas rënies së komunizmit ishte ai i rregullatorit në sjelljen politike të qytetarit shqiptar,

i vendosjes së marrëdhënieve reciproke midis tij dhe forcave politike. Mund të themi se

mediat u bënë faktor shumë i rëndësishëm për ndërtimin e raporteve politike të

shoqërisë.

222 Fuga, A., 2008, Media, politika, shoqëria (1990-2000), Botimet Dudaj, fq. 22 në vazhdim.

115

Edhe pse kanë kaluar më shumë së dy dekada nga rënia e komunizmit vendi ynë

gjendet në një tranzicion politik, ekonomik dhe shoqëror. Ashtu si në vendet e tjera

edhe në Shqipëri mediat kanë kaluar periudha të ndryshme tranzitore.

Në përpjekje për të dalluar dhe emërtuar fazat kryesore në të cilat ka kaluar tranzicioni

i mediave shqiptare, autorë të ndryshëm sjellin qasje të ndryshme. Kështu, nga

pikëpamja e zhvillimit të pronësisë në fushën e mediave Blendi Kajsiu dhe Sami Neza

dallojnë tre faza të këtij tranzicioni: 1. Faza e parë (1990-1994) kur pronarë të medias

janë kryesisht partitë politike, 2. Faza e dytë (1994-1998) kur lindin mediat me pronarë

gazetarë, dhe 3. Faza e tretë (pas vitit 1998 – e deri më sot) kur biznesmenë të

fuqishëm nisin të themelojnë mediat e tyre private në shtyp, televizion dhe në radio223.

Nga pikëpamja e zhvillimit institucional, një nga studiueset shqiptare të medias dhe

komunikimit, Jonila Godole, e konsideron fazën e parë (1990-1994) si një fazë të

Liberalizimit të medias, fazën e dytë (1994-1998) si një fazë të Insititucionalizmit, ose

të betejës për fjalën e lirë, dhe fazën e tretë (pas vitit 1998 – e derimë sot) si fazë të

Konsolidimit të sistemit mediatik shqiptar224.

Pas këtij tranzicioni të gjatë, aktualisht, sistemi mediatik shqiptar, paraqitet relativisht i

konsoliduar, dhe në shumë drejtime shfaq ngjashmëri edhe me sistemet mediatike të

një pjese të vendeve perëndimore. Në veprën e njohur Comparing Media Systems -

Three models of media and politics, dallojmë tre modele të sistemeve mediatike në

vendet e Perëndimit: 1.Modeli Liberal, i cili mbizotëron në Britani, Irlandë dhe në

Amerikën e Veriut; 2.Modeli Korporatist Demokratik, i cili mbizotëron në Europën

kontinentale veriore; 3.Modeli Pluralist i Polarizuar i cili mbizotëron në vendet

mesdhetare të Europës jugore, përfshi këtu Greqinë, Italinë, Portugalinë dhe Spanjën.

Këto katër vende, pasi rrëzuan regjimet autoritariste në vitet 1974-1975 (Italia më

223 Neza, S, Tregu i mediave në këndvështrimin e marrëdhënieve mes aktorëve të komunikimit, Studime

Albanologjike, nr.3, Tiranë 2010 dhe Kajsiu, B, The instrumentalisation of media in Albania, Link:

https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=147661, 2012 në Zguri Rr, 2017, Instituti Shqiptar i

Medias, Marrëdhëniet mes medias dhe politikës në Shqipëri, Friedrich Ebert Stuftung, fq. 14. 224 Godole,J., 2014, Gazetaria shqiptare në tranzicion, Papirus, Tiranë, në Zguri Rr, 2017, Instituti

Shqiptar i Medias, Marrëdhëniet mes medias dhe politikës në Shqipëri, Friedrich Ebert Stuftung, fq. 14.

116

herët, pas rrëzimit të fashizmit) hynë në rrugën e tranzicionit drejt demokracisë

liberale225.

Karakteristikat e Modelit Pluralist të Polarizuar përkojnë me: mediat janë shumë të

politizuara, të polarizuara dhe paralelizmi politik është shumë i lartë; gazetat kanë

prirjen të përfaqësojnë tendenca të dallueshme politike dhe kjo reflektohet edhe në

qëndrimet e ndryshme politike të lexuesve të tyre; mazhoranca politike efektivisht

kontrollon transmetuesit publikë; si gazetarët edhe pronarët e mediave, shpesh kanë

lidhje apo aleanca politike dhe mbetet pothuajse e zakonshme për gazetarët që të bëhen

politikanë dhe anasjelltas; organizatat profesionale dhe sindikatat e gazetarëve janë në

përgjithësi të dobëta; edukimi formal në fushën e gazetarisë është zhvilluar relativisht

vonë; sistemet formale të përgjegjësisë janë në thelb pothuajse inekzistente në vendet e

Mesdheut. Asnjë prej tyre nuk ka një Këshill të Mediave në nivel kombëtar; përdorimi

nga aktorë të ndryshëm i mediave si mjet për të ndërhyrë në botën politike; forma më

domethënëse e instrumentalizimit ka qenë përdorimi i mediave nga pronarët

komercialë për të ushtruar ndikim në botën politike; gazetat nuk kanë qenë me fitim

dhe janë subvencionuar nga pronarët e tyre kryesisht për të rritur ndikimin e tyre

politik226.

Për natyrën e shoqërisë shqiptare ku akoma vazhdojnë të jenë të kudondodhura

racionalizmi, kolektivizimi dhe krahinizmi individët ndikohen nga familja, fisi,

shoqëria sesa nga lajmet e mediave apo opinionet e analistëve. Por mediat përsëri

ngelen fuqiplotë pasi ato kanë një impakt të konsiderueshëm mbi opinionin publik për

të diktuar se për çfarë çështjesh duhet diskutuar gjatë një fushate elektorale.

Pra, mediat kanë fuqi për të na diktuar se për çfarë çështjesh duhet të mendojmë dhe

diskutojmë gjatë një fushate, por ato nuk mund të diktojnë se si të mendojmë dhe

vendosim në lidhje më ato çështje. Megjithatë kanë një rëndësi të veçantë mendimet

dhe analizat e analistëve në lidhje me opinionin publik. Impakti i këtyre analistëve mbi

opinionin publik qëndron në faktin se ata mbajnë gjallë debatin në lidhje me çështje të

225 Hallin, Daniel C. & Mancini, P, Comparing Media Systems - Three models of media and politics,

Cambridge University Press, 2004 në Zguri Rr, 2017, Instituti Shqiptar i Medias, Marrëdhëniet mes

medias dhe politikës në Shqipëri, Friedrich Ebert Stuftung, fq. 15. 226 Po aty, fq.17.

117

ndryshme politike. Për sa kohë që një çështje politike bëhet objekt debati, publiku e

kupton fare mirë se cila është çështja primare politike mbi të cilën ai duhet të vendosi

se si do të votojë. Gjithashtu analizat e tyre kanë të bëjnë me shpjegimet alternative që

i ofrohen një votuesi apo publikut për të gjykuar mbi një çështje politike. Një logjikë e

pastër ndihmon në një perceptim sa më të saktë të realitetit nga ana e publikut.

Evidentimi dhe publikimi i realitetit dhe promovimi i debatit dhe ideve mbi çështjet më

të rëndësishme politike është suksesi i padiskutueshëm i medias.

Marrëdhëniet mes politikës dhe medias qëndrojnë në thelb të demokracisë. Pavarësisht

misioneve të ndryshme, marrëdhënia mes tyre mbetet simbiotike, duke u karakterizuar

edhe nga një shkallë e lartë ndërvarësie. Pavarësisht nga ndërvarësia duhet ruajtur vija

e demarkacionit mes tyre, ku për hir të një shoqërie demokratike, kërkohet një balancë

e ndjeshme mes medias dhe politikës. Kjo vlen jo vetëm për vendet në trazicion, por

për të gjitha qytetërimet e lira demokratike. Nëse shohim një varësi totale të mediave

nga politika dhe anasjelltas lind pyetja se ku beson opinioni publik shqiptar. Ai beson

te politika, institucionet qeverisëse, te mediat, te shoqëria civile? Nëse opinioni publik

që sipas Habermasit, ka rol kritikues dhe kontrollues ndaj qeverisë, si dëgjohet zëri i

tij? Për t’i dhënë përgjigje këtyre pyetjeve na vjen në ndihmë një studim i bërë nga

Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim (IDM) në bashkëpunim me Programin e

Kombeve të Bashkuara për Zhvillim (PNUD) në vitin 2017. Siç e kam përmendur edhe

më sipër forma e sondazheve sot prezanton në njëfarë mënyre opinionin publik,

qëndrimin dhe mendimin e tij në lidhje me çështje të ndryshme. IDM dhe PNUD kanë

realizuar sondazhin “Besimi në Qeverisje 2017”227, por është viti i pestë radhazi (2013-

2017) që ky Sondazh i Opinionit zhvillohet, bazuar në një metodologji, pyetësor dhe

mbulim kombëtar të ngjashëm. Besimi tek qeveria dhe tek institucionet është në thelb

të kontratës shoqërore funksionale midis një qeverie dhe shoqërisë, me të drejta dhe

detyra të ndërsjellta. Qytetarët e një vendi presin që qeveritë e tyre të mbajnë

premtimet dhe të punojnë në interesat e tyre. Përveç se është i rëndësishëm në matjen e

mirëqënies, të kuptuarit e besimit institucional është thelbësor në të kuptuarit e

efektivitetit te qeverisë dhe funksionimit të sistemeve demokratike.

227 http://idmalbania.org/wp-content/uploads/2018/03/IDM-OpinionPoll-2017-AL-web.pdf

118

Mbledhja e të dhënave për këtë sondazh është kryer gjatë periudhës 17-30 nëntor 2017

në 61 bashkitë e Shqipërisë. Qëllimi kryesor i sondazhit është shqyrtimi i perceptimit

publik dhe qëndrimit të qytetarëve në çështje si: besimi në institucionet publike,

transparenca dhe llogaridhënia institucionale, korrupsioni, niveli i përfshirjes qytetare

në politikëbërje dhe vendimmarrje, kënaqshmëria me ofrimin e shërbimeve publike dhe

zbatimi i ligjeve dhe politikave për mbrojtjen nga diskriminimi. Raporti është i

organizuar në nëntë (9) seksione kryesore: Besimi në institucione, Transparenca dhe

llogaridhënia, Korrupsioni në institucionet publike, Ndikimi politik në punën e

institucioneve, Angazhimi qytetar, Kënaqëshmëria me ofrimin e shërbimeve publike,

Performanca e institucioneve publike, Përdorimi i Teknologjisë së Informacionit dhe

Komunikimit dhe Gjinia dhe përfshirja sociale. Sondazhi i Opinionit është i

rëndësishëm në kuadrin e monitorimit të reformave madhore të ndërmarra nga qeveria

shqiptare, të drejtuara tek institucionet publike që mund të ofrojnë shërbime cilësore,

drejtësi dhe kohezion social, politika ekonomike të drejta etj. Për më tepër, të dhënat e

mbledhura çdo vit mbështesin vlerësimin e performancës së vendit dhe zbatimit të

angazhimeve në nivel ndërkombëtar si Partneriteti për Qeverisjen e Hapur (PQH) dhe

Axhenda 2030: Objektivat e Zhvillimit të Qëndrueshëm.

Demografia e kampionit

Ky sondazh ka anketuar në të gjithë vendin gjithsej 1647 qytetarë shqiptarë të moshës

18 vjeç e lart. Duke qenë se janë përdorur kuota kontrolli si për gjininë dhe

klasifikimin urban-rural, kampioni ka një përfaqësim gjinor dhe klasifikim urban-rural

të balancuar. Kampioni ka 51% burra dhe 49% gra. Gjysma e popullatës së kampionit

banon në zona urbane dhe gjysma në zona rurale. Mosha mesatare e të anketuarve

është 41.22 vjeç në një interval moshe nga 18- 91 vjeç.

Për sa i përket nivelit të arsimimit, gjysma e të anketuarve (50%) kanë përfunduar

vetëm shkollën e mesme, ndërkohë që rreth 28% prej tyre ose janë në procesin e

marrjes së një diplome universitare/pasuniversitare ose e kanë përfunduar universitetin.

Rreth 17% e kampionit ka kryer vetëm arsimin e detyrueshëm.

119

Në lidhje me statusin e punësimit, 46% e të anketuarve ishin të punësuar në momentin

e intervistimit (nga ku 29% ishin të punësuar në sektorin publik, ndërsa 71% në

sektorin privat). 7% e të anketuarve ishin studentë, ndërsa 12% pensionistë.

Rezultatet

Në vitin 2017, institucionet kombëtare që gëzojnë besimin e më shumë se gjysmës së

të anketuarve përfshijnë: Institucionet Fetare (76%), Forcat e Armatosura (63%),

Institucionet e Arsimit Publik (63%), Organizatat e Shoqërisë Civile (57%), Media

(54%), Institucionet e Shëndetit Publik (53%) dhe Policia e Shtetit (53%).

Ajo çfarë na intereson në lidhje me çështjen tonë është besimi i publikut te institucionet

dhe te media. Të dhënat për 2017 tregojnë se nga dymbëdhjetë institucionet kombëtare

të listuara, katër prej tyre kanë shënuar rënie në besimin e përgjithshëm; një institucion

është në stanjacion, ndërsa shtatë kanë shënuar rritje në nivelet e përgjithshme të

besimit.

Policia e Shtetit, për herë të parë që prej vitit 2013, ka përmbysur trendin e saj pozitiv

në rritje dhe shënon një rënie prej 8 pikë përqindje në besim; besimi në Polici është

53% për vitin 2017. Media ka shënuar një rënie prej 4 pikë përqindje për vitin 2017.

Besimi në institucionin e Presidentit, për herë të parë që nga viti 2014, është në rënie (3

p.p). Partitë Politike po ashtu janë në rënie (2 p.p) dhe, për të pestin vit radhazi,

renditen si më pak të besuarat. Përqindja e të anketuarve që kanë besim tek bashkia e

tyre qëndron e pandryshuar në 49%. Në vitet e fundit (që nga viti 2014), përqindja e të

anketuarve që besojnë tek Institucionet Fetare është rritur ndjeshëm. Gjatë vitit 2017,

ato kanë regjistruar rritjen më të lartë në nivelin e besimit të përgjithshëm dhe

qëndrojnë në 76%. Shoqëria Civile gjithashtu regjistron një rritje prej 11 pikë

përqindjeje dhe vazhdon të jetë në rritje që nga vlerësimi i besueshmërisë prej 34% në

vitin 2014. Në krahasim me vitin e kaluar, për vitin 2017, më shumë të anketuar i

besojnë Forcave të Armatosura (63%) sesa Policisë së Shtetit (53%). Parlamenti është

gjithashtu në rritje me 7 pikë përqindje. (shih tabelën 1)228.

228 http://idmalbania.org/wp-content/uploads/2018/03/IDM-OpinionPoll-2017-AL-web.pdf

120

Tabela I

Në lidhje me mediat, sipas sondazhit edhe në vitin 2017, mediumi më i përdorur nga të

anketuarit mbetet televizioni (70%). Më tej, platformat e rrjeteve sociale renditen si

mediumi i dytë më popullor (18%) të ndjekura nga portalet (7%) dhe gazetat (4%). Të

pyetur mbi kredibilitetin e raportimit në media, vetëm një në çdo dy të anketuar (50%)

mendon se informacioni i dhënë nga media është i saktë dhe i vërtetë, në krahasim me

30% të atyre që nuk mendojnë kështu. Më shumë të anketuar (20%) u përgjigjën “nuk

e di” në 2017 krahasuar me 2016 (15%). (shih fig. 1)

121

Fig. I

Në parim, mirëqeverisja konceptohet si një grup parimesh dhe procesesh që vlerësojnë

një formë të caktuar qeverisjeje si ‘të mirë’ apo ‘të keqe’. Disa prej treguesve kryesorë

të mirëqeverisjes janë: transparenca, llogaridhënia, pjesëmarrja qytetare, etj. Koncepti i

mirëqeverisjes lidhet ngushtësisht me pjesëmarrjen qytetare në vendimmarrje. Kështu

pjesëmarrja e publikut në proceset e qeverisjes sjell konsolidimin e qeverisjes së mirë.

Pjesëmarrja qytetare në qeverisje është një parakusht për pasjen e mirëqeverisjes si në

nivel qendror ashtu edhe në atë vendor.

Duke iu referuar gjithnjë Sondazhit të Opinionit Publik 2017, perceptimet mbi

transparencën e qeverisjes në nivel qendror dhe vendor kanë ndryshuar pak në vitet e

fundit; të anketuarit vijojnë të vlerësojnë më lart bashkitë e tyre krahasuar me

qeverisjen qendrore, edhe pse vlerësimet pozitive qëndrojnë nën 50%. Për 2017, 44% e

të anketuarve janë plotësisht dakord (7%) ose janë dakord (37%) që bashkia e tyre

është transparente (43% në 2016). Ndërkohë, kur pyeten për qeverinë qendrore kjo

122

dakordësi bie në 40% (39% në 2016); 6% janë plotësisht dakord, ndërkohë 34% janë

dakord. (shih fig.2)229

Fig.II

Njëlloj si transparenca ashtu edhe llogaridhënia është element i rëndësishëm i

mirëqeverisjes. Në Sondazhin e Opinionit, të anketuarve iu kërkua të vlerësonin nivelin

e llogaridhënies të qeverive të tyre vendore dhe qendrore gjatë 2017. Në të njëjtën linjë

me gjetjet për transparencën, të intervistuarit i shohin bashkitë e tyre si më

llogaridhënëse se sa qeveria qëndrore, pavarësisht se vlerësimet pozitive qëndrojnë nën

50%. Për bashkitë e tyre, 42% e të anketuarve janë plotësisht dakord (7%) ose dakord

(35%) se qeveria e tyre lokale është e përgjegjshme ndërsa shumica (ose 55%) nuk bien

dakord me këtë pohim. Përsa i përket qeverisë qendrore, 39% e të anketuarve janë

plotësisht dakord (7%) apo dakord (35%) se qeveria qendrore jep llogari, ndërsa

shumica (ose 61%) ose nuk janë dakord (41%) ose nuk janë aspak dakord (20%). Këto

229 Po aty.

123

shifra janë të ngjashme me vitin e kaluar, ku llogaridhënia për qeverinë lokale

vlerësohej me 43%, ndërsa për qeverisjen qendrore tek 36%. (shih fig.3)230

Fig.III

Një nga karakteristikat e qeverisë aktuale “Rama 2” është pikërisht llogaridhënia.

Qeveria ka përgjegjësinë dhe detyrimin që të japë llogari, të shpjegojë dhe justifikojë

veprimet e saj. Kjo qeveri në Maj 2018 ka nisur tourin e saj të llogaridhënies në të

gjitha zonat e Shqipërisë. Llogaridhënia në vetvete nuk është një komunikim i

njëanshëm, vetëm i qeverisë por edhe palës tjetër, publikut. Ky i fundit mund të

drejtojë pyetje, probleme apo të ngre çështje të tjera, të cilat janë me interes për

personin apo për masën. Ky është një komunikim i ri i publikut me politikën, qeverinë

apo intitucionet përgjegjëse në vendin tonë. Jo vetëm kaq por një nga format e reja të

komunikimit të kësaj qeverie është edhe platforma e bashkëqeverisjes për Shqipërinë

Që Duam231. “Shqipëria që duam" është një platformë e hapur komunikimi dhe

ndërveprimi me qytetarët, e cila shërben për të dëgjuar në kohë reale për çështje të

aktualitetit politik e qeverisës; për të diskutuar me qytetarët reforma e masa të

230 Po aty. 231 https://www.shqiperiaqeduam.al/

124

rëndësishme, duke mundësuar ndikimin e qytetarit mbi politikat qeverisëse në çdo

sektor apo mbi ecurinë e punës së çdo ministrie e institucioni shtetëror; për të luftuar

korrupsionin dhe për të nxitur e garantuar zgjidhjen e ndershme të problemeve

komunitare ose vetjake. Sipas qeverisë “Rama 2” kjo platformë është një instrument

praktik i bashkëqeverisjes me çdo njeri të zakonshëm, që dëshiron të jetë pjesë e

përpjekjes për Shqipërinë që duam, Shtetit të qytetarëve, jo të pushtetarëve232. Ky lloj

komunikimi që njihet me nota pozitive nga studiues të ndryshëm flet për

popullarizimin dhe shpërndarjen e informacionit sidomos të shtresat e ulëta si asnjëherë

më parë në vendin tonë.

Sipas Gilder mënyrat e reja të komunikimit si dhe fuqia e elektronikës do të hedhin

tutje monopolin dhe hierarkitë233. Edhe pse duket si një zgjidhje fantastike mënyra

interaktive e të komunikuarit ku opinion publik mund të shprehë mendimin e tij,

ankesat, të prezantojë nismat e tij dhe të japë kontributin individual, për shkencat

sociale kthehet në një shqetësim.

Ashtu siç shkruan Stefano Rodota se po kalojmë nga një shoqëri informacioni në një

shoqëri mbikqyrëse apo kontrolluese, ku teknologjia e komunikimit dhe informacionit

manifeston një lloj tendence për të hyrë në konflikt me të drejtën për të ndërtuar sferën

privatë personale234. Këtu nuk kuptojmë vetëm një lloj pushteti për të kontrolluar

qarkullimin e informacioneve të individëve por edhe transformimin e vetë shoqërisë,

sferës publike dhe mënyrat që ajo zgjedh për të komunikuar. Në fakt nuk bëhet fjalë

vetëm për teknikat e reja të komunikimit dhe informacionit por për modalitet që

shoqëria përdor brenda transformimit teknologjik.

Thelbi i problemit është i pashmangshëm dhe duhet sqaruar. Format e pjesëmarrjes

politike, lidhja sferë publike dhe opinion publik, bazat e vetë demokracisë mund të

ndryshojnë, e në fakt një pjesë tanimë ka ndryshuar. Epoka e televizionit është kritikuar

nga grupe të ndryshme studiuesish. Që nga Adorno, Mills, Baudrillard dhe deri te

Habermas e Gilder, televizioni ka përfaqësuar një instrument të pasivitetit kolektiv.

232 https://www.shqiperiaqeduam.al/ 233 Gilder, G., 1994, La vita dopo la televisione, Castelvecchi, fq.43. 234 Rodota, S., 1997, Tecnopolitica. La democrazia e le nuove tecnologie della comunicazione, Laterza,

Bari fq.136.

125

Ndërsa me zhvillimin e teknologjive të reja IT vëmë re një lloj emancipimi social dhe

personal. Këto lloj teknikash, të cilat bëhen pjesë e mediave të ndryshme bëjnë bashkë

njerëz dhe vënë në kontakt individë të ndryshëm.

Kompleksiteti i këtyre teknologjive formojnë atë që quhet ICT (Information and

Communication Technologies). Tomas Maldanado ka sintetizuar tre nevoja që

konfigurohen në lidhjen ndërmjet komunikimit politik dhe ICT: një azhornim

burokratik i aparateve shtetërore ndërmjet informatizimit (për të ulur inefiçencën dhe

vështirësinë e aksesit të qytetarëve për shërbimet burokratike); një zgjerim të

mundësive për pjesëmarrje demokratike të qytetarëve nëpërmjet ICT dhe në fund një

rishpikje e politikës235. Nga njëra anë duket sikur publiku ka mundësinë të njihet me

problematika të ndryshme dhe të japë mendimin e tij nëpërmjet teknologjive të reja, pa

lëvizur nga shtëpia por nga ana tjetër duket sikur po formohet një sistem i dominuar

nga alternativat e gatshme, i drejtuar nga kush ka pushtetin të bëjë pyetjet. Por

pjesëmarrja e qytetarëve në jetën e qytetit është idealja e demokracisë dhe përqëndrimi

në teknologjitë e reja edhe në mediat e reja i jep mundësi atyre të ndërhyjnë në procese

të ndryshme.

Përfshirja e qytetarëve në një kontekst transparent, mund të konsiderohet si një pasuri

për demokracinë përfaqësuese. Shumë arsye kontribuojnë në rritjen e përfshirjes së

qytetarëve dhe grupeve të interesit në bërjen e politikave.

Në demokraci impenjimi publik i subjekteve të tilla zgjeron sferën ku aktorët socialë

mund të marrin vendime dhe kontribuon në ndërtimin e sensit qytetar dhe besimit në

institucione. Kjo është ajo që përcaktohet si performancë demokratike e qeverive, pra

niveli ku proceset vendimmarrëse të qeverive janë në lartësinë e duhur të principeve

demokratike.

Në këtë perspektivë përfshirja e qytetarëve dhe grupeve të interesit është e nevojshme

për të zhvilluar dhe ruajtur besimin e qytetarëve në institucionet dhe proceset

vendimmarrëse, për të krijuar vlera të reja qytetarie dhe për të përmirësuar

përgjegjësinë dhe transparencën e qeverisë publike.

235 Maldanado, T., 1997, Critica della ragione informatica, Feltrinelli, fq.44

126

4.3 Konsultimet publike, pjesëmarrja qytetare si shprehje e opinionit

publik

Prej disa vitesh edhe në Shqipëri tema e pjesëmarrjes së qytetarëve në jetën politike

diskutohet si një element efikas në proceset e vendimmarrjes, politikave publike por

edhe ndryshimeve që vijnë nga teknologjia digjitale. Shqipëria, më 30 tetor të vitit

2014, miratoi ligjin “Për njoftimin dhe konsultimin publik”, nr. 146/2014, një akt ky

kushtuar tërësisht procedurave që duhen ndjekur për një proces konsultimi publik sa

më efektiv. Sipas Guiding Principles for Open and Inclusive Policy making236 të

OECD (OECD - Organisation for Economic Co-operation and Development) përfshirje

do të thotë jo vetëm që qytetarët të kenë mundësi të barabarta dhe kanale të ndryshme

aksesi për informacion por që ata duhet të konsultohen për të marrë pjesë. Sot koncepti

i zhvillimit të një politike përfshirëse (inclusive policy making) për t’u vënë në veprim

nëpërmjet përfshirjes së palëve të interesuara koinçidon në pjesën më të madhe të

rasteve me atë që quhet qeveri e hapur. OECD e përkufizon qeverinë e hapur si

transparencën e veprime qeveritare, aksesueshmërinë e shërbimeve dhe informacioneve

të qeverisë dhe kapacitetin e qeverisë për t’iu përgjigjur ideve të reja, kërkesave dhe

nevojave. Gjithnjë e më tepër vende të ndryshme promovojnë përfshirjen e qytetarëve

në çështjet e rregulluara nga shteti.

Mekanizmat që përdoren janë të ndryshme dhe ndërhyjnë në disa faza të këtij cikli: 1.

në fazën e iniciativës së programimit; 2. në fazën e elaborimit dhe aprovimit; 3. në

fazën e implementimit dhe monitorimit.

Faza e iniciativës së programimit është faza e parë e zhvillimit të politikave dhe

konsiston në gjetjen e një problemi që mund të kërkojë një përgjigje politike.

Normalisht janë qeveritë që diktojnë agjendën politike por duke patur parasysh nivelin

e rritjes së demokracisë pjesëmarrëse, përfshirja e qytetarëve dhe palëve të interesuara

si një mjet për të iniciuar aksionin politik po merr një rëndësi gjithnjë e më të madhe.

236 OECD, Focus on Citizens: Public Engagement for Better Policy and Services, OECD Publishing,

Paris, 2009, pag. 19. DOI: http://dx.doi.org/10.1787/9789264048874-en

127

Në një numër të konsiderueshëm të vendeve evropiane, qytetarët kanë mundësinë për

të nisur një iniciativë politike duke prezantuar ide, propozime apo kërkesa ndaj

qeverisë: referendumet, peticionet apo iniciativat popullore janë format më të përdorura

të pjesëmarrjes direkte në përcaktimin e politikave publike. Këto instrumente të

demokracisë së drejtëpërdrejtë në përgjithësi nuk zëvendësojnë format e demokracisë

përfaqësuese, por janë plotësuese; shpesh i lejojnë qytetarët dhe grupet e interesit të

fusin në agjendën politike tema që përgjegjësit politikë do të preferonin që të mos

diskutonin ose që i konsiderojnë si të pa rëndësishme.

Faza e dytë është ajo ku përdoren mekanizmat e përfshirjes së stakeholder-ave; bëhet

fjalë për fazën e elaborimit ku pasi është konstatuar ekzistenca e një problemi që

justifikon veprimin politik, organet përkatëse punojnë për draftin e parë të propozimeve

që i paraqitet palëve të interesuara me qëllimin për të marrë informacione dhe komente.

Zakonisht procedohet me publikimin e projektit në institucionin që e propozon dhe

mundësohet observimi nëpërmjet e-mailit ose një moduli ëeb. Shumë vende përdorin

edhe një modalitet të centralizuar, duke bërë të aksesueshme të gjitha konsultimet nga

një portal i vetëm. Ky modalitet ka disa limite pasi komunikimi ndërmjet autoriteteve

rregulluese dhe grupeve të interesit është unilateral; palët e interesuara nuk kanë

mundësi të komunikojnë me njëri tjetrin; informacionet dhe observimet arrijnë shumë

vonë në procesin e rregullimit, kur propozimi bëhet fakt dhe nuk ka më kohë për

ndryshime thelbësore. Ndërkohë, ndodh që nuk garantohet përfaqësimi i palëve të

interesuara.

Ndër modalitet e konsultimit, ai më tradicionali notice and comment është e përfshirë

në Administrative Procedure Act (APA) amerikane të 1946237. Objektivi i tij është

mbledhja e komenteve të subjekteve të interesuara për skemat e dispozitave të reja. Për

të gjitha rregulloret e agjencive aplikohet paragrafi 553 i APA238, i cili aplikon një

proces që përbëhet nga tre faza: 1. agjencia publikon një njoftim për sa i përket

rregullimit të një propozimi (Notice of Proposed Rulemaking - NPRM) në regjistrin

federativ, që mban një draft të propozimit me shënime shpjeguese dhe kërkesa për

237 https://www.justice.gov/sites/default/files/jmd/legacy/2014/05/01/act-pl79-404.pdf 238 http://www.nmfs.noaa.gov/pr/pdfs/laws/apa.pdf

128

koment; 2. agjencia pret komentet dhe modifikon propozimin nëse e sheh të

përshtatshme; 3. agjencia publikon dispozitën definitive, të shoqëruar nga një hyrje e

gjatë e ilustruese dhe u përgjigjet komenteve.

Një procedurë analoge ndodh edhe në Zelandën e Re, ku projektligjet janë të hapur

ndaj komenteve të qytetarëve. Publiku është i ftuar të bëjë observime dhe të propozojë

modifikime dhe të gjithë kontributet shqyrtohen nga komisioni kompetent, i cili mund

të ftojë në një dëgjesë publike. Në përfundim të saj, përveç publikimit të kontributeve

të marra, komisioni mund të ristampojë projektligjin me një relacion që ilustron

amendamentet e rekomanduara bazuar në dëshmitë e mbledhura.

Një variant i notice and comment, që parashikon edhe një formë të pjesëmarrjes në

procesin e konsultimit, është i njohur si një "negotiated rule making" dhe është shfaqur

ne Shtete e Bashkuara të Amerikës në vitet ’90 të shekullit të kaluar me qëllim rritjen e

përfshirjes së grupeve të interesit në procesin rregullator duke krijuar një forum për

dialogun e drejtëpërdrejtë ndërmjet stakrholders dhe rregulluesit.

Pas disa eksperimenteve, procedura është kodifikuar në Negotiated Rulemaking Act239

të 1996 dhe parashikon caktimin e një presidenti të forumit, të jashtëm nga grupet dhe

neutral, i cili thërret dhe drejton negociatat ndërmjet një grupi të ekuilibruar dhe

përfaqësues të grupeve (të interesit, publik, përfaqësues të sektorit privat dhe publik).

Ai analizon të dhënat, problemet dhe tenton të hartojë tekstin ose të paktën pikat

kryesore të propozimit në fjalë. Të gjitha mbledhjet e komiteteve janë të hapura ndaj

publikut dhe përmbledhjet e takimeve publikohen on line.

Nëse brenda forumit nuk arrihet konsensusi unanim mbi propozimin, agjencia vazhdon

me procedurën e notice and comment, siç do të bënte për çdo propozim tjetër

rregullues. Edhe kur nuk arrihet konsensusi, ky modalitet ofron mundësinë e një

dialogu të drejtëpërdrejtë midis grupeve të interesit dhe rregulluesit, duke përmirësuar

cilësinë e analizës dhe duke ndërtuar raporte besimi ndërmjet stakeholders dhe

rregulluesve.

239 https://www.ams.usda.gov/sites/default/files/media/Feb82011IntrotoNR.pdf

129

Një instrument tjetër që lejon përfshirjen e grupeve të interesit është i ashtuquajturi

dialog politik (policy dialogue). Ky dialog përfshin individë që vijnë nga grupet e

interesit që ulen bashkë në një tavolinë për të thelluar një temë apo problematikë për të

cilën kanë interes por jo domosdoshmërisht kanë të njëjtin mendim. Në fakt

presupozohet që ata mbajnë pozicione apo role të ndryshme dhe kanë perspektiva të

ndryshme për të njëjtin problem.

Diaologu politik është përdorur p.sh në Hollandë për të arritur në Marrëveshjen

energjitike mbi rritjen e qëndrueshme240. Kjo marrëveshje është rezultat i negociatave

të gjata dhe intensive, të cilat zgjatën gjashtë muaj dhe ku u përfshinë dyzet organizata

përfaqësuese. Shumë shkencëtarë, sipërmarrës, politikanë dhe aktorë të tjerë hollandezë

kontribuan me idetë dhe njohuritë e tyre për këtë proces. Ky proces u zhvillua

anembanë vendit gjatë diskutimeve dhe sesioneve të ekspertëve në zyrën qendrore të

Këshillit, përmes procedurave të konsultimit online, me shkresa të ndryshme që ata

paraqitën, ose me intervista të thella. Energjia e investuar nga të gjithë individët e

përfshirë rezultoi një marrëveshje ambicioze që është përcaktuar në këtë dokument.

Përfshirja e grupeve të interesit është më e rrallë në fazën e tretë të ciklit ose në zbatim

apo vlerësim. Pa dyshim është shumë e rëndësishme përfshirja e qytetarëve në

implementimin e politikave, pasi kjo zhvillon sensin e përkatësisë dhe u jep

përgjegjësve politikë informacione të vlefshme për të kuptuar impaktin real dhe

efikasitetin e normave. Edhe në këte fazë përfshirja e grupeve të interesit mund të

konsistojë në një konsultim të thjeshtë ose në forma pjesëmarrjeje më të gjera.

Një shembull interesant ishte iniciativa "Red Tape Challenge" e lançuar nga Qeveria

Britanike në vitin 2011, e cila i besoi qytetarëve, kompanive dhe sipërmarrjeve, detyrën

se si mund të përmirësonin ose shfuqizonin rregullatorin ekzistues. Komentet e

ndryshme nëpërmjet ëeb-it sollën vendimin për të shfuqizuar ose modifikuar më shumë

se 1100 rregullues nga 2300 të shqyrtuar241.

Mundësitë për të përfshirë qytetarët apo grupet e interesit, janë të ndryshme. Vitet e

fundit janë shtuar mundësitë për përfshirje edhe pse vështirësitë mbeten ende të mëdha.

240 https://www.ser.nl/en/publications/publications/2013/energy-agreement-sustainable-growth.aspx 241 https://publications.parliament.uk/pa/cm201314/cmselect/cmpubadm/75/75.pdf, fq.14.

130

Modalitetet e gjithëpërfshirjes kërkojnë kohë, kujdes e aftësi dhe kjo qëndron si për

qytetarët ashtu edhe për institucionet publike.

Informacionet për politikën dhe ndërhyrjet legjislative i bëhen me dije publikut nga

qeveria dhe parlamenti nëpërmjet kanaleve të ndryshme por shpesh herë ato janë të

fragmentizuara dhe nuk shpjegojnë modalitet e përfshirjes në dispozicion të të

interesuarve. Ndërkohë pak njerëz janë në dijeni për punën e intitucioneve dhe se si

është i organizuar procesi vendimmarrës por edhe kur janë të informuar nuk dinë si të

ndikojnë në këtë proces. Studime të OECD kanë treguar se ka qytetarë të cilët do të

kishin dëshirë të merrnin pjesë në debatet politike – legjislative por për arsye kulturore,

sociale, ekonomike, gjuhësore, paaftësi, nuk përfshihen për mungesë kohe apo besimi

ndaj politikës dhe institucioneve.

Në fakt ekziston mundësia që konsultimet publike të përdoren edhe për të legjitimuar

vendime të cilat janë marrë më parë ose që proceset e konsultimit të influencohen nga

informacione të dhëna, nga lloji i pyetjes deri te përgatitja e pjesëmarrësve dhe faciliteti

apo vështirësia për të marrrë pjesë në këtë proces. Rreziku i këtij procesi është

instrumentalizimi i publikut nga ana e organeve administrative dhe ato përfaqësuese

por edhe tentativa nga subjektet privatë të interesuar për ta drejtuar procesin

vendimmarrës në favor të tyre. Në këtë kontekst merr një rol shumë të rëndësishëm

teknologjia digjitale, me inovacionin dhe zhvillimin e saj, për ta bërë pjesëmarrjen sa

më përfshirëse dhe demokratike.

4.3.1 Konteksti ndërkombëtar

Prej kohësh OECD, e cila përbëhet nga 36 vende anëtare242, merret me cilësinë e

rregullatorëve dhe të qeverisë. Në vitin 1995 është mbajtur për herë të parë një

deklaratë ndërkombëtare për principet e rregullatorëve, Rekomandimi i Këshillit të

242 Vendet anëtare të OECD: Australia, Austria, Belgjika, Kanada, Kili, Republika Ҫeke, Danimarka,

Estonia, Finlanda, Franca, Gjermania, Greqia, Hungaria, Islanda, Irlanda, Israeli, Italia, Japonia, Korea,

Letonia, Lituania, Luksemburgu, Meksika, Hollanda, Zelanda e Re, Norvegjia, Polonia, Portugalia,

Sllovakia, Sllovenia, Spanja, Suedia, Zvicra, Turqia, Britania e Madhe, USA.

131

OECD për përmirësimin e cilësisë së rregullatorit qeverisës243. Në vitin 2005 janë

publikuar principet e cilësisë së rregullatorëve dhe performancës244 dhe më pas në vitin

2012 Rekomandimet e Këshillit për politikën dhe qeverisjen. OECD u ka rekomanduar

gjithnjë vendeve anëtare përfshirjen e grupeve të interesuara në procesin vendimmarrës

dhe në këtë dokument sqaron se si konsultimi publik është një instrument i nevojshëm

për të përmirësuar cilësinë e rregullatorëve.

Në veçanti, në principet e guidës së 2005, lexojmë:

Principi 1. Përmirësohet cilësia e rregullatorëve duke u pajisur me të gjitha mjetet

dedikuar rregulluesit të një stafi të përshtatshëm, duke drejtuar aktivitete të rregullta

formimi e duke i përdorur në mënyrë efektive konsultimet, përfshirë edhe ato të

organeve këshillëdhënëse të grupeve të interesit.

Principi 3. Stabilizimi i aseteve rregulluese siguron që interesi publik të mos varet nga

subjektet rregulluese dhe nga interesa të grupeve të caktuara.

Të gjithë të interesuarit potencialë duhen konsultuar kohë më parë si në krijimin ashtu

edhe në rishikimin e rregullatorëve, duke u siguruar që konsultimi të jetë real e

transparent dhe objektivi i tij të jetë qartësisht i kuptueshëm. Faqet ëeb të aksesueshme

dhe interaktive duhet të jenë prioritet pasi publiku duhet të informohet dhe komentet e

tij në lidhje me rregullatorët duhet të merren në kohë reale. Përsëri në vitin 2012,

OECD i rekomandoi vendeve anëtare për të aderuar në principet e open government,

duke i ofruar subjekteve të interesuara mundësi të rëndësishme për të kontribuar në

procesin e përkufizimit të skemave të propozimeve rregulluese dhe cilësisë së

analizave të impaktit që i shoqërojnë. Rekomandimet245 nënvizojnë rëndësinë e

konsultimit, komunikimit, bashkëpunimit dhe koordinimit gjatë tërë ciklit rregullues.

Në veçanti shkruhet:

Rekomandimi. 2: Qeveritë duhet të përcaktojnë një politikë konsultimi të qartë, duke

identifikuar modalitet sipas të cilave duhet mund të zhvillohen konsultimet e hapura

dhe të drejta brenda procesit të formimit të rregullave.

243 Recommendation of the Council on Improving the Quality of Government Regulation, 9 March 1995,

Paris. 244 https://www.oecd.org/fr/reformereg/34976533.pdf 245 http://www.oecd.org/gov/regulatory-policy/49990817.pdf

132

2.2. Qeveritë duhet të kooperojnë me stakeholders në rishikimin e rregulluesve; - duke

krijuar proceset e konsultimit në mënyrë që të ketë sa më shumë pjesëmarrës në

mënyrë që të maksimizohet cilësia dhe efikasiteti; - publiku duhet të ketë akses në të

gjithë dokumentet në lidhje me vendimin dhe motivet pse do të përdoret ky rregullues;-

të strukturohen rishqyrtimet të rregulluesve për nevojat e përfituesve, duke

bashkëpunuar me ata në formulimin dhe drejtimin e rishqyrtimit, përfshirë fazën e

përcaktimit të prioriteteve dhe të vlerësimit të rregullatorëve.

Rekomanimi 6: Publikim i rregullt i raporteve për performancën e politikës së

rregullatorëve. Raportimet duhet të përfshijnë informacione për funksionimin në

praktikë të analizave të rregulluesve dhe rishqyrtimin e rregulluesve ekzistentë.

Rekomandimi 10.3: Shfrytëzim i niveleve të ndryshme qeverisëse për të zhvilluar

procedurat e një konsultimi efikas për të reflektuar sa më mirë në nevojat e popullit në

nivel lokal krahasuar me politikën rregulluese në të gjitha nivelet qeverisëse.

Regulatory Policy Outlook 2015246 na jep analizën e progresit që kanë bërë shumë

vende që i janë bashkuar OECD për të përmirësuar cilësinë e legjislacionit. Kjo analizë

fokusohet në ciklin e rregullimit në çdo vend, duke ekzaminuar në detaje tre principet

kryesore të praktikave të mira të rregullimit ashtu siç janë përcaktuar në rekomandimin

e vitit 2012: përfshirja e stakeholders; analiza ose vlerësimi i impaktit të rregulluesve.

Këto tre indikatorë na japin një pamje të praktikave të vendeve të ndryshme ku secili

prej tyre mat sistematikisht adoptimin e praktikës, metodat e përdorimit, të cilësisë së

mbikëqyrjes dhe nivelin e transparencës. Nga kjo analizë rezulton se vendet e OECD

kanë përmirësuar ndjeshëm cilësinë e rregullimit gjatë dy dhjetëvjeçarëve të fundit,

duke e vendosur politikën e rregullimit në qendër të vëmendjes së qeverive e duke e

kthyer atë në një shtyllë të fortë të reformës së sektorit publik.

OECD rekomandon integrimin e konsultimeve me grupet e interesit në çdo fazë të

ciklit të qeverisjes për regullimin dhe jo vetëm gjatë rielaborimit apo modifikimit të

tyre. Përfshirja e grupeve të interesit në procesin e revizionit të normave është më e

rallë, edhe pse kohët e fundit disa vende kërkojnë pjesëmarrjen aktive të këtyre grupeve

në formimin e reformave të rregullimit, veçanërisht atyre të fokusuara në thjeshtimin

246 https://read.oecd-ilibrary.org/governance/oecd-regulatory-policy-outlook-2015_9789264238770

133

administrativ. Grupet e interesit rrallë herë angazhohen në fazën finale te ciklit të

rregullimit. Një kontakt më shumë ndërmjet autoriteteve rregulluese dhe për shembull

sipërmarrjeve të rregulluara do të përkthehej në observim më të mirë të ligjit dhe në një

mirëkuptim të shmangies së normativave.

Pra grupet e interesit duhet të angazhohen në të gjitha fazat e procesit: në identifikimin

e problemit dhe mundësinë e zgjidhjes; në elaborimin e një seri opsionesh normative

dhe jo normative; në redaktimin e propozimit rregullator. Zakonisht grupet e interesit

janë të përfshirë nëpërmjet një konsultimi publik në internet në fazën e fundit të

procesit, kur një projektligj prezantohet nga një ministër. Por për të garantuar një

pjesëmarrje domethënëse në procesin e formimit të normës do të ishte më mirë

përfshirja e tyre përpara kësaj faze.

Edhe pse përdorimi i teknologjisë për të përfshirë grupet e interesit në politikën e

rregullimit është shumë i përhapur, deri tani eksperienca ka treguar se inovacionet

teknologjike, digjitale dhe komunikimit jo gjithmonë arrijnë të rrisin nivelin e

përfshirjes në përcaktimin e politikave dhe përmirësimin e cilësisë. Ndonëse kanë

ndryshuar mekanizmat e përfshirjes, natyra e procesit ka mbetur e njëjtë me atë të

periudhës paradigjitale247.

Për të përmirësuar këtë proces, OECD rekomandon për vendimmarrësit që të ndjekin

një lloj konsultimi në mënyrë që të orientojë vazhdimisht strategjinë e qeverive.

Zgjedhja e instrumenteve pjesëmarrës duhet të privilegjojë efikasitetin dhe

shumëllojshmërinë: përveç instrumenteve konvencionalë (si njoftimet, komentet, etj..)

OECD rekomandon edhe qasje të tjera alternative në mënyrë që të inkurajojnë

bashkëprodhimin. OECD identifikon te funksionarët publikë qendrën e kontrollit për

transparencën, neutralitetin dhe përfaqësinë e aktiviteteve. Sipas saj një vëmendje e

veçantë ndaj transparencës së procedurave dhe feedback-ut është çelësi për të forcuar

besimin tek instrumenti, bashkë me rritjen e aftësive, në legjitimitetin dhe

përgjegjësinë e grupeve të interesit.

247 www.oecd.org /gov/regulatory-policy/measuring-regulatory-performance.htm

134

4.3.2 Konteksti shqiptar

Habermas e sheh opinionin publik, të paktën në kohën e tij të artë, si hedhje idesh, të

cilat të elaboruara nga intelektualët, në një farë mënyre, paragjykime të koncepteve që

ata nuk medituan dhe krijuan in primis por që mblodhën, për të thënë, reflektime, duke

i kthyer në një armë polemikash politike. Ҫfarë mund të themi sot për opinion publik

dhe idetë e tij? Cilët janë intelektualët që me reflektimet e tyre sjellin ndryshime në

ditet e sotme në projektakte apo projektligje? Shqipëria ka ndërmarrë hapa të

rëndësishëm në drejtim të miratimit të një kuadri ligjor të avancuar për të drejtën e

informimit dhe njoftimin dhe konsultimin publik, qoftë në nivel kushtetues248, ashtu

edhe në nivel ligjor e nënligjor. Prej afro katër vitesh janë në zbatim dy ligje të

rëndësishme, ligji Nr. 119/2014 “Për të drejtën e informimit” dhe ligji nr. 146/2014

“Për njoftimin dhe konsultimin publik”. Përveç kësaj, vendi ynë ka nënshkruar një sërë

aktesh ndërkombëtare që parashikojnë lirinë e shprehjes si një të drejtë themelore të

njeriut, si dhe është anëtar i platformave ndërkombëtare që promovojnë qeverisjen e

hapur dhe transparente249.

Ligji nr. 146/2014 “Për njoftimin dhe konsultimin publik”, parashikon rregullat

procedurale për njoftimin dhe konsultimin publik si një nga garancitë më të

rëndësishme të pjesëmarrjes së qytetarëve në hartimin e legjislacionit. Ligji parashikon

standarde të qarta sa i takon fushës së projektakteve që i nënshtrohen njoftimit dhe

konsultimit publik dhe mbështetet tek parimet e transparencës, efektshmërisë së

vendimmarrjes së organeve publike, dhe përgjegjësisë së tyre ndaj palëve të

interesuara.

Ligji parashikon se çdokush mund të përfshihet në procesin e konsultimit publik, gjë e

cila e bën procesin gjithëpërfshirës dhe mjaft të hapur e demokratik. Ai parashikon të

drejtën e palëve të interesuara, jo vetëm për t’u informuar dhe kontribuar në procesin e

248 Kushtetuta parashikon lirinë e shprehjes (neni 22) dhe të drejtën e informimit (neni 23) si të drejta

kushtetuese të çdo individi. 249 Shqipëria ka nënshkruar Konventën e OKB për të Drejtat e Njeriut, Konventën Evropiane për të

Drejtat e Njeriut, Konventën e Aarhusit, Paktin Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike si dhe

është anëtare e Partneritetit për Qeverisjen e Hapur (Open Government Partnership- OGP) që prej vitit

2011.

135

hartimit dhe miratimit të projektakteve, por edhe të drejtën për të kërkuar fillimin e

procedurës për hartimin dhe miratimit e një projektakti, sipas planit vjetor të

vendimmarrjes së institucionit. Sipas këtij ligji detyrimin për konsultim gjatë procesit

vendimmarrës dhe politikëbërës e ka çdo organ publik, duke përfshirë: çdo organ të

pushtetit qendror që kryen funksione administrative; çdo organ të enteve publike, në

masën që ato kryejnë funksione administrative; çdo organ të pushtetit vendor që kryen

funksione administrative; çdo organ të Forcave të Armatosura e çdo strukturë tjetër, për

aq kohë sa këto kryejnë funksione administrative; çdo person fizik ose juridik, të cilit i

është dhënë me ligj, akt nënligjor ose çdo lloj forme tjetër të parashikuar nga

legjislacioni në fuqi e drejta e ushtrimit. Ky ligj nuk përcakton forma apo mënyra fikse

me të cilat do të realizohet procesi i konsultimit në raste të caktuara. Forma përzgjidhet

nga organi publik, rast pas rasti, në varësi të nismës përkatëse që í nënshtrohet këtij

procesi. Megjithatë, organi publik duhet të kujdeset që forma e përzgjedhur e

konsultimit të ketë qëllim gjithëpërfshirjen, e parë kjo në kontekstin e nismës që do të

konsultohet. Për këtë arsye, në këtë moment, rëndësi të veçantë merr identifikimi i

palëve të interesuara apo i grupeve të interesit, si dhe organizimi i konsultimit, në një

nga format më sipër, për të mundësuar realisht tërheqjen e mendimit të grupeve/

subjekteve që do të preken nga nisma në të ardhmen, apo të atyre që mund të japin një

kontribut real në përmirësimin e saj.

Për mbarëvajtjen e procesit të konsultimit dhe në funksion të transparencës dhe të

gjithëpërfshirjes, ligji ka parashikuar krijimin e Regjistrit elektronik për njoftimet dhe

konsultimet publike. Deri më tetor 2016, në prag të 2-vjetorit të miratimit të ligjit “Për

njoftimin dhe konsultimin publik”, Regjistri elektronik nuk ishte bërë ende funksional.

Sipas një raporti nga Fondacioni Shoqëria e Hapur për Shqipërinë, të cilin e cituam

edhe më sipër, kjo mangësi ka ndikuar ndjeshëm në zbatimin në mënyrë të njëtrajtshme

në përputhje me ligjin nga ana e institucioneve të monitoruara, duke u lënë shteg

abuzivizmit, cenimit të aksesit dhe barazisë së të gjitha palëve të interesuara në

proceset konsultuese, mosrespektimit të afateve të përcaktuara ligjore, mospublikimit

të përmbledhjeve të rekomandimeve të pranuara nga grupe të ndryshme interesi apo në

136

moshartimin e përmbledhjeve me argumente bindëse për mospranimin e këtyre të

fundit250.

Këto shqetësime nxitën Komisionerin për të Drejtën e Informimit dhe Mbrojtjen e të

Dhënave Personale në bashkëpunim me Fondacionin Shoqëria e Hapur për Shqipërinë

për të realizuar një raport mbi Vlerësimin e Kapaciteteve të së Drejtës së Informimit

dhe Njoftimit Publik251. Ky raport analizon situatën aktuale në zbatimin e standardeve

të larta që parashikojnë të dyja ligjet pas afro katër vitesh nga miratimi i tyre.

Projekti mbulon periudhën qershor – dhjetor 2017 dhe përfshin në këtë vlerësim

pushtetin qendror dhe vendor, institucionet e pavarura dhe drejtoritë e përgjithshme. Në

nivel qendror janë përfshirë 173 institucione, ndër këto: 77 institucione qendrore (duke

përfshirë Kryeministrinë, ministritë e linjës dhe institucionet e varësisë), 20

institucione të pavarura, 15 drejtori të përgjithshme dhe 61 bashki.

Vlerësimi i kapaciteteve të koordinatorëve u mbështet në tre dimensione kryesore:

mjedisi mundësues (ligjor), mjedisi organizativ (institucional) dhe aspekti individual.

Objektivi i përgjithshëm i sondazhit ishte vlerësimi i kapaciteteve të koordinatorëve të

së drejtës së informimit si dhe koordinatorëve të njoftimit dhe konsultimit publik në

lidhje me pozitën e tyre brenda institucionit, burimet dhe infrastrukturën ekzistuese në

mbështetje të detyrës së tyre, si dhe aftësitë profesionale. Vlerësimi për matjen e

kapaciteteve profesionale të koordinatorëve të së drejtës së informimit dhe njoftimin

dhe konsultimit publik u bë përmes të dhënave të marra nga dy burime kryesore:

sondazhi me koordinatorët e të drejtës së informimit dhe të konsultimit publik; grupet e

fokusuara me përfaqësues të tjerë të institucioneve të monitorurara. Grupet e synuara të

sondazhit ishin: koordinatorët e së drejtës së informimit, pjesë e institucioneve të

pavarura, pushtetit qëndror e vendor dhe drejtoritë e përgjithshme, të cilat janë ose jo

nëpunës civil; koordinatorët e njoftimit dhe konsultimit publik, pjesë e institucioneve të

pushtetit qëndror dhe vendor (në nivel qarku), të cilët janë ose jo nëpunës civil. Në

250 Fondacioni Shoqëria e Hapur për Shqipërinë tetor 2016, Raport, “Sfidat e zbatimit në praktikë të ligjit

“Për njoftimin dhe konsultimin publik”, fq. 40 251 Komisioneri për të Drejtën e Informimit dhe Mbrojtjen e të Dhënave Personale, Fondacioni Shoqëria

e Hapur për Shqipërinë, Maj 2018, Raport Vlerësimi i Kapaciteteve të së Drejtës së Informimit dhe

Njoftimit dhe Konsultimit Publik

137

aspektin ligjor nga sondazhi252 rezultoi se koordinatorët e të drejtës për informim dhe

njoftimit e konsultimit publik nuk kanë një status të veçantë brenda institucionit, për sa

i përket:

1. Pozicionit hierarkik brenda strukturës së institucionit. Nga monitorimet është

konstatuar se shpesh koordinatorë caktohen specialistë të drejtorive juridike apo të

burimeve njerëzore, të cilët nuk gëzojnë “pushtetin” e duhur për të “detyruar”

administratën e institucionit apo dhe eprorët e tyre për kthimin e përgjigjeve dhe

realizimin e proceseve konsultuese për çdo projekt-akt. Në shumë situata kjo çon në

anashkalimin e koordinatorit gjatë zbatimit të ligjit “Për të drejtën e informimit” dhe

“Për njoftimin dhe konsultimin publik”. Roli i tyre bashkërendues ndërmjet hallkave të

ndryshme të institucionit, përgjegjësia e tyre për të garantuar këto të drejta dikton

nevojën që koordinatorët të kenë një nivel të caktuar hierarkik brenda institucionit për

të realizuar detyrat e tyre brenda afateve ligjore.

2. Mënyrës dhe kritereve të caktimit të koordinatorit. Ligji nr. 119/2014 “Për të

drejtën e informimit” dhe ligji nr. 146/2014 “Për njoftimin dhe konsultimin publik”

nuk përcaktojnë kritere të përzgjedhjes së koordinatorëve, por vetëm detyrimin e

organit publik për caktimin si koordinator të një prej nëpunësve të tij253 . Në disa raste,

ky rol i caktohet pozicioneve politike, si këshilltar i ministrit, të cilët nuk garantojnë

qëndrueshmërinë e këtij roli dhe nuk i korrespondojnë funksioneve dhe detyrave të

koordinatorit. Gjithashtu, shpesh, duke qenë nëpunës të cilët mbajnë pozicione të

natyrave jo të lidhura me këto fusha, ata nuk zotërojnë njohuritë dhe ekspertizën e

nevojshme për një funksion kaq të rëndësishëm dhe kompleks. Parashikimi i kritereve

ligjore për përzgjedhjen e koordinatorëve do të sigurojë qëndrueshmëri në detyrë,

specializim dhe profesionalizëm më të lartë të koordinatorëve.

3. Trajtimit financiar dhe kohës së nevojshme për realizimin e detyrës së

koordinatorit. Koordinatorët nuk gëzojnë një trajtim të veçantë financiar dhe as

burimet, përfshirë kohën e nevojshme, për të realizuar detyrat e tyre. Kjo e bën këtë

“detyrë shtesë” një barrë për koordinatorët, të cilët duhet të realizojnë detyrat e shumta

252 Po aty, fq. 17 në vazhdim. 253 Ligji nr. 146/2014, neni 10 thotë “një person” dhe jo një prej nëpunësve civilë të institucionit.

138

që ngarkon ligji përveç detyrave të tyre në pozicionin që ata mbajnë. Përveç kësaj, roli

si koordinator nuk pasqyrohet në përshkrimin e tyre të punës që do t’u mundësonte

atyre më shumë kohë në dispozicion dhe do të ndihmonte për një vlerësim të

performancës së tyre. Edhe pse ligji e parashikon figurën e koordinatorit, vetë

institucionet e kanë lënë të parregulluar pozicionin e koordinatorit, çka e vështirëson

punën e tij/saj në praktikë.

Koordinatori për njoftimin dhe konsultimin publik

Nga sondazhi254 i kryer u konstatua se numri total i koordinatorëve për njoftimin dhe

konsultimin publik ishte vetëm 18 për pushtetin qendror dhe vendor së bashku, ku 9

ishin nga pushteti qendror dhe 9 nga pushteti vendor. Nga sondazhi i kryer u konstatua

se 72.2 % e tyre ishin nëpunës civil, 22.2% jo nëpunës civilë dhe 5.6 % staf politik.

Nga koordinatorët, të cilët janë nëpunës civil, vihet re se 69.3 % janë specialist ose shef

sektori (38.5 % janë në nivel specialisti dhe 30.8% shef sektori) dhe 30.7% janë

sekretarë të përgjithshëm.

Statusi i Koordinatorit në institucion

Lidhur me formimin e tyre arsimor, vetëm 44.4% e të anketuarve kanë formim në

fushën juridike, 22.2% në shkenca ekonomike dhe pjesa tjetër në shkenca shoqërore.

Profili arsimor i koordinatorëve

Sa i përket përvojës së punës në institucion shumica e tyre, 50 % janë relativisht të rinj

në institucion 0-5 vjet, 27.8 % janë shumë të rinj në institucion nga 0-1 vit dhe vetëm

16.7 % kanë një përvojë nga 5-10 vjet në institucion. Vetëm 5.6 % kanë përvojë pune

më shumë se 10 vjet në institucion. Ndërsa përvoja e tyre si koordinator për njoftimin

dhe konsultimin publik varion: • 33.3 % nga 1-2 vjet, • 61% shumë të rinj në këtë

pozicion nga 0-1 vit, dhe • vetëm 5.6 % më shumë se dy vjet. Sa i përket

përshtatshmërisë së detyrës së koordinatorit me këtë rol, vetëm 27.8 % ishin pjesë e

drejtorisë juridike, ndërsa 33.3 % pjesë e kabinetit dhe pjesa tjetër pjesë e drejtorisë së

254 Raport Vlerësimi i Kapaciteteve të së Drejtës së Informimit dhe Njoftimit dhe Konsultimit Publik,

cit., fq. 20 në vazhdim.

139

buxhetit dhe financës. Vetëm 38.9 % u shprehen se janë shumë të angazhuar në

realizimin e detyrimeve të institucionit bazuar në ligjin “Për njoftimin dhe konsultimin

publik”, ndërsa 61.1% u shprehen se nuk janë aspak apo pak të angazhuar. Shumica e

tyre, 72 % ishin njëkohësisht edhe koordinatorë për të drejtën e informimit.

Duke patur parasysh se shumica e koordinatorëve për të drejtën e informimit, por edhe

ata të njoftimit dhe konsultimit publik janë nëpunës civil dhe janë specialistë, çka

tregon se caktimi i tyre është bërë thjesht formalisht, duke i bërë ata joefikasë në

ushtrimin e detyrave të tyre është e domosdoshme që një nga kriteret e përzgjedhjes

dhe caktimit të koordinatorit të jetë pozicioni i tij i lartë brenda hierarkisë së

institucionit.

Në rastin e njoftimit dhe konsultimit publik nevojitet që organet publike në

përputhje me ligjin përkatës të caktojnë koordinatorët sa më shpejt pasi kjo rrezikon

seriozisht zbatimin dhe mbarëvajtjen e procesit të njoftimit dhe konsultimit publik

sipas standardeve të parashikuara nga ligji. Ligji nuk e parashikon shprehimisht që

duhet të jetë nëpunës civil, ndaj nevojitet ndryshimi i tij në këtë aspekt dhe mandej

nevojitet që institucionet publike të respektojnë ligjin. Koordinatori duhet të përfshihet

në realizimin e të gjitha detyrimeve që rrjedhin nga ligji “Për njoftimin dhe konsultimin

publik” duke qenë se ai është personi kyç për garantimin e zbatimit të këtij ligji. Edhe

pse ligji ia ngarkon detyrimet dhe përgjegjësitë që rrjedhin nga ky ligj “organit publik”

si një i tërë, pa specifikuar ndarjen e përgjegjësive brenda tij dhe i vetmi detyrim që

ligji i ngarkon shprehimisht koordinatorit është ai i grumbullimit të komenteve dhe

rekomandimeve të marra gjatë procesit të konsultimit në mënyrë të strukturuar dhe

transparente (neni 19, pika 1), ligji duhet interpretuar sipas frymës së tij ku

koordinatori siguron bashkërendimin e punës për zbatimin e tij.

Ndërkohë edhe VKM Nr. 584, datë 28.08.2003 “Për miratimin e rregullores së

Këshillit të Ministrave”, i ndryshuar në Kreun III “Përgatitja e projektaktit” parashikon

se çdo organ duhet të caktojë një punonjës të administratës, përgjegjës për hedhjen e të

dhënave në Regjistrin Elektronik për Njoftimet dhe Konsultimet Publike të

projektakteve, por pa iu referuar specifikisht koordinatorit për njoftimin dhe

konsultimin publik.

140

Është e nevojshme që organet publike t’ia ngarkojnë këtë detyrë koordinatorit të

njoftimit dhe konsultimit publik në bazë të këtij vendimi si dhe kompentencat kryesore

duhet të përfshihen në përshkrimin e tij të punës. Kjo sjell nevojën e miratimit të

rregullave/ udhëzimeve të brendshme të institucionit për të përcaktuar detyrat specifike

të koordinatorit, titullarit dhe nëpunësve të tjerë të institucionit, por dhe detyrimet që

ata kanë për të bashkëpunuar me koordinatorin në realizimin e funksioneve të tij për

bashkërendimin e procesit të njoftimit dhe konsultimit publik të projektakteve dhe

politikave me interes të lartë publik. Gjithashtu, është shumë e nevojshme që të shtohet

një nen në këtë ligj, i cili të përcaktojë detyrat konkrete të koordinatorit në kuadër të

detyrimeve që burojnë nga ky ligj si, edhe nevoja për hartimin e

komentarëve/udhëzuesve analizues në ndihmë të koordinatorve të njoftimit dhe

konsultimit publik.

Në aspektin organizativ255 nga monitorimet janë konstatuar se koordinatorëve të së

drejtës së informimit dhe të njoftimit dhe konsultimit publik u mungon mbështetja e

duhur organizative - institucionale në aspektet e mëposhtme:

1.Nuk ka akte të brendshme institucionale, si rregullore të brendshme të

institucionit, urdhra të brendshëm, përshkrim i punës së koordinatorit, të cilat shërbejnë

si bazë ligjore për të siguruar akses dhe “pushtet” koordinatorëve tek drejtuesit e lartë

dhe strukturat përkatëse të institucionit (përfshirë detyrimin e këtyre të fundit për të

bashkëpunuar).

2.Mungojnë udhëzues të brendshëm të cilët bazuar në parashikimet dhe detyrat që

ngarkon ligji, të zbërthejnë në hapa/procese konkrete realizimin e detyrave të

koordinatorit, duke përcaktuar në mënyrë të qartë detyrat dhe përgjegjësitë e tij

(përfshirë ndarjen e qartë të detyrave dhe përgjegjësive ndërmjet tij, titullarit, dhe

nëpunësve të tjerë të institucionit). Gjithashtu, këto procedura duhet të rregullojnë

organizimin e brendshëm të punës për kalimin e çdo kërkese për informacion tek

koordinatori për ta trajtuar atë me efiçencë dhe cilësi. E njëjta gjë duhet të ndodhë edhe

për procesin e njoftimit dhe dhe konsultimit publik me palët e interesuara për çdo akt

apo politikë me interes publik që hartohet nga autoriteti publik. Kjo duhet të

255 Po aty, fq.23 në vazhdim.

141

shoqërohet me masa informuese në institucion lidhur me koordinatorin dhe rolin e tij

brenda institucionit.

3.Nuk ka procedura të brendshme të institucionit lidhur me koordinimin me

degët territoriale për zbatimit e ligjit “Për të drejtën e informimit”. Këto procedura

duhet të përfshijnë detyrimin që ka titullari i drejtorive rajonale për të komunikuar dhe

bashkëpunuar me koordinatorin, i cili në bazë të ligjit është përgjegjës për trajtimin e

kërkesave që paraqiten në degët e institucionit që konsiderohen si struktura në varësi të

autoritetit publik.

4.Mungesa e sistemeve të monitorimit dhe vlerësimit të performancës së

koordinatorëve (bazuar në objektiva pune konkrete dhe të matshëm).

5.Mungesa e një rrjeti të koordinatorëve të së drejtës së informimit dhe njoftimit

dhe konsultimit publik, për unifikimin e praktikave/ modeleve pozitive dhe adresimin

e problematikave të evidentuara gjatë zbatimit të këtyre ligjeve.

Pyetjes se sa bashkëpunues janë drejtoritë e tjera të institucionit gjatë veprimtarisë së

koordinatorit për njoftimin dhe konsultimin publik, koordinatorët i janë përgjigjur:

33.3% shprehen se drejtoritë e tjerë të institucionit janë shumë bashkëpunuese, ndërsa

61.1% deklarojnë se ato nuk janë aspak ose pak bashkëpunuese gjatë ushtrimit të

detyrave si koordinator. 55.6% e të anketuarve u shprehën se institucioni ka procedura

të shkruara për marrëdhënien e koordinatorit me institucionin, ndërkohë që 44.4 % e

tyre deklarojnë se nuk ka procedura të tilla të shkruara256.

33.4 % e koordinatorëve të konsultimit publik u shprehen se në çdo rast apo në

shumicën e rasteve detyra e tyre si koordinator u caktohet edhe nëpunësve të tjerë

brenda institucionit, ndërsa 61.1 % e tyre deklarojnë se një gjë e tillë ndodh rrallë ose

asnjëherë. Përsa i takon informimit të punonjësve të tjerë të institucionit në lidhje me

pozicionin dhe detyrën e koordinatorit të njoftimit dhe konsultimit publik, vetëm 61.1

% u shprehën se punonjësit e institucionit janë të informuar, ndërsa 38.9 % dekarojnë

se ata nuk janë informuar. Nevojitet që institucionet të rrisin shkallën e

ndërgjegjësimitn brenda strukturave të tyre lidhur me rolin e koordinatorit për

256 Po aty, fq.26 në vazhdim.

142

njoftimin e konsultimin publik, pasi kjo rrit bashkëpunimin dhe realizimin më me

efiçencë të detyrave që atij i ngarkon ligji.

Ndërgjegjësimi në institucion lidhur me figurën e koordinatorit

Pyetjes nëse detyra e tyre si koordinator është përfshirë në përshkrimin e tyre të punës,

50% e koordinatorëve i janë përgjigjur pozitivisht. Për 94.4 % e tyre detyra si

koordinator zë një pjesë të kohës së punës dhe vetëm 5.6 % (1 prej tyre) është

koordinator me kohë të plotë. Në lidhje me pyejtjen nëse kanë apo jo kohë të

mjaftueshme në dispozicion për realizimin e detyrës së koordinatorit vetëm 44.44% e

të anketuarve u shprehen se kanë kohë të mjaftueshme në dispozicion për realizimin e

detyrës së koordinatorit, ndërsa 55.6 % nuk kanë fare dhe ose jo mjaftueshëm kohe.

Koha në dispozicion të koordinatorëve

Mungesa e rregullave të brendshme që rregullojnë qartë marrëdhënien e koordinatorit

me strukturat e tjera të institucionit, caktimi i rolit të koordinatorit nëpunësve në

niveleve të ulëta, dhe mosrregullimi i këtij roli në përshkrimet e tyre të punës,

konfirmohet edhe nga aksesi i ulët që këta koordinatorë kanë si tek nivelet e larta

drejtuese/politike vendimmarrëse të institucionit dhe pjesët e tjera të tij.

Kjo gjetje u konfirmua dhe nga diskutimet që u zhvilluan me përfaqësues të tjerë të

institucioneve në nivel qendror 28 dhe vendor jo në pozicionin e koordinatorit për

njoftimin dhe konsultimit publik. Kështu, nga pikëpamja sasiore, vetëm 27.8% e të

anketuarve u përgjigjën se kanë shumë akses tek nivelet e larta drejtuese të institucionit

për të realizuar detyrën e koordinatorit, ndërsa 55.6 % e tyre u shprehën se nuk kanë

aspak ose pak akses tek ta për realizmin e detyrave të tyre si koordinator.

Aksesi

Nga ana tjetër, është e nevojshme që detyrimet ligjore të koordinatorit dhe institucionit

në tërësi të zbërthehen në procedura operacionale specifike të brendshme të

institucioneve, që përcaktojnë qartë detyrat dhe përgjegjësitë e koordinatorit,

organizimin e brendshëm të punës gjatë realizimit të detyrimeve që parashikon ligji.

Kështu 44.4 % deklaruan se nuk u janë ofruar udhëzime që rrisin cilësinë e zbatimit të

143

ligjit, ndërsa 44.4 % u janë ofruar udhëzime të tilla vetëm një herë, 11.1 % më shumë

se një herë. Ndërkohë 94.4% e koordinatorëve shprehen se nuk kanë qenë ndonjëherë

subjekt i procedurave disiplinore brenda institucionit për detyrën e tyre si koordinator

dhe vetëm 5.6 % kanë qenë një herë subjekt i procedurave disiplinore.

Për të pasur një rol të mirëpërcaktuar të koordinatorit të njoftimit dhe konsultimit

publik në aspektin organizativ257 është e nevojshme që në rregulloren e brendshme të

institucionit/ose me urdhër të brendshëm, të parashikohet roli i koordinatorit në kuadër

të detyrimeve që parashikon ligji, të drejtat e tij brenda institucionit, që i sigurojnë atij

aksesin e nevojshëm ndaj drejtuesve dhe strukturave përkatëse të institucionit, përfshirë

detyrimin e këtyre të fundit për të bashkëpunuar.

Nevojitet që detyra e koordinatorit të njoftimit dhe konsultimit publik, të përfshihet në

përshkrimin e punës si dhe të bëhet një vlerësim i bazuar në të dhëna të institucionit se

sa kohë i nevojitet realisht koordinatorit për të realizuar detyrat e tij sipas ligjit.

Në rast të institucioneve më fluks të madh kërkesash për informim apo aktesh që duhet

t’i nënshtrohen procesit të konsultimit publik me palët e interesuara duhet të caktohet

një koordinator me kohë të plotë. Një gjë e tillë do të ndihmojë në zbatimin me cilësi

dhe profesionalizëm të detyrimeve që rrjedhin nga ligji nr. 146/2014.

Në rastin e institucioneve, të cilat kanë degë rajonale, nevojitet të miratohen rregulla të

tilla për bashkëpunimin ndërmjet degëve rajonale dhe koordinatorit, duke përdorur

mjetet e teknologjisë së informacionit, në veçanti duke pasur parasysh afatet ligjore dhe

përgjegjësinë e koordinatorit, dhe realizimin e së drejtës për informim në kohë për

qytetarët.

Në bazë të Kodit të Procedurave Administrative vendi ku paraqitet kërkesa nuk ka

rëndësi ligjore dhe afatet vazhdojnë të ecin sikur ajo të ishte paraqitur në nivel qendror.

Këto procedura duhet të parashikojnë përgjegjësinë që ka titullari i degës territoriale

për të komunikuar dhe bashkëpunuar me koordinatorin në respektim të afateve ligjore

dhe cilësisë së informacionit të kërkuar.

257 Po aty, fq.29 në vazhdim.

144

Gjithashtu, institucionet duhet të hartojnë udhëzues të brendshëm që përmbajnë

procedura operacionale specifike lidhur me kompetencat dhe përgjegjësitë e

koordinatorëve të së drejtës së informimit dhe të njoftimit dhe konsultimit publik.

Procedurat operacionale duhet të zbërthejnë në hapa/procese konkrete realizimin e

detyrave të koordinatorëve, duke përcaktuar në mënyrë të qartë detyrat dhe

përgjegjësitë e tyre si dhe hallkave të tjera të institucionit.

Një sistem i brendshëm institucional për vlerësimin e performancës së koordinatorëve,

si pjesë e përshkrimit të tyre të punës, bazuar në objektiva dhe indikatorë është një

instrument i nevojshëm, i cili mund të shoqërohet me raportime periodike të

koordinatorit tek titullari i institucionit lidhur me gjendjen e transparencës, statistikat

mbi kërkesat për informacion dhe ankimet ndaj institucionit tek Komisioneri për të

Drejtën e Informimit dhe Mbrojtjen e të Dhënave Personale. Nevojitet që institucionet

shtetërore të rrisin shkallën e ndërgjegjësimit brenda strukturave të veta lidhur me rolin

e koordinatorit për njoftimin e konsultimin publik, pasi kjo rrit bashkëpunimin dhe

realizimin e detyrave që atij i ngarkon ligji.

Ndërsa në aspektin individual258 u konstatua se koordinatorët e njoftimit dhe

konsultimit publik nuk kanë ndërgjegjësimin e duhur lidhur me detyrimet e ligjit dhe u

mungojnë kapacitetet profesionale për të bashkërenduar punën brenda institucionit në

aspektet e mëposhtme:

1.Formimi arsimor. Personat e caktuar në rolin e koordinatorit shpesh nuk kanë

formim ligjor, që është profili i duhur për këtë detyrë. Kjo për faktin se e drejta e

informimit duke qenë një e drejtë horizontale dhe e ndërlidhur me fusha të tjera të së

drejtës, si mbrojtja e të dhënave personale, sekreti shtetëror, pronësia industriale, e

drejta administrative, penale, interpretimi i zbatimit të saj në praktikë është një ushtrim

kompleks.

Koordinatori, si personi i dedikuar në institucion duhet të përfaqësojë ekspertizën e

institucionit në këtë fushë dhe t’i vijë në ndihmë si drejtuesit të tij në realizimin e

detyrimeve për transparencën ashtu edhe të këshillojë dhe orientojë publikun në

kërkesat e tij për informacion. Gjithashtu, procesi i njoftimit dhe konsultimit publik

258 Po aty, fq.30 në vazhdim.

145

është kompleks dhe përfshin një sërë hapash të rëndësishëm që kërkojnë njohuri të

duhura në fushën e ligjit dhe procesit të vendimmarrjes publike.

2. Përvoja e duhur profesionale dhe organizative. Roli i koordinatorit për të drejtën

e informimit dhe njoftimit dhe konsultimit publik nuk kërkon vetëm njohuri të thella

profesionale, por edhe njohje shumë të mirë nga ana e tij të vetë institucionit ku ai

punon, strukturave të tij dhe gjithë administratës publike në përgjithësi.

Për vetë nga natyra e përgjegjësive koordinuese, ai duhet të jetë në gjendje të

koordinojë komunikimin si me strukturat e brendshme të institucionit dhe me

institucionet e tjera (si psh, në rastet e referimit të kërkesës për informim tek një

institucion i dytë që disponon informacionin e kërkuar). Sigurisht, që ai mbështetet

gjithmonë tek institucioni për të siguruar informacionin që i duhet, por kjo kërkon

aftësi organizative shumë të mira.

3. Mungesa e trajnimeve të vazhdueshme për t’u specializuar në këtë fushë,

përfshirë krijimin e një rrjeti të koordinatorëve që do të shërbente edhe si një platformë

trajnuese për shkëmbimin e përvojave ndërmjet tyre. Kjo mungesë sjell problematika

në punën e tyre sa i takon interpretimit të ligjeve, dhe të kuptuarit të saktë të detyrave

konkrete të koordinatorit për të drejtën e informimit dhe njoftimit dhe konsultimit

publik për të siguruar zbatimin e këtij kuadri ligjor.

Përsa i takon formimit të koordinatorëve të konsultimit publik, 44.4% e të anketuarve

kanë formim në fushën juridike. Nevojitet që koordinatorët të kenë formim arsimor

ligjor, ose marrëdhënie me publikun, si fusha të përshtatshme më këtë rol. Kjo edhe

pasi këto dy ligje të reja janë komplekse dhe kërkojnë njohuri specifike dhe të thella

nga ana e koordinatorit.

Koordinatori, si personi i dedikuar në institucion duhet të përfaqësojë ekspertizën e

institucionit në këtë fushë dhe t’i vijë në ndihmë si drejtuesit të tij në realizimin e

detyrimeve për një proces të hapur, demokratik dhe cilësor të konsultimit me palët e

interesuara në procesin politikbërës dhe vendimmarrës.

Sa i përket kapaciteteve profesionale ekzistuese të koordinatorëve: 83.3 % e tyre

mendojnë se profili i tyre është i përshtatshëm për këtë pozicion, dhe shumica e tyre i

146

vlerësojnë njohuritë e tyre mbi ligjin “Për njoftimin dhe konsultimin publik” si shumë

të mira ose të mira, dhe vetëm 16.7 % e tyre shprehen se kanë njohuri të pakta. Ky

rezultat bie në kontradiktë me rezultatet e përgjigjeve që koordinatorët kanë dhënë për

përvojën dhe kualifikimin që ata kanë në fusha të ndryshme. Pavarësisht, bindjes që ata

kanë për njohuri të thella në legjislacionin për konsultimin publik: vetëm 50 % e tyre

shprehen se kanë përvojë dhe kualifikim në këtë fushë, 27.8 % në procesin e

vendimmarrjes së organeve publike, dhe • të tjerë në të drejtën administrative, IT etj.

Kjo tregon se vetëm gjysma e tyre kanë njohuri dhe kompetenca në legjislacionin për

njoftimin dhe konsultimin publik, që e bën të vështirë realizimin në praktikë dhe siç

duhet të detyrave të tyre dhe për rrjedhojë të zbatimit të procesit të njoftimit dhe

konsultimit publik të institucionit me grupet e interesit.

Përvoja dhe kualifikimi i koordinatorëve

61.1 % e tyre u shprehën se nuk janë trajnuar asnjëherë në lidhje me njohjen dhe

zbatimin e ligjit “Për njoftimin dhe konsultimin publik”, 27.8 % janë trajnuar vetëm një

here, dhe vetëm 11.1% janë trajnuar 34 më shumë se njëherë. Këto të dhëna vijnë si

rezultat i mungesës së qëndrueshmërisë së koordinatorëve të caktuar në këtë detyrë.

Koordinatorët e njoftimit dhe konsultimit publik kanë shumë aspekte të paqarta lidhur

me mënyrën se si duhet të funksionojë roli i tyre brenda institucionit, detyrat dhe

përgjegjësitë lidhur me zbatimin e ligjit “Për njoftimin dhe konsultimin publik”,

kategorizimin e dokumenteve të administratës publike, procedurat e mbledhjes së

informacionit nga drejtoritë si dhe identifikimin e akteve të cilat përfshihen në

grupimin e politikave me interes të lartë publik.

Pra edhe pse Raporti i Komisionit Evropian për Shqipërinë për vitin 2018259, konstaton

se përsa i përket pjesëmarrjes publike në vendimmarrjen vendore, ka pasur progres të

mëtejshëm, nga ky sondazh shohim se korniza institucionale për pjesëmarrjen e

publikut në vendimmarrjen vendore, ka nevojë të forcohet. Raporti konstaton

gjithashtu se pavarësisht se e drejta e publikut për t’u përfshirë në procesin legjislativ

është e rregulluar me ligj, kjo nuk zbatohet plotësisht në praktikë.

259 Raport progresi i BE për Shqipërinë 2018, fq 12 në Raportin Vlerësimi i Kapaciteteve të së Drejtës së

Informimit dhe Njoftimit dhe Konsultimit Publik, cit, fq.6.

147

Caktimi i një personi të vetëm për të qenë përgjegjës për bashkërendimin e punës për

zbatimin e këtyre ligjeve ka avantazhe në drejtim të rritjes së efikasitetit të zbatimit të

transparencës nga ana e organit, lehtësimit të identifikimit të përgjegjësisë në rastin e

mosrespektimit të këtyre të drejtave, rritjen e llogaridhënies ndaj qytetarëve, rritjen e

kapaciteteve profesionale brenda institucionit në këto fusha nëpërmjet specializimit të

këtyre nëpunësve, si dhe ofrimit të një pike kontakti të qartë për çdo institucion.

Gjithashtu, koordinatori duhet të ketë edhe një rol proaktiv për promovimin e

transparencës së institucionit dhe këshillues ndaj qytetarëve në realizimin e të drejtave

të tyre në bazë të këtyre ligjeve. Ai garanton respektimin e afateve ligjore dhe

realizimin e të drejtave në praktikë, duke koordinuar punën brenda institucionit

ndërmjet hallkave përkatëse që bëjnë të mundur informacionin apo realizimin e

procesit të vendimmarrjes me përfshirje qytetare.

Ligji “Për njoftimin dhe konsultimin publik” nuk parashikon sanksione specifike për

koordinatorin, por të drejtën e titullarit për marrjen e masave administrative sipas

legjislacionit për shërbimin civil, ndaj çdo personi përgjegjës për shkeljen e detyrimeve

të këtij ligji, përfshirë edhe koordinatorin për njoftimin dhe konsultimin publik. Në

interpretim të frymës së ligjit dhe rolit garantues të zbatimit të tij, koordinatori është ai

që duhet në praktikë të realizojë të gjithë fazat e njoftimit dhe konsultimit publik, si

mbështetës i organeve vendimmarrëse të institucionit, në trajtimin e konsultimit publik.

Kjo do të thotë se koordinatori është personi përgjegjës për identifikimin dhe

publikimin në regjistrin elektronik të projektakteve që do t’i nënshtrohen njoftimit dhe

konsultimit publik në institucion, informacionet mbështetëse, mbledhjen dhe

strukturimin e komenteve të publikut, koordinimin e takimeve publike, përgatitjen dhe

publikimin e përmbledhjeve që shoqërojnë projektaktet dhe që pasqyrojnë nëse

komentet janë pranuar apo refuzuar dhe arsyet e refuzimit, si dhe duhet të

bashkëpunojë ngushtësisht me koordinatorin për të drejtën e informimit për të

pasqyruar në programin e transparencës planin vjetor të vendimmarrjes, dhe

informacione të tjera që lidhen me procesin vendimmarrës.

Nga gjetjet e monitorimeve të Komisionerit për të Drejtën e Informimit dhe te

Dhënave Personale u konstatua se roli i koordinatorëve të së drejtës së informimit dhe

njoftimit dhe konsultimit publik ende nuk realizohet në nivelet e kërkuara nga kuadri

148

ligjor përkatës. Afro katër vite nga miratimi i këtyre ligjeve, procesi i caktimit të

koordinatorëve të njoftimit dhe konsultimit publik nuk ka përfunduar ende. Nga

rezultatet e monitorimeve të kryera, rezulton se koordinatorët e të drejtës së informimit

janë caktuar pothuajse të gjithë në pushtetin qendror, vendor dhe në institucionet e

pavarura, ndërsa koordinatorët e njoftimit dhe konsultimit publik më së shumti janë

caktuar vetëm në pushtetin qendror dhe institucionet e pavarura. Në shumicën e rasteve

këto dy funksione bashkohen në një nëpunës të vetëm, por ka raste kur janë nëpunës të

ndryshëm.

Bazuar në përgjigjet e sondazhit të zhvilluar nga Komisioneri për të Drejtën e

Informimit dhe Mbrojtjen e të Dhënave Personale në bashkëpunim me Fondacionin

Shoqëria e Hapur për Shqipërinë rezulton se ka 61 koordinatorë të së drejtës së

informimit në pushtetin qendror, 49 në pushtetin vendor, 15 në institucionet e pavarura

dhe 12 në drejtoritë e përgjithshme. Ndërsa koordinatorët për njoftimin dhe

konsultimin publik, sondazhit i janë përgjigjur 9 koordinatorë nga pushteti qendror dhe

9 të tjerë nga pushteti vendor260.

Atëherë duke vënë re këto problematika që kanë institucionet shqiptare në dhënien dhe

marrjen e opinionit publik, si mund të mendosh që dy shtyllat e opinionit publik të

Jurgen Habermasit, kritika dhe kontrolli, të kenë ende rol në një opinion të pastër dhe

të pakompromentuar. Problematikat në lidhje me njoftimin dhe konsultimin publik

sjellin një shoqëri pasive dhe një opinion publik të heshtur, i cili shkon pas turmës ose

pranon çdo vendim të marrë nga dikush tjetër.

Një nga institucionet që i jep rëndësi çështjes së njoftimeve dhe konsultimeve publike,

është Bashkia e Tiranës, si një nga bashkitë më të mëdha në vend. Tre vitet e fundit ajo

i ka dhënë përparësi thelbësore përfshirjes qytetare si hallkë e rëndësishme në

vendimmarrje, për sa i përket projekteve, investimeve dhe shërbimeve që ky institucion

garanton ndaj banorëve të kryeqytetit.

Nëpërmjet zhvillimit të dëgjesave publike, kryerjes së sondazheve dhe mbajtjes së

kontakteve të vijueshme me komunitetin, strukturat e Bashkisë së Tiranës angazhohen

të krijojnë një tablo të plotë rreth opinionit qytetar, për nevojat dhe kërkesat në rritje

260 Po aty, fq.8.

149

për një qytet që zgjerohet çdo ditë. Pjesëmarrja e qytetarëve në vendimmarrjen e këtij

institucioni realizohet duke zbatuar parimet bazë themelore të funksionimit të një

qeverisjeje demokratike dhe të shtetit të së drejtës.

Për këtë arsye Bashkia Tiranë bazohet në opinionin qytetar nëpërmjet sondazheve apo

anketimeve për të testuar opinionin publik se sa të kënaqur janë nga shërbimet

bashkiake, cili është perceptimi qytetar mbi aktivitetin e Bashkisë apo çfarë do të donin

të ndryshonin apo të përmirësonin nga shërbimet ndaj publikut.

Sektori i Opinioneve Qytetare në Drejtorinë e Komunikimit me Qytetarët në periudhën

Maj 2017 – shtator 2018 ka realizuar 13 sondazhe261 nëpërmjet instrumentit të

pyetësorit me intervistim ballë për ballë (face to face):

1. Projekti i rijetëzimit të sheshit “Skënderbe”, maj 2016, ku janë intervistuar 359

qytetarë;

2. Mbi mbrojtjen nga diskriminimi, gusht 2016, ku janë intervistuar 870 qytetarë;

3. Plani i Përgjithshëm Vendor, nëntor 2016, ku janë intervistuar 710 qytetarë;

4. Për projektbuxhetin e Bashkisë së Tiranës për vitin 2017, nëntor 2016, ku janë

intervistuar 825 qytetarë;

5. Mbi shërbimin e transportit urban në Tiranë, janar 2017, ku janë intervistuar 750

qytetarë;

6. Perceptimi qytetar për punën e kryer nga Bashkia e Tiranës gjatë vitit 2016,

shkurt 2017, ku janë intervistuar 850 qytetarë;

7. Mbi perceptimin e qytetarëve për punën e Kryetarit të Bashkisë së Tiranës, prill

2017, gjatë vitit 2016, ku janë intervistuar 747 qytetarë;

8. Mbi pastrimin e hapësirave publike, maj 2017, ku janë intervistuar 610 qytetarë;

9. Mbi pikat e grumbullimit të mbetjeve dhe riciklimin në Bashkinë e Tiranës, korrik

2017, ku janë intervistuar 750 qytetarë;

10. Mbi furnizimin me ujë në Bashkinë e Tiranës, shtator 2017, ku janë intervistuar

780 qytetarë;

11. Mbi shërbimin në çerdhet publike të Bashkisë së Tiranës, tetor 2017, ku janë

intervistuar 760 qytetarë;

12. Për projektbuxhetin e Bashkisë së Tiranës për vitin 2018, nëntor 2017, për të cili

janë intervistuar qytetarë dhe kryesisht grupet e interesit (si p.sh. ndërlidhësit me

komunitetin), gjithsej 605 qytetarë;

13. Sondazh mbi shërbimin në kopshtet publike të Bashkisë së Tiranës, janar 2018,

gjithsej 880 qytetarë.

Jo vetëm kaq por prej muajit mars të vitit 2017 pranë Sektorit të Informimit dhe

Shërbimeve për Qytetarët kryhet sondazhi i përmuajshëm me qëllim nxjerrjen në pah

dhe vlerësimin e cilësisë të shërbimit të sporteleve si edhe për të vërejtur elementët që

duhet të përmirësohen. Gjithsej në 13 sondazhe të zhvilluara janë intervistuar 9.496

qytetarë.

261 http://www.tirana.al/anketime/

150

Gjithashtu do të citoja një shembull ku opinioni publik shqiptar njëzëri është ngritur

kundër vendimeve të qeverisë. Një vendim i fundit ka qenë ai i importit të armëve

kimike në vitin 2013, ku qeveria shqyrtonte mundësinë për të parë kapacitetin e saj për

asgjësimin e tyre. Pas shumë diskutimesh dhe debatesh, ku kishin munguar njoftimet

dhe konsultimet publike, jo vetëm me grupet e interesit por e gjithë shoqëria ka

protestuar kundër këtij vendimi. Opinioni publik vendos për fatin e tij dhe qeveria

bashkë me politikën vendosin t’i japin të drejtë këtij opinioni duke hedhur poshtë

shqyrtimin e mundësisë për demontimin e armëve kimike. Opinioni publik vendos për

fatin e tij edhe gjatë referendumeve. Referendumi mund të kërkohet nga votuesit ose

nga përfaqësuesit e zgjedhur të popullit apo qeveria. Referendumi u jep mundësi

qytetarëve për të penguar realizimin e projekteve për të cilaët ata nuk shprehin

dakortësi. Këto iniciativa popullore i ndihmojnë qytetarët që t’i japin impulse politkës.

Edhe pse tipet e referendumeve janë të ndryshme në Shqipëri janë zhvilluar tre

referendume: referendumet kushtetuese në vitin 1994262 dhe ai në vitin 1998263, si dhe

referendumi për zgjedhjen e sistemit qeverisës, i mbajtur në vitin 1997264. Ka patur

edhe raste të tjera ku opinioni publik është ngritur kundër vendimeve te qeverisë apo

politikës por shpesh herë tematikat trajtohen dhe pastaj sveniten sikur të mos ishin

diskutuar kurrë.

Zakonisht opinionet nuk formohen vetvetiu dhe në mënyrë spontane dhe ndodh që

shoqëritë pluraliste të njohin shumë opinione publike, zakonisht të kundërta me njëra-

tjetrën. Ai që pretendon se përfaqëson opinionin e vërtetë publik dhe synon përmes

kësaj t'i japë politikës një drejtim të caktuar, përhap dyshimin se përmes thënieve të tij

262 Në nëntor të vitit 1994 u realizua referendumi për Kushtetutën. Mazhoranca e përbërë nga Partia

Demokratike dhe aleatët e saj ishin pro, ndërsa opozita që kishte në përbërje Partinë Socialiste, Partinë

Socialdemokrate dhe aleatët e saj ishin kundër. Në votim morën pjesë 84,30% e zgjedhësve, nga të cilët

53% votuan kundër draftit kushtetues dhe 41% pro. 263 Në vitin 1997 u zhvillua referendumi për monarkinë. Në qershor të 1997 u zhvilluan zgjedhjet

parlamentare. Partia Socialiste me aleatët u shpallën fitues. Në të njëjtën ditë u zhvillua edhe

referendumi për formën e qeverisjes së vendit. Rezultati final ishte se se 65% e votuesve ishin pro

republikës. 264 Në këtë referendum Kushtetuta e Shqipërisë u miratua më 21 tetor 1998 me votat protë 93,5 % të

zgjedhësve. Referendumi vendosi për Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë si edhe për formën e

qeverisjes në vend ku u përcaktua se Shqipëri do të kishte një sistem qeverisës të tipit Republikë

Parlamentare.

151

mbi opinionin e vërtetë, në fakt synon t'u japë peshë të pamatur interesave personale.

Në këto shoqëri ku debatet që shfaqen në televizion si të dizinteresuara nuk janë veçse

diskutime të zhvilluara me qëllim, ose që nuk kanë qëllim të thellohen në mënyrë

racionale apo kanë qenë të përcaktuara në zhvillimin e tyre.

Ato që duken si lajme të disinteresuara e integruara, shfaqen të manipuluara e jo të

vërteta. Dhe më tej, shumë parti që më parë kishin parasysh vizionion e shoqërisë, një

ideologji të njeriut dhe botës, sot janë më afër shoqërive me qëllim përfitimi dhe

konsolidim të pushtetit. Janë tematika këto që Habermas i përmbledh me një shprehje

“kolonizim i botës vitale” dhe që natyrisht për filozofin shkrihen në një me krizën e

opinionit publik ku sot të gjithë po vuajmë pasojat. Shprehja “kolonizim” ka një energji

rikrijuese: bëhet fjalë për një lloj të vepruari “imperialist” që disa nënsisteme sociale

operojnë në dëm të nënsistemeve të tjera, duke u bërë pjesë e sistemit social global, por

që duhet të kishin të drejtën për një zhvillim autonom procedurial265.

Është në interesin kapitalist e ekonomik, bashkë me ambicjet politike të grupeve që

operojnë mekanizmat e kolonizimit, ku siptoma më e dukshme, sipas Habermasit, është

kriza e opinionit publik266. Nevoja për të ristabilizuar kushtet e një opinioni publik që

të jetë vërtet publik dhe jo të jetë i dobishëm vetëm për një pakicë. Kjo mund të

riparohet vetëm nëpërmjet hapësirave institucionale që lejojnë lirinë efektive të fjalës,

shtypit dhe nëpërmjet një pjesëmarrjeje reale të qytetarëve në formimin e opinionit

publik. Gjithashtu duhen detyruar organizatat që kontrollojnë, mjetet e komunikimit të

masës, për të zhvilluar funksionin e tyre në drejtimin e një dialogu në një proces të

komunikimit publik dhe jo të atij të manipulimit të një publiku, që sot ka te

“publiciteti” jo një instrument të lirisë racionale por skllavërimin ndaj sistemit

produktiv. Pra duhen gjetur zgjidhjet institucionale për t’i ridhënë publicitetit atë

element që e dallonte: karakterin kritik.

265 Habermas, J., Teoria dell’agire comunicativo, cit, referuar volumit I, kapitulli I.

266 Habermas, J., Dialettica della razionalizzazione, cit., fq. 61.

152

4.3.3 Konsultimet publike nga parlamenti shqiptar

Për të ofruar një qasje krahasuese mbi institucionin e konsultimeve në lëmin

parlamentar, janë konsultuar parlamentet pjesë e Qendrës Evropiane të Kërkimit dhe

Dokumentacionit Parlamentar duke shtruar çështje si më poshtë267:

1.Parlamenti konsulton qytetarët dhe grupet e interesit sipas procedurës legjislative?

A ka norma, rregullatorë apo guida specifike; Cilat janë mënyrat dhe instrumentat,

edhe teknologjikë që përdoren; A publikon parlamenti kontributet dhe përgjigjet e

qytetarëve dhe grupeve të interesit?

2. A konsulton parlamenti qytetarët dhe grupet e interesit për të verifikuar zbatimin dhe

aplikimin e një ligji? A ka norma, rregullatorë apo guida specifike; Cilat janë mënyrat

dhe instrumentat, edhe teknologjikë që përdoren; A publikon parlamenti kontributet

dhe përgjigjet e qytetarëve dhe grupeve të interesit?

3. A konsulton parlamenti qytetarët dhe grupet e interesit në fusha të tjera ( akte të BE)

ose mbi tema të përgjithshme? A ka norma, rregullatorë apo guida specifike; Cilat janë

mënyrat dhe instrumentat, edhe teknologjikë që përdoren; A publikon parlamenti

kontributet dhe përgjigjet e qytetarëve dhe grupeve të interesit?

Kësaj kërkese i janë përgjigjur parlamentet në vendet si: Shqipëria, Austria, Belgjika,

Bosnja dhe Hercegovina, Kanada, Qipro, Kroacia, Estonia, Finlanda, Franca,

Gjeorgjia, Gjermania, Anglia, Irlanda, Izraeli, Letonia, Lituania, Maqedonia, Mali i Zi,

Norvegjia, Hollanda, Polonia, Portugalia, Republika Ҫeke, Rumania, San Marino,

Serbia, Sllovenia, Sllovakia, Spanja, Zvicra, Turqia, Hungaria dhe Parlamenti

Evropian. Nga përgjigjet rezultuan një sërë procedurash të shumëllojshme për sa i

përket përfshirjes dhe pjesëmarrjes së qytetarëve dhe grupeve të interesit në aktivitetet

e Parlamentit. Në disa vende si Anglia, Gjermania, Izraeli, Zvicra dhe Hungaria,

konsultimet publike zhvillohen kryesisht nga qeveria në fazën e elaborimit të

projektligjeve. Pjesa më e madhe e parlamenteve (Austria, Belgjika, Bosnja dhe

267 Servizio per la qualita’ degli atti normativi, 2017, Senato della Repubblica Le consultazioni dei

cittadini e dei portatori di interesse, fq.44.

153

Hercegovina, Qipro, Finlanda, Gjeorgjia, Mali i Zi, Norvegjia, Hollanda, Serbia,

Suedia, Turqia, dhe Hungaria) përdor instrumente tradicionalë për të mbledhur

informacione nga dëgjesat me qytetarët, ekspertët dhe grupet e interesit. Ndërsa një

pjesë tjetër e parlamenteve, ku bën pjesë edhe Shqipëria, i zhvillon konsultimet publike

në faza të ndryshme të procesit legjislativ, në rrugë jo formale apo institucionale por

edhe nëpërmjet teknologjive të reja. Në lidhje me parlamentin shqiptar dhe përfshirjen

e shoqërisë civile dhe të grupeve të interesit në komisionet e përhershme parlamentare

apo në seancat plenare mund të bazohemi në Raportin mbi pjesëmarrjen e publikut në

procesin vendimmarrës të Kuvendit shqiptar për vitin 2016268. Në këtë raport

pasqyrohen të dhënat e përfshirjes së shoqërisë civile dhe të grupeve të interesit në

veprimtarinë parlamentare gjatë vitit 2016, të dhënat e qasjes së publikut në punimet

parlamentare që zhvillohen në seancat plenare, si dhe përfshirjen aktive të shoqërisë

civile në çdo fazë të procesit të integrimit europian nëpërmjet sigurimit të diskutimit të

vazhdueshëm në Këshillin Kombëtar për Integrimin Europian (KKIE), mbi politikat

dhe reformat e ndërmarra në kuadër të anëtarësimit të vendit në Bashkimit Europian.

Pjesëmarrja e publikut në procesin vendimmarrës të Kuvendit të Shqipërisë bazohet në

Manualin e realizuar nga vetë Kuvendi, i cili është një burim për të nxitur dhe siguruar

pjesëmarrjen e shoqërisë civile në funksionin legjislativ dhe atë mbikëqyrës të

Kuvendit të Shqipërisë.

Në raport vihet re se në komisionet e përhershme parlamentare rëndësi e veçantë i është

kushtuar organizimit të seancave dëgjimore. Për vitin 2016 janë zhvilluar 193 senca

dëgjimore, prej të cilave 133 për procesin legjislativ dhe 60 për kontrollin parlamentar.

Në përfundim të shqyrtimit të nismave ligjore komisionet e përhershme parlamentare

kanë miratuar 1163 amendamente të shoqërisë civile dhe të grupeve të interesit të

reflektuara në raportet e komisioneve përkatëse. Këto amendamente i janë paraqitur për

shqyrtim dhe miratim seancës plenare.

Gjatë vitit 2016 nëpërmjet publikimit të “Thirrje për regjistrim OSHC-ve”, organizimit

të forumeve me temë “Forcimi i rolit dhe bashkëpunimit ndërmjet shoqërisë civile dhe

parlamentit”, ristrukturimin e regjistrit elektronik për lehtësimin e regjistrimit të

organizatave të shoqërisë civile është mundësuar dhe përmirësuar krijimi i kushteve për

268 www.parlament.al/Files/Informacione/raport-i-pjes--marrjes-s---publikut.pdf

154

bashkëpunim të organizatave të shoqërisë civile dhe grupeve të interesit me

kuvendin269.

Mund të themi se kuvendi prezanton një pamje më pozitive në krahasim me

institucionet e tjera shqiptare në lidhje me njoftimet dhe konsultimet publike pasi ai

pasqyron në mënyrë transparente jo vetëm konsultimet por edhe feedback-un dhe

ndryshimet e bëra në një çështje, projektakt, projektligj apo ligj.

Nëse i referohemi Rregjistrit Elektronik për Njoftimet dhe Konsultimet Publike shohim

se publikimi i parë është bërë vetëm në 24 janar 2017 në lidhje me Projektligjin për

Ndryshime Klimatike270 nga Ministria e Turizmit dhe Mjedisit. Ndërkohë vihet re se

institucionet që kanë postuar dhe bërë thirrje për konsultime publike janë: Këshilli i

Ministrave me tre publikime271; Ministria e Arsimit, Rinisë dhe Sporteve me pesë

publikime272; Ministria e Bujqësisë dhe Zhvillimit Rural me dhjetë publikime273;

Ministria e Diasporës dhe Ministia e Brendshme nuk kanë asnjë postim për konsultim

publik; Ministria e Drejtësisë ka bërë shtatë postime për konsultim publik në të njëjtën

269 Raport mbi pjesëmarrjen e publikut në procesin vendimmarrës të Kuvendit për vitin 2016, fq.35. 270 http://www.konsultimipublik.gov.al/Konsultime/Detaje/27 271

Udhërrëfyesi për politikën e qeverisë drejt një mjedisi më mundësues për zhvillimin e shoqërisë civile

- 2018-2022, postuar më 21.06.2018; Njoftim për konsultimin publik të Raportimit Kombëtar Vullnetar

të Shqipërisë (RKV/VNR) për Objektivat e Zhvillimit të Qëndrueshëm (OZHQ), postuar më 28.05.2018;

Projekt-ligj "Për statistikat zyrtare", postuar më 01.11.2017. 272

Projektligji “PËR KODIN E SJELLJES PËR INTEGRITET NË KËRKIMIN SHKENCOR NË

REPUBLIKËN E SHQIPËRISË”, postuar më 11.07.2018; Projektligji "PËR AKADEMINË E

SHKENCAVE TË REPUBLIKËS SË SHQIPËRISË", postuar më 11.07.2018; Projektligji për disa

shtesa e ndryshime në ligjin e sistemit arsimor parauniversitar, postuar më 03.03.2017; Projektligji për

Kornizën Shqiptare të Kualifikimeve, postuar më 03.03.2017; Konsultimi Publik për projektligjin për

Sportin, postuar më 27.02.2017. 273

Projektligj “Për organizimin dhe funksionimin e grupeve vendore të veprimit”, postuar më

29.06.2018; Projektligji "Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin 24/2017 "Per administrimin e ujitjes

dhe të kullimit", postuar më 06.04.2018; Projektligji "Për një shtesë ligjin nr. 10 171, datë 22.10.2009,

"Për profesionet e rregulluara në Republikën e Shqipërisë", të ndryshuar", postuar më 20.02.2018;

Projekligji "Për disa ndryshime në ligjin nr.9863, date 28.1.2008, "Për ushqimin," i ndyshuar, postuar më

31.01.2018; Projektligjit "Për disa shtesa dhe ndryshime ligjin nr. 10465, datë 29.09.2011 “Për

shërbimin veterinar në Republikën e Shqipërisë”, i ndryshuar", postuar më 31.01.2018; Projekvendim

"Mbi etiketimin e ushqimit dhe informimin e konsumatorit", postuar më 21.12.2017; Njoftimi për

konsultim pubik të projektligjit, “Per disa ndryshime ne ligjin Nr.9948, date 7.7.2008 “Për shqyrtimin e

vlefshmërisë ligjore të krijimit të titujve tá pronësisë mbi tokën bujqësore”, (i ndryshuar), postuar më

24.10.2017; Njoftim për konsultimin publik te projekligjit “Per disa ndryshime ne ligjini nr. 171/2014

“Për përfundimin e procedurave te kalimit te tokes bujqesore te ish-ndermarrjeve bujqesore në pronesi të

perfituesve”, (i ndryshuar), postuar më 24.10.2017; Njoftim për konsultim publik për projekt

dokumentin strategjik: “Strategjia e Ujitjes dhe Kullimit në Shqipëri”, postuar më 31.07.2017; Njoftim

për konsultim publik të projektvendimit “PËR MIRATIMIN E STRATEGJISË KOMBËTARE PËR

MENAXHIMIN E INTEGRUAR TË BURIMEVE UJORE”, postuar më 31.07.2017.

155

datë274; Ministria e Financave dhe Ekonomisë ka bërë tre publikime275; Ministria e

Infrasktrukturës dhe Energjitikës ka bërë një publikim276; Ministria e Kulturës ka bërë

katër postime277; Ministria e Mbrojtjes ka bërë dy publikime278; Ministria e

Shëndetësisë dhe Mbrojtjes Sociale ka bërë dy publikime279; Ministria e Mjedisit dhe

Turizmit ka bërë tre publikime280; Ministria për Evropën dhe Punët e Jashtme ka bërë

274

PËR KRIJIMIN, ORGANIZIMIN, FUNKSIONIMIN, KARAKTERISTIKAT E PËRDORIMIT

DHE AKSESIMIT, TË DHËNAT PARËSORE DHE DYTËSORE DHE DHËNËSIN E

INFORMACIONIT TË SISTEMIT TË INTEGRUAR TË TË DHËNAVE TË DREJTËSISË PENALE

PËR TË MITUR, postuar më 19.06.2018; PËR PROCEDURËN QË ZBATON SHËRBIMI I PROVËS

NË RAST TË MOSPËRMBUSHJES TË MASËS ALTERNATIVE TË SHMANGIES NGA NDJEKJA

PENALE, publikuar më 19.06.2018; PËR PËRCAKTIMIN E RREGULLIMEVE SPECIFIKE LIDHUR

ME STRUKTURËN DHE ORGANIKËN E QENDRËS SË PARANDALIMIT TË KRIMEVE TË TË

MITURVE DHE TË RINJVE, postuar më 19.06.2018; PËR PËRCAKTIMIN E RREGULLIMEVE TË

VEÇANTA, LIDHUR ME FUNKSIONIMIN E MJEDISEVE DHE PËRCAKTIMIN E NIVELIT TË

SIGURISË SË TYRE DHE STANDARDET E PROGRAMEVE TË EDUKIMIT DHE TË

REHABILITIMIT, NË RASTET E KUFIZIMIT TË LIRISË SË TË MITURVE, postuar më 19.06.2018;

PËR PËRCAKTIMIN E AUTORITETEVE KOMPETENTE DHE PROCEDURËS QË DO TË

NDIQET, PËR PËRMBUSHJEN E DETYRIMEVE TË CAKTUARA NGA GJYKATA PËR TË

MITURIN NË KONFLIKT ME LIGJIN, postuar më 19.06.2018; PER MIRATIMIN E RREGULLAVE

PËR MËNYRËN E ORGANIZIMIT DHE FUNKSIONIMIT, PROGRAMET DHE FINANCIMIN E

SHËRBIMIT TË SPECIALIZUAR PËR TË MITURIT NË KONFLIKT ME LIGJIN, postuar më

19.06.2018; PËR MIRATIMIN E STRATEGJISË TË DREJTËSISË PËR TË MITUR DHE TË PLANIT

TË VEPRIMIT TË SAJ, postuar më 19.06.2018; 275 PËR DISA NDRYSHIME DHE SHTESA NË LIGJIN NR. 125/2013 “PËR KONCESIONET DHE

PARTNERITETIN PUBLIK PRIVAT”, TË NDRYSHUAR, postuar më 02.07.2018; Projektligj

(DRAFT) PËR PËRCAKTIMIN E PROCEDURËS SË VEÇANTË PËR NEGOCIMIN DHE LIDHJEN

E KONTRATËS ME OBJEKT “PROJEKTIMIN DHE REALIZIMIN E PROJEKTIT URBAN DHE

GODINËS SË RE TË TEATRIT KOMBËTAR”, postuar më 08.06.2018; Projektligj "PËR

KONTABILITETIN DHE PASQYRAT FINANCIARE", postuar më 15.05.2017. 276Projektligji "Për disa shtesa dhe ndryshime në Ligjin Nr. 10 112, Datë 09.04.2009, “Për

Administrimin e Bashkëpronësisë në Ndërtesat e Banimit", postuar më 18.04.2017. 277Projektligj (DRAFT) PËR PËRCAKTIMIN E PROCEDURËS SË VEÇANTË PËR NEGOCIMIN

DHE LIDHJEN E KONTRATËS ME OBJEKT “PROJEKTIMIN DHE REALIZIMIN E PROJEKTIT

URBAN DHE GODINËS SË RE TË TEATRIT KOMBËTAR”, postuar më 08.06.2018;

PROJEKTVENDIM PËR PËRCAKTIMIN E TARIFAVE PËR SHPËRBLIM TË ARSYESHËM NGA

RIPRODHIMI I VEPRAVE PËR PËRDORIM PRIVAT DHE VETJAK OSE PËR PËRDORIM

TJETËR PERSONAL, postuar më 05.07.2017; Projektligji për Trashëgiminë Kulturore dhe Muzetë

2016, postuar më 06.03.2017; Projektligji për "Disa ndryshime dhe shtesa në ligjin Nr.9616 , datë

27.09.2006 "Për librin në Republikën e Shqipërisë”, postuar më 06.03.2017. 278Projektligj "Pë statusin e dëshmorit të atdheut", postuar më 03.05.2018; Projektligj “Për kontrollin

shtetëror të transferimeve ndërkombëtare të mallrave ushtarake dhe artikujve dhe teknologjive me

përdorim të dyfishtë”, 14.11.2017. 279 “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 10107, datë 30.03.2009” për kujdesin shëndetësor në

Republikën e Shqipërisë, i ndryshuar, postuar më 16.02.2017. KONSULTIMI I STRATEGJISË SË

SHËNDETËSISË “2017-2020”, postuar më 02.06.2017. 280 Vlerësimi Strategjik Mjedisor "Plani Kombëtar Sektorial i Turizmit për Rajonin e Alpeve Shqiptare" ,

postuar më 18.07.2017; Njoftim për Konsultim Publik për projektligjin "“Për një ndryshim dhe një

shtesë në ligjin nr. 10316, datë 16.9.2010 “Për disa shtesa në ligjin nr.7764, datë 2.11.1993, “Për

investimet e huaja”, postuar më 09.03.2017; PROJEKTLIGJ PËR NDRYSHIMET KLIMATIKE,

postuar më 24.01.2017

156

një publikim281; Ministria për Mbrojtjen e Sipërmarrjes nuk ka asnjë postim. Vihet re

se publikimet e institucioneve publike janë postuar tre vjet më vonë nga aprovimi i

ligjit Nr. 146/2014 “Për Njoftimin dhe Konsultimin Publik”. Ndërkohë opinioni publik

ka qenë në terr informativ dhe manipulimi i tij nga shumë struktura apo individë mund

të ketë qenë shumë më i thjeshtë. Pra sot jemi në një situatë ku njoftimet e

institucioneve kanë filluar të bëhen publike vetëm dy vitet e fundit. Pjesëmarrja publike

në vendimmarrje ka patur progres në fushën e aksesit të informacionit por portali

elektronik për konsultimet publike ende nuk përdoret nga të gjithë. Jo vetëm kaq por

koordinatorët e njoftimit dhe konsultimit publik kanë shumë aspekte të paqarta në

lidhje me mënyrën se si duhet të funksionojë roli i tyre brenda institucionit, detyra dhe

përgjegjësitë lidhur me zbatimin e ligjit “Për njoftimin dhe konsultimin publik”,

kategorizimin e dokumenteve administrative, procedurat e mbledhjes së informacionit

dhe përshirjen e grupimeve e politikave me interes të lartë publik.

Nëse Habermas flet për një opinion publik të pakushtëzuar sot ne kemi rregullatorë që

merren me konsultimin publik, përfshirjen e opinionit publik në vendimmarrje por nuk

jemi në gjendje të konfirmojmë nëse ky opinion publik sundohet nga diskutimet e

individëve të thjeshtë, specialistë, apo individë të angazhuar politikisht, shoqata të

ndryshme të cilët mbrojnë interesat personale apo të një partie ose qeverie të caktuar.

4.3.4 Reflektimet e fundit për Habermasin

Pra sfera e opinionit publik, që në 1700 ishte idealizuar si e pakushtëzuar, e frymëzuar

nga qëllime thjesht kritike dhe në kërkim të më së mirës në çdo sektor të të vepruarit

social, në fakt shfaqet e kushtëzuar - Habemasit i pëlqen të përdorë termin e

kolonizuar-nga interesa mbi të gjitha të tipit ekonomik dhe kapitalist.

Në veçanti klasa dominuese, duke përdorur mjetet e komunikimit të masës dhe të

publicistikës si një bankë prove, duket në gjendje të krijojë vlerat e shoqërisë në

kompleksin e saj, duke poshtëruar opinionin publik e duke i hequr atë funksion kritik

281 Njoftim për konsultim publik për Planin e Veprimit për 5 prioritetet e rekomanduara nga Komisioni

për vitin 2017, postuar më 28.04.2017.

157

që i përkiste që në momentin e lindjes së tij282. Lidhja midis komunikimit dhe

veprimit i hap rrugën teorisë së racionalizmit283. Në këtë diskutim mund të përmendim

veprën Kritikë e arsyes funksionaliste, në të cilën kriza e racionalitetit të kohës sonë, që

Habermas e sheh të rënë në mënyrë të njëanshme, lejon të drejtohet pikërisht nga

humbja e legjitimitetit, zbrazëtimit të kuptimit nga i cili vuan opinioni publik

bashkëkohor284. Në fakt, kriza e opinionit publik koinçidon me eklipsin e

racionalitetit, që Habermas nuk është lodhur asnjëherë së përsërituri. Sipas tij proceset

e modernizimit nuk lejojnë përparimin e një shoqërie racionale, por në të njëjtën kohë

na pengojnë duke krijuar një ndërgjegje false. Në këtë mënyrë na orientojnë të besojmë

se vetëm të vepruarit racional sipas qëllimit është në gjendje të racionalizojë. Vendim

racional është ai vendim që bazohet mbi arsye argumentuese dhe jo në zakone, traditë,

apo të vendosura nga autoritete, të cilat nuk mund t’i diskutojmë.

Ekonomia kapitaliste, e drejta private dhe organizimi burokratik kanë një të përbashkët:

përgjithësimin e të vepruarit instrumental. Kur të gjitha fushat e të vepruarit social janë

të organizuar sipas modelit të të vepruatit instrumental, kontrolli i ambjentit natyror

dhe human bëhet kriteri kryesor i të vepruarit285.

Kontrolli instrumental i botës natyrore dhe humane është për Habermasin një pjesë që

shënjon në mënyrë vendimtare shoqërinë tonë. Sipas autorit gjerman racionaliteti

instrumental tenton të zëvendësojë forma të tjera të racionalitetit në fusha të ndryshme

të të vepruarit social, por për Habermasin ka edhe forma të tjera të racionalitetit që janë

rrjedhojë e proceseve të njëjtë. Racionalizmi konsiston në aftësinë për të marrë një

qëndrim kritik ndaj traditës duke interpretuar vlerat dhe normat bazuar në principet

morale, të cilave u atribuojmë një vlerë konjitive. Të atribuosh një vlerë konjitive do të

thotë të njohësh normat e sjelljes si të vërtëta ose false apo më mirë të themi norma të

drejta apo jo të drejta.

282 Habermas,J.,2012, Conoscenza e interesse, Roma-Bari, Laterza. 283 “Në masën kur veprimet e pjesëmarrësve të ndryshëm nëpërmjet mirëkuptimit, kushtet formale të një

konsensusi të motivuar racionalisht na tregojnë se si një marrëdhënie sociale mund të jetë e

racionalizuar”, Habermas, J., Theorie des kommunikativen në De Angelis, Verso una societa’ razionale,

cit, fq.73. 284 Habermas, J., 1997, Critica della ragione funzionalistica, Bologna, Il Mulino. 285 Donato, C, 1969, Tecnica e scienza come ideologia në Tecnica e scienza nella societa’ tecnologica,

Laterza, Bari, fq.195.

158

Habermas interpreton korrektësinë e normave si rezultatin e një procesi nëpërmjet të

cilit mësojmë të përgjithësojmë parimet e mënyrës së të sjellurit në mënyrë që ato të

korrespondojnë me një normë të paktën potencialisht universale. Por për të bërë këtë

duhet të jemi në gjendje të reflektojmë në mënyrë kritike mbi vlerat që trashëgojmë nga

tradita sociale dhe kulturore të cilës i përkasim286.

Proceset e racionalizimit të cilët tronditën shoqëritë perëndimore që nga shekulli XIX

ndjekin pikërisht këtë rrugë. Universaliteti për të cilin flet Habermas nuk ka asgjë nga

metafizika ose dogmatika: nuk bëhet fjalë për një universalitet faktik ku të gjithë

subjektet janë të detyruar të nënshtrohen. Anasjelltas, këtu jemi në prezencë të një

universaliteti të drejtash apo idealesh, ose të një opinioni, i cili aspiron të vlejë për një

pluralitet subjektesh, duke kapërcyer interesat e individëve287.

Habermas sjell në vëmendje se si ajo që një herë e një kohë ishte dëshira për lavdi që i

jepte jetë artistit, shkencëtarit ose filozofit dhe e shtynte që të jepte më të mirën e vet,

sot këmbehet me dëshirën e parasë288.

Gjendemi përballë individëve të cilët krijojnë produkte kulturore duke iu nënshtruar

ligjeve të tregut, të nevojshmes dhe përfitimit. Këto produkte kulturore degradojnë

sikur të ishin objekte të thjeshta, duke përdorur shprehjen e Adornos verdinglichten

(materiale konkrete). Krijimet e intelektit nuk janë veçse mallra, destinacioni i fundit i

të cilëve është ai i suksesit ose i konsumit 289. Ai ndalet veçanërisht tek ato që janë

organet që i japin zë industrisë kulturore dhe që bashkë me masifikimin e kulturës së

edukimit kanë dekretuar fundin e racionalitetit kritik 290. Vendet, ku opinioni publik

ishte krijuar dhe i kishte dhënë vetes një qëndrim racional, tanimë janë zhdukur.

Vendin e salloneve, klubeve dhe kafeneve e zuri televizioni. Gazetat dhe shtypi në

përgjithësi ranë në nivelin e ndërmarrjeve të drejtuara nga kritere spekulative dhe ato

që mund të ishin hapësirat e reja të opinionit publik, nuk e ushtrojnë plotësisht detyrën

e tyre pasi drejtohen e administrohen nga organizatat në pushtet dhe jo nga kritere të

286 Habermas, J., Teoria dell’agire comunicativo, cit, fq. 286. 287 Habermas, J., Etica del discorso, cit., fq. 91. 288 Habermas, J . , Teoria dell’agire comunicativo, cit., fq . 457 . 289 Po aty, fq .4 9 0 . 290 Habermas, J.,1992, Dopo l’utopia, Venez ia , Mar s i l io .

159

vetë menaxhueshme291.Kultura e kohës sonë ka humbur thellësinë, dimensionalitetin,

duke u kthyer shpeshherë në një jehonë të pushteteve të formuara.

Habermas tregon se cilat janë rrugët sociale dhe institucionale, që sipas këndvështrimit

të tij, duhej të ndërmerren për të arritur një lloj riaftësimi të një hapësire opinioniste

autentike publike. Për këtë është e nevojshme që të vendoset një kufi ndaj tendencës së

kolonizimit së hapësirave, që ai i quan Lebenswelt (ose botë vitale). Në radhë të parë,

duhet të krijohen hapësira institucionale, brenda të cilave qytetarëve u lejohet

pjesëmarrja në proceset e formimit të opinionit publik jo vetëm nga ana formale. Bëhet

fjalë për impostimin dialogues të opinionit publik, që do të thotë të vësh organizatat e

pushtetshme, të cilat kanë nën kontrollin e tyre mjetet e komunikimit të masës në

kushtet që të mos procedojnë me manipulimin e një publiku të shkatërruar, viktimë e

paragjykimeve të shpërndara në mënyrë artificiale. Vetëm në këtë mënyrë opinioni

publik mund të rifitojë elementin e kritikës, të cilin e ka humbur prej kohësh.

Habermas manifeston një lloj optimizmi rreth mundësisë së masave për të mos qenë

plotësisht të drejtuar nga të tjerët. I rëndësishëm është fakti i të qenurit aset i

autonomisë së mjeteve të informacionit, të cilët duhet të qëndrojnë larg interesave të

pushtetit të grupeve që kontrollojnë median dhe shtypin në kohën tonë. E gjithë kjo e

çon Habermasin të vlerësojë rolin e intelektualit. Pra bëhet fjalë, siç është thënë edhe

nga një interpretues me influencë, si Matteo Bianchini, për një lloj qëndrimi

neoiluminist të Habermasit në lidhje me problematikën në fjalë292. Ata që ai i quan

“lider opinioni” nuk janë gjë tjetër veçse intelektualët e kohës sonë, ata që me

mundësitë e tyre, duhet të zhvillojnë funksionin e orientimit, funksion ky që mentorët e

mëdhenj të Ilumizmit zhvilluan në shoqëritë që i përkisnin. Pikërisht duke u nisur nga

ata, nga shembulli, vepra dhe fjala e tyre duhet të riformohet një hapësirë publike

autentike. Është evident roli absolut që kanë në këtë drejtim shkolla, universiteti por

edhe shtypi periodik, i përgjithshëm e specifik, e në përgjithësi i mjeteve të

komunikimit masiv. Nëse nuk do të kthehen në origjinë kushtet për një dimension

291 Habermas,J.,Teo r ia d e l l ’a g i re co mu n ica t i vo , c i t . , fq . . 1 02 0 në vazhd i m . 292 Bianchin, M., 1995, Ra g io n e e l i n g u a gg io : e rmen eu t i ca , ep i s t emo lo g ia e t eo r ia

c r i t i ca in Jü rg en Ha b erma s , Milano, Guerini Scientifica.

160

publik të lirë e dialogues është e pamundur të mendosh se çështjet serioze të kohës

sonë mund të gjejnë një zgjidhje të pranueshme293.

Opinioni publik, veçanërisht me ardhjen e shoqërisë së masës përfundon gjithnjë duke

e gjetur veten të skllavëruar, pa një shtyrje të brendshme, të detyruar për t’u ushqyer

me opinione artificiale dhe jo autentike. Sipas Habermasit kjo përkthehet në një lloj

përvetësimi të asaj që njëherë e një kohë ishte publike nga ana e privatit: dhe kjo në

rastet më ekstreme merr karakteristika patologjike të asaj që kemi përcaktuar si procesi

i “ kolonizimit të botës vitale”.

Në fushën e kulturës, didaktikës dhe shkollës, në fushën e kujdesit shëndetësor, në

gazetari e me rradhë, efekti negativ i organizatave të mëdha private është gjithnjë e më

i fortë: dhe pikërisht se janë private, ato nuk janë zëdhënëse të interesave universale,

por vetëm të një pjese, sado e gjerë të jetë ajo. Fuqia e tyre bën që opinioni publik të

formohet nga ky pushtet, që do të thotë se drejtohet nga idetë e të tjerëve me qëllime që

përputhen me interesat e vetë këtyre strukturave të mëdha.

Ja pra pse kultura, si asnjëherë kaq e shpërndarë në nivel masash, shpesh herë tenton të

bjerë në rangun e një malli të thjeshtë, sipas një procesi që Habermas e quan

“verzakelijking” (biznes)294. Edhe pse gjendemi përballë një seri promovimesh të

tavolinave të rrumbullakta, tribunave politike, debateve kulturore, diskutime në dukje

“publike” është e qartë se opinioni publik merr karakteristikat e një tregu, me pasojat e

trendit opinionistik të interesave të strukturave të mëdha. Nga kjo antitezë e madhe ku

vetë Habermas përqëndron vëmendjen duket e pamundur shmangia të paktën për

momentin. Nga njëra anë, strukturat e mëdha monopole, forcat private që kanë

asorbuar gradualisht publikun. Nga ana tjetër, individët, shpesh herë të manipuluar dhe

të drejtuar nga imazhe të botës së realitetit që në dukje janë publike por në fakt i

përgjigjen interesave private dhe që kanë fuqinë të minojnë bazat liberale të shoqërisë

së sotme. Nëse format e pushteteve do t’i vendosnim në një hartë, do të shihnim se

pasuria zë hapësirën më të madhe në çdo shoqëri historike. Janë pikërisht subjektet e

pasurisë që kërkojnë gjithmonë të influencojnë në avantazh të tyre pushtetin politik. Ja

293 Këto tematika diskutohen në Habermas, J., 1993,Tes t i f i l o so f i c i e co n te s t i s to r i c i , Roma,

Laterza, dhe Habermas, J., Ver i tà e g iu s t i f i ca z io n e : sa g g i f i l o so f i c i , c i t . 294 Habermas, J., Dia le t t i ca de l la ra z io n a l i z za z io n e , cit., fq. 66.

161

pse autoriteti i organizatave të mëdha, dhe në përgjithësi i subjekte të mëdha

ekonomike prodhon stimuj të vazhdueshëm mbi arenën politike institucionale.

162

Përfundime

Duke arritur në fund të punimit, vlen të nxjerrim një bilanc kritik të gjithë analizës së

Habemasit për temën e opinionit publik.

Në radhë të parë nga këndvështrimi im, duhet të theksoj origjinalitetin e qëndrimit të

këtij autori. Nëse konsiderojmë origjinën e formimit dhe vlerësojmë pikën e arritjes së

trajektores së tij, vëmë re se ai ishte në gjendje të asimilonte ndikime dhe modele nga

më të ndryshmet, duke i përmbledhur të gjitha në një formë të unifikuar.

Në fakt, nën gjurmët e udhëheqësve të Shkollës së Frankfurtit, Adornos dhe

Horkheimer, ai kishte asimiluar leksionet e Hegelit, Marksit dhe Luckasit. Megjithatë

reflektimi i ashpër mbi këtë çështje, konform elementëve kritikë të prejardhur në

kuptimin e gjerë hegelian-marksian e në përgjithësi dialektik, nuk ngelet një përsëritje

skllavëruese e mendimeve të të tjerëve. Mbi të gjitha nëse marrim në konsideratë gjithë

harkun e reflektimit të Habermasit, është për t’u vlerësuar kapaciteti i tij për të mos

përjashtuar nga reflektimet e veta një seri elementësh kritik ndaj traditës së mendimit

liberal-demokratik. Pikërisht këtu, sipas mendimit tim, shihet origjinaliteti i prurjeve të

tij dhe, në të njëjtën kohë, shkëputja nga modelet e Shkollës së Frankfurtit, edhe pse në

një perspektivë vazhdimësie.

Habermas në fakt, disa herë në veprat e tij ka meritën të tregojë se si refleksionet e

Adornos dhe Horkhemier, veçanërisht në disa momente të trazuara të jetës publike

evropiane, ishin të karakterizuara nga një lloj refuzimi jo kritik dhe paragjykues në

shoqërinë demokratike dhe liberale.

Në veçanti, në një vepër që e kemi përmendur disa herë Dialektika e racionalizmit,

Habermas, duke analizuar një nga veprat më të njohura të Shkollës së Frankfurtit, nga

Adorno dhe Horkheimer, të cilët prekën tokën e Amerikës, të arratisur nga barbaritë

naziste, të quajtur Dialektika e Iluminizmit, nuk heziton të vë në dukje pjesën

paragjykuese të kritikës ndaj shoqërisë borgjeze dhe kapitalizmit të maturuar, të

zhvilluar nga mentorët e kësaj shkolle.

Në fakt forca e mendimit të Habermasit qëndron nga njëra anë, në vazhdimin e të

dhënurit formë reflektimeve të Adornos e Horkheimer për sa i përket kritikës së bazave

163

të mendimit borgjez. Nga një këndvështrim, ai mund të konsiderohet si një vazhdues

dhe ndjekës i asaj që një nga filozofët më të mëdhenj të ‘900, francezi Paul Ricoeur, e

përkufizoi si shkolla e dyshimit.

Habermas, në fakt, nuk do të hezitonte të nënvizonte reflektimet e Ricoeur, sipas të cilit

me Marksin nëpërmjet kritikës së ekonomisë politike dhe të shoqërisë borgjeze, me

Freud nëpërmjet kritikës së psikikës dhe me Niçen nëpërmjet kritikës së paragjykimeve

dhe ideologjive, koha jonë ka qenë, si të thuash, e nënshtruar nga një lloj autopsie

anatomike, që ka lejuar të evidenciojë aspektet më pak të dukshme e më pak të

kënaqshme. Kështu, Habermas vë re në disa vepra të tij por sidomos te Histori dhe

kritik e opinionit publik se jo rrallë herë afirmimi liberal-demokrat i të drejtave të

individit dhe masës, është shfaqur si një mbrojtje ideologjike dhe mburojë e disa

tendencave ekonomike dhe materiale. Sipas tij, vetë opinioni publik perëndimor ka

qenë mbështetës i interesave të minorancës përballë të drejtave të panjohura të një

maxhorance më të madhe.

Deri këtu kemi, atë Habemas që shfaqet si përfaqësues i denjë i “shkollës së dyshimit”,

nxënës i denjë i Marksit, Lucács, e sigurisht i Adornos dhe Horkheimer. Por siç e

përmenda edhe më sipër, ka një lloj distancimi të Habermasit nga mësuesit e tij dhe

dëshmitë për këtë janë veprat e tij, ajo më e përmendura Dialektika e racionalizmit por

edhe Teoria e të vepruarit komunikativ, ku në volumin e parë së të cilës gjejmë një

kapitull të tërë dedikuar Adornos dhe Horkheimer dhe limiteve të vizionit të tyrë etik-

politik. Sipas Habermasit shoqëria kapitaliste e kohës sonë me gjithë limitet dhe

mangësitë e saj, shfaqet si një tablo referimi, e cila nuk mund të shmaget lehtësisht.

Pra mund të themi se mendimi i Habermasit është një mendim i majtë radikal post-

utopik, post-revolucionar dhe për disa mënyra të paktën, post-marksist (ashtu siç

kofirmojnë edhe shumë autorë të tjerë të së majtës në lidhje më polemikat që ka

shkaktuar mendimi i Habermasit).

Në fakt Adorno dhe Horkheimer nuk hezitonin të përkufizonin – më thënë të drejtën

me një lloj lehtësie gjykimi – shoqërinë liberale - demokratike si një shoqëri

gjithëpërfshirëse dhe totalitare, në të cilën dhuna nuk ushtrohej hapur por nëpërmjet

topitjes së mendimit kritik dhe mbylljes së një shoqërie të pa modifikueshme, pa

164

kuptim, mediokre dhe thjesht “borgjeze”. Në këtë pikë mund të themi se tanimë te

Habermas nuk gjejmë asgjë nga gjithë këto elementë. Për autorin gjerman kuadri i të

drejtave dhe lirive të maturuara nëpërmjet shoqërisë borgjeze duke u nisur nga

Iluminizmi i ‘700 e deri tani, përfaqëson një horizont të qytetërimit politik vështirë të

pakapërcyeshëm e megjithatë asnjëherë të revokueshëm nga një bllok dyshimesh (siç

bënin zakonisht Adorno e Horkheimer).

Refleksioni habermasian në çështjen e historisë dhe kritikës së opinionit publik

përfaqëson konfirmimin më brilant të gjithë kësaj. Pamë, në fakt se si në analizën e

tematikave të ndryshme që lindin nga libri i tij kryesor, Habermas në shumë raste

distancohet nga modelet dhe stilet e mendimeve të atribuara pikërisht frankofortezëve

dhe neomarksizmit. Opinioni publik borgjez, në fakt, në momentet më pak të ndriçuara

të historisë së tij – Habermas e njeh këtë fakt – ka qenë bartës i interesave të

minorancave mbi maxhorancat. Por ndërkohë Habermas nuk ka dyshime për faktin se

opinioni publik ka qenë një zëdhënës idealesh civile dhe politike, që ndryshe nuk do të

gjente shprehje. Në fakt, jo rrallë herë, gjatë periudhës moderne, opinioni publik ka

përfaqësuar këndvështrimin e një shoqërie civile që, në emër të idealeve të saj civile,

etike-fetare dhe interesave të saj ekonomike nuk hezitoi të dilte kundër krijuesve të

pushtetit, të Shtetit.

Sipas Habermasit, në këto rrënjë lirie gjejmë vlera të pavdekshme të opinionit publik

modern dhe bashkëkohor. Por motivet e kritikës së ashpër të Shkollës së Frankfurtit,

rreth asaj që ka mbetur nga opinioni publik i kohës sonë, kthehen në reflektimet e

fundit të Habermasit. Ndërsa sot gjendemi përballë një opinioni publik – duke përdorur

shprehjen e Habermasit – “të kolonizuar” nga gjithë të tjerët dhe nga interesat më pak

fisnike. Sot mungojnë qendrat komunitare, shpesh herë politika, shkolla, universiteti,

masmedia janë zëdhënës të vendimeve të marra diku tjetër. Pra ato bëhen përforcime të

një pushtetit të fituar dhe jo burime kritike të pushtetit të ndërtuar.

Rindërtimi habermasian i konceptit në këndvështrimin historik, nënvizon karakterin

vigjilent të opinionit publik: përkufizimi i “sferës publike” shprehet nëpërmjet

ndërhyrjes të një subjekti të ri, të një aktori të ri në skenën sociale politike dhe

komunikative. Bëhet fjalë për një periudhë të shkurtër, energjike, të papërsëritshme:

165

është epoka ku borgjezia krijon një lloj hegjemonie brenda degradimit të institucioneve

të vjetra aristokratike, duke tërhequr filozofinë konceptualiste dhe iluministe nën

ushtrimin e autoriteteve të reja, që përkthehen në pretendime universale.

Komunikimi politik merr formën e një diskutimi racional, të shoqëruar nga zhvillimi

dhe shpërndarja e shtypit, që zhvillon rolin e një shpjeguesi dhe përsëritësi konjitiv. Në

këtë periudhë që i përket tranzicionit ndërmjet ekonomisë tregtare dhe fillimit të

kapitalizmit industrial, opinioni publik është një subjekt social, politik dhe

komunikativ. Faza e mëvonshme vjen me zgjerimin e publikut, fundin e ndarjes

definitive midis Shtetit dhe shoqërisë dhe institucionalizimin e sipërmarrjeve. Të gjitha

këto fenomene provokuan krizën e sferës publike, elitare dhe racionale, dhe krijimin e

publikut të masës, që pasqyrohet në rritjen e shpejtë të masmedias dhe industrisë

kulturore, në lidershipin politik të lidhur fuqishëm me spektakolarizimin, ku vetë

mediat janë bartës.

Në gjuhën e përdorur sot, opinioni publik është një shprehje që përdoret gjithnjë e më

shumë. Shprehja të tilla si publiku i masës nënkuptohen si njerëz ose në kuptimin më

demagogjik popull. Kur dëgjojmë shprehjen duhet të informojmë opinionin publik

nënkuptojmë të gjithë ata që mund të informohen në thelb nga mjetet e masës. Prandaj

përdoret shprehja komplekse si opinion publik për të thirrur të gjithë ata që përdorin

masmediat. Apo kur dëgjojmë shprehje si nën presionin e opinionit publik u bë

rishikimi i këtij ligji nënkuptojmë se një veprim kolektiv është vënë në lëvizje. Por ajo

që bën publike dhe masive këtë opinion duke amplifikuar edhe deri në ekzagjerime

është pikërisht masmedia.

Nën profilin e konceptualizimit, Habermas ka kontribuar më shumë se çdo studiues

tjetër në izolimin e çdo elementi të sferës publike borgjeze që lançuan opinionin publik

në lëmin komunikativ bashkëkohor, duke ndërtuar, nëpërmjet procese konkrete

historike, një pikë referimi filozofike dhe sociologjike të një rëndësie të veçantë.

Nga studimet e zhvilluara që përmendëm më sipër gjendja e opinionit publik në

Shqipëri reflekton më së miri mendimet e Habermasit. Nëse sot mund të themi se

Shqipëria ka ndërmarrë hapa të rëndësishëm në përfshirjen e qytetarëve në

politikëbërje, jemi ende shumë larg normave të përcaktuara edhe me ligj. Nuk mund të

166

flasim për një opinion publik aktiv kur shohim mangësira në mosfunksionimin e

regjistrit elektronik për njoftimin dhe konsultimin publik, moscaktimin e

koordinatorëve për njoftimin dhe konsultimin publik në të gjitha institucionet qendrore,

aplikimin e procesit të njoftimit dhe konsultimit publik mbi baza selektive,

mospublikimin e programeve vjetore të procesit të vendimmarrjes, dhe mangësi në

hartimin dhe publikimin e raportit vjetor për transparencën në procesin e

vendimmarrjes. Zbatimi i duhur i kërkesave të ligjit për Njoftimin dhe Konsultimin

Publik kërkon më shumë kapacitete njerëzore dhe institucionale, për t’i bërë këto të

drejta sa më efektive në shërbim të qëllimit përfundimtar të rritjes së transparencës së

autoriteteve publike dhe pjesëmarrjes qytetare në politikë-bërje dhe vendimmarrje.

Marrëdhënia që shteti dhe strukturat e tij vendimmarrëse dhe politikëbërëse vendosin

me publikun e gjerë është një ndër treguesit bazë të një qeverisjeje demokratike.

Sipas Habermasit, për të rinovuar traditat e lirisë individuale dhe sociale duhet që

opinioni publik, njëherë e një kohë i lavdishëm, të rilind nga vetvetja e të vazhdojë të

zhvillojë atë funksionin kritik, stimulues e nxitës ndaj pushtetit të ndërtuar, që duhet të

punojë në emër të interesave të qytetarëve dhe jo të atyre pak njerëzve me fat që

mbajnë pushtetin dhe kanë pasurinë. Por në kuadrin e teorisë kritike zhvillimi i

monopoleve të mëdha, përfshirja e shtetit në sferën ekonomike apo me funksione të

mbështetjes politike, lindja e industrisë kulturore me mjetet e komunikimit të masës

shkatërrojnë një pjesë të lirisë të individit.

Në shekullin e XVIII e deri në fillim të shekullit të XIX sfera e opinionit publik jetonte

me pjesëmarrjen e individëve që shpreheshin lirisht pavarësisht interesave të veçantë

pasi nuk kishte një ndërhyrje të drejtëpërdrejtë të sferës ekonomike mbi formimin e

opinioneve të individëve.

Habermas u kritikua shumë për faktin se ishte i mendimit që në industrinë kulturore

dhe të konsumit i njëjti opinion publik është i influencuar në mënyrë të drejtëpërdrejtë

nga interesat ekonomikë, të cilat tanimë janë të lidhura ngushtë me pushtetin politik. Jo

vetëm shoqatat kulturore por as partitë dhe familja nuk i lenë autonomi individëve apo

t’u lejojnë një debat të lirë. Pas kësaj ai shpresonte rindërtimin e sferës publike të

përbërë nga individë të lirë me funksione kritike ndaj sferës politike por pa sqaruar

167

bazat historike sociale të mundësisë të një rindërtimi të tillë. E thënë në këtë mënyrë,

karakteri historik i një opinioni publik, në një periudhë të caktuar dhe në raport me një

situatë të caktuar ekonomike dhe politike, funksionet e së cilës duhet të zhduken me

shoqërinë e masës, rrezikon të kompromentohet, dhe si konkluzion duket kontradiktor.

Kur shkruan për opinionin publik në vitin 1962, Habermas duket pesimist për

mundësitë aktuale të shprehjes së lirë të individit në shoqërinë industriale. Atëherë

duket sikur i njëjti problem i lirisë individuale ndryshon në raport me orientimin e

mbajtur nga autori. Liria individuale si e tillë duket e kërcënuar dhe e pavaruar nga

diferenca të brendshme të së njëjtës strukturë sociale ekonomike, ndërsa në veprat e

mëvonshme, kjo liri është e njohur mbi të gjitha si privilegj i disa shtresave sociale.

Vihet re një lloj ekletizmi tek autori, i cili duket sikur ndryshon karakteristikat e

problemit në fjalë në korrelacion me perspektivën teorike të adoptuar në studimet

individuale.

Pas publikimit të Histori dhe kritik e opinionit publik, gjithë punimet e tjera filozofike

dhe sociologjike raportuan devijimin e opinionit publik nga dispozitivat e unifikuara

nga Habermas nëpërmjet konceptit të sferës publike. Është e vështirë të mos pranosh

krizën e opinionit publik liberal prandaj është urgjente thirrja për ta parë opinionin

publik si një strukturë, e cila është në gjendje të diskutojë tema me interes të

përgjithshëm dhe të kufizojë konceptin e një sërë veprimesh ku pushteti mbizotëron në

vendimet politike.

Pra dalim në konkluzionin se:

-në ditët e sotme opinioni publik nuk formohet nga individë racionale të cilët për të

vepruar bazohen në arsye racionale por nga interesa personale duke përdorur

instrumente strategjike

-sfera publike është më e gjerë dhe aktorët e saj jetojnë në kaos total duke mos kuptuar

ndarjen Shtet-Shoqëri civile

-kapitalizmi dhe shoqëria moderne e kanë kthyer individin në një konsumator të

kulturës ku publiciteti pushton jetën private në vend që të mbështesë dialogun

-Habermas vlerëson shoqërinë borgjeze dhe sheh mediat si devijim të demokracisë

168

Edhe pse mendimi filozofik i Jurgen Habermasit në lidhje me opinionin publik është

deri diku idealist ai është një nga filozofët më të mirë të përshkrimit të opinionit publik,

tek i cili studiuesit bashkëkohorë rikthehen për të gjetur vlerat dhe idealin e një

“institucioni”, pjesëmarrja e të cilit në vendimmarrje, është garanci për mirëqeverisje,

politika publike cilësore dhe organe shtetërore të përgjegjshme përpara qytetarëve.

169

BIBLIOGRAFIA

Veprat e Jürgen Habermas

Comunicazione e scienze social i , Catania, Latessa, 1996

Conoscenza e interesse , Roma-Bari, Laterza, 2012

Crit ica del la ragionefunzional is t ica , Bologna, Il Mulino, 1997

Dall’ impressione sensibi le al l ’espressione simbol ica: saggi f i losof ici ,

Roma-Bari, Laterza, 2009

Dialet t ica del la razional izzazione , Milano, Unicopli, 1995

Dopo l ’utopia , Venezia, Marsilio, 1992

Dopo la pol i t ica: democrazia, società civi le e cr is i dei part i t i , Roma,

Edizioni dell’Asino, 2008

Escuss ione del passato: la svast ica ed i l pugno , Firenze, Olschki, 1992

Etica del discorso , Roma-Bari, Laterza, 2009

Fatt i e norme: contr ibut i a una teoria discorsiva del dir i t to e del la

democrazia , Roma-Bari, Laterza, 2013

Habermas , Milano, Mondadori, 2010

I l d iscorso f i losof ico del la moderni tà , Roma-Bari, Laterza, 2003

I l futuro del la natura umana: i r ischi di una genet ica l iberale , Torino,

Einaudi, 2010

I l pensiero postmeta f is ico , Roma, Laterza, 2006

I l ruolo del l ’ intel let tuale e la causa del l ’Europa: saggi , Roma-Bari,

Laterza, 2011

Kleine pol i t ische Schri f ten , Suhrkamp, Frankfurt am Main, 1981

L’inclusione del l ’al tro: s tudi di teoria pol i t ica , Milano, Feltrinelli, 2013

L’Occidente diviso , Roma, Laterza, 2007

La condiz ione intersogget t iva , Roma, Laterza, 2007

170

La costel lazione postnazionale: mercato globale, nazioni e

democrazia , Milano, Feltrinelli, 2002

La nuova oscuri tà: cr is i del lo Stato sociale ed esaurimento del le

utopie , Roma, Edizioni Lavoro, 1998

La rivoluzione in corso , Milano, Feltrinelli, 1990

Le rel igioni e la pol i t ica: espressioni di fede e decis ioni pubbl iche ,

Bologna, EDB, 2013

Morale, dir i t to , pol i t ica , Torino, Einaudi, 2007

Mult icul tural ismo: lot te per i l r iconoscimento , Milano, Feltrinelli, 2010

Nella spirale tecnocrat ica: un’arringa per la sol idarietà europea ,

Roma-Bari, Laterza, 2014

Prof i l i pol i t ico -f i losof ici : Heidegger , Gehlen, Jaspers , Bloch,

Adorno, Löwith, Arendt , Benjamin, Scholem, Gadamer, Horkheimer,

Marcuse , Milano, Guerini, 2000

Questa Europa è in cr is i , Roma-Bari, Laterza, 2012

Ragione e fede in dialogo , Venezia, Marsilio, 2005

Razional i tà nel l ’azione e razional izzazione sociale , Bologna, Il Mulino,

2003

Sol idarietà tra estranei: intervent i su fat t i e norme , Milano, Guerini,

1997

Storia e cr i t ica del l ’opinione pubbl ica , Milano, Mondadori, 2010

Tempo di passaggi , Milano, Feltrinelli, 2004

Teoria del l ’agire comunicat ivo , 1988

Teoria del la morale , Roma, Laterza, 1994

Teoria e prassi nel la società tecnologica , Roma-Bari, Laterza, 1978

Test i f i losofici e contest i s torici , Roma, Laterza, 1993

Theorie und Praxis , Berlin, Luchterhand, 1963

Tra scienza e fede , Roma, Laterza, 2008

Veri tà e giust i f icazione: saggi f i losof ici , Roma-Bari, Laterza, 2001

171

Letërsia krit ike

AA.VV,Cassirer Ernst, Darnton Robert, Starobinski Jean, Tre let ture di

Rousseau , Roma-Bari, Laterza, 1994

Abbattista Guido, Introduzione a H. Bol ingbroke, l ’ idea di un re

patriota , Roma, Donzelli, 1995

Abignente Angelo, Legi t t imazione, discorso, dir i t to: i l procedural ismo di

Jürgen Habermas , Napoli, Editoriale Scientifica, 2003

Agazzi Emilio, Introduzione a J. Habermas, Et ica del discorso , Roma-

Bari, Laterza, 1985

Agazzi Emilio, Dopo Francoforte, dopo la metaf is ica: Jürgen Habermas,

Karl Otto Apel , Hans Georg Gadamer , Napoli, Liguori, 1990

Alfieri Luigi - De Simone Antonio, (përk thyer nga), Per Habermas:

seminario 2009: intervent i su intersogget t ivi tà e norma , Perugia,

Morlacchi, 2009

Ampola Massimo - Corchia Luca, Dialogo su Jürgen Habermas: le

trasformazioni del la moderni tà , Pisa, ETS, 2010

Apel Karl Otto, Etica del la comunicazione , Milano, Jaca Book, 1992

Apel Karl Otto, Discorso, veri tà , responsabi l i tà: le ragioni del la

fondazione: con Habermas contro Habermas , Milano, Guerini, 1997

Arendt Hannah, Vita act iva: la condizione umana , Milano, Bompiani,

2009

Arens Edmund, Habermas e la teologia: contr ibut i per la r icezione,

discussione e cr i t ica teologica del la teoria del l ’agire comunicat ivo ,

Brescia, Queriniana, 1992

Avitabile Luisa, I l terzo-giudice tra gratui tà e funzione: commenti e

traduzioni di V. Jankélévi tch, J .P. S artre e J . Habermas , Torino,

Giappichelli, 1999

Bauer Ëi lhelm, Die Öffent l iche Meinung in der Ëel tgeschichte ,

Frankfurt, Klostermann, 1950

172

Bedeschi Giuseppe, Introduzione a Marx , Roma-Bari, Laterza, 1984

Bedeschi Giuseppe, Opinione pubbl ica , in “Enciclopedia delle Scienze Sociali”,

Roma, Istituto dell’Enciclopedia Italiana, vol. VI, 1996

Bedeschi Giuseppe, Int roduzione al la Scuola di Francoforte , Roma-Bari,

Laterza, 2005

Bianchin Matteo, Ragione e l inguaggio: ermeneut ica, epis temologia e

teoria cri t ica in Jürgen Habermas , Milano, Guerini Scientifica, 1995

Bobbio Noberto, Studi hegel iani , Torino, Einaudi, 1982

Bobbio Noberto, Stato, governo, società. Per una teoria generale del la

pol i t ica , Torino, Einaudi, 1983

Bobbio Noberto, Teoria generale del la pol i t ica , Torino, Einaudi , 1999

Borghini Andrea, Karl Popper. Pol i t ica e società , Milano, Franco Angeli,

2000

Borradori Giovanna, Filosof ia del Terrore: dialoghi con Jürgen

Habermas e Jacques Derrida , Roma, Laterza, 2003

Brunkhorst Hauke, Habermas , Firenze, Firenze University Press, 2008

Busacchi Vinicio, Ermeneut ica del profondo: Jürgen Habermas interprete

di Freud , Trento, UNI Service, 2009

Caltagirone Calogero, La comunità dei parlant i : l ’ is tanza et ica del

parlare secondo Jürgen Habermas , Cal tanisset ta , Sciascia, 2005

Caputo Francesca, Scienza pedagogica comunicat iva: Jürgen Habermas ,

Cosenza, Pellegrini, 2013

Casini Paolo, Introduzione a Rousseau , Roma-Bari, Laterza, 2008

Cassirer Ernst, I l problema Jean-Jacques Rousseau , Firenze, La Nuova Italia,

1967

Cassirer Ernst, La f i losof ia del l ’I l luminismo , Firenze, La Nuova Italia, 1976

Cassirer Ernst, Vita e dot tr ina di Kant , Firenze, La Nuova Italia, 1982

Cattaneo Fabrizio, L’idea di repubbl ica da Kant a Habermas , Torino,

Giappichelli, 2013

173

Ceppa Leonardo, Habermas e Bohrer sul la guerra nel golfo , Firenze,

Olschki, 1992

Ceppa Leonardo, Disincantoe trascendenza in Jürgen Habermas , Fasano,

Schena Editore, 1998

Cini Lorenzo, Società civi le e democrazia radicale , Firenze, Firenze

University Press, 2012

Cirrone Silvana, Le regole dei giochi: per un model lo procedurale di

razional i tà: Habermas contro Habermas , Catania, Edizioni del Prisma, 1998

Collina Beatrice, Linguaggio, razional i tà e s fera pubbl ica: la nozione di

democrazia nel la f i losof ia di Jürgen Habermas , Bologna, Archetipolibri,

2012

Conigliaro Francesco, Procedural i tà e trascendental i tà in J. Habermas:

una tensione non contemporanea e i l suo s igni f icato antropologico,

et ico e pol i t ico , Firenze, Giunti, 2007

Corchia Luca, La ricostruzione dei processi cul tural i nel l ’opera di

Jürgen Habermas tra f i losof ia e sociologia , Genova, ECIG, 2009

Corchia Luca, La teoria del la social izzazione di Jürgen Habermas:

un’appl icazione ontogenet ica del le scienze r icostrut t ive , Pisa, ETS, 2012

Corchia Luca, La logica dei processi cul tural i : Jürgen Habermas tra

f i losof ia e sociologia , Genova, ECIG, 2010

Costantino Salvatore, Sfere di legi t t imi tà e processi di legi t t imazione:

Ëeber, Schmit t , Luhmann, Habermas , Torino, Giappichelli, 1994

Cunico Gerardo, Dall ’ontologia al la cri t ica. La pr ima svol ta nel

pensiero di Habermas , Casale Monferrato, Marietti, 1984

Cunico Gerardo, Let tura di Habermas: f i losof ia e rel igione nel la società

post -secolare , Brescia, Queriniana, 2009

Cristante Stefano, Potere e Comunicazione, Sociologia dell’opinione pubblica, 2004

Dal Canton Ilaria, Confl i t to e comunicazione: per una cri t ica di Jurgen

Habermas , Milano, Ghibli, 2002

De Angel is Gabriele, Verso una società razionale: i l pensiero di

Jürgen Habermas , Roma, LUISS University Press, 2012

De Coulanges Fustel , Qytet i ant ik , Dituria,2009

174

Della Peruta Franco, Storia del l ’Ottocento , Firenze, Le Monnier, 1989

De Simone Antonio, Tradiz ione e moderni tà: ermeneut ica, f i losof ia

prat ica e teoria pol i t ica nel primo Habermas , Urbino, Quattro Venti, 1993

De Simone Antonio, Dalla metafora al la s toria: model l i ermeneut ici ,

f i losof ia e scienze umane: saggi su Ricoeur, Gadamer e Habermas ,

Urbino, Quattro Venti, 1995

De Simone Antonio, Habermas: le metamorfosi del la razional i tà e i l

paradosso del la razional izzazione , Lecce, Milella, 1999

De Simone Antonio, Tra Dil they e Habermas: eserciz i di pensiero su

f i losof ia e scienze umane , Perugia, Morlacchi, 2006

De Simone Antonio, Oltre i l dis incanto: et ica, dir i t to e comunicazione

tra Simmel Ëeber e Habermas , Lecce, Pensa Multimedia, 2006

De Simone Antonio, Passaggio per Francoforte: at traverso Habermas ,

Perugia, Morlacchi, 2010

De Simone Antonio, Dislocazioni del pol i t ico: tra respon sabi l i tà e

democrazia: Simmel , Weber, Habermas, Derrida , Perugia, Morlacchi, 2011

Di Pinto Luigia, (përkthyer), Tri t t ico di es tet ica: Jurgen Habermas, Hannah

Arendt , Nicolai Hartmann , Bari, Levante, 1996

Wolton Dominique, Të shpëtojmë komunikimin , Papirus, 2005

Donato C, Tecnica e scienza come ideologia në Tecnica e scienza nella societa’

tecnologica, Laterza, Bari, 1969

Donaggio Enrico, (përkthyer), La Scuola di Francoforte. La s toria e i tes t i ,

Torino, Einaudi, 2005

Doob Leonard, Public opinion and propaganda, Neë York, 1948

Filippini Enrico-Bosco Alessandro, (përkthyer), Eppure non sono un

pessimista: conversazioni con Jürgen Habermas , Roma, Castelvecchi, 2013

Fondacioni Shoqëria e Hapur për Shqipërinë, “Sfidat e zbatimit në praktikë të ligjit

“Për njoftimin dhe konsultimin publik”, 2016

Fuga Artan, Media, polika, shoqëria ( 1990-2000), Botimet Dudaj, 2008

175

Fornari Emanuela, Moderni tà fuori luogo: democrazia globale e ‘valori

asiat ici ’ in Jurgen Habermas e Amartya K. Sen , Torino, Nino Aragno,

2005

Fustel De Coulanges, Qyteti Antik, Botimet Dituria, 2014.

Gajano Alberto, (përkthyer nga) Prassi pol i t ica e teoria cri t ica del la

società , Bologna, Il Mulino, 1973

Gasset Y Jose Ortega, Revolta e turmave, Instituti Shqiptar i mediave, 2003

Galeazzi Umberto, La teoria cri t ica del la Scuola di Francoforte.

Diagnosi del la società contemporanea e dial ogo cri t ico con i l

pensiero moderno , Napoli, Edizioni Scientifiche Italiane, 2000

Giacomantonio Francesco, Introduzione al pensiero pol i t ico di Habermas:

i l dialogo del la ragione di lagante , Sesto San Giovanni, Mimesis, 2010

Giacomantonio Francesco, Sociologia del l ’agire pol i t ico: Bauman,

Habermas, Zizek, Roma, Studium, 2014

Giacomantonio Francesco - D’Alessandro Rugero, Nostalgie francofortesi :

r ipensando Horkheimer, Adorno, Marcuse e Habermas , Milano, Udine,

2013

Giddens Antonio, Poli t ics , sociology and so cial theorie. Encounters ëi th

classical and contemporary social thought , Stanford, Stanford University

Press, 1995

Giordanetti Piero, Jurgen Habermas: i l discorso e le sue ramif icazioni ,

Milano, Unicopli, 2011

Giovagnoli Raffaella, Habermas: agire comunica t ivo e Lebensëel t , Roma,

Carocci, 2000

Gozzi Gustavo, J. Habermas: “Non c’è s tato di dir i t to senza democrazia

radicale” , Firenze, Olschki, 1997

Grassi Carlo, Socio logia del la comunicazione , Milano, Bruno Mondadori,

2002

Gregoratto Federica, I l doppio vol to della comunicazione: normativi tà ,

dominio e cr i t ica nel l ’opera di Jürgen Habermas , Milano-Udine, Mimesis,

2013

Gilder George, La vita dopo la televisione, Castelvecchi, 1994

176

Godole Jonila, Gazetaria shqiptare në tranzicion, Papirus, Tiranë, 2014

Gulli Umberto, Strut tura e sogget t ivi tà: per un confronto tra Marx ed

Habermas , Palermo, Palma, 1997

Hallin Daniel, & Mancini Paolo, Comparing Media Systems - Three models of media

and politics, Cambridge University Press, 2004

Hegel Georg Wilhelm, Lineament i di f i losof ia del dir i t to , Roma-Bari, Laterza,

2012

Heidegger Mart in , Introduzione al la metaf is ica , Milano, Mursia, 2007

Honneth Axel, Crit ica del potere: la teoria del la società in Adorno,

Foucaul t e Habermas , Bari, Dedalo, 2002

Horkheimer Max-Adorno Theodor, Dialet t ica del l ’I l luminismo , Torino,

Einaudi, 2010

Ingram David, Habermas. Introduct ion and analysis , Neë York, Cornell

University Press, 2010

Kampoëski Stephan, Una l ibertà più grande: la biotecnologia, l ’amore e

i l dest ino umano: un dialogo con Hans Jon as e Jürgen Habermas ,

Siena, Cantagalli, 2010

Kant Immanuel, Scri t t i pol i t ici e di f i losof ia del la s toria , Torino, UTET,

1973

Kant Immanuel, Drejt Paqes së Përhershme, Botimet Dritan, 2004

Kluxen K., Das Problem der pol i t ischen Opposi t ion , Roëohlt, Freiburg, 1996

Komisioneri për të Drejtën e Informimit dhe Mbrojtjen e të Dhënave Personale,

Fondacioni Shoqëria e Hapur për Shqipërinë, Raport Vlerësimi i Kapaciteteve të së

Drejtës së Informimit dhe Njoftimit dhe Konsultimit Publik, 2018

Koselleck Reinhart, Cri t ica i l luminista e cr is i del la società borghese ,

Bologna, Il Mulino, 1972

Koselleck Reinhart, 1997, Gli inizi del mondo moderno, Vita e Pensiero, Milano, 1997

Lattarulo Alessandro, Stato e rel igione: gl i approdi del la secolarizzazione

in Böckenförde e Habermas , Bari, Progedit, 2009

Lecis Pier Luigi, Cultura, mente, società: Habermas, Popper e le

strut ture del l ’universo cul turale , Milano, Franco Angeli, 2004

177

Lefebvre Georges, Napoleone , Roma-Bari, Laterza, 1989

Lippmann Ëalter, L’opinione pubbl ica , Roma, Donzelli, 2004

Luhamann Niklas - De Giorgi Raffaele, Teoria e shoqërisë, Ëest Print, 2016

Maceratini Arianna, Discorso e norma: prof i lo f i losof ico -giuridico di

Jürgen Habermas , Torino, Giappichelli, 2010

Magatti Mauro, Per la società civi le . La central i tà del principio sociale

nel le società avanzate , Milano, Franco Angeli, 1997

Maigret Eric, Sociologj ia e komunikimit të medias , UETPRESS, 2010

Maltese Pietro, La teoria del discorso come pedagogia: uno s tudio su

fat t i e norme di Jürgen Habermas , Roma, Aracne, 2007

Marcuse Herbert, L’uomo a una dimensione. L’ideologia del la società

industr iale avanzata , Torino, Einaudi , 1999

Marx Karl - Engels Friedrich, I l mani festo del part i to comunista , Roma,

Editori Riuniti, 1983

Mastropaolo Antonio, I l popolo che vol le f arsi re. Teoria prat ica del la

cost i tuzione nel la r ivoluzione inglese , Napoli, Jovene, 2009

Matteucci Nicola, Alla r icerca del l ’ordine pol i t ico. Da Machiavel l i a

Tocquevi l le , Bologna, Il Mulino, 1984

Matteucci Nicola, Lo Stato moderno. Lessico e percorsi , Bologna, Il

Mulino, 1993

Matteucci Nicola, Opinione pubbl ica , Torino, UTET, 2004

Mills Charls Wright, La elité del potere, Feltrinelli, 1970

Moll icchi Sara, Pol i t ica, veri tà e consenso: saggio su Habermas e

Putnam , Pisa, ETS, 2012

Mora Emanuela, Comunicazione e r i f less ivi tà: Simmel , Habermas,

Gof fman , Milano,Vita e Pensiero, 1994

Maldanado Tomas, Critica della ragione informatica, Feltrinelli, 1997

Ampola Massimo –Corchia Luca, Dialogo su Jürgen Habermas: le

trasformazioni del la moderni tà, Pisa, ETS, 2010

178

Mastropaolo Antonio, I l popolo che vol le farsi re. Teoria prat ica del la

cost i tuzione nel la r ivoluzione inglese, Napoli, Jovene, 2009

Fraser Nancy, Rethinking Publ ic sphere: A contr ibut ion to the cri t ique

of actual ly exsi t ing democracy, Duke University Press, 1990

McNair Brian, Hyrje në komunikimin politik, UETPRESS, 2009

Neza Sami, Tregu i mediave në këndvështrimin e marrëdhënieve mes aktorëve të

komunikimit, Studime Albanologjike, 2010

Nolte Ernst, La guerra civi le europea (1917 -1945). Nazionalsocial ismo

e bolscevismo , Milano, Rizzoli, 2008

Ogle Marbury Blade, Public Opinion and Political Dynamics, Boston, 1950

Ostinelli Marcello - Pedroni Volnei , Fondazione e cr i t ica del la

comunicazione: s tudi su JurgenHabermas , Milano, Franco Angeli, 1992

Pacchi Arrigo, Introduzione a Hobbes , Roma-Bari, Laterza, 1983

Pandolfo Alessandra, Le regole del l ’ intesa: at traverso Habermas uno

studio sul la normativi tà umana , Pisa, ETS, 2010

Parnofiello Giulio, Azione comunicat iva e teologia morale: la r i levanza

et ica del la teoria di J . Habermas , Trapani, Il Pozzo di Giacobbe, 2008

Pendenza Massimo, Sociologie per l ’Europa: Ulrich Beck , Gerard

Delanty, Anthony Giddens, Jurgen Habermas , Roma, Carocci, 2011

Pedroni Volnei, Ragione e comunicazione: pensiero e l inguaggio nel la

f i losof ia di Karl -Otto Apel e Jürgen Habermas , Milano, Guerini, 1999

Perri M.L.,I l mutamento di paradigma e la patologia sociale in Jurgen

Habermas , Ancona, Transeuropa, 1994

Petrucciani Stefano, Introduzione a Habermas , Roma, Laterza, 2000

Piras Mauro, Plural ismo rel igioso e moral i tà democrat ica: saggi su

Raëls e Habermas , Torino, Trauben, 2010

Pitrone Maria, Sondaggi e interviste, Lo studio dell’opinione pubblica nella ricerca

sociale, FrancoAngeli, 2015

Popper Karl, La società aperta e i suoi nemici , Roma, Armando, 2004

Price Vincent, L’opinione pubbl ica , Bologna, Il Mulino, 1993

179

Privitera Walter, I l luogo del la cr i t ica: per leggere Habermas , Soveria

Mannelli, Rubbettino, 1996

Prosperi Adriano -Viola Paolo, (përkthyer) , Dalla r ivoluzione inglese al la

r ivoluzione francese , Milano, Mondol ibri , 2003

Rasmussen David , Leggere Habermas , Napoli, Liguori, 1993

Ricoeur Paul, I l conf l i t to del le interpretazioni , Milano, Jaca Book, 1983

Risciotti Cristina, Public Relat ions. Management , ISU Universita Cattolica,

Milano, 2005

Riesman David, La folla solitaria, Il Mulino, Bologna, 1956

Ritsert Jurgen - Rolshausen Chords, Der Konservat ivismus der kr i t i schen

Theorie , Suhrkamp, Frankfurt am Main, 1971

Rodota Stefano, Tecnopolitica. La democrazia e le nuove tecnologie della

comunicazione, Laterza, Bari, 1997

Romano Bruno, Crit ica del la ragione procedurale: logos e nomos:

Teubner Luhmann Habermas discussi c on Heidegger e Lacan: 1994 -

1995, Roma, Bulzoni, 1995

Rosenzweig Franz, Hegel e lo Stato , Bologna, Il Mulino, 1976

Rousseau Jean-Jacques, Scritti politici, Torino, UTET, 1970

Rusconi Gian Enrico, Introduzione a J. Habermas, teoria del l ’agire

comunicat ivo. Vol . I: razional i tà nel l ’azione e razional izzazione

sociale , Bologna, Il Mulino, 1986

Sabatino Ferdinando, La sfera pubbl ica immaginaria: r i f less ioni su

Habermas , Roma, Studium, 2013

Sartori Giovanni, Democrazia. Cos’è , Milano, Rizzoli, 1991

Schmitt Karl , Dottr ina del la Cost i tuzione , Milano, Giuffrè, 1976

Schmitt Karl, Le categorie del pol i t ico , Bologna, Il Mulino, 2005

Schmidt Manfred, Teor i të e demokracisë, Botart, 2012

Scruton Roger, Filozof ia moderne. Nga Aris totel i te f i lozofia ant ike ,

UETPRESS, 2017

Segre Sandro, Introduz ione a Habermas , Roma, Carocci, 2012

180

Sinani Gjergji, Përfaqësimi, “Aleksis De Toucqueville: 200 vjet pas”, Botimet Dita

2000, Instituti Liberal Shqiptar, Qendra per Studime Humanistike

Sinani, Gjergji, Nocione të fenomenologjisë, SHBLU, 2006

Servizio per la qualita’ degli atti normativi, Senato della Repubblica Le consultazioni

dei cittadini e dei portatori di interesse,2017

Sica Giuseppe, Habermas e i l metodo del la sociologia cri t ica , Pisa, ETS,

1982

Solari Gioele, La formazione s torica e f i losof ica dello S tato moderno ,

Napoli, Guida, 1985

Sombart Werner, I l capi tal ismo moderno , Torino, UTET, 1997

Sozio Maurizio, Pubblici tà e dir i t to in J. Habermas , Bari, Adriatica, 2012

Stone Lawrence, Le cause del la r ivo luzione inglese (1529 -1642) ,

Torino, Einaudi, 2001

Talmon Jacob, Le origini del la democrazia total i taria , Bologna, Il Mulino,

1977

Viano Carlo Augusto, I l pensiero pol i t ico di Locke , Roma-Bari, Laterza, 1997

Weil Eric, Hegel e lo Stato , Milano, Guerini, 1988

Wiggershaus Rolf , La Scuola di Francoforte , Torino, Bollati Boringhieri,

1992

Zguri Rrapo, Instituti Shqiptar i Medias, Marrëdhëniet mes medias dhe politikës në

Shqipëri, Friedrich Ebert Stuftung, 2017

OECD, Focus on Citizens: Public Engagement for Better Policy and Services, OECD

Publishing, Paris, 2009, pag. 19. DOI: http://dx.doi.org/10.1787/9789264048874-en

https://www.thenation.com/article/a-lion-in-ëinter/, Gordon.P, The Nation, 14 shtator

2016

http://idmalbania.org/ëp-content/uploads/2018/03/IDM-OpinionPoll-2017-AL

https://www.shqiperiaqeduam.al/

https://publications.parliament.uk/pa/cm201314/cmselect/cmpubadm/75/75.pdf,

https://www.ams.usda.gov/sites/default/files/media/Feb82011IntrotoNR.pdf

https://www.ser.nl/en/publications/publications/2013/energy-agreement-sustainable-groëth.aspx

https://read.oecd-ilibrary.org/governance/oecd-regulatory-policy-outlook-2015_9789264238770

181

www.parlament.al/Files/Informacione/raport-i-pjes--marrjes-s---publikut.pdf

http://www.tuttostoria.net/storia-moderna.aspx?code=465

http://www3.unipv.it/webdsps/storiadoc/Doc%20RivFrancese/1791%20Cost%20francese%20(tr).htm

182

Abstrakt (shqip)

Studimi i dedikohet mendimit filozofik të Jurgen Habermasit në lidhje me konceptin e opinionit publik

dhe transformimit të tij në ditët e sotme. Ai është një nga protagonistët më të mëdhenj të debatit filozofik

bashkëkohor, që ka realizuar një rindërtim kritik, historik dhe sociologjik të opinionit publik dhe sferës

publike. Gjatë punimit trajtohet jo vetëm çështja e opinionin publik sipas mendimit filozofik të autorit

gjerman por edhe qasja e këtij opinioni në vendin tonë. Për të kuptuar mënyrën e të menduarit dhe

filozofinë që karakterizon një nga filozofët më të mëdhenj të kohës që jetojmë shihen me rëndësi Shkolla

e Frankfurtit dhe mentorët e saj si Adorno, Horkheimer por edhe lidhja në raport me autorë të tjerë si

Marksi, Hegeli, Hobsi, Rusoi, Kanti. Analiza fokusohet në shprehjen “opinioni publik”, origjinën e këtij

termi duke nisur nga mendimi grek deri te analiza linguistike në disa gjuhë dhe kultura të tjera. Sipas

filozofit gjerman, opinioni publik modern lind dhe afirmohet njëkohësisht me progresivitetin e strukturës

së një sfere – shoqërisë civile – profili i së cilës qëndron idealisht autonom ndaj institucioneve

shtetërore. Studimi thellohet më krizën që pësoi roli i opinionit publik dhe funkioni kryesor që ai kishte.

Me transformimin e sistemeve politike, sociale dhe masmedias, sot shohim nje sferë publike te

distancuar nga qëllimi kryesor i saj: të qenurit kritik ndaj politikës dhe politikanëve. Opinioni publik

është parë edhe në këndvështrimin e studiuesve si Benjamin Constant, Jeremy Bentham, Tokëvili, Mills,

Bourdie dhe Luhmann. Një vëmendje e veçantë i kushtohet raportit media - sistem politik - opinion

publik në shoqërinë e informacionit. Në një plan tjetër analizohet opinioni publik në Shqipëri dhe

përfshirja e tij në vendimmarrje pasi marrëdhënia që shteti dhe strukturat e tij vendimmarrëse dhe

politikëbërëse vendosin me publikun e gjerë është një ndër treguesit bazë të një qeverisjeje demokratike.

Sot, Habermas e sheh opinionin publik si karikaturë të vetvetes prandaj sugjeron rikthimin e një

opinioni me dinjitet nëse duam të kemi një shoqëri civile autonome dhe burim kritike ndaj pushtetit të

ndërtuar.

Fjalët kyçe: opinion publik, sfera publike, demokraci, funksion kritik, klasë borgjeze, industri kulturore,

masmedia, njoftim dhe konsultim publik,publicitet, grupet e interesit.

Abstract (anglisht)

The study is dedicated to Jurgen Habermas philosophical thinking related to the concept of public

opinion and its transformation to the present day. He is one of the greatest protagonists of contemporary

philosophical debate, who has he has accomplished a critical, historical and sociological reconstruction

of public opinion and the public sphere.

During this dissertation work is treated not only the issue of public opinion in the philosophical view of

the German author but also the approach of this opinion in our country. To understand the way of

thinking and philosophy that characterizes one of the greatest philosophers, are considered important

the Frankfurter School and its mentors like Adorno, Horkheimer, and the relation to other authors such

as Marx, Hegel, Hobs , Rusoi, Kant.

The analysis focuses on the expression "public opinion", the origin of this term from Greek thought to

linguistic analysis in several languages and cultures. According to the German philosopher, the modern

public opinion is born and affirmed at the same time as the progressive structure of a sphere - civil

society - whose profile is ideally autonomous to state institutions. The study deepens with the crisis of

the public opinion role and the main function it had before. With the transformation of political and

social system, and mass media, today we see a distant public sphere from its main goal: being critical of

politics and politicians. Public opinion is also seen on the perspective of researchers such as Benjamin

Constant, Jeremy Bentham, Tocqueville, Mills, Bourdie and Luhmann.

Particular attention goes to the relation between media - the political system - public opinion in the

information society. In another plan has been analyzed the public opinion in Albania and its involvement

in decision-making because the relationship between the state and its decision-making and policy-

making structures with the general public is one of the basic indicators of democratic governance.

Today, Habermas sees public opinion as its own caricature, therefore suggests restoring of an opinion

with dignity if we want to have an autonomous civil society and a critical source of built power.

Key words: public opinion, public sphere, democracy, critical function, bourgeois class, cultural

industry, mass media, public notice and consultation, publicity, interest groups.

183