Inhoud Universum 1

De zomerkampen van 1999 ............................................... 3

Regenbogen ....................................................................... 4

Nog meer kam pjes............................................................... 7

De reis langs de Messier-nummers.................................... 8

De hoogtepunten van 1999 ............................................... 10

Verenigingsnieuws................................................................12

Planetoreis ........................................................................... 15

Gallerie W aco ...................................................................... 19

Bepaal de massa van Jupiter!...................................... 20

M et de kijker op jacht.........................................................22

Astrokalender...................................................................... 26

Leesvoer voor JW G-ers...................................................... 29

G uster..................................................................................30

Redaxioneel

Hoihoihoi!

Een nieuw jaar. een beetje een nieuwe redactie en daardoor ook een beetje een nieuwe UV. Vanaf nu zal het in Utrecht wel wat bekende duo Sanne Mos & Paul Dekkers ervoor zorgen dat Universum er fris en vrolijk u it komt te zien.Wat brengt het nieuwe jaar ons? Wel, ik voorzie alleen maar mooie dingen. De afdelingen organiseren alleen maar meer toffe bijeenkomsten, de Landelijke Bijeenkomsten schijnen vol actie te z itten en er worden meer kampen georganiseerd dan ooit tevoren. Met zo'n zonsverduistering w il je natuurlijk ook wel wat! Ik droomde er laatst al van... Ben ik de enige?Overigens, wat betreft kampen: iedereen die niet mee kon op BeNeWak omdat UV gewoon daarna pas in de bus viel...: Sorry. Ik denk dat niemand w il weten w at daar allemaal mis ging. Hopelijk hebben jullie ook zonder kamp een fijne einde van vorig jaar gehad.

Wat vind je verder in deze Universum? Wel. je kunt wat blabla lezen over regenbogen, maar als je vindt dat je buiten school ook best met je rekenmachine en/ 0 \liniaal mag klooien, dan hebben we ook hiervoor wat gevonden.En natuurlijk een en ander standaardspul. ^

See ya! \ /

UniVersum is een uitgove von de JWG, de JongerenWerkGroep voor Sterrenkunde.De JWG orgoniseert aktiviteiten op het gebied von sterrenkunde voor jongeren van 8 tot 21 jaar.JWG-leden ontvangen UniVersum in de maanden januari, april, mei, juni, september en november.

Redaktie:Ruben van Moppes, hoofdredakteurMaarten BergmansRoy KeerisJennifer TjonSandra BlijerveldRuud Nellen

Redaktie-adres:Voor inhoudelijke zaken:Ruben van MoppesCampusloan 53 - 1057522 NK EnschedeTel.: 053 - 489 50 98E-Moil: rk.f.vanmoppes@student.utvvente.nlVoor Zedenzaken:Roy KeerisWarande 1 473705 ZL ZeistTel.: 030 - 695 11 97E-Mail: r.b.keeris@chem.uu.nl

De kopij voor het volgende nummer moet uiterlijk 15 februari 1999 in het bezit van de redaktie zijn.

Eindredaktie/lay-out:Sanne Mos en Paul Dekkers

Druk:Ponsen & Looijen, Wageningen

JWG-Lidmaatschap:t/m 20 jaar fl. 35,00ouder dan 20 jaar fl. 40,00

Secretariaat JWG:Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht

JWG-site op internet:http://www.phys.uu.nl/~jwg/

Statuten en Huishoudelijk Regelement zijn op te vragen bij de secretaris.

ISSN 0925-5303

O p de voorplaat:Een prachtige foto van het spiraalstelsel NGC 1232.Deze foto is gemaakt met de krachtigste telescoop van het moment:De "Very Large Telescope" maakte deze op 23 september '98.(Foto ESO)

De JWG heeft weer een zooi ZOMERKAMPEN !!!Elk jaar weer een g root succes: Een echte JWG-vakantie! Zoals altijd twee jongerenkampen en een ouderenkamp. Maar zoals je in UV-5 hebt kunnen lezen ook een tr ip naar de zonsverduistering. Hier is een beschrijving voor J(Oka).

Het Jongerenkam pIn je slaapzak, samen met iedereen 's nachts naar de hemel turen op zoek naar vallende sterren. Met een telescoop de ringen van Saturnus bekijken en kijken o f de Ringnevel nu eigenlijk echt een ring is. Luisteren naar interessante praajes. Raketten bouwen die wel honderd meter hoog komen. Lekker zwemmen in een zwembad met enorme glijbanen. Leuke en gezellige spellen doen. Lekker laat opblijven. En natuurlijk genieten van de kookkunsten van de leiding!Dit zijn nog maar een paar van de leuke en interessante dingen die w e de afgelopen jaren op jongerenkamp gedaan hebben. W il jij d it ook eens meemaken, ga dan mee met het jongerenkamp van 1999. Doen!

Voor wie?Voor iedereen tussen de 8 en de 13 jaar die zin heeft in een actieve en gezellige vakantie.

Wanneer?Er zijn ook d it jaar weer twee kampen. Het eerste kamp is van zaterdag 17 ju li t/m vrijdag 23 ju li, het tweede kamp is van zaterdag 24 ju li t/m vrijdag 30 juli.

Hoe duur?Het kamp kost voor leden van de JWG fl 195,- p.p. voor niet-leden kost het kamp fl 225,- p.p.

Waar?Het kamp w ord t gehouden op kampeerboerderij de "Koekenshoeve" in het Brabantse Hoeven. Hier is het 's nachts nog redelijk donker en is de melkweg nog goed te zien.

JWG kijkerAls je nog geen eigen telescoop hebt dan kun je deze op het kamp bouwen! De JWG-kijker is een 6 cm lenzenkijker waarmee je prima de kraters op de maan, de ringen van Saturnus en de Ringnevel kunt zien. Het bouwen van de JWG kijker kost fl 400,-. Als je een kijker w ilt bouwen wees er dan snel bij er kunnen er maar een beperkt aantal gemaakt worden!

Meer informatie en aanmeldenWil je meer informatie bel o f schrijf o f email naar:

Joost Hartman Kraayenberg 9605 6601 PC Wijchen 024-6415103JoostHartman@compuserve.com

Wil je je zelf aanmelden stuur dan het aanmeldings­formulier (achterpagina) op naar bovenstaand adres of vraag daar een aameldingsformulier op.

Ouderkam pBen je gek van sterrenkunde? Lijkt een leuke en sportieve vakantie met leeftijdsgenoten je wat? Overdag sporten en praatjes over astronomie en aanverwante zaken zoals weerkunde en ruimtevaart. En 's nachts lekker waarnemen met de telescoop o f gewoon met je verrekijker op zoek naar interessante dingen. (Wanneer slapen w e dan?) Ga dan mee op ouderenkamp 1999! Een kamp voor sterrenkunde- fanaten tussen de 14 en 18 jaar.Ook d it jaar zal het kamp weer gehouden worden in Ommel. Dit is een Noord Brabants dorpje waar haast geen strooilicht is. De kampeerboerderij lig t namelijk tussen de maisvelden in, aan de rand van een bos. Het ouderenkamp is een jaarlijks terugkerend fenomeen en als je eenmaal bent meegeweest ben je eraan verslaafd! Een veertigtal deel­nemers en tien man leiding zorgen namelijk elk jaar weer voor een gezellig kamp. Naast sportevenementen doen we aan speurtochten, fietstochten, wandelingen, en als je geluk hebt, (of juist niet!) een lange spannende dropping.

Maar belangrijker en hopelijk ook leuker zijn de praatjes van de leiding; gastsprekers en de natuurlijk de deelnemers zelf. Elk jaar zijn er projecten die je samen met andere deel­nemers kunt doen. Deze projectjes zijn meestal verdeeld over meerdere dagen. Zo'n project is gebaseerd op een thema zoals survival, het kolonialiseren van planeten o f het ontwerpen van nieuwe vliegers. Heb je 's avonds nog energie over, dan zijn er altijd wel mensen die aan het waarnemen zijn op de waarneemveldjes rondom het kampeerboerderijcomplex. Om dat er meerdere kijkers meegaan op kamp is er altijd wel een kijker waardoor je even mee mag kijken o f die je zelf voorzichtig mag gebruiken.

M ocht het bewolkt zijn dan kun je misschien beter naar de disco en sappenbar in de kleine zaal van de boerderij gaan, waar er lekkere muziek w ord t gedraaid door de deelnemers, leiding o f door jouw zelf. O f geef je je liever op voor een leuk avond bosspel?Maar naast het programma heb je gelukkig genoeg vrije tijd om lekker te doen w at je w il. Voetballen op het voetbalveld, zonnevlekken bekijken, een goed spel dungeons and dragons o f even uitrusten op de slaapzolder of buitenslaapzaal.

Het kamp begint op zondag 18 ju li en duurt to t en met zaterdag 31 ju li 1999. De kampprijs zal f l 345,- bedragen. De eerste aanmeldingen zijn nu al binnen, dus wees snel!

Heb je nog vragen o f w il je je opgeven dan kun je een briefje schrijven naar:

Yvo Bogers Basielhof 6 4907 AK Oosterhout

Weet je het nu al zeker: Ook voor Oka vind je achterop deze UV een aanmeldingsformulier!

Tot ziens op het ouderenkamp!

Spelinge von et ficHtSandra Bleijerveld en Erik Koningen

W aarschijn lijk heb je vast al een keer een regenboog gezien. A ls de zon schijn t en het tege lijkertijd regent, dan on ts taa t er een sch itte rende verzam eling kleuren die zich in een halve boog om de aarde lijk t te spannen. Een verschijnsel w a t een stuk m inder vaak voorkom t, m aar m instens even m ooi is, zijn de zogenaam de lich tende nachtw o lken. Als laatste zijn in dunne wolkensluiers soms ringen om de zon o f de maan te zien. In d it s tuk tekst zullen w e behandelen hoe deze drie natuurverschijnselen ontstaan.

Ten eerste heeft het on tstaan van regenbogen te maken m et de breking van licht. Nu zul je misschien denken: Hoe w o rd t lich t dan gebroken? Als je lich t voorste lt als een straal in de vorm van een buis dan kan je je voorstellen da t je d ie buis op 2 m anieren kan breken. Ten eerste zou je hem gew oon zo door kunnen zagen da t je tw ee kleinere buizen overhoudt. Ten tw eede kan je de buis overdw ars (in de lengte) doorzagen. Licht is e igenlijk n iet echt een buis, m aar een verzam eling van verschillende kleuren stralen. De bundel van deze stralen samen vo rm t het w itte lich t w a t j i j ziet. Op de tw ee manieren w aarop je een buis zou kunnen breken, zou je ook lich t kunnen breken.

De eerste m anier van breken vinden w e terug in een praktijkvoorbeeld. Neem een doo rz ich tig glas en een lepel en water. Vul het glas m et w a te r en doe de lepel in het glas. Kijk vanaf de z ijkant, op oog h oo g te naar de lepel in het glas. Heee, w a t zie je? De lepel ve rtoon t een breuk (zie de f ig u u r hiernaast). Hij gaa t in het w ater op een ander p u n t verder dan d a t hij het w a te r in gaat. D it on ts taa t d o o r breking van het lich t. Nu vraag je je misschien a f w a t lich t m et het lepeltje te maken heeft.Dat is heel eenvoudig. A ls het donker is zie je het lepeltje n iet, dan zie je niets. M aar als er lich t is zie je het w el. D it ko m t d oo rda t de lich tstra len via alles w a t je z ie t naar je ogen w o rden gekaatst, daardoor zie je ze. In het donker zijn deze stralen w eg en kan er dus ook niets naar je ogen gekaatst w o rden . Bij ons experim entje w o rd t dus de straal lich t da t van het lepeltje a fkom t, gebroken d o o r de overgang van de lichtstra len van w a te r en he t glas naar de luch t. Het licht bestaat u it veel verschillende bundels m et verschillende kleuren, m aar o m d a t het lich t in de breedte w o rd t gebroken blijven deze bundels gew oon naast elkaar z itten en veranderd er behalve de rich ting niets aan het licht.

A ls de bundel lich t echter overdwars zou breken, dan kom en al de verschillend gekleurde bundels lich t los van elkaar. Op deze m anier ontstaan ook regenbogen. V oor het ontstaan van regenbogen zijn slechts tw ee ingred iënten nod ig : zo n lich t en regendruppels. Er gebeurt nam elijk iets speciaals m et het zon lich t b innen in de druppe l. Door de speciale sam enstelling en vorm van de regendruppel nemen de verschillende kleuren lich t een rare rou te b innen in de regendruppe l. Zoals je z ie t op de plaatjes, breekt elke b innenkom ende lichtstraal zoals in ons praktijkvoorbeeld. Door de sam enstelling van de regendruppel neem t elke lichtstraal echter een andere rou te , w o rd t w eerkaatst b innenin de regendruppel en w o rd t nog een keer gebroken als de straal de lich td ruppe l verlaat. In een w itte lichtstraal z itten alle kleuren echter in een vaste vo lgorde. H ierdoor zullen de kleuren in een regenboog ook a ltijd in een vaste vo lgorde te zien zijn. Aangezien w it lich t alle bestaande kleuren bevat zal een regenboog ook, zoals het spreekw oord zegt, alle kleuren van de regenboog bevatten. O m dat som m ige kleuren echter du ide lijker aanwezig zijn in de regenboog zul je goed m oeten kijken om alle kleuren te zien.Overigens: We zeiden hierboven da t je regendruppels nodig hebt. M aar heb je w e l eens gezien w a t er o n ts taa t als je in de zon de sproeier aanzet? O f als je naar een w aterval kijkt? Juist... een "regen"boog .

Hier zie je stap voor stap hoe een regenboog ontstaat.

Lichtstraal gaat druppel in

Een ander leuk speelsel van het lich t d o o r de n a tuu r zijn de zogenaam de lich tende nachtw o lken. Hier w o rd t het lich t echter n iet gebroken m aar weerkaatst. Deze weerkaatsing is in de m aanden mei, jun i en ju li soms aan de noorde lijke hemel een tijd je voor zonsopgang o f een tijd je na zonsondergang waar te nemen. W at je z ie t z ijn w o lken m et een zilverachtige glans . Vaak zijn er in deze w o lken ook nog ribbelachtige en go lfach tige patroontjes w aar te nem en. Helaas zijn lich tende nachtw o lken vrij zeldzaam, zoda t het w aarsch ijn lijk is da t jij ze ze lf nog n oo it heb t w aargenom en hebt. Het gebeurt nam elijk ook da t de w o lken soms een heel jaar helemaal n iet verschijnen.

De vraag is nu hoe deze lich tende nachtw o lken ontstaan. Het hou d t ten eerste verband m et kleine deeltjes d ie zich boven in de luch t bevinden. Deze deeltjes zweven op een hoog te van zo 'n 80 km. Dit is veel hoger dan de w o lken die je norm aal ziet. Deze bevinden zich nam elijk op "s lechts" maximaal 20 km. De deeltjes kunnen b ijvoorbeeld s to f zijn a fkom stig van m eteorieten u it de ru im te . Ook bev ind t er zich w a te rdam p tussen de stofdeeltjes. Op deze stukjes s to f vo rm t zich een laagje ijs, w an t de tem pe ra tuu r op die hoog te lig t tussen de -9 0 en -140 graden Celsius w aardoo r de w aterdam p bevriest en rond het s to fdee ltje vast gaa t z itten . D it laagje ijs w eerkaatst het zon licht.Deze nepw olken zijn zo dun d a t vaak sterren w e l z ich tbaar blijven. De patronen d ie je kun t waarnem en in deze w o lken ontstaan d o o rd a t er op 80 km hoog te zeer veel w in d is. Deze w in d bew eegt zich zowel van links naar rechts als van boven naar beneden. De snelheid van de w in d is daar norm aal ongeveer 1 50 km /h m aar ook w orden er snelheden gem eten tussen de 500 en 700 km /h ! (Een orkaan op aarde, w indk rach t 12, is n ie t meer dan zo 'n 120 km /h) Een behoorlijk bewegend zoo itje dus. Die bew egingen zorgen ervoor da t de deeltjes zich ook bewegen. Door de bew egingen van de deeltjes ontstaan er patronen in de w o lken. M aar zoals je misschien al d o o r had, zijn lich tende nachtw olken dus n ie t echt wo lken. Norm ale w o lken bestaan u it w a terdam p, m aar deze w o lken bestaan dus u it stofdeeltjes die bevroren w a te rdam p op zich hebben.

H et licht k a a ts t o n d e r dezelfde hoek terug d aarom kom t rood o n d e re n b lauw boven.

D oor d e lic h ts tra le n te v e rlen g en n a a r ach t is z ien , d a t ro o d b ij d e b o o g b o v en is.

Waarnemer

Bij lage zonnestand w orden deze tegen de ach te rk an t van de druppel w eerkaatst.

B ij h e t v e r la te n v a n d e d ru p p e l w o rd t h e t l ic h t w e e r g e b ro k e n r ic h tin g w a a rn e m e r .

h a a m e m e r

D o o r b re k in g s p l i ts t h e t lich t z ic h in a lle r le i k le u re n

W olken aan de nachtelijke hemel.

A ls laatste behandelen w e de ringen om de zon o f maan. Het is w aarschijn lijker da t je d ie al een keer gezien heb t als je naar de zon gekeken hebt.Het is trouw ens heel slecht om m et het b lo te oog in de zon te kijken, je zou er zelfs b lind van kunnen w orden . A lleen m et een zeer donkere zonnebril mag je in de zon kijken. Als er vervolgens dunne w o lken in de vorm van sluiers aanwezig zijn, z ijn er soms ringen, kransen, vlekken o f bogen van licht te zien. Soms kun je hetze lfde zien bij de m aan, m aar d it is een stuk m oeilijker aangezien het lich t w a t do o r de maan w eerkaatst w o rd t een stuk zw akker is dan het lich t w a t rechtstreeks van de zon a fkom stig is. A l de figuren lich t d ie je te zien k rijg t w o rden ha lo 's genoem d.Die halo 's verschijnen vaak in veel verschillende kleuren, net als de regenboog. Deze overeenkom st kunnen w e verklaren als w e kijken hoe halo 's ontstaan. Zoals je w aarsch ijn lijk w eet bestaan w o lken u it w a te rdam p. In de hoogste lagen van de w o lken is het w a te r echter bevroren en ontstaan er kleine ijskristalletjes. Deze ijskristalletjes weerkaatsen het lich t van de zon (o f maan) en zorgen voor de m ooie figu ren . O m dat de ijskristalletjes het lich t ook kunnen breken zoals regendruppels da t doen kunnen de m ooie kleuren van de halo 's ontstaan.

Deze halo 's w erden al ver voor de jaa rte lling w aargenom en doo r allerlei volkeren over de hele wereld. Het w e rd vaak gezien als een voorbode van onheil en slecht weer. D it laatste b lijk t zelfs vaak te kloppen. De dunne laag w o lken w aa rdoo r de halo 's z ich tbaar z ijn , zijn vaak de eerste w olkenvorm en die een gebied m et slecht weer vo o ru it s tuurt. Binnen een dag na het z ich tbaar z ijn van zo 'n kring, vo lg t er vaak neerslag, maar zeker is da t niet.

Halo's? Kring om de zon: W ater in de to n !

Zo, van een paar van de zogenaam de w onderen der n a tuu r ken je nu als het goed is de verklaring. M aar als je een regenboog ziet, gen ie t er dan gew oon van, w a n t m oo i b lijf t het, wel o f geen w onde r!

Zonsverduisteringskamp gaar door!

In de vorige UniVersum hebben ju llie al het een en ander kunnen lezen over het zonsverduisterings­kamp da t de JWG de kom ende zom er in Roemenië organiseert. Intussen kunnen w e ju llie vertellen dat de organ isa tie zo goed als rond is, en da t het kam p - als er vo ldoende aanm eld ingen kom en - dus door kan gaan!

A lle gegevens rond het kam p nog even op een rijtje:

- data: 3 -13 augustus 1999- plaats: Targoviste, Roemenië- prijs: f 1250,-- lee ftijd : vanaf 15 jaar

De prijs is inm iddels d e fin itie f; de data kunnen a fhanke lijk van de vluchtschema's nog 1 o f 2 dagen opschuiven (het kam p w o rd t na tuu rlijk n ie t ko rter!).

Tijdens het kam p w o rd t na tu u rlijk veel aan sterrenkunde gedaan - zow el voor absolu te beginners als vo o r gevo rde rden . W aarnem en s taa t cen traa l: n ie t a lleen de zonsve rdu is te ring en het Perseidenmaximum, m aar ook b ijvoorbeeld as tro fo tog ra fie . Daarnaast is er na tuu rlijk vo lop tijd voor gezelligheid, en proberen w e ju llie zoveel m ogelijk van het p rachtige land Roemenië te laten zien.

Je kun t je aanm elden d o o r het fo rm u lie r achterop deze UniVersum op te sturen naar:

Sikke Kingma Mauritslaan 8 2341 EM Oegstgeest

Als je interesse hebt om mee te gaan m et het kam p, laat dan SNEL iets van je horen: er is m aar een beperkt aantal plaatsen, en vol is vol!Als je meer in fo rm a tie w il t hebben over het kam p kun je bellen o f e-m ailen m et Sikke Kingma, 071 -5 1 5 55 48, s.kingma@chem.leidenuniv.nl

Er komt weer een landelijk weekendkampje aan! Dit h o u d t dus in da t je n iet alleen op kam p kun t m et mensen u it je eigen a fde ling , m aar ook vrienden ku n t maken (o f weerzien) u it andere afde lingen. Deze kans mag je dus n ie t m issen!!Het kam pje is voor iedereen van 8 to t 15 jaar (als je ouder ben t kun je je wel opgeven, je kom t dan op een w ach tlijs t) en d u u rt van 1 t/m 5 april (d it is het paasweekend).Het kam p w o rd t gehouden in U trecht en de kosten ervan zullen ca. 75 -80 gu lden zijn . U iteraard w o rd t het heeeeel gezellig. Als je je op w ilt geven o f meer in fo rm a tie w ilt hebben, kun je bellen naar: Maurits Mostert, 079-361 91 37 of Jeroen Brink, 0297 -533 305.

^ RE.15 L A N G S - T C

M LèL m iM A L

PkC nHuotz,; 40 Ctt t ö.

v o o H e , : 1.1 ° ? 1 0 ° e ,n 1 0 ° ' 1. f °

p tx s n c v d s

s f a r r c n b c c l c ) / : O ï t t O \ i

H S M

'f.Uo/e,: %1

4rO ö U C : 16

flpCH. ï A l X X Vtk-QQp

d ^ r r c n b ^ d d i . \ < Ë t t £

m cy ï i u g f c J l

r o o i ic : I f 0fapen s - fc r m iA-wp fg f c P l w g / o i )

fA.e.vrejAbe.eJo/. S 1 J£R.

(XUVO<3 5 - t ic r

^jg>kini ^c-eik '

O mÏS miMgf - / ' W

A ' W c e - r o s = tdMl'-otm

Cmotr - k r^ d \

1

VI e e r i r P \ n ï v i 11 r oI S

I

». . - - . ' V

. . . r • ■•■' }

♦

A alL1

r o o t te : U '

/ k c u f l l i ' t u o / c : 4 4

fo p e n s i v r r v w - o o f 5 fw < L n / iM p

s k x x & d Q ! t A d . ACHTER 5 1 S l t h l _____ s i z x r ^ v b ^ t d : A C tlT b W S 1 t \ ( t h l

J A j S-

th tÉ É siA ^ 4fo p e n g fc n r e W tg g p

i k m L ^ .c .d d Ia M T F R S L W ^

J f l J L

m f f c : t i ° * 1 °- fs tm ^ m k h a .

s f a v r a i b c e M M M a U

e hoogtepunten v a n 1999Zet deze data alvast in je agenda!

Mooie samenstand tussen Venus en Jupiter

Op 23 februari is er w eer een sch itterende sam enstand tussen Venus en Jupiter. D it zijn de helderste planeten aan de hem el en samen vallen ze dan ook helemaal op. Ze w o rden zelfs b ijna één. De d ichtste nadering is om 22 uur: m aar liefst 9 boogm inu ten (een volle maan is 30 b oo g m inu ten breed!). Op dat m om en t zijn ze helaas al onder, m aar d rie uur eerder zijn ze bij ons m ooi aan de hemel te zien. Tip: Kijk ook enkele dagen voor en na de samenstand. Je z ie t het duo dan elkaar naderen en weer u it elkaar gaan.

A J r/ Ê f fA / / F F F

Aldebaran bedekking

Op 22 m aart w o rd t het rode oog van de stier tijde lijk afgescherm d d o o r de M aan. Om 19.34 uur ve rdw ijn t de hoo fdste r achter de donkere rand van de m aan, d ie op da t m om ent nog m aar 5 dagen oud is. Om 20.42 uur kom t A ldebaran w eer tevoorschijn achter de lich te rand. O m dat A ldebaran zo helder is (m agn itude + 1 ), is d it verschijnsel zelfs m et een verrekijker te zien. M e t een telescoop is het echter veel mooier.

Mars in oppositie

Op 24 april staat Mars in oppositie . Dat betekent da t de Aarde tussen de planeet en de Zon in kom t te staan. De afstand tussen de aarde en Mars is op da t m om en t klein en bovendien is Mars vol verlicht. De rode planeet is m et een telescoop doo r zijn poo lkappen en donkere vlekken een gelie fd ob ject bij p lanetenwaarnem ers. Helaas is het schijfje tijdens deze oppositie m aar 16 boogseconden g roo t. Over tw ee jaa r is het schijfje een stuk groter, m aar daar zullen w e nog even op m oeten w achten.

Regulus bedekking

Alw eer een bedekking van een heldere ster. Het gaa t d it keer om de hoo fdste r van de Leeuw, Regulus. V anu it Nederland is d it goed te zien en ook m et een verrekijker is d it zeker te doen. Om 23.32 ve rdw ijn t Regulus aan de donkere m aanrand om ru im anderha lf uur la ter weer te voorschijn te komen aan de verlichte kant. De maan is voor 72% verlicht.

Perseïden

In de zom er kun je genieten van de m eteorenzw erm "de Perseïden” . Deze zw erm bereikt zijn m axim um in de nacht van 12 op 13 augustus. Als het goed donker en helder is, kun je dan wel één m eteoor per m in u u t zien. De om stand igheden zijn d it jaa r gunstig , w a n t het is net n ieuw e m aan geweest.

Roy Keeris

In augustus is het meestal n iet erg koud en kun je lekker lang buiten blijven zitten.Overigens m oe t je je dan nog wel w arm aankleden o m d a t je een lange t ijd stil zit. Naast Perseïden verschijnen er ook vaak andere m eteoren van andere zw erm en die ook actief zijn. Zo zijn in augustus ook de Capricorniden, Aquariden en Cygniden actief. En er zijn na tuu rlijk ook nog sporadische m eteoren d ie niet bij een zw erm horen.

Leoniden

Het g ro te superm axim um van de Leoniden is in 1998 uitgebleven. Het aantal m eteoren da t vorig jaar is w aargenom en kwam niet boven de 260 per uur u it. Dat is op zich al best wel veel en bovendien zaten er veel vuurbo llen bij, m aar een echte "s te rrenregen" is het nog niet. In da t geval va lt er nam elijk b ijvoorbeeld één m eteoor per seconde. Er is een redelijke kans da t d it in 1999 kan gebeuren, m aar het superm axim um kan ook in 2000 vallen o f zelfs helemaal w egblijven. D it jaar z ie t het er voor Europa in elk geval gunstig u it, dus ga zeker kijken! Als de regen kom t en het is helder, maken w e een onvergete lijke gebeurtenis mee.

Mars bedekking

Ook de planeet Mars w o rd t d it jaar d o o r de M aan bedekt. Op 12 decem ber ve rd w ijn t de rode planeet achter de M aan. Het d u u rt 13 seconden voorda t Mars helemaal is verdwenen. Een ster daarentegen ve rdw ijn t in één keer, o m d a t sterren nou eenmaal puntjes zijn. Planeten zijn kleine schijfjes en hebben w a t meer tijd nod ig om verdu istert te w o rden d o o r de Maan.De tw ee hem ellicham en zijn echter n ie t zo gunstig aan de hemel geplaatst. Ze staan op het m om en t van de bedekking m aar drie a vier graden boven de horizon. Zorg er dus voor da t je in het zu idw esten een vrije horizon hebt. Pas na de ondergang van de maan kom t Mars w eer tevoorschijn.

Oh ja, voor ik het vergeet. Er sch ijn t ook nog een zonsverduistering te zijn o f zoiets...

Hebbedingetjes;Sinds ko rt zijn er een paar leuke hebbedingetjes te bestellen:

Draaibare p lanetensch ijf - bestelcode A W -1 1Dit is een sch itterende kleurrijke p laat w aa rop je de belangrijkste gegevens van een p laneet kunt vinden. Het gee ft alle an tw oo rden op vrage als: Hoe koud is het op Pluto, Hoe z ie t M ercurius e ru it en Hoe g ro o t is Jupiter? ( f 9 ,20 incl. porto)

Bouw pakketje van een spaceshuttle (Reveil) - bestelcode A W -1 3M et deze onderdelen kun je ze lf snel en eenvoudig een m in i space-shuttle in elkaar zetten. Voor op je schoorsteenm antel!Prijs incl. porto : f 7 ,70

M aanschu if - bestelcode A W -1 2Dit is een kaart w aa rop je de dag in kun t stellen en zo de m aanstand a f kun t lezen. O ok kun je zien in w e lk sterrenbeel hij te vinden is. De kaart lo o p t to t en m et het jaar 2000.Prijs incl. po rto : f 2 ,30

Hoe je deze d ingen en andere d ingen kun t bestellen staat op pagina 29.

jogisiden?!?!

t w o s i t w g f t s ? M 9 1 9 VIn Amsterdam zijn er, na de pannenkoekenbijeenkom st, weer een aantal gew one bijeenkom sten. Deze w orden , zoals a ltijd , gehouden in de vo lkssterrenwacht Am sterdam . De data van de bijeenkom sten zijn als vo lg t: 20 februari, 27 maart en 17 april. O ok is er w eer een beginnerscursus, deze zal plaatsvinden in februari (de 27e) en maart (6, 13 en 20). Dat be loo ft dus weer veel goeds voor de kom ende periode. Als je meer in fo rm a tie w il t kan je bellen m et Eva Zanen, tel. 0 2 0 -6 2 4 98 59

Natuurlijk staat het n ie t stil in a fde ling Leiden. Er liggen daar al w eer heel veel activ ite iten op ju llie te w achten. Zo zijn er b ijeenkom sten op 5 februari, 5 maart en 9 april. O ok ko m t er w eer een beginnerscursus aan, in de m aanden april, mei en juni. D it alles zal p laatsvinden in de sterrenw acht, en zal, zoals a ltijd , erg leuk z ijn . Je hoe ft je de kom ende tijd dus n ie t te vervelen in Leiden! —Als je meer in fo rm a tie w il t kun je bellen m et W outer Steenbeek, 071-531 7 6 74

In Haarlem lee ft men o ok nog steeds. In tegenste lling to t w a t er in de vorige UV stond, is er n iet in januari een superb ijeenkom st m aar op 13 februari. W aar w e d it jaar heen gaan kan je lezen in "he t S troo ilich t". O ok zijn er nog gew one bijeenkom sten, en w e l op 13 maart en 10 april. Zoals a ltijd zijn de b ijeenkom sten in de sterrenw acht en b ijzonder leuk! O ok is er in het voorjaar weer een __ beginnerscursus, op 27 maart, 10 en 17 april, en 1 mei.V oor meer in fo rm a tie kun je bellen m et Sharon Herstein, 0 2 0 -6 4 0 06 01 (dit is een nieuw nummer).

Bij a fde ling Rijnmond hebben ze er w eer zin in: op 30 januari is er een lange bijeenkom st, en op 20 maart een gew one. N a tuu rlijk w o rd t het w eer gezellig. De b ijeenkom sten zijn thu is bij Jessica.Als je m eer in fo rm a tie w il t kun je bellen m et Jessica de Greef, 010 -422 68 88

Ook in Zoeterm eer staat men n iet stil. Voor de kom ende tijd staat er w eer iedere m aand een b ijeenkom st op het p rogram m a. De data van deze b ijeenkom sten zijn: 12 feb rua ri, 19 m aart en 16 " april. W a t er op het p rogram m a staat is nog n iè t bekend, wel w o rd t het na tuu rlijk w eer leuk.Als je nog meer in fo rm a tie w il t hebben, kan je bellen m et Niels de M ooy, 079-361 62 30

Bij a fde ling Den Haag zijn er nog steeds vo lop activ ite iten. O ok in het n ieuw e jaar gaa t het m aar door. „Er zijn w eer tw ee b ijeenkom sten per m aand, eentje in de sterrenw acht (s) een eentje bij Pieter (p). De data van de b ijeenkom sten zijn als vo lg t: 12 februari (s), 2 6 februari (p, over jupiter), 12 maart (s), 26 m aart (p, saturnus), 9 april (s, kometen en meteoren), 23 april (p, uranus en neptunus). je hoe ft je de kom ende tijd dus n ie t te vervelen.Als je meer in fo w ilt , kun je bellen m et Miron Ashkenazy, tel. 0 7 0 -3 5 4 71 77

Verenigmgsnteows

In Utrecht w orden de mensen ook goed bezig gehouden. B innenkort z ijn er b ijeenkom sten op 13 februari en 13 maart. Zoals a ltijd w o rden deze gehouden op de sterrenw acht en zijn ze erg gezellig. Als je het p rogram m a w ilt w e ten kun je in de U trechtoscoop kijken.Voor andere in fo rm a tie kan je bellen met: Sanne Mos, 030 -273 15 82 (ma-vr 030 -2 9 9 10 36)

I

Ook in Lattrop gaat het goed m et de JWG. Er zal daar eens in de tw ee m aanden een b ijeenkom st gehouden w orden in de sterrenw acht. De data h iervoor zijn als vo lg t: 20 febuari en 2 4 april. Als je nog n iet geweest was op een eerdere ac tiv ite it m oe t je zeker een keer langs gaan. O ok als je wel al geweest ben t m oe t je na tu u rlijk langs gaan, m aar dan w eet je al hoe leuk het is. A ls je nog n ie t overtu igd bent o f m eer w ilt w e ten , kun je a ltijd bellen m et Arnold Tukkers, 0541 -35 45 -98

Stichting UniVersum presenteert, voor het achtste achtereenvolgende jaar:

Sterren en Planeten 1

r het achtste ar ver­

schijnt dë sterrengids voor de beginnende sterrenkijk- «*, Sterren en Plartelen. In deze gids staan de belang» rijkste hemelverschijnselen

van het komende jaar. Wanneer zijn de planeten te

zien? Wanneer wordt de zon verduisterd? En hoe

vind ik de sterrenbeelden? Op deze en vete andere vragen geeft Sterren en Planeten 1999 antwoord.

De dutoeüjke sterrenkaarten en illuBtraties helpen

iedereen op weg langs de stppohemel

Speciale prijs voor JWG- ledenl

ƒ 19,95*

*

• AJgehn:*! l.-| Sttchhng 'De

K M p r f.Z o n n e n b ra 2. 3512 NL U b w to o< lattens J W G ttje e n ta rr-

«M n m w w to o p o ta n d Pri|* m de

booWiandel ƒ 2 2 5 0

ISBN 90>0 6^38 C33 0

T e c h n i e k s t u d e e r Je a a n d e

U n i v e r s i t e i t T w e n t eEen duide lijk voorbeeld van technische

natuurkunde: gebruikmakend van de

natuurkunde op zoek naar nieuwe

mogelijkheden.

Wanneer j ij ook aan de basis w il staan

van nieuwe ontw ikkelingen en

toepassingen, denk dan aan een

technische studie. Natuurlijk aan de

Universiteit Twente.

W il je meer informatie? Neem dan

contact op met de Universiteit Twente.

Bureau Studievoorlichting

Telefoon: (053] 489 24 03

Email- studievoorlichting® veb.utwfnte nl

Internet: wwv/.uuvente.nl/onderwijs/stuvo

U n i v a r i i t i i t T w o n t e

Het verschijnsel supergeleiding w ord t op

de bovenstaande fo to aangetoond door

middel van een zwevende magneet boven

een plakje supergeleidend materiaal

(YBaCuOI: de magneet induceert

inductiestrom en in de supergeleider.

Omdat de elektrische weerstand in de

supergeleider nul is. zullen de opgewekte

stromen blijven lopen en een

tegengesteld magneetveld produceren.

H ierdoor zal de magneet blijven zweven.

Bij de facu lte it Technische Natuurkunde

w ord : gebruik gemaakt van

supergeleiding om b.v. meetinstrumenten

voor medische toepassingen te

ontw ikkelen en te realiseren.

Zo is een hartscanncr gemaakt die de

hartslag magnetisch kan meten i.p.v.

elektrisch. De m eting die je ziet is

dezelfde hartslag op 7 posities gemeten,

zonder dat contact is gemaakt m et het

lichaam.

PlanetoReisHoe speel je het, wat is het doel, wat zijn de spelregels enzo...Als je het handig vindt kan je deze twee pagina's uit de UV halen.

BenodigdhedenTwee tot vier spelers Een dobbelsteenPer speler een pion dat als ruimteschip dient (je kunt natuurlijk ook zelf je Voyager, Pioneer, Viking, Mariner of zo maken...)Pen en papierEen spelleider is handig.

Doel van het spelLangs alle planeten reizen en minstens drie verschillende vragen per planeet goed beantwoorden. De speler die d it het eerst voor elkaar heeft, is de winnaar.

De regelsElke speler kiest een planeet uit als thuisplaneet. Hier zet je je ruimteschip neer. De jongste speler mag beginnen. Daarna is degene links van die persoon aan de beurt.

De speler die aan de beurt is, gooit opnieuw met de dobbelsteen. Je mag nu net zoveel vakjes lopen als het aantal ogen van de dobbelsteen. Heen- en weer lopen mag niet. Je mag ook niet zo lopen dat je op dezelfde plek terechtkomt waar je aan het begin van de beurt begonnen bent.

Er zijn nu een aantal mogelijkheden:

Je komt op een wit vakje:

Nu is er niks aan de hand. De volgende speler is aan de beurt.

Je komt op een zwart vakje:

De volgende speler is aan de beurt, maar jij moet volgende keer een beurt overslaan

Je komt op een planeet terecht

Als je op een planeet terechtkomt, mag je een vraag over die planeet beantwoorden. Welke vraag je krijgt, wordt bepaald door nog een keer met de dobbelsteen te gooien. Bij elk aantal ogen hoort een andere vraag over deze planeet:

Gooi je een 1: Wat is de diameter van deze planeet?Gooi je een 2: Wat is de afstand tot de zon?Gooi je een 3: Hoeveel graden is het gemiddeld op deze planeet?Gooi je een 4: Hoe helder is deze planeet maximaal vanaf de aarde gezien (in magnitude)?Gooi je een 5: Hoe lang doet deze planeet over een rondje om de zon?Gooi je een 6: In welk jaar is deze planeet voor het eerst bezocht door een ruimteschip?

De spelleider kijkt of het antwoord juist is.Deze antwoorden vind je elders in deze UV. Onderling moet uitgemaakt worden hoe nauwkeurig een antwoord moet zijn. Spreek dit van tevoren af!

Als je het antwoord goed hebt, dan schrijf je op je blaadje de planeet met vraagnummer op. Bovendien ben je nu nog een keer aan de beurt.

Heb je het antwoord fout, dan is de volgende speler aan de beurt. Het goede antwoord moet wel gezegd worden.

Je komt op een maan van een planeet terecht (grijs vakje):

Er geldt nu hetzelfde als voor een planeet: je moet volgens dezelfde regels een vraag over de planeet die bij deze maan hoort (d.w.z, dieop dezelfde cirkelbaan zit) beantwoorden, alleen mag je nu NIET nog een keer gooien als je de vraag goed beantwoord hebt.

Op deze manier ga je alle planeten af. Wanneer je van elke planeet drie verschillende vragen goed hebt beantwoord, moet je nog naar je thuisplaneet gaan. Wie dit het eerst voor elkaar heeft, heeft gewonnen.

VEEL PLEZIER!

Jupiter

Pluto

Saturnus

Aarde

Uranus

Neptunus

Antwoorden PlanetoReis

ja iu 6 ou :g

je e f l 'LPZ 'S (p jauueiA l) 5961 P i n -9

E L+ 'P ua6 ep L89 S

D0£Z- £ 8 '3 * -Plu>| p je füw 006 'S :3 DEZ- 'E

^ 0 8 3 7 l uj>| uaofiiu j 6 ‘LZZ ■Zom |d w>l L8L'9 '■ L

(;i ja 6 eAoA) 6861 sn jsn6 ne 5 3 9 sJeiAije e f 2'PSZ S

L ‘L + P ---------------------- :9D0ZZ- £ uaöep sz 'S9E -5

uj^i pjefijLu LSP'P z ■PUJ>| 005'6t7 t DZZ ■£

snun^daN iu>| uaofiiu j g ' 6 p [ 'ZUJ>| 95Z 3L : l

(Z ja 6 eAoA) 9861 uenuef pz 9 a p je yje e f io 'w 5

9'S + P (Z jauueiAJ) 3961 JaqwaDap p [ :g

DO 13- £ ua6 ep s z z :5lu>| p je f|iiu 0Z8 '3 Z S V '-P

w>| 0 0 8 'IS l D08fr ■£snue jfi uj>) uaofijtu £ '8 0 L 'Z

w>| frO l‘ 31 : l(L i jaauoid) 6 Z.6 L Jaqwajdas i :g snua/\

je e f 9 t7'6 Z£ '0 - P (0 1 JauueiAl) 17/61 u eeu i 63 :9

D08L- e uaöep 8 8 :Suj>| pjef||UJ LZ P ' l :z 6 ’ l - -P

w>i ooe 6 L i D0SE ■£•uj>| uaofnuj 6 ‘ZS 'Z

snu jn ;es w>| 0 8 8 't? : L:snunDjai/\j

(0 L Jaauoid) ez.6 L JaquJa^ap p :9jee f g g ' l l :S djqDsaiujm j

9'Z- p ujniepjsujo>|uee S| w m e p ^aozaqd iqssa iium j a js jaa :g

3 0 5 1* £ uoz ap u jo pf|isd0 0 |UJ0 :gu q uaof|iu j e '8 LL -Z jaaue|d azap ueA a p n iiu 6 eiu a|eiuixeiu :p

^ 0 0 3 3171 L jaaue|d ap ueA jn n ;e ja d w a } :£uoz ap pue js je waS :z

ja ijd n f }aaue|d ap ueA ja ;a iu e ip : [

Berichtje van de penningmeester

Dit bericht is alleen bestemd voor de JWG-leden die hun contributie met een machtiging (automatische incasso) betalen. Alle overige leden hebben als het goed is intussen een contributiebrief voor 1999 in de bus gehad.

Als je het lidmaatschap van de JWG via een machtiging betaalt wordt rond 15 februari de jaarlijkse contributie afgeschreven. De contributie van de JWG is in 1999 hetzelfde gebleven, dus leden tot 18 jaa r betalen fl. 3 0 ,-; leden boven die leeftijd fl. 35 ,-. Extra leden uit hetzelfde gezin betalen een contributie van fl. 10,-.

LET OP: de contributie van het tijdschrift Zenit is met fl. 5 ,- verhoogd, dus bij de leden die een com binatieabonnem ent met Zenit hebben w ordt fl. 5,- meer afgeschreven dan in 1998. /

£ 'Q Q - Z f ^

CALLCBie WAC®Ray Keeris

Vorige keer hadden we een tekening van Michel Wissink. Wel, hij heeft nog een tekening gemaakt en die tekening is van M 57, oftewel de bekende ringnevel. Dit is een ex-supernova die een gasschil heeft uitgestoten. Dit soort nevels heten ook wel planetaire nevels omdat ze veel doen denken aan planeten. Deze zijn namelijk ook rond en hebben een vrij scherpe rand. Michel gebruikte bij zijn waarnemingen een vergroting van 48 keer.

Stuur ook eens w a t op! En als je vragen hebt... bellen!!!

Roy Keeris Warande 147 3705 ZL Zeist (030 )695 1197

m i <j)w<§ i€HP8Het eclips T-shirt? Je kunt niet zonder! Leef naar 11 augustus toe, bestel nu een T-shirt voor de dag van de tota le eclips. Als de verduistering komt moet jij natuurlijk ook ons te gekke T-shirt aanhebben. Op dit moment worden er prachtige T-shirts gemaakt. Je kunt bij het bureau van de JWG nu al je bestelling plaatsen.

Het T-shirt is donkerblauw. Erop afgebeeld is de aarde. Europa is w it gekleurd. Op de aarde is de schaduw van de maan getrokken. De continenten zijn oranje/terra gekleurd. Op het shirt staat de tekst ECLIPS 1999. Om een klein beetje een idee te krijgen staat hiernaast een zwart­w it schets van de opdruk.

Het shirt is verkrijgbaar in de maten:140-152 (ca. 10-12 jr), 152-164 (12-14 jr), voor kindermaten en S, M, Len XL voor ouderen.

Het JWG eclips-shirt kost (onder voorbehoud) f 22,50 inclusief verzendkosten. Maak d it bedrag over op postgiro 39 90 609 t.n.v. Stichting Universum te Utrecht. Vermeld bij je bestelling: eclips T-shirt, de maat en het aantal shirts dat je bestelt.

Bepaling van de massa van JupiterAamoud Dommisse

Jullie hebben vast w e l eens in een boek een tabel gezien m et allerlei getallen over de planeten. Vaak staat er dan hoe lang de planeet doe t om een "ron d je Z on" te doen o f hoe veel de planeet w eegt. Dat is na tuu rlijk best leuk, m aar hoe kom en ze nou in hem elsnaam aan d ie getallen? Een rond je om de Zon va lt d o o r goed te kijken w aar de planeet staat nog w e l te bepalen, maar je ku n t na tuu rlijk n iet even naar een planeet toegaan om die eventjes te w egen. In d it artikel w o rd t ju llie een m anier verteld om de massa (het gew ich t) van Jupiter te bepalen.

Als je d ingen w ilt berekenen over Jupiter, dan zul je een aantal d ingen nod ig hebben. Allereerst na tuu rlijk fo to 's van de planeet. Belangrijk is, dat de vier g ro te m anen allem aal op de fo to staan. Deze fo to 's kun je u it een boek halen, maar beter (en u iteraard ook veel leuker!!) is het om de fo to 's ze lf te maken. Je hebt een redelijk aantal fo to 's nod ig , zoda t je kun t zien hoe de m aantjes zich verplaatsen. Verder heb je een goede rekenm achine (o f een com pute r) en ru itjespap ie r nod ig . Een voorbee ld van een goede fo to staat in f ig u u r 1. Ook m ogelijk is het om een kaartje u it de Sterrengids (te bestellen bij S tichting De Koepel) te nem en (zie f ig u u r 3). Het co m p u te rp ro g ra m m a SkyM ap kan o ok een " fo to " maken van Jupiter en z ijn maantjes.

F ig u u r 1 J u p i te r en zijn m an en

Van de eerste fo to kies je een m aantje u it. M et deze m aan gaan w e nu verder rekenen. Let dus goed op d a t je op elke fo to dezelfde maan geb ru ik t! M och t je de Sterrengids gebruiken, dan is d it allemaal al voor je gedaan.Eerst m oe t je op de fo to 's m et een lin iaal de afstand van het m idden van Jupiter to t het m idden van de maan opm eten. Als de maan rechts van Jupite r staat, m oe t je een m inteken voor de afstand zetten . Hoe preciezer je de afstand opm eet, hoe nauw keuriger je straks de massa van Jupiter hebt.

Als je d it bij alle fo to 's gedaan hebt, dan m oet je de geta llen in een g ra fiek zetten. Op de X-as (horizonta le as) zet je nu de tijd in dagen neer. De eerste fo to is b ijvoorbeeld dag 0, als de tw eede fo to tw ee dagen la ter is genom en, w o rd t da t dag 2 enzovoort. Op de Y-as (verticale as) zet je bij elke dag w a t de a fstand to t Jupiter w as op d ie dag . Nu m oe t je (o f evt. de com pute r) zo goed m oge lijk proberen om een lijn als een zogenaam de sinus d o o r de pun ten te tekenen. W at een sinus precies is, is n ie t zo belangrijk , m aar in fig u u r 2 kun je zien hoe de grafiek e ru it zou m oeten zien. Hoe meer fo to 's je hebt, hoe beter de sinus te maken is.

Figuur 2 Een sinus

3 i? 10,00

? e 5,00 -& 'nJ2 e 0 ,0 0 -1» 41

= o -5,00°

1 f -10,00 -

** -15,00 -

In deze g ra fiek die zo ontstaan is, m oeten w e nu het hoogste p u n t bepalen. D it kun je eenvoudig in de g ra fiek zien. U it d it hoogste p u n t kun je nam elijk de afstand van de maan to t Jupiter berekenen. Behalve deze afstand in de grafiek heb je nog tw ee geta llen nodig.

De schaal van de foto .In een boek is deze eventueel gegeven. Anders m oe t je deze ze lf u itrekenen. D it kan d o o r de echte d iam eter van Jupiter (in boogseconden) te de len d o o r de d ia m e te r op de fo to (in m illim ete r) (Als Jupiter in oppositie is (dus d ich t bij de aarde staat, in ok tobe r '99 ) is de planeet ongeveer 0 ,75 b o o g m in u u t g roo t. Een h a lfja a r eerder een halve b o o g m in u u t. Tussen deze w aarden zal d u s ' het aanta l boogseconden liggen.)

De a fs tand tussen Jup ite r en de aarde o p het m o m e n t d a t de fo to 's gem aakt werden.

(In A s tron o m isch e Eenheden) In oppositie is deze afstand ongeveer 3 AE, als Jupiter ju is t achter de zon staat, is deze afstand 2 AE meer, dus zo 'n 5 AE.

In SkyM ap z ijn beide gegevens overigens op te zoeken o p elk w illekeurig tijds tip .

Je m o e t nu de a fs tand van het hoo g s te p u n t van de g ra fiek verm enigvu ld igen van de schaal van de fo to 's en daarna m et de afstand van de aarde to t Jupiter. De u itkom st hiervan deel je doo r 206265.A ls het goed is heb je nu de afstand van Jupiter to t de maan

W a t je nu m oe t doen , is de periode tijd bepalen van de maan. De periode tijd is de tijd d ie de maan nod ig heeft om één keer om Jupiter heen te bew egen. In de g ra fiek is d it eenvoudig a f te lezen. In f ig u u r 1 kun je zien w a t de periode tijd precies is. De periode tijd m oe t je echter opgeven in jaren. Dus als de periode 6.3 dagen is (zoals in f ig u u r 1), dan is d a t 6 .3 /3 6 5 = 0 .017 jaar.

Nu de afstand van de maan to t Jupiter en de periode tijd bekend is, kun je de massa van Jupiter berekenen. Het is de a fstand van de maan to t Jupiter in de derde m ach t gedeeld d o o r de periode tijd in het kw adraat. Als w e de periode tijd P noem en en de afstand A dan m o e t je in je rekenm ach ine in toetsen:

(P x P x P)/(A x A)

D it w o rd t de derde w e t van Kepler genoem d. Het getal da t je nu hebt, is de massa van Jupiter. Dat het zo 'n klein geta l is, ko m t o m d a t d it de massa in Zonsmassa's is (en de Zon is na tuu rlijk veel zw aarder) Als je de massa van Jupiter in kilogram w ilt w e ten , da t m oe t je het geta l da t je heb t gekregen nog verm enigvuld igen

m et 1 ,989 * 1030 (Dat is 1989 m et nog 27 nullen, zo zw aar is de Zon dus!).

A ls het goed is, heb je nu een getal gekregen dat in de b u u rt van de

1,90 * 1027 kilogram lig t. Je ziet, da t de zon nog iets van 1000 keer zw aa rde r is dan onze zw aarste planeet...Om een w a t nauw keurigere u itkom st te krijgen, kun je deze berekeningen het beste voor alle v ier de maantjes doen en dan het gem idde lde nemen van je u itkom sten.

Zoals je ziet, heb je behalve een paar goede fo to 's nog w a t andere gegevens nod ig om de massa an een p lanee t te bepa len. Je ku n t je voorstellen da t da t vroeger enorm veel tijd kostte. M aar gelukkig is het nu w a t eenvoudiger. Hopelijk luk t het je om een keertje in de b u u rt te komen van de "e ch te " waarde. Succes! figuur 3

M et de kijker op Jacht: Waarnemen en de geschiedenis hiervanSiebe Huinen

H istorie van h e t w aarnem en

Zolang de m ens al o p de aarde ro n d lo o p t, k ijk t h ij naar de sterrenhem el. Onze voorvaderen in de preh isto rie m oe ten m e t verstand naar de lich tp un tjes aan de hem el hebben gekeken. O ok de m aan zal vo o r veel ve rw on d e rin g hebben gezorgd, ze lie t z ich steeds in een andere vo rm aan de m ensen zien en som s w as ze zelfs n ie t te zien. K ortom , de sterren, de m aan en n a tu u rlijk o ok kom eten en m eteoren hebben veel hoo fdbrekens ve roorzaakt b ij de m ensheid.

Na ve rloop van t ijd w erden er to ch een aanta l ve rk laringen bedach t: aan de hem el b ijvoo rbee ld , zouden (gestorven) jagers h un kam pvuren bouw en . Deze kam pvuren zouden d ienen om de w o lven w e g te houden en de jagers o p te w a rm en , ne t zoals h ier op de aarde. De jagers h ier op aarde g ingen er van u it d a t deze jagers hun kam pvuren o o k konden zien.A nde re m ensen dach ten d a t de hem el een halve bo l was, w aa r lich t d o o r de gaatjes heen kw am .

Over de m aan hee ft m en in de loo p van de geschiedenis o o k een aan ta l verhalen bedacht: de m aan zou het

} g ez ich t van een v ro u w hebben, deze v ro u w zou o p d ra ch t hebben gegeven aan een haas, d ie o o k o p d$ m aan

y n .i .n <k rvo«ï w oo nd e , de m ensheid te verte llen d a t de m aan op ko m t en onde rgaa t. De haas echte r verdraaide d it verhaal en

verte lde de m ensheid d a t ze was on ts taan en o o k w ee r ten o nd e r zou gaan. Toen de v ro u w in de m aan d it hoo rde , w e rd deze zo kw aad d a t ze m e t een ham er de haas een spleet in zijn lip sloeg. De haas krabde de v ro u w in haar gez ich t, w a a rd o o r haar g ez ich t w e rd opengehaa ld . De haas m e t de gesp le ten lip en de v ro u w m et de littekens zouden nog steeds op de m aan te zien zijn.

Een ander verhaal is he t verhaal van h e t m anne tje o p de m aan, d it m anne tje zou Kaïn z ijn , d ie zijn broer Abel, vo lgens de Bijbel had ve rm oord . G od had vo lgens deze m ensen Kaïn naar de m aan verbannen en je zou hem kunnen herkennen aan de boze u itd ru kk in g o p z ijn gezicht. Nu gaan w e even te rug naar he t beeld d a t de m ensen, in h e t verre verleden, hadden van de sterrenhem el. Op een gegeven m o m e n t kw am men er ach te r d a t deze voors te lling van de hem el n ie t helem aal k lop te , vaak was er een lic h tp u n tje d a t z ich verp laatste. D it was dus n ie t te verklaren, m e t he t beeld d a t m en to t nu to e van de ste rrenhem el had. M en g in g dus een andere verk laring zoeken: ze bestudeerden de hem el u itvoerig en tekenden hun w aa rnem ingen op . De van plaats veranderende lich tpun tjes , g in g m en "d w a a llic h te n " noem en o fw e l Planeten.

D oo rd a t m en de hem el u itvoe rige r g in g bestuderen en hun w aarnem en opschrijven, o n td e k te m en d a t som m ige sterren en ste rrenbee lden verdw enen en na een tijd je w ee r te rugkeerden . Zo w erd het b ijvoorbee ld snel koud, als he t sterrenbeeld O rion aan de hem el verscheen en w eer w arm er, als he t w ee r verdween. De mensen die deze w aa rnem ingen deden w aren vaak priesters en w erden snel voo r voorspellers aangezien. Deze priesters konden precies zeggen w an ne e r he t w a rm er o f kouder w erd en w an ne e r er gezaaid o f g eo og s t m oest w o rde n . D it voorspe llen w o rd t A s tro log ie genoem d. A stro logen w erden h ie rd o o r al g a u w hele be langrijke mensen. Koningen b ijvoorbee ld , vroegen aan as tro logen advies w anneer o o rlo g te voeren. M aa r h ie r s tond vaak w el tegenover, d a t w anneer een a s tro loog een fo u te voorspe lling m aakte, de kon ing hem lie t o n th o o fd e n .

O ok in Egypte deden de A s tro log en goed w erk . Ze konden nam elijk voorspe llen, w anneer de riv ie r de N ijl zou overstrom en, zo d a t de boeren h ie r rekening mee konden houden . Dat de Egyptenaren veel m et de sterrenhem el bezig w aren , is voora l te z ien aan de p iram ides. Er staan nam elijk d rie p iram ides van de be langrijke fa ra o 's naast elkaar, deze p iram ides verschillen o nd e rlin g qua g ro o tte . De tw e e linkse p iram ides zijn ongeveer even g ro o t en de derde is een s tuk kleiner.De p iram ides staan precies zo, als de gorde l van O rion en he t verschil in g ro o tte , k o m t overeen m et he t verschil in he lderhe id van de sterren. H ierlangs lo o p t de N ijl, zoals de m e lkw eg langs O rion loop t.

Messier objecten. De tweede ster van de steel is de dubbelster Alcor en Mizar

O ok z ijn er versch illende gaten in de p iram ides a an ge tro ffen , w aarvan m en eerst dacht, d a t he t lu ch tga ten w aren.M aar toen m en er m e t een rob o tje in g in g , bleken ze a fges lo ten te z ijn . Bij nader onderzoek, kw am m en e rachter d a t deze sluizen ge rich t w a ren o p de ster Sirius (waarm ee men o o k de overs trom ing van de N ijl kon voorspe llen) en O rion zelf. De ster Sirius m oest de g o d in Isis voorste llen en O rion , de god Osirius. Boven de rech ter p iram ide is nog een p iram ide g e b o u w d en o nd e r de linker p iram ide , o o k een. De rech ter k o m t overeen m et de s te r Bellatrix in O rion , de linke r m e t de ster Saiph. (Een u itvoe rige r verhaal h ierover s taa t in UV-4 van h e t a fge lopen jaar).

In Engeland is S tonehenge he t bew ijs d a t mensen z ich al heel lang geleden m et s te rrenkunde bezigh ie lden . Het is een s te rrenw ach t u it 1600 v. Chr. M e t behu lp van de stenen kon m en bereken ingen en voorspe llingen aan de hand van de sterren, m aan en

Ig x r 2 Oen, de wrtese zon doen.

k r r g BeJ k cfe Ocmaci M aar er w aren ook enkele volkeren d ie vonden d a t veel van deze voorspe llingen n iet metjeteteKEcp! u itkw a m e n , zoals de Grieken. Deze vonden he t puu r toeval, d a t voorspe llingen u itkw am en .

D aarom begon m en naar ve rk laringen te zoeken vo o r verschijnselen en veranderingen , aan de ste rrenhem el. Zo begon de A s tro n o m ie te on ts taan.

A s tro no m e n g ingen de bew eg ingen van de zon en p lane ten bestuderen. A l gau w kregen ze he t idee d a t de hem ellicham en (de sterren, de p lane ten en de m aan) rond de aarde draaiden. De aarde w as vo o r hen he t be langrijks te en m oest dus in h e t m idden van he t heelal staan. De sterren, p laneten en de m aan m oesten e rom heen draaien.D it idee b lee f eeuw en bestaan. Van t ijd to t t ijd w a ren er w e l eens geleerden die ze iden d a t de zon in h e t m idden van he t heelal s tond , m aar deze w erden gevangen gezet o f gedood . De aarde w as im m ers he t be langrijkste . M aa r toch k lo p te d it bee ld nog steeds n ie t, de banen van de p la ne te n d o o r he t heelal w a ren w el erg vreem d.

In de v ijftie n d e eeuw zei een geleerde, Copern icus, d a t n ie t de aarde, m aar de zon in he t m id de n van he t heelal s tond . Eerst w ild e m en hem n ie t geloven. Echter toen de rare banen van de p laneten h ierm ee verklaard konden w o rde n , m oest m en hem w e l geloven.Vooral to en de te lescoop w erd u itgevonden d o o r Zacharias Jansen in 1604 en Galileï m e t een ze lfgem aakte te lescoop naar de hem el keek, w erden er ta lloze n ieuw e on tdekk ingen gedaan. De be langrijkste o n td ekk in g van Galileï zijn zonnenvlekken, kraters o p de m aan, de m aantjes b ij Jup ite r en sch ijngesta lten van Venus en M ercurius. Deze m aantjes b ij Jup ite r w aren he t bew ijs d a t n ie t alles o m de aarde draaide, m en was h ie r eerst nog n iè t helem aal van o ve rtu ig d . M e t nam e de kerk w ild e er n ie t aan d a t de aarde n ie t in he t m idden s tond en d a t a lleen de m aan o m de aarde draaide. De kerk lie t zijn boeken ve rb randen en s loo t hem de laa tste ach t jaar van zijn leven op , in z ijn e igen huis. Hij h ee ft overigens pas, een paar jaa r geleden, o ffic iee l g e lijk gekregen van de kerk (na vier eeuw en!).Later o n td e k te m en d a t o ok de zon n ie t in h e t m idden van h e t heelal s tond . De zon, w aa r al de p lane ten om heen draaien, is m aar een klein onderdee l van een g ro o t sterrenstelsel. O ok o n td e k te men nog meer sterrenstelsels, m e t steeds g ro te r w o rde n de te lescopen. Deze te lescopen w erden in g ebouw en , observatoria o f s te rrenw ach ten geheten gezet.Leuk al d ie versch illende hem ellicham en, m aar je w i lt ze o o k w e l eens zien in p laats van alleen m aar over lezen.

W aarnem en, hoe p a k je d a t aan?A llereerst ga je jeze lf voorbere iden om 's avonds te gaan w aarnem en (als he t n a tu u rlijk helder is!). Tot een van de be langrijks te zaken h o o rt: je ze lf w a rm aankleden! D it m oe t je a ltijd doen, zelfs als he t zom er is o m d a t het o o k 's zom ers 's avonds flin k kan afkoe len. Je k leed t je b ijvoorbee ld goed w a rm aan d o o r b ijvoorbee ld een py jam abroek o nd e r je g ew on e b roek kan doen, ve rder kun je tw e e tru ie n over e lkaar aandoen , een paar extra sokken aantrekken en n a tu u rlijk een jas aandoen. Zorg er ve rder vo o r d a t je een sjaal aandoe t, en m uts o f skiband o p je h oo fd en oren o m deze tegen de koude te bescherm en en voora l o o k je o ren (deze bevriezen v lug). N a tuu rlijk is d it vaak in de zom er noga l w a t overdreven en kun je iets luch tige r gekleed gaan, m aar zorg er in ieder geval vo o r d a t je a lt ijd w a rm genoeg aangekleed bent.

figuur 3: De Zwaan met als prachtige dubbelster Albireo, rechtsonder.

Ten tw e ed e m o e t je n a tu u rlijk lich t hebben o m a llerle i d ingen in he t donker te doen, zoals teken en opschrijven van je w aa rnem ingen , m aar d it m oe t in géén geval w it lich t zijn . Je ku n t een rood lich t m aken, d o o r vo o r een zaklam p, een rood stuk je ce llo faan o f doo rsch ijnend pap ie r te doen. Beter is een rood le d lich t te m aken, zie h ie rvoo r U.V-2 van

vorig jaar, de W aCo w ebsite , o f s tuu r een b rie fje naar de WaCo.

Ten d e rde z o rg je e rvo o r d a t je een s c h r if t o f w a a rn e e m fo rm u lie r h e b t o m je w a a rn e m in g e n o p te schrijven en o p te tekenen. H ierbij zo rg je n a tu u rlijk voo r goed teken en sch rijf m ate ­riaal: een pen, een p o tlo o d , een g u m enz. H ou er in ieder geval rekening mee d a t je sch rift o f fo rm u lie r aard ig voch tig kan w o rd e n , s top daa rom als je he t fo rm u lie r o f sch rift even n ie t nod ig heb t in een tas o f m apje . Zorg e rvoor d a t als je in je sch rift o f opje fo rm u lie r sch rijft, je een stevige o nd e rg ron d heb t. H iervoor kun je b ijvoorbee ld eenhardboa rd p lankje v o o r gebru iken , m et eventueel een klem om het pap ie r vast te houden.

tgjur 5: Ce /VxtanscfemeL Betójk ctee vroeg in de aord in het westen.

Ten vierde ga je in je sch rift o f o p een s tuk pap ie r schrijven, w a t je van p lan ben t om w aa r te gaan nem en. H ierbij sch rijf je, als je d a t al w ee t, w aa r he t o b jec t staat en hoe lang je er ongeveer vo o r nod ig heb t om het w aa r te nem en en w a t vo o r ins trum ent

je gaa t gebru iken . D it d oe je vervolgens o ok m et de andere ob jecten d ie je w i lt w aa rnem en . A ls je d it gaa t doen is he t hand ig er een sterrenkaart, -a tlas o f een c o m p u te rp ro g ra m m a g e b ru ik t zoals Skymap, Skyglobe o f The sky. Veel van deze p lane ta rium p ro g ram m a 's z ijn te d o w n lo a d e n o p een BBS o f In te rn e t (de W aCo w ebsite) eno o k de JWG ve rko o p t een zoo i p ro g ram m a 's o p d iskette .

Ten v ijfde ga je n a tu u rlijk w aarnem en en vul je he t w aa rn e em fo rm u lie r als v o lg t in:A ch te r object, ze t je w e lk hem e lob jec t je gaa t tekenen.

A ch te r sterrenbeeld, ze t je in w e lk sterrenbeeld he t ob jec t staat.- A ch te r soort object, ze t je w a t vo o r soort o b je c t he t is: p laneet, m aan, open s te rrenhoop , bo lvo rm ige

ste rrenhoop, p lane ta ire nevel, re flec tie nevel, fluorescentieneve l o f cluster.- A ch te r datum, ze t je een dubbe le d a tu m , van de dag w a a ro p je gaa t w aa rnem en en de daarop

vo lgende dag , b ijvoorbee ld 2 9 /3 0 decem ber 1998 o f 2 9 /3 0 -1 2 -1 9 9 8 .- A ch te r tijd, ze t je de tijd . (b ij zo m e rtijd streep je MET d o o r en b ij w in te r t ijd MEZT)- A ch te r kijker, ze t je w a t v o o r kijker je heb t geb ru ik t, b ijvoorbee ld 15cm F/8- A ch te r type, zet je he t typ e van de kijker, b ijvoorbee ld N ew ton- A ch te r vergrotingen, ze t je de g eb ru ik te ve rg ro ting .- A ch te r weer, ze t je hoe he t w eer is.- A ch te r seeing ze t je he t num m er van de schaalverdeling van *A n to n ia d i d a t b ij de d oo rz ich tigh e id van

de lu c h t past.A ch te r grensmagnitude, ze t je to t w e lke m a g n itu d e je s terren ku n t zien.

- A ch te r waarnemer, ze t je je vo o r en achternaam .- A ch te r adres, ze t je je de naam van je s traa t en je huisnum m er.- A ch te r plaats, ze t je de p laats w aa r je w aa rgenom en hebt, b ijvoorbee ld Am ste rdam .- A ch te r leeftijd, ze t je je lee ftijd .- A ch te r opmerkingen/ omschrijving, sch rijf je o p w a t je eventuee l nog w ilt zeggen over h e t object.

T ens lo tte b ew aa r je je fo rm u lie re n een m ap o f s tu u r je ze (o f een g oe de kop ie ), o p naar: de W aarneem com m issie, zo d a t ze in U niversum gep laa ts t kunnen w o rde n .Adres: Waarneemcommissie p / a Roy Keeris Warande 147 3705 ZL Zeist

Magnitude en soorten objectenDe helderhe id van hem elob jecten w o rd t u itg e d ru k t in m ag n itu de n . Iem and hee ft o o it bedach t d a t een verschil van 100 m aal in he lderhe id , overeenkom t m e t 5 m ag n itu de n . Een ob jec t van m a g n itu d e 1 is 2 ,5 m aal zwakker dan een o b jec t van m a g n itu de 0. Er bestaan zelfs m ag n itu de n d ie neg a tie f z ijn , o m d a t de persoon die d it heeft bedach t, veronderste lde d a t de helderste sterren w el van m a g n itu d e 0 zouden zijn . B ijvoorbeeld de ster Sirius h ee ft een m a g n itu d e van -1 ,6 , Venus een van -4 ,5 , de m aan een van -13 en de zon een van -27.

De m eeste p lane ten kun je n ie t m et he t b lo te oog zien. Venus en Jup ite r z ijn echte r heel erg helder en dus goed te zien. Als je ju p ite r m et een kle ine te lescoop o f een verrekijker bekijk t, kun je zien d a t h e t een so o rt sch ijfje is, m e t v ie r m aantjes e rom heen.A ls je m e t een iets g ro te re kijker w aa rneem t, kun je M ars en Saturnus goed herkennen. M ars is een roodach tig b o lle tje m et w it te po len en zw arte vlekjes. Saturnus is n a tu u rlijk goed te herkennen aan de ringen.M ercurius kun je vaak n ie t goed zien, o m d a t h ij zo d ic h t b ij de zon staat; vaak is h ij a lleen b ij zonsondergang te zien, als he t nog vrij lich t is.De b u itens te d rie p laneten, U ranus, N ep tunus en P lu to, zijn heel m oe ilijk w a a r te nem en, tenz ij je een heeeele goe ie te lescoop heb t. en zelfs dan is P luto alleen een saai w it stip je . M aa r d a t is b ij veel d ingen in de s te rrenkunde zo ....De laa tste p laneet is he t beste te zien. A ls je bu iten in een w e ilan d g e b lin d d o e k t gaa t ha rd lopen m e t je arm eno p je rug gebonden , kun je hem zelfs proeven!

S terrenhopen kun je onderverde len in o pe n - en b o lvo rm ig e ste rrenhopen . De naam ze g t he t e igen lijk al: b ij een b o lvo rm ig e s te rre nh oo p z itte n de sterren vlak bij e lkaar en vo rm en een soo rt bo l, b ij de daa rentegen staan de sterren een stuk verder u it elkaar. Een g ro ep ste rrenhopen w o rd t een c luste r genoem d.Nevels bestaan u it gas en sto f, vo o rna m e lijk u it w a te rs to fgas . Nevels kun je onderverde len in p lane ta ire nevels: de resten van een ster d ie als kle ine d w e rg s te r is overgebleven, fluorescentieneve ls: sterren be lich ten de nevels van b in n e n u it en te ns lo tte reflectienevels:reflecteren he t lich t d a t van sterren in de b u u rt van de nevel kom t.

Enkele deepskyobjecten en dubbelsterren voor de verrekijker om mee te beginnen.Leer eerste de sterrenbeelden goed te herkenen m et behu lp van een sterrenkaart, daarna kun je een p og in g w agen deze ob jecten te zoeken.

A lco r en M iza r in de g ro te beer.M 31 , de Androm edaneve l.O rionnevel, in he t zw aard van O rion.De pleïaden.A lb ire o , d ubbe ls te r (de kop van de zw aan).

In de vo lgende U n ive rsum s w o rd e n m eer en m oe ilijkere deepskyobjecten behande ld . D it a rtike l is slechts een in le id ing .W aa rneem form u lie ren zijn aan te vragen b ij h e t adres van de W aCo, o f d o w n te loaden o p de W aCo W ebsite: h ttp ://m em b ers .tr ipo d .lyco s .n l/W a C o /. O ok kun je h ie r een aan ta l p ro g ram m a 's d o w n lo a d e n d ie je kunnen helpen m e t w aarnem en.

De seeing volgens Antoniadi

Perfecte seeing, zo nd e r tr illing e n .Lichte g o lv ingen , m aar m e t rustperioden van een aanta l seconden.M a tig e seeing, m e t flin ke lu ch ttr illin g e n .Slechte seeing, m e t aanhoudende s to rende go lv ingen .Zeer slechte seeing, nauw e lijks toe re ikend o m een grove schets te m aken.

open ste rrenhoop

figuur 2: Orion, de winterse Koning. Bekijk die orion-nevel met je telescoop!

S.M

os

FebruariMERCURIUS is eind februari 's avonds in het zu idw esten te vinden. De d rie andere heldere p laneten JUPITER, SATURNUS EN VENUS zijn w a t verder boven de horizon te v inden. MARS kom t pas na tw aalven boven de horizon en is nog maar een klein schijfje, gezien doo r de telescoop.

w o, 10 februariJe heb t vast wel eens gehoord da t Pluto d ich te r bij de zon staat dan Neptunus. Vanaf nu is da t n iet meer zo, w a n t Pluto bew eegt zich vanaf vandaag w eer bu iten de baan van Neptunus. (Door de plek die de aarde inneem t, staat Pluto overigens nog wel een paar m aanden d ich te r bij de aarde dan Neptunus.)

di, 16 februariHadden w e in Austra lië gew oond, dan hadden we nu ge tu ige kunnen zijn van een ringvorm ige zonsverdu istering . M aar w e zu llen nog even m oeten w achten to t 11 augustus op onze to ta le zonsverduistering.

w o, 17 en do, 18 februariDe M aan staat deze avond d ich t bij de planeten Venus en Jupiter. Een m oo ie samenstand.

za, 20 en zo, 21 februariDeze avonden w o rd e n de lande lijke s te rrenk ijkdagen georganiseerd . Ga dus eens kijken bij één van de sterrenw achten bij je in de b u u rt en neem je ouders, vriend jes en vriendinnetjes m e e !!

Astrokalender 1999Roy Keeris

di, 23 februariVanavond is het zo ver. De afge lopen dagen heb je Venus en Jupiter al steeds d ich te r bij elkaar zien kom en en vanavond bereiken ze de kleinste a fstand: n iet meer dan 9 boogm inu ten !

MaartMERCURIUS is in het begin van de m aand 's avonds net boven de westelijke horizon te vinden. VENUS vinden w e 's avonds w a t hoger aan de westelijke hemel. MARS staat in het sterrenbeeld M aagd en m aakt zich klaar voor zijn oppositie . De zichtbaarheid van JUPITER is ten einde. Na 12 m aart is deze n ie t meer te zien o m d a t hij te d ich t bij de zon staat. Van SATURNUS kunnen w e nog wel even genieten, maar o ok de zichtbaarheid van deze planeet neem t af.

ma, 1 maartVandaag beg in t de w eerkund ige lente. Deze is n iet ge lijk aan de astronom ische lente, w a n t die beg in t op 21 m aart.

wo, 3 maartVandaag staat M ercurius vanaf de aarde gezien het verst van de Zon af. Pak dus één dezer avonden je verrekijker en speur 's avonds na zonsondergang de westelijke horizon af. M e t het b lo te oog m oet het ook w e l lukken om de planeet te zien.

vr, 6 maartVandaag staat Jupiter het d ich ts t bij Mercurius. Dus als je M ercurius nog n oo it gezien hebt, is het nu je kans! Jupiter is tw ee m agn ituden helderder dan M ercurius en kan je dus misschien op weg helpen. Het duo staat ongeveer 4 graden u it elkaar. Verwar de tw ee planeten n iet m et de veel helderdere Venus die w a t hoger aan de hemel te vinden is.

za, 6 en zo, 7 maartVannacht staat de Maan 2 graden van Mars af. Een m oo ie samenstand.

vr, 19 en za 20 maartDe M aan is nu in de b u u rt van Venus en Saturnus te v inden. Bekijk het tr io 's avonds in het westen.

za, 20 maartVandaag staat de planeet Venus het d ich ts t bij Saturnus. We kunnen ze 's avonds ongeveer tw ee en een halve graad u it elkaar zien staan. Bedenk echter w e l da t Saturnus veel verder weg staat dan de veel helderdere Venus.

zo, 21 maartVandaag beg in t de astronom ische lente. Dat be tekent da t het m idde lpun t van de zon over het le n te p u n t schu ift. D at is he t p u n t w aa r de ecliptica de evenaar sn ijd t en de zon van het zu ide lijk op het noorde lijk ha lfrond terechtkom t. D it p u n t lig t in het sterrenbeeld vissen.

ma, 22 maartVanavond bedekt de M aan de hoo fdster van het sterrenbeeld Stier, A ldebaran. D it is heel goed te zien, w a n t de maan is nog n ie t eens halfverlicht en staat bovendien hoog aan de hemel. Rond 1 9 .3 4 v e rd w ijn t de ster a ch te r de donkere m aanrand en omstreeks 20.42 kom t hij weer tevoorsch ijn . G ebru ik bij het w aarnem en een verrekijker o f nog liever, een telescoop.

zo, 28 maartVannacht gaa t de zom ertijd weer in en w o rd t de klok w eer vooru itgezet. Om tw ee uur 's nachts gaat de w ijze r één keer verder rond naar drie uur. De Maan staat vanavond d ich t bij Regulus. De bedekking van de hoo fdste r van de Leeuw v ind t echter plaats voor waarnem ers in het zuiden van België te rw ijl de zon nog schijn t. Pech voor ons dus ...

April

MERCURIUS staat rond 16 april ten westen van de zon en is in principe 's ochtends in het oosten te vinden. M aar de ecliptica m aakt zo 'n kleine hoek m et de horizon da t hij n ièt m et het b lo te oog te vinden is. VENUS sch itte rt 's avonds als avondster in het westen. MARS kom t op 24 april in oppositie m et de zon en is de.gehele nacht te zien. JUPITER staat nog steeds te* d ich t bij de zon en is n iet te zien. SATURNUS ve rdw ijn t ook in de zongloed en is dan n iet meer te zien.

do 1 aprilVandaag is het paas volle maan. Dat w il zeggen da t het op de eerste zondag na deze volle maan, Pasen is. En da t is u iteraard geen grap.

zo, 11 aprilVandaag staat Venus 3 graden ten zuiden van de Pleijaden. Vooral m et een verrekijker is d it een m oo i gezicht. W ie m aakt een tekening en s tuu rt deze op?

Zoals je misschien wel weet, kun je bij de JWG zelf je eigen kijker bouwen. Deze kun je bijvoorbeeld op jongerenkamp onder begeleiding in elkaar zetten. Maar als je handig bent o f je hebt een knutselgrage vader, dan kun je hem ook zelf thuis bouwen. Bij de JWG kun je de benodigde optiek die ervoor nodig is en ook de bouwbrochure bestellen. Het enige w at je zelf nog moet halen, is het hout, schroeven e.d. Er worden pakketten voor twee soorten kijkers verkocht:

De JWG 6 cm-kijkerDit is de bekende lenzenkijker van de JWG. In het pakket zitten een achromatische 6 cm lens (f = 1000 mm) (inclusief vatting), zenitprisma en een 25 mm Ramsden oculair (kleine maat)Dit pakket kost f 290,-. De bouwbeschrijving kost f 4,- extra. Ook kun je een extra oculair van 10 mm (kleine maat) bijbestellen om meer te kunnen vergroten. Deze kost f 90,-

De 15 cm Dobson-kijkerDit is een 15 cm Newton kijker op een Dobson montering. Dit is een azimuthale opstelling die gemakkelijk te hanteren is. Het pakket bevat een 15 cm spiegel (f / 8), een elliptische vangspiegel (42 mm korte as), een 25 mm oculair (grote maat) en een stukje teflon.De prijs van d it pakket bedraagt f 495,-. Ook is voor f 15,- de uitgebreide brochure te bestellen. Een extra 10 mm oculair (grote maat) kost f 110,-

Je kunt je bestelling doorgeven door het bedrag over te maken op rekening 2827747 t.n.v. Jongerenwerkgroep der NVWS. De prijzen zijn inclusief verzendkosten. Vergeet niet te vermelden om welke bestellingen het gaat. Voor meer informatie kun je schrijven o f bellen naar: JWG, Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht, tel. 030-2311360 (dinsdagochtend)

Laatste Kwartier 8 feb 12.58 Zon Op Onder Deze kaart is geldig op:Nieuwe Maan 16 feb 07.39Eerste Kwartier 23 feb 03.43 10 feb 8.05 17.43 16 februari 0.00 uur

20 feb 7.46 18.02 1 maart 23.00 uurVolle Maan 2 m rt 07.58 2 m rt 7.24 18.20 15 maart 22.00 uurLaatste Kwartier 10 mrt 09.40 12 mrt 7.02 18.38 1 april 22.00 uurNieuwe Maan 17 mrt 19.48 22 mrt 6.39 18.55 (zomertijd!)Eerste Kwartier 24 mrt 11.18Volle Maan 31 mrt 23.49 6 apr 6.04 19.21

16 apr 5.42 19.38Laatste Kwartier 9 apr 04.51 26 apr 5.21 19.55Nieuwe Maan 16 apr 06.22

(Bron: Sterrengids 1999)

Leesvoer voor JWG'ersüZoals je misschien w e l w eet, ve rkoop t de JWG haar eigen brochures. Deze zijn speciaal voor jongeren geschreven en gaan over verschillende van onderw erpen. Zo zijn er brochures over waarnem en, p laneten, sterren en ta l van andere onderw erpen. O ok z itten er puzzel- en knutselhoekjes tussen. Een lijst hiervan vind je regelm atig in Universum , m aar deze kun je ook kosteloos aanvragen d o o r even te bellen naar Roy Keeris: 030 - 695 1197.Naast brochures zijn er ook andere leuke d ingen te koop zoals, sterrenkaarten, kompasjes en zelfs lichtgevende sterren. O m dat je in de verkooplijst n iet a ltijd kun t zien w a t er in een brochure staat, licht ik een paar ko rt toe. Op pagina 11 staan trouw ens ook nog w a t leuke hebbedingetjes d ie je kun t kopen!

Reis langs de reuzeplanetendoor Tineke van der M eij e.a. - bestelcode JWG-B2

De Voyager 2 heeft in tw a a lf jaar tijd de vier reuzeplaneten in ons zonnestelsel bezocht. Dankzij d it ru im tescheepje en zijn boertje Voyager 1 w e ten w e nu heel veel over deze p laneten. Zo w erden onder andere de com ple te ringen van N eptunus o n tdek t en ook veel m aantjes van de gasreuzen. In "Reis langs de reuzeplaneten" w o rden deze gasreuzen stuk voor s tuk besproken. Na een voo rw oo rd van Chriet T itu laer m aakt het boekje achtereenvolgens een reis langs Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus. O ntdek de geheim en van lo en kom te w eten hoe lich t Saturnus nu e igen lijk is. Heeft N eptunus nu ook een g ro te rode vlek en w ie heeft er in hemelsnaam de letters X en Y op Triton geschilderd?A n tw o o rd en op deze en andere vragen vind je in "Reis langs de reuzep laneten". Het boekje bevat fraaie fo to 's van de Voyagers en is in zw a rt w it u itgevoerd. Het kost slechts f 6 ,70 inclusief portokosten.

W aarnem en (jongste leden)Hoe z it dat eigenlijk? Waarnemen door W ido Blokland en Marianne Schilling - bestelcode JWG-72

D it boekje ve rte lt je hoe je het beste kun t w aarnem en en w a t je allemaal aan hem elobjecten ku n t zien. Z o 'n beetje alle soorten objecten w orden besproken, zoals p laneten, m eteoren, sterrenbeelden, p lanetoïden, kom eten, nevels en sterrenhopen. Er w o rd t n iet alleen aandacht besteed aan het w aarnem en m et telescopen, m aar ook aan de verrekijker en u iteraard het b lo te oog . Je ogen zijn im m ers sterrenkijkers d ie je a ltijd bij de hand heb t en w aar je on tze ttend veel mee kan zien! O ok w o rd t er u itge legd hoe je ogen w erken en hoe je telescopen m oet bedienen. O ok allerlei tips en trucjes die je kunnen helpen, w o rden in d it boekje gegeven. Het kost f 1 5 ,50 (inclusief porto ).

De bewegende Aardedoor Dik van den OudenaIder - bestelcode JWG-77

Je ku n t h ier in 75 bladzijden alles vinden over de verschillende m anieren w aa rom de Aarde doo r het heelal heen bew eegt. W ist je b ijvoorbeeld da t er m aar liefst vier verschillende soorten van een jaar zijn? En aangezien de Zon ook n ie t stilstaat, bew eegt de Aarde o ok m et de Zon mee d o o r het heelal. Maar behalve da t er een heleboel d ingen w orden opgenoem d, w o rd t er b ijvoorbeeld o ok verklaard hoe eb en vloed nou precies ontstaan en zelfs hoe de Aardse bew eging de ijs tijden heeft doen ontstaan! Inclusief po rto kost het f 17,70.

W il je een van deze d ingen o f andere producten u it lijst bestellen dan kan d a t als vo lg t: Je maakt het bedrag onde r verm eld ing van de bestelnum m ers over op postg iro 3 9 9 0 60 9 t.n.v. S tichting Universum te U trecht. Je k rijg t je bestelling dan zo spoedig m ogelijk thu isgestuurd . De meeste brochures kun je bovendien ook krijgen op de Landelijke B ijeenkomsten en op Jongerenkam p. Ze zijn dan uiteraard zonder portokosten , dus w a t goedkoper dan hier staat.Op de UB en LB zijn tevens posters te koop van diverse planeten (f 10,-). O ok ansichtkaarten van p lanten en dergelijke zijn daar te krijgen (f 1,50).

J im m y Reek

Wel wolken, maar geen oceanen op TitanToen de Voyagers in 1980/81 de Saturnus maan Titan passeerden bleek deze om geven d o o r een geheel o n d o o rz ic h tig w o lke nd e k . Dankzij w a a rn e m in g e n in he t in fra ro o d en op rad iogo lfleng ten kon n ie ttem in de tem pera tuu r aan het oppervlak w o rden vastgesteld: 94 K bij een d ruk van 1.4 bar. De atm osfeer bestaat u it s tiks to fm o le cu le n en een bee tje m ethaan. Som m ige onderzoekers beweerden da t op Titan oceanen van v loe ibaa r m ethaan voorkom en . Radiogegevens spreken echter tegen en radar echo 's w ijzen eerder o p een ijsopperv lak. Gedeeltelijk land, gedeelte lijk oceaan? Dat lijkt onw aarsch ijn lijk o m d a t dan getijdenkrachten de baan van Titan meer c irke lvorm ig zouden hebben gem aakt.K le inere m eren van (bevroren) gassen z ijn misschien w e l m ogelijk . M oge lijk zijn er wel gebieden w aa r het m ethaangas oververzadigd is, m aar d o o r gebrek aan condensatiekernen zou er geen condensatie kunnen optreden. Toch heeft men in 1995 tijdens w aarnem ingen in het nabije in fra rood m et de UKIRT telescoop op Hawaii op tw ee dagen m ethaanw olken gezien. Die zouden op circa 15 km hoog te in de atm osfeer aanwezig zijn geweest en 9% van het T itanschijfje bedekt hebben.Twee jaar later, bij een soortge lijke w aarnem ing waren die w o lken n ie t aanwezig. Dus b lijkbaar is er toch iets van een methaancyclus, d .w .z, het m ethaan is a f en to e ook als druppels in de atm osfeer van Titan aanwezig.(Bron: Informatieblad De Koepel, Nature. 8 okt *98)

Oude diamanten in meteorietenSom m ige m eteorieten aangeduid als chondrie ten beva tten m icroscop isch k le ine d iam an tjes waarvan som m ige zo oud zouden z ijn dat ze stam m en u it een t ijd voor het ontstaan van het zonnestelsel. Ze kunnen gevorm d zijn in de atm osfeer van een rode reuzenster o f bij een supernova.O m da t de d iam an tjes zo k le in z ijn kan de verhoud ing van koo ls to fiso topen n iet onderzocht w orden . M aar ze bevatten soms sporen van het edelgas xenon. D it e lem ent heeft lich te en zware isotopen d ie elk in een andere om geving moeten zijn gevorm d.Door de d iam antjes m et laserlicht te bestralen kom t xenon vrij en kan men de samenstelling ervan m eten.Het b lijk t da t donkerder d iam anten die w a t meer gem engd zijn m et s tiks to f de zwaardere xenon- isotopen bezitten en de lich te r gekleurde het lichte xenon. De verklaring is da t de gassen bij een supernova w aarsch ijn lijk n iet goed gem end zijn. Gevolg is d a t som m ige d ia m a n tk ris ta lle n al b innen enkele uren na de explosie w o rd e n gevorm d en andere pas na een jaar.(Bron: Informatieblad De Koepel, Nature. 24 sep ’98)

Twee nieuwe planeten bij sterren ontdektRecent is bij Gliese 87, een ster op slechts 15 lichtjaar, een planeet on tdekt. De planeet m et een massa van m instens 1,9 maal d ie van Jupiter doe t er 61 dagen over om een sterk ellip tische baan rond de ster te lopen op slechts 0,2 AE van de ster.D it is to t nu toe de lich tste ster w aarb ij een planeet is on tdekt. Het is een rode dw erg m et een massa van een derde van d ie van de Zon, die slechts 0 ,025 van haar lich t u its traa lt. Bij een ster d ie m eer op de zon lijk t, Gliese 614, op 60 lich tjaar afstand is ook een planeet on tdekt. Deze heeft een massa van tenm inste 3 ,3 maal die van Jupiter en is dus zeer w aarsch ijn lijk ook een gasreus.De planeet d raa it in een bijna c irke lvorm ige baan in 4 ,4 jaar om de ster en staat daarm ee het verste van zijn ster van alle to t nu toe on tdek te planeten buiten het zonnestelsel.(Bron: Informatieblad De Koepel, Astronomy, okt '98)

AdressenLandelijk telefoonnummer van de JWG: 033-472 52 37

Giro: 2827747 t.n.v. Jongerenwerkgroep N.V.W.S. te Utrecht

Kloppen de gegevens o p deze lijs t n iet? Bel 030

Secretariaat JWG: JWG, Zonneburg 2, 3512 NL Utrecht Computergroep: Paul Dekkers, Vermeulenstraat 134,3572 WT Utrecht, 030-273 56 86, psd@cgu.nl Dia-Uitleen: Pieter Luteyn, Van Slingelandtstraat 132,2582 XT Den Haag, 070-355 41 56Jongerenkamp: Joost Hartman, Kraayenberg 9605, 6601PC Wychen, 024-641 51 03Ouderenkamp: Thomas op de Coul, Bezuidenhoutseweg 265E, 2594 AN Den Haag, 070-385 89 53 Roemeniëkamp: Sikke Kingma, Mauritslaan 8, 2341 EM Oegstgeest, 071-515 55 48UniVersum: Ruben van Moppes, Campuslaan 53-105,7522 NK Enschede, 053-489 5098 Waarneemcomissie: Roy Keeris, Warande 147, 3705 ZL Zeist, 030-695 11 97Kijkerbouwgroep: Niels Bosch, Van Nispenstraat 30,6521 KM Nijmegen, 024-641 51 03

Bestuur JWGVoorzitter: Maarten Kleinhans, M ontfoortlaan 3-3, 3525 EE Utrecht, 030-289 89 82Vice-voorzitter: Marloes Mulders, F. Coerslaan 24, 3571 AP Utrecht, 030-273 26 75 Secretaris: Sikke Kingma, Mauritslaan 8, 2341 EM Oegstgeest, 071-515 55 48Penningmeester: Marcel Vonk, IBB 103, 3582 XJ Utrecht, 030-251 55 48Afdelingscoördinator: Jeroen Brink, Bruine Lijster 21,1423 RT Uithoorn, 0297-53 33 05Kampgroep: M artijn Hordijk, Vossendijk 59, 6534 TCNijmegen, 024-356 09 91UniVersum: Ruben van Moppes, Campuslaan 53-105,7522 NK Enschede, 053-489 5098 Bureaumedewerker: Roy Keeris, Warande 147, 3705 ZL Zeist, 030-695 11 97Bestuurslid: Richard Westerbeek, Landluststraat 108,2804 KT Gouda, 0182-54 63 44

JWG-AfdelingenRegio MiddenAmersfoort: Joost Kramer, Grebbestraat 43, 3812 JCAmersfoort, 033-462 15 70Amsterdam: Eva Zanen, Langeleidsedwarsstraat 208,1017 NR Amsterdam, 020-624 98 59Gooister: Rob v/d Werf, Joh. Gerardsweg 197, 1222 PSHilversum, 035-683 3397Gouda: Richard Westerbeek, Landluststraat 108, 2804 KT Gouda, 0182-54 64 33Utrecht: Sanne Mos, Bolksbeekstraat 19, 3521 CM Utrecht, 030-273 1 5 82

Regio Oost en NoordAchterhoek: Aileen van Norde, Beethovenlaan 55, 6815 BL Arnhem, 026-445 65 44Almelo-Wierden-Rijssen: Mathijs Wolters, Fogelsangstate 10, 7608 HJ Almelo, 0546-86 16 94 Apeldoorn-Deventer-Zutphen: Jan-Jitse Venselaar,

-273 15 82 o f m ail naar P.Dekkers@ phys.uu.nl

Rozenhoflaan 23, 7201 AT Zutphen, 0575-51 14 59 Groningen: Maarten den Daas, ët Zuden 163, 9531 LJ Leek, 0594-51 98 67Lattrop: Arnold Tukkers, Kerkuil 74, 7591 KD Denekamp, 0541-35 45 98Zwolle: Steven Rieder, Posthoornbredehoek 12, 8011 XB Zwolle, 038-423 04 57

Regio WestDen Haag: M iron Ashkenazy, Van Aersenstraat 60, 2582 JR Den HaagHaarlem: Sharon Herstein, Kringloop 101, 1186 GT Amstelveen, 020-643 73 75Leiden: Wouter Steenbeek, Beppie Nooijstraat 59, 2331 HT Leiden, 071-531 76 74Rijnmond-Dordrecht: Jessica de Greef, Lijsterlaan 25, 3055 CC Rotterdam, 010-422 68 88 Zoetermeer: Nils de Mooij, Larikszoom 37, 2719 HG Zoetermèer, 079-361 62 30

Regio ZuidDen Bosch: Corstiaan Versteegh, Julianalaan 3, 5331 BH Kerkdriel, 0418-63 17 27Eindhoven: Ivo Balk, 't Winkel 26, 6027 NV Soerendonk, 0495-59 32 60Tilburg: Ton Spaninks, Generaal de Wetstraat 31, 5021 TK Tilburg, 013-542 25 34West-Brabant: Christiaan Diemond, Repestraat 3, 4735 SJ Zegge, 0165-56 19 78Zuid-Limburg: Emerald Kloosterman, Ringweg 55, 6141 LZ Limbricht, 046-458 17 05

Werkgroep N.V.W.S. en Stichting De Koepel Adviesgroep instrumentenbouw: H.G.J. Rutten, Boerenweg 32, 5944 EK Arcen, 077-473 13 47 Astrofotografie: J.S. Sussenbach, Park Arenweg 42, 3731 ET De Bilt, 030-220 33 83Kometen: H. van Asperen, A. Pauwstraat 5, 6882 KP Velp, 085-362 05 44Leidse Sterrewacht: J.H. Odekerken, Provincialeweg West 75, 2851 EK Haastrecht, 0182-52 49 84 Maan en PLaneten: Peter Louwman, Houtlaan 2, 2243 CB WassenaarMeteoren: Dick Gevers, Speerdistelveld 5, 3448 EK Woerden, 0348-42 02 79Sterbedekkingen: H.G.J. Rutten, Boerenweg 32, 5944 EK Arcen, 077-473 13 47Sterrenkunde en Computer: A. Peters, Witgensteinlaan 149, 1062 KD Amsterdam, 020-408 02 04 Stichting De Koepel: Zonneburg 2, 3512 NL Utrecht, 030-231 13 60Veranderlijke sterren: G. Comello, p/a Kapteyn Lab., Postbus 800, 9700 AV Groningen, 050-363 40 69 Weeramateurs: A. Blankenstein, Holterweg 1, 7475 AT Markelo, 0547-36 12 08Zon: Benno Houweling, Veenenburg 36, 2804 WZ Gouda, 0182-53 90 82

Aanmeldingsformuliervoor de JWG Zomerkampen 1 9 9 9

(Goed lezen, invullen en ondertekend terugsturen! Een kopie mag ook!)

Deelnemer/ster:N a a m : ............................................................................ 2e Naam: ..............................................................Adres: ............................................................................ 2f Adres: ..............................................................P o s tc o d e :...................................................................... 2" P o s tc o d e :.........................................................W o o n p la a ts :................................................................. 2° W o o n p la a ts :....................................................Telefoon: ...................................................................... 2° T e le fo o n /M o b ile :...........................................G e b o o r te d a tu m : ............................................................... (tijdens de kampen moet er een 2e adres zijn waar de

begeleiding eventueel contact mee kan opnemen)

Naam en num m er Z iekenfonds/Ziektekostenverzekering:In w e lk jaa r w e rd je lid van de JWG: ................................Op w a t voor school z it je en in w e lke k la s : ......................

□ JWG JongerenKamp (voor deelnemers van 8 1/m 13 jaar)Hierbij meld ik mij aan voor het JWG-Jongerenkamp 1999 De kampprijs bedraagt fl. 195,- voor JWG-ers en fl. 225,- voor niet-JWG-ers.□ 1e kamp: 17 ju li t/m 23 ju li 1999□ 2e kamp: 24 ju li t/m 30 ju li 1999□ Kruis d it hokje aan als je een JWG-kijker w ilt bouwen op het kamp.Er kunnen maximaal drie kijkers per kamp worden gebouwd. Extra kosten zijn fl. 400,

Formulier opsturen naar:Joost Hartman, Kraayenberg 9605, 6601 PC Wychen, JoostHartman@compuserve.com□ Kruis d it hokje aan als je w ilt dat verdere correspondentie via e-mail verloopt, adres:

□ JWG OuderenKamp (voor deelnemers van 14 t/m 17 jaar)Hierbij meld ik m ij aan voor het JWG-Ouderenkamp 1999Het kamp duurt van zondag 18 ju li to t en met zaterdag 31 juli 1999De kampprijs bedraagt fl. 345,-.

Formulier opsturen naar:Vvo Bogers, Basielhof 6, 4907 AK Oosterhout, etmyvbo@etm.ericsson.se

□ JWG Eclips Expeditie (voor deelnemers van 15 jaar en ouder)Hierbij meld ik mij aan voor de JWG Eclips Expeditie 1999Het kamp duurt van dinsdag 3 augustus to t en met vrijdag 13 augustus 1999De kampprijs bedraagt fl. 1250,-.

Formulier opsturen naar:Sikke Kingma, Maritslaan 8, 2341 EM Oegstgeest, S.ICngma@chem.leidenuniv.nl

Indien van toepassing:Ik zou graag willen dat ju llie rekening houden met het eten, want: .......................................................................................

Ik ben allergisch voor en/of gebruik bepaalde medicijnen (waarvoor en/of w e lk e ) : ..............................................................

Ik zou op kamp graag iets w illen horen/vertellen over/doen aan: ................................................................. .................... ....Ik ben van plan mijn telescoop mee te nemen op kamp (type, grootte, montering, e .d . ) : ..................................................

handtekening ouder/verzorger:

AnnuleringskostenBij annulering van deelname tot 3 maanden voor de start van het kamp wordt er fl. 25,- in rekening gebracht. Bij annulering van deelname na 3 maanden tot 2 weken voor de start van het kamp wordt er 50% van de kampprijs in rekening gebracht. Bij annulering na twee weken voor start van het kamp wordt de totale kampprijs in rekening gebracht.

De aanmelding is definitief als je dit formulier ingevuld terugstuurt en daarvan een bevestiging hebt ontvangen. De JWG sluit geen verzekeringen (wa-ongevallen oid) af voor de duur van het kamp. We gaan ervan uit dat iedereen reeds goed verzekerd is. Controleer diteven...

Jaargang 33

a p ril / mei / ju n i 1

Inhoud UniVërsum 2

De Landelijke Bijeenkomst ..................................................3

De Zon.................................................................................... 4

ECLIPS-TRIP naar Zuid-Duitsland! ...................................... 8

Kom bij de computergroep! ................................................9

Verslag van het JongerenKamp 1998 ............................... 10

Verenigingsnieuws............................................................... 12

Ledenvergadering en jaarverslag ....................................14

Hersenkrakers, de vragenrubriek!....................................20

De reis langs de Messier-nummers......................... . . 22

Verslag OuderenKamp 1998 ............................................ 24

Het oog ................................................................................26

Astrokalender...................................................................... 28

Cluster..................................................................................30

Redaxioneel

Ha die IWG'ers!

Het is lente en dus kunnen we 's avonds weer een Maagd aan de hemel zien staan, met een Leeuw die d ’r maar eeuwig achterna zit. Maar lente betekend nog meer. Als het goed is hebben we net een Paaskamp achter de rug. En zoals a ltijd komt er ook nu weer een dag met plezier en vermaak aan in mei: de LB! Zie hiernaast voor meer info. Kom gezellig langs! Aan het begin van de dag zal het bestuur de plan­nen met de JWG (en dus met jullie) voor het komende jaar toelichten tijdens de ALV. Wegens deze ALV vind je in deze UV o.a. hoe het het afgelopen jaar met de |WG

g ‘ng-Lente betekend ook a ltijd dat de zomer eraan komt. En dat betekend zomer­kampen! Zowel voor Ouderenkamp als voor Jongerenkamp hebben een paar deel- nemers/sters een verhaaltje geschreven hoe leuk het was. Dus nog even een keer nagenieten voor iedereen die ook mee was en hopelijk raakt de rest ook overtuigd..!Maar om iedereen eens een idee te geven wat er nou eigenlijk verduidsterd gaat worden op II augustus een stukje over wat er allemaal gebeurt op de heetste plek in ons zonnestelsel: de zon.

Veel plezier en tot ziens!

Ruben

UniVërsum is een uitgave van de JWG, de JongerenWerkGroep voor Sterrenkunde.De JWG organiseert aktiviteiten op het gebied von sterrenkunde voor jongeren van 8 tot 21 jaar. JWG-leden ontvangen UniVërsum in de maanden januari, opril, juni, september en november.

Redaktie:Ruben van Moppes, hoofdredakteurRoy KeerisJennifer TjonSandro BlijerveldRuud NellenSanne MosPaul Dekkers

Redaktie-adres:Voor inhoudelijke zaken:Ruben van MoppesCampuslaan 53 - 1057522 NK EnschedeTel.: 053 - 489 50 98E - M a i l :r.k.f.vanmoppes@student.utwente.nlVoor Zedenzaken:Roy KeerisWarande 1473705 ZL ZeistTel.: 030 - 695 11 97E-Mail: r.b.keeris@chem.uu.nl

De kopij voor het volgende nummer moet uiterlijk I mei 1999 in het bezit van de redaktie zijn.

Eindredaktie/lay-out:Sanne Mos en Paul Dekkers

Druk:Ponsen & Looijen, Wageningen

JWG-Lidmaatschop:t/m 20 jaar fl. 35,00ouder dan 20 jaar fl. 40,00

Secretariaat JWG:Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht

JWG-site op internet:http://www.phys.uu.nl/-jwg/

Stotuten en Huishoudelijk Regelement zijn op te vragen bij de secretaris.

ISSN 0925-5303

Op de voorplaat:Een collage van Jimmy Reek...

€R KOMT W€€R €€N LfiND€UJK€ BIJ€€NKOMST AAN!!!W aar, wanneer en hoe laat?

Ja, je leest het goed; er kom t inderdaad weer een LB aan. En w e l op 8 mei 1999, in U trecht, op het Christelijk Gymnasium Utrecht. De b ijeenkom st w o rd t voorafgegaan doo r een A lgem ene leden­vergadering, die om 10:00 beg in t (zie elders in deze UV). De b ijeenkom st ze lf beg in t om 12:00 en zal duren to t 17:15.

Gewijzigd programma!

Het program m a van de b ijeenkom st is NIET zoals je misschien inm iddels gew end ben t! N a tuurlijk b lijven er d ingen hetzelfde, m aar er zijn ook een aantal d ingen veranderd. Een van de d ingen die er a ltijd nog zijn, z ijn de Praatjes. D it jaar kom t o.a. de net to t astronaut benoem de André Kuiper iets vertellen over w a t hij allem aal doe t nu hij astronaut is. D it is een prim eur, hij is de eerste echte N ederlandse a s tro n a u t sinds W u b b o Ockels!

W e gaan ook nog allerlei andere d ingen doen, je m oe t ze lf ook een paar d ingen meenemen. Zo zou een zw em broek geen overbod ige luxe zijn (w a t zou je daar nou mee m oeten doen?), o f w a t kleding d ie tegen w aterfie tsen kan. A ls je deze vergeten bent o f je kun t n ie t zw em m en, geen probleem , ook dan hebben w e iets gezelligs om te doen bedacht.

Hoe kom je er?

De LB is, zoals bovenaan al stond, in het Christelijk Gymnasium Utrecht (CGU). D it lig t op de Diaconessestraat 1 in Utrecht.Veel afdelingen gaan er met een hele groep naartoe, dus dan kun je gewoon met hen meegaan. Bel je contactpersoon erover als je d it niet zeker weet. Het is natuurlijk wel zo gezellig!

M et de auto kom je er zo:Aangezien je niet zo goed kunt parkeren in de buurt van de school en Utrecht-centrum ook niet zo heel erg auto-vriendelijk is, kun je het beste met de auto naar Utrecht CS gaan en vandaar de route­beschrijving volgen die hieronder staat.

M et het OV kom je er als volgt:Vanaf Utrecht CS neem je bus 2/22 naar de Tolsteeg. Je stapt u it bij de halte Tolsteegkring/Ledig Erf. Vraag even aan de chauffeur o f hij/zij het even om kan roepen. Daar loop je richting het postkantoor. Voor het postkantoor ga je rechtsaf langs de gracht en daarna de eerste straat links. Je bent nu op de Diaconessestraat. De LB zie je dan meteen!

Verder is er na tuu rlijk de gezelligheid en het weerzien van vrienden die je n ie t zö vaak ziet. Redenen genoeg dus om te kom en, lijk t m ij. En sleur o ok andere mensen mee! Broertjes, zusjes, vriendjes o f vriendinnetjes: ze m ogen allemaal kom en!!

W at zijn de kosten?

Door het gew ijz igde program m a is er ook in de toegangsprijs iets veranderd: de 'n o rm a le ' prijs is opgehoogd naar f l. 10,-. D it is voornam elijk o m d a t het zw em badbezoek n ie t gratis is. Als je echter k ijk t w a t je daarvoor k rijg t is d it n ie t duur. Hoe vaak zal je de kans krijgen om nog eens een echte astronaut te zien en misschien wel vragen te stellen? De ALV is overigens gew oon gratis.

Tot slot

M eer hebben w e n ie t te m elden, m aar om dat je d it na tu u rlijk n ièt w il missen en haast n iet kan w achten to t het beg in t, zien w ij je graag op de LB.

Tot ziens!

Jeroen, Jessica, M aurits,Karin en Marije.

De ZonEen nachtelijke hemel is mooi. Maar aan alles komt een eind. Rond een uur of zes komt er namelijk een andere ster aan de hemel. Zo krachtig dat al het andere aan de hemel erbij (bijna letterlijk) verbleekt: De zon.De zon is in alle culturen en bij alle volkeren altijd het middelpunt van hun godsdienst geweest. Hij werd aangeroepen onder de namen van Onoverwinnelijke Zon, Oog van de wereld, Dagelijkse Vreugde, Hemelse Schoonheid, Lieveling van de natuur, Juweel van de schepping, Rechtvaardige Zon. Altijd heeft de zon gestaan in het middelpunt van ons leven, we kunnen er niet om heen, we staan ermee op en we gaan er mee naar bed. We zoeken de zon op, we willen zijn warmte voelen, en gaan dus op vakantie naar warmere landen. Maar wat gebeurt er nou daar hoog aan de hemel?

DeesVerschuuren

D e bestudering van de zon is van alle tijden. Al in de oudheid probeerde men zijn grootte en zijn afstand te bepalen. M et het

nauwkeuriger worden van de meetinstrumenten werden ook deze waarden steeds nauwkeuriger. De gem iddelde afstand aarde-zon bedraagt 149.597.900 km, m inimale afstand op 3 januari147 .100.000 km en de maximale afstand152.100.000 km op 3 juli.

Neem eens een A3 vel papier en teken daar met een passer een cirkel op met een straal (de halve m iddel­lijn) van 15 cm. Verschuif het m iddelpunt slechts 2 mm en je hebt een goed model van de baan van de aarde rond de zon.De middellijn van de zon bedraagt 1.392.000 km. Dit getal lig t heel d icht in de buurt van het honderd­ste gedeelte van de afstand aarde-zon. In onze tekening kunnen we de zon dus voorstellen als een cirkeltje met een middellijn van 1,4 mm.

In de oudheid vroeg men zich nog niet echt af, waar de zon zijn energie vandaan haalde. Het was een hels vuur en dat vuur werd door een god verzorgd, dus een echt probleem was het nog niet.

Om d it proces te kunnen ontmaskeren, moet je eerst weten u it welk materiaal de zon is opgebouwd en daarvoor is het nodig om de massa (het gewicht) van de zon te kennen. Maar om deze te kunnen bepalen moeten we eerst de massa van de aarde te weten zien te komen.Neem een slinger (nee, niet zo 'n geval dat je ophangt bij verjaardagen), bijvoorbeeld een balletje aan een touwtje. U it de lengte van het touwtje, de massa van het balletje en de tijd dat het balletje erover doet om een keer heen en weer te bewegen, kan men de versnelling vinden die de aarde aan een voorwerp geeft. Daaruit kan men dan weer de massa van de aarde vinden. De aarde b lijft rond de zon draaien om dat de centripetale kracht (de kracht waardoor de aarde naar buiten geslingerd zou worden) gelijk is en tegengesteld aan de aantrekkingskracht aarde-zon.Met d it gegeven en de massa van de aarde kan men dan weer de massa van de zon bepalen, deze

bedraagt maar liefst 2x10 30 kg (een twee met 30 nullen dus).

De energie van de zonDat de zon een enorm hete bol is, kun je je wel voorstellen. Aan de rand zou je een temperatuur van rond de 5500 graden meten. In het binnenste blijkt het zelfs een slordige 15 miljoen graden heet te zijn. Ergens m oet er dus enorm veel energie vandaan komen.

De Duitse arts en natuurkundige Julius Robert von Mayer (1814-1878) berekende dat als de zon geen externe energie bron had, hij binnen 5000 jaar zou zijn opgebrand. Hij baseerde zich dan op het fe it dat de gehele massa van de zon u it steenkool zou bestaan. Steenkool was namelijk de belangrijkste brandstof op aarde in die tijd . Als d it waar was, dan zou dat natuurlijk ook betekenen dat er over de jaren heen een duidelijke vermindering van warm te geme­ten zou moeten worden (er is immers minder steenkool over na een tijdje) en dat laatste gebeurde niet. Dus zei Mayer: "Er moet energie van buiten aangevoerd worden en die komt uit de botsingsen­ergie van meteoren, die op de zon vallen." Maar een zinvolle berekening heeft hij niet kunnen maken, w ant daarvoor waren er te weinig meteoren.

Hermann Ludwig von Helmholtz stelt in 1854 de theorie op dat de zonnewarmte w ord t opgewekt door de steeds onder de zwaartekracht krimpende zon. Hij berekent da t het voldoende is als de zon jaarlijks krim pt met 120 meter en d it proces kan dan nog 15 miljoen jaar doorgaan. Daarbij rekent hij ook u it dat de zon reeds 25 m iljoen geschenen heeft. Dit lijkt misschien al een hele mooie lange tijd ! Maar d it laatste klopte helemaal niet met de leeftijd van geo­logische vondsten op aarde. Men had namelijk berekend dat de aarde (en de zon dus waarschijnlijk ook) al zo'n vier en een half miljard jaar oud was!

Zelfs bij een chemische verbranding met een rende­ment van 100% zou de opgewekte warm te noo it die hoge waarde hebben en dat al 4,5 miljard jaar lang.

Op grond van al deze overwegingen opperde Sir Arthur Eddington (1882-1944) in 1920 dat het energieproces in de zon weleens van kernfysische aard kon zijn. Dit soort energie gebruiken we op aarde tegenwoordig ook. Niet alleen in kerncen­trales, maar ook in een atoom- o f waterstofbom.(Hoewel, die gebruiken w e maar beter nièt...) Deze theorie werd duidelijk ondersteund door Einstein's stelling dat massa en energie slechts twee verschil­lende vormen zijn van materie. Kort gezegd kom t het op het volgende neer: In de kern van de zon worden telkens vier waterstof-kernen heel d icht op elkaar gedrukt. Op een bepaald moment smelten ze als het ware samen en ontstaat er één helium-kern en nog w a t andere deeltjes. De vier waterstof-kernen in het begin zijn zwaarder dan de helium-kern die ontstaat.Dit verschil in (een beetje) massa w ord t omgezet in (heel veel) energie! Eigenlijk is een ster dus een enorme waterstofbom...!

Men heeft berekend dat in de zon per seconde honderden miljarden kilogrammen w aterstof in helium worden omgezet. De vrijkomende energie

bedraagt 1 0 ^ Joule/s (dus een gloeilamp met een aantal W att van een 1 met 26 nullen!) en daarvan kom t dan op dat kleine aardbolletje per seconde nog maar ongeveer 1370 Joule terecht op een gebiedje

van 1 vierkante meter, d it is gelijk aan 1370 W /m^.Maar voordat deze energie op aarde aankomt, heeft ze zichzelf moeten bevrijden u it de kern van de zon.En dat gaat nog niet zo snel...

De energierijke deeltjes opgewekt in de kern van de zon willen alle kanten uit, maar toch hebben ze een voorkeur voor een plaats waar de druk w at kleiner is en dat is richting buitenzijde. Rond de kern zitten echter allemaal atoom kernen en door die atoomkernen worden ze ingevangen en na een fractie van een seconde weer uitgestraald. (Ze "b o t­sen" er als het ware tegen aan en zitten er even aan vast, daarna schieten ze toch weer door.) Hierbij hebben ze echter wel w at energie verloren.

Aldus bewegen ze zich naar buiten, bij elke botsing een weinig energie verliezend. Ze beginnen als krachtige gamma-straling en bereiken na een reis van 700.000 km de rand van de zon in een bijna compleet patroon van alle mogelijke elektromag­netische straling (zie UV-5 van vorig jaar). Die beweg­ing naar buiten over een afstand van 700.000 km (de halve diameter van de zon dus), duurt ongeveer een miljoen jaar, d.w.z, een gemiddelde snelheid van 700 meter/jaar, en dat is gelijk aan slechts 0,02 mm/s.Hieruit krijg je echt wel de indruk dat de opgewekte energie in het inwendige van de zon zich door die dikke zware massa naar buiten moet vechten.

Gelukkig worden ze over de laatste 300 km geholpen door opwaartse stromingen, die de energie naar buiten brengt. Aangezien een stroming naar buiten in de zon lege plaatsen, o f moet ik zeggen, dunnere

De zon heeft een korrelig

u ilc rlijk ... de granules!

plaatsen achterlaat, moeten deze leegten weer worden op- o f aangevuld. Dit gebeurt dan door een naar binnen gerichte stroming van materie. Die materie is aan de buitenzijde van de zon afgekoeld, daardoor zwaarder geworden en w ord t dan door de zwaartekracht van de zon naar binnen getrokken. Door d it stromingspatroon krijgt de zon zijn korrelig uiterlijk, o f w el duur gezegd, we nemen granules waar.

In het centrum van een granule stijgt de warm te op en aan de randen is de stroming weer naar binnen gericht. De gemiddelde diameter van deze granules bedraagt een duizend kilometer. Zij bestaan slechts enkele m inuten, verdwijnen en dan worden er steeds weer nieuwe granules gevormd door de geweldige hitte, die naar buiten w il. Meerdere granules kunnen een supergranule vormen Deze reuzengranules kunnen enige dagen to t weken zichtbaar blijven. Vanuit de kern zijn we nu aangekomen aan de buitenkant van de zon, deze buitenste laag van de zon, de laag waarin de meeste verschijnselen optre­den, noemen we de fotosfeer. In deze fotosfeer zien we al over eeuwen, soms ook met het b lote oog, zonnevlekken.

"supe rg ram ik

kunnen wekei

z ich tb a a r

b lijv e n ..."

ZonnevlekkenDe Chinezen zagen al in 165 voor Christus zonnevlekken met het blote oog. Ook nu nog kun­nen we soms bij een rode opkomende o f onder­gaande zon met het blote oog zonnevlekken zien, maar blijf, potverdorie, voorzichtig. De beste manier is om de vlekken mooi te zien is nog steeds door de zon doo r je telescoop op een fel papier te projecteren. Met w at geluk zou je een plaatje kunnen krijgen als bovenaan pagina 6. Kijk NOOIT door de kijker heen naar de zon.

In 1826 begint Heinrich Samuel Schwabe (1789 - 1875) de zonnevlekken te tellen. Niet alleen te tellen, maar ook de duur en de grootte van de vlekken te noteren, elke dag, als de zon maar niet achter de wolken schuil gaat. In 1843 zeventien jaar later, kom t hij met zijn verhaal naar buiten, dat het aantal

“ k i jk N O O IT

doo r een k ijk i

heen naa r de

z o n !. . . "

Dikwijls vallen dan het begin van de nieuwe cyclus en het einde van de oude cyclus samen.

In 1908 keek George Ellery Hale (1868 - 1938) m et een spectroscoop naar een grote zonnevlek en hij zag dat de spectraallijnen zich gesplitst hadden. Dit verschijnsel kon volgens de Nederlander Pieter Zeeman (1865 - 1943) niets anders betekenen dan dat er sterke magneetvelden aanwezig moesten zijn. Hij had d it verschijnsel in 1896 en later uitgebreid bestudeerd in zijn laboratorium in Leiden.

PoollichtBehalve licht en warm te zendt de zon grote hoeveelheden geladen deeltjes de ruimte in. Het mag­netisch veld van de aarde zorgt ervoor dat de geladen deeltjes die de zon uitstraalt zich concentreren rond de polen.

"op tic zon onslaan de zon­nevlekken in een elfjarige cyclus..."

zonnevlekken toe- en afneemt en wel over een periode van ongeveer tien jaar. Zo'n periodiek verschijnsel op de eigenlijk zo constant stralende zon riep vele vragen op. Rudolf W olf (1816 - 1893) verzamelde informatie over zonnevlekken over de voorgaande 242(1) jaar en kom t dan op een zonnevlekcyclus van 11,1 jaar. Aangezien het laatste maximum in 1991 was, zijn w e nu dus weer langzaam naar het nieuwe maximum van 2002 aan het gaan! Hij vermoedt ook als eerste een verband tussen magnetisme en zonnevlekken.

In 1904 pakte E.W. Maunder (1851 - 1928) het probleem van het ontstaan van zonnevlekken weer eens anders aan. Hij noteerde niet alleen de aantallen, maar ook de plaats van de zonnevlekken. Wanneer je de plaats en de datum van verschijnen in een grafiek zet, dan krijg je het zogenaamde Maunder-vlinder-diagram (zie de grafiek).Hieruit b lijkt dat de zonnevlekken aan het begin van de elfjarige cyclus op hogere breedtegraden (van de zon) ontstaan en gedurende de cyclus op steeds lagere breedtegraden ontstaan, to td a t we ze tenslotte vinden op de evenaar van de zon.

Hendrik Antoon Lorentz (1853 - 1928) toonde aan dat de elektronen in het hete stralende gas onder invloed van een zeer sterk magnetische veld in een andere baan om de atoomkern, dus op een iets ander energie- niveau, gaan draaien. H ierdoor krijg t de uitgezonden straling een andere golflengte. Hoe ver de spectraallijnen gesplitst zijn, geeft

een duidelijke aanwijzing over de grootte van het magnetisch veld. Op onze polen is de magnetische veldsterkte van de aarde 0,7 Gauss, (genoeg voor een kompasnaaldje om het noorden te vinden) in zonnevlekken worden veldsterkte gemeten van 4000 Gauss.

Het werd dus duidelijk dat de zonnevlekken iets te maken hadden met het magnetische veld van de zon. Er zijn aardig w at ingewikkelde theorieën al bedacht die uitleggen hoe een zonnevlek nou ontstaat. Het vervelende is alleen dat ze bijvoorbeeld niet kunnen verklaren waarom zo 'n vlek niet heel snel verdwijnt, maar een paar weken kan blijven bestaan. En waarom zijn er langere perioden bekend zonder zonnevlekken, zoals de periode van 1645 to t 1715, een periode van 70 jaar? We weten van deze periode dat het toen erg koud was in Europa, zodat er een vermoeden bestaat dat zonnevlekken invloed hebben op het weer, maar dat is nog steeds niet aangetoond.

Nog steeds heeft de zon niet al haar geheimen prijs gegeven en we kunnen nog voor grote verrassingen

komen te staan bij verder onderzoek naar onze ster.

Daar is het magneetveld van de aarde immers het sterkst. Wanneer deze geladen deeltjes met hoge snelheid atomen van zuurstof o f stikstof ontmoeten (de twee meest voorkomende gassen in de damp­kring), worden deze atomen echt aangeslagen. Dat betekent dat een elektron van zo 'n zuurstof- o f stik­stofatoom in een hogere baan, verder van de kern, gedwongen w ordt. Maar dat elektron voelt zich daar niet prettig en springt spontaan terug naar zijn eigen baan en dan kom t er energie vrij in de vorm van straling en het meeste hiervan is een prachtig licht in allerlei kleuren.

Poollicht werd ook al in de oudheid waargenomen en reeds door Aristoteles beschreven. Ook Galilei geeft een beschrijving en mogelijke verklaring. Maar pas in 1741 legt de franse filosoof Jean de Mairan (1678 - 1771) een verband tussen het voorkomen van zonnevlekken en het poollicht.

Anders Celsius (1701 - 1744), werkt samen met zijn zwager O lof P. H iorter (1696 - 1750) en zij leggen een d irect verband tussen het voorkomen van zonnevlekken en het aardmagnetisch veld. In 1742 voert Hiorter 6638 metingen uit aan het aard­magnetisme en stelt vast dat er zeker een samen­hang is met het poollicht.

Neutrino'sMaar bij het kernfysische proces in de zon worden ook een zeer groot aantal neutrino's opgewekt. Tot voor kort nam men aan dat neutrino's geen massa hadden en ook geen lading, zodat zij heel gemakkelijk u it de zon konden ontsnappen en met de lichtsnelheid de aarde bereikten. Maar aangezien ze geen massa en geen lading hadden, snelden ze dwars door de aarde en niemand die ze ontdekten, laat staan tegenhield.Volgens onze berekeningen, als onze veronder­stellingen van het kernfysische proces op de zon kloppen met de werkelijkheid, dan produceert de

zon elke seconde 10^ (een 1 met maar liefst 38 nullen...) neutrino's, daarvan komen er per vierkante

meter 101^ neutrino's per seconde op aarde.

Nu zijn ze zeer moeilijk tegen te houden, laat staan te ontdekken. Men is begonnen met het plaatsen van 450.000 liter van de stof perchloorethyleen (een sto f waar onder andere chloor-atom en in voorkomen) diep in een mijn. Als een neutrino de kern van een chlooratoom zou raken, dan zou dit chlooratoom door de omzetting van een neutron in een proton veranderen in een radioactieve soort van de stof argon. Deze radioactieve soort van Argon is dan vrij gemakkelijk te detecteren. Maar men vond veel te weinig radioactief argon. Er klopte niets van, men moest wel drie keer zoveel radioactief argon meten. Na dertig jaar meten, had men nog steeds geen kloppend resultaat.

Men bouwde in Italië een detector gebaseerd op de omzetting van gallium in radioactief germanium bij het invangen van een neutrino. Maar ook hier waren de resultaten niet in overeenstemming met de verwachtingen, die men had. Of we meten verkeerd o f in de zon vindt een ander proces plaats om energie op te wekken. We komen er wel achter.

De atm osfeer van de zonDe fotosfeer noemen w ij de buitenste rand van de zon, om dat we niet door de fotosfeer heen kunnen kijken. Maar boven de fotosfeer kunnen we nog twee gebieden onderscheiden, waarvan de samen­stelling zo ijl is dat we er wel doorheen kunnen kijken. Dat is vlak boven de fotosfeer de chromosfeer en daaromheen bevindt zich de corona.

De chromosfeer kunnen we slechts zien bij een zonsverduistering, het is de paars gekleurde rand om de verduisterde zon heen. De supergranules gevor­md in de fotosfeer verheffen zich in de chromosfeer. In het midden van deze supergranules stroom t het hete plasma van de zon naar boven en stroom t dan met een snelheid van 1800 km/uur naar de randen om dan weer Jerug te zakken in de zon. In deze grensvlakken van die supergranules ontspringen

* >

smalle straalstromen van heet gas, spiculum genaamd.

Een dergelijke piek stijgt met een snelheid van 20 km/s, dat is 72.000 km/h, to t een hoogte van 10.000 km en verdwijnt. Het lijkt erop dat in het afgekoelde gas, dan naar binnen beweegt, nog zeer hete plekken aanwezig zijn, die ijler zijn en met een explosie van kracht noch juist weten te ontsnappen. De chromosfeer levert in het zogenaamde H^ spectrum de schitterende- plaatjes op van de

onrustige zon.

"H e t is

m issch ie n w e l

g e ru s ts te lle n d

d n t w e n iè t

g o e d w eten

w a t e r op de

z o n g e b e u rd . "

De buitenste regionen van de zon w ord t de corona genoemd, ook alleen maar goed zichtbaar bij een zons­verduistering.Maar dank zij een speciale kijker, een coronagraaf, goed te bestuderen. Met een spectrograaf vond m et een spectraallijn, die door de corona werd uitgezonden, met een golflengte van 530,3 nanometer, een golflengte die groen licht veroorzaakt, en deze lijn kan alleen maar uitgestraald worden door een soort van ijzer dat 13 van zijn 26 elektronen is kwijtgeraakt. Wil je een atoom ijzer beroven van de helft van zijn elektronen dan heb je een temperatuur nodig van ongeveer anderhalf m iljoen graden. Het e ffect van deze hoge temperatuur in de ruim te is niet zo groot, want de corona van de zon is leeg, er bevinden zich slechts

1011 deeltjes per kubieke meter.

Dit klinkt misschien heel gek, iets heel heets waarvan je toch niets merkt. Maar als je onder een douche gaat staan waar maar een keer per m inuut een druppel warm water u itkom t, merk je dat ook niet

zo. In de lucht, die ons omringd, bevinden zich 1025 deeltjes per kubieke meter. Dat zijn er dus veel en veel meer. Maar het is wel duidelijk dat deze deeltjes

helemaal gestuurd worden door het magnetische veld van de zon. De corona is goed te bestuderen buiten onze dampkring in röntgenstraling en dan blijkt duidelijk dat de vorm van de corona afhankelijk is van de vorm van het magnetisch veld van zon.

Het is een misschien wel een geruststellend idee dat we nog lang niet goed weten welke processen er op en rond de zon gaande zijn. Het houdt ons aardse schepselen nog steeds in verbazing bezig. We moeten onze theorie uitbouwen o f we moeten een nieuwe theorie vinden. En dat zou natuurlijk heel interessant zijn, w ant een nieuwe theorie geeft nieuwe gedachten aan nieuwe ontwikkelingen!

EeL!PS-TÏÜP flAAfc DUÏTSLAMD!Ben je te jong voor de Eclips Expeditie naar Roemenie en wil je die zonsverduistering toch zien?Dat kan! Je m ag nam elijk w e l mee m et de Eclips-Trip naar Zuid-Duitsland. W e reizen per tou ringca r naar een locatie ten zu iden van Karlsruhe. Het overnachtingsadres en de daar aan gekoppe lde periode is helaas nog n ie t zeker. O fw el w e overnachten in een Jeugdherberg en de tr ip d u u rt van 10-11 augustus, o fw e l w e slapen in een te n t (m et was- en kookgelegenheid) en de tr ip d u u rt van 9-12 augustus. De prijs is fl. 300 ,- (o f iets m inder). M e t he t strooky'e achterop de UniVersum kun je je aanm elden. Je k rijg t dan een u itgebre id aan­m e ld ingsfo rm u lie r thu isgestuurd m et de laatste in fo rm a tie (jeugdherberg o f ten t?). Later ontvang je nog een b rie f m et alle defin itieve in fo rm a tie , b ijvoorbeeld hoe la a tje w aa r m oe t zijn.Voor JWG-ers die ouder z ijn dan 14 jaa r bestaat onder zekere voorw aarden de m ogelijkhe id om m et de tou ring ca r mee te rijden als passagier. Je ben t dan geen deelnem er van het kam p en m oe t voor eigen slaapplaats zorgen (in fo rm a tie bij ondergetekende).

Meld je snel aan, w ant het kamp kan wel eens snel vol zitten!V oor in fo rm a tie o f inschrijv ing kun je schrijven o f mailen naar: M aarten Kleinhans, M o n tfo o rtla a n 3-3, 3525 EE U trecht, m .kle inhans@ geog.uu.n l Tot ziens (nouja, behalve als het echt donker w o rd t dan)!

nam ens de le id ing, M aarten Kleinhans

□ e IS WEER BEEIG!De ComputerGroep van de JWG is weer actief! Er staat een ijzersterk team klaar om van alles te organiseren dat met sterrenkunde en computers te maken heeft!

UJr t hufi j e u n n o n s U EP ikun cH iEn?

Ten eerste beschikt de ComputerGroep over een uitgebreid software-archief; a f en toe komen er nieuwe diskettes en CD's bij. Deze kun je bestellen, en als je lid w ord t van de ComputerGroep krijg je nog eens vette kortingen ook!

Ten tweede brengen we een te gek blaadje uit, dat vier keer per jaar op je deurmat ligt: de O utput. Hierin vind jebijvoorbeeld besprekingen van software, korte cursusjes, leuke aanbiedingen en nog veel meer. Ook worden vragen van lezers behandeld.

Vragen stellen kan trouwens altijd, want achter onze helpdesk staat een deskundig team voor je klaar. Stuur je vragen op via e-mail, en w ij vinden een goed antwoord en helpen je verder.

Er is natuurlijk niets gezelliger dan een bijeenkomst waar alle leden van de ComputerGroep bij elkaar komen. Daarom zullen w e eens per jaar een bijeenkomst organiseren waar je kunt luisteren naar interessante praatjes, workshopjes kunt volgen, met je mede-computerfreaks kunt praten o f lekker spelletjes spelen. Misschien doen we dat alles wel een keer samen met de NVWS werkgroep voor computers en sterrenkunde!

Dus F10G EEF15 DP EEtl RIJTJEAls lid van de ComputerGroep betaal je een tientje per jaar. Je krijgt dan vier keer per jaar de Output toegestuurd. Eens per jaar houden we een bijeenkomst, en op elke UB o f LB zijn er ook allerlei dingen te doen. Kortom, lid worden dus!Stuur even een mailtje naar: P.Dekkers@phys.uu.nl, o f een briefje naar:JWG Computergroep Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht

M o t o r p k H0 2 * 5 c /n c A je

O liC q e rs • • •

r * *

a c rfL o p e e n s •

e to p

^ u l 1e -

to e lr is e . , v e f i 's j o f i s

k e la A 5 3 « f 1*5 toch, c je l......

Zou. c*4

>

werstefj wan

oals a ltijd als je aankom t een zoo tje van ko ffie leutende ouders en even kennis­maken m et de le id ing (deze eerste week

Joost, M artijn , M ichie l, Ruben, Toineke, Sandra, Roy en W odka-W outer) d ie je de rest van de week op de huid zal z itten .Dan het a loude kennism akingsspelletje w aarbij extra veel oud papier on tstaat. Daarna om je dorst te lessen de w a terige ranja. Verder gebeurt er w e in ig d ie dag o m d a t de le id ing even ve rb lu ft is van de d ruk te die jonge JWG'ers kunnen maken.

Het avondm aal bestaat u it slappe soep m et b rood, hagelslag, pindakaas, jam en als toe tje kauw gom balvla . (Joost m oet volgens de meesten hate lijk bedankt w o rden .) Er w o rd t orde op zaken gesteld en er vo lg t zoals meestal een praatje w aarb ij de h e lft z it te kn ikkebollen, d it kom t overigens niet d o o r de UT (de klok g ing tw ee uur te rug , is het eerder donker), 's Avonds w o rd t er voor zover m ogelijk waargenom en.

De vo lgende dag (zondag) w o rd je w akker en dan m oe t je n iet denken d a t ze voor deze gelegenheid een goed Engels o n tb ijt klaarm aken, nee gew oon saai b rood. Nou, daar kan je na tuu rlijk n iet lang op leven, dus het h iernavolgende spelletje viel niet erg in de smaak. Nou, zo gaa t d a t een tijd je : een saaie, interessante, m aar toch ook een leuke cursus, een nach tw ande ling en daarna al de eerste blaren en als het u itkw am een o f ander praatje.

i g e r e n K a n i p 1 9 9 8

B en jam in V is

Eén van de veel gespeelde spelletjes was "Ratten en Raven". Het b ijbehorende verhaal van Sandra was niet om aan te horen en d o o r te veel aan kritiek over bepaalde s topw oord jes die ze niet meer u it haar s tro t kreeg, w erd het w o o rd aan m ij overgedragen w a t een stuk beter u it de bus kwam .

N atuurlijk , het m oest kom en, was er de gore m acaron i w a a r zoveel in g re d ië n te n in z itte n (behalve de goede) d a t hij n ie t te eten was zonder tom atenke tchup o f curry. M aar goed, als je de m acaroni w eg dach t viel het allemaal wel mee en dach t je eraan om nog een portie te eten.

17 ju li t/m 23 juli o f

24 ju li t/m 30 juli

“ M a a r je hebt wel een

harts tikke toffe JoKa week gehad! ”

Ook w as er op d it kam p een speciale a ttractie : nam elijk een film p loeg van het Jeugdjournaal. Nou, da t w as me w a t! Ze kwam en onder het eten van de volgens Joost "H o ko to to tjika tjo ch i" o f zoiets (verta ling: rijs t m et pru t) en da t moest g e film d w o rd e n . Daarna w e rden er voorbere id ingen ge tro ffen voor het waarnem en van de Perseïden, m aar je kon w e in ig zien doo r het lich t van de camera to t w e ze wegjoegen.

Ook speelden w e een strategiespel w aarb ij je zonnenstelsels moest veroveren en waarvan de zon vlekken kreeg doo r te veel aan gew eld. Dan na tuu rlijk nog de a loude speurtocht en da t liep

snel, w a n t groep 3 w erd 1e en groep 1 w erd 4 e en niem and w is t w a t er nou e igen lijk fo u t gegaan was.

Veel is er verder n ie t te m elden, behalve de verschrikkelijke lol d ie w e gehad hebben, de plaatselijke oorlogen en ik zou bijna nog vergeten de Bonte Avond. Dat was me een opkom st. De één kreeg geen koala's, de ander sm eet met m osterd, een kok d ie niets in huis had en nog w a t do l-dw aze d ingen. M aar toch kom t er voor je het weet een eind aan de week en da t is e igen lijk wel het meest vervelende van zo 'n kam p, zelfs nog vervelender dan de le id ing (dus d a t is bijna onm oge lijk) zeker als het je laatste Jongerenkam p is. M aar je heb t w e l een hartstikke to ffe JoKa week gehad!

M ichiel spee lt m et de automatische rakettenlanceerder...

T e c h n i e k s t u d e e r j e a a n d e

U n i v e r s i t e i t T w e n t eEen duidelijk voorbeeld van technische

natuurkunde: gebruikmakend van de natuurkunde op zoek naar nieuwe

mogelijkheden.

Wanneer j i j ook aan de basis w il staan van nieuwe ontwikkelingen en

toepassingen, denk dan aan een

technische studie. Natuurlijk aan de

Universiteit Twente.

W il je meer informatie? Neem dan

contact op met de Universiteit Twente.

Bureau Studievoorlichting

Telefoon: [053] 489 24 03

Email S tud1cv00rl1chtir3faveb.utwcruc.n l

Internet: www utwente.nl/onderwijs/stuvo

sU n i v e r s i t e i t T w o n to

Oe riti/tfmffmifndtf snivc/tttoll

Het verschijnsel supergeleiding wordt op

de bovenstaande fo to ai middel

een plakje supergeleidend materiaal

(YBaCuO): de magneet induceert mductiesiromen in de supergeleider.

Omdat de elektrische weerstand in de

supergeleider nul is. zullen d r opgewekte

stromen blijven lopen en een

tegengesteld magneetveld produceren.

Hierdoor zal de magneet blijven zweven.

Bij de facu lte it Technische Natuurkunde

wordt gebruik gemaakt van

supergeleiding om b.v. meetinstrumenten

voor medische toepassingen te

ontwikkelen en te realiseren.

Zo is een hartscanncr gemaakt die de

hartslag magnetisch kan meten i.p.v.

elektrisch. De meting die je ziet is

dezelfde hartslag op 7 posities gemeten,

zonder dat contact is gemaakt met het lichaam.

e w i J 9 » n e g r f i Q i r f 9 ' i 9 V

VerenigingsnieuwsIn Amsterdam zijn er in de m aanden april en juni w eer bijeenkom sten, zoals a ltijd op de Volkssterrenwacht Am sterdam , van 14:00 to t 16:00. De data van de b ijeenkom sten zijn: 17 april en 16 juni. De program m a's z ijn nog n ie t bekend, w e l is na tuu rlijk zeker d a t het leuk gaat w o rden . V oor meer in fo rm a tie kun je be llen m e t Eva Zanen, 0 2 0 - 6 2 4 985 9 . O ok kun je na tuu rlijk de Kom eet erbij pakken.

Utrecht is w ee r eens fan tas tisch ac tie f! Na het succes van de vorige b ijeenkom st van 13 m aart, w aa r V incent Icke ons toesprak, is iedereen er w e e r klaar vo o r om er hard tegenaan te gaan! Op 17 april is er nam elijk w eer een b ijeenkom st van 2 to t 5 w aarb ij het als vanouds weer heel gezellig èn leerzaam w o rd t!Als je meer w ilt w eten bel dan m et Sanne Mos, 030 -273 1582

In Lattrop blijven de kinderm iddagen elkaar opvo l­gen: in de kom ende periode zijn er w eer tw ee, op 24 april en op 19 juni. W at er precies gaa t gebeuren is nog n ie t bekend, w e l w aar het is na tuurlijk . Dat is weer in de sterrenw acht van Lattrop, van 20:00 to t 22:00. N atuurlijk zal er bij helder w eer w eer m ooi w aargenom en kunnen w orden . Dat w o rd t hopen op heldere avonden dus! Je h oe ft je in ieder geval niet te vervelen: er is genoeg te doen. Bel voor meer in fo rm a tie m et Arnold Tukkers, 0541 - 229 700.

Algemeen jaa rve rs lag 1998In het begin van 1998 bestond het bestuur van de JWG uit: Niels Bosch, Maarten Butter, Marcel Vonk, Marloes Mulders, Wouter van Reeven, Ruben van Moppes en Michiel Brentjens.Op de Algemene Ledenvergadering van 9 mei 1998 vonden enkele bestuursmutaties plaats. Niels Bosch werd als voorzitter opgevolgd door Maarten Kleinhans. Na Maarten Butter werd Sikke Kingma de nieuwe secretaris. Wouter van Reeven trad af als afdelings- coördinator en Jeroen Brink trad in zijn voetsporen. Martijn Hordijk versterkte het hoofdbestuur als de nieuwe voorzitter van de Kampgroep en Roy Keeris nam het Landelijk Bureau over van Michiel Brentjens. Richard Westerbeek werd geïnstalleerd als algemeen bestuurslid.Ook werden op de ALV de nieuwe statuten van de JWG, nodig vanwege onder andere het vernieuwde Burgerlijk Wetboek, aangenomen.

In 1998 bleef het aantal leden van de JWG stabiel op ca. 750. Wel was er een verloop van een derde van het totale aantal. Dit jaar is voor het eerst een tiental leden geworven via de nieuwe mooie internetpagina, die wordt beheerd door Frank Wijgerse.

Het verenigingsorgaan UniVërsum kwam in 1998 vijf maal uit, wederom met dubbeldik zomernummer. De onderwerpen varieerden van theoretische stukjes over licht en zwaartekracht tot meer verhalende stukjes als de gevolgen van een hoorspel over een invasie van Marsmonsters. Ook kwamen enkele rand-sterren- kundige onderwerpen als weerkunde en het verband tussen de piramiden in Egypte en de sterrenhemel aan de orde .

In 1998 waren er enkele grote bijeenkomsten. De Landelijke Bijeenkomst op 9 mei trok zo'n 60 bezoekers. Het programma bestond onder andere uit enkele voordrachten van Maarten Kleinhans, Jan Vandenbruanen, Joost Hartman en Michiel Brentjens, Ton Spaninks en Bas Houtkamp. Het mooie weer droeg bij tot een zeer ontspannen sfeer.De Landelijke Jongerenbijeenkomst, speciaal bedoeld voor leden tot 15 jaar, werd op 17 oktober eveneens in Utrecht gehouden. Hier werd onder andere verteld over de aanstaande volledige zonsverduistering, weerkunde en de Leoniden. Ook werd het enige echte JWG Sprook opgevoerd.Tijdens de zomervakantie stond de JWG in de wetenschap- en techniekhoek van Fleurig, een kleurrijk jaarlijks terugkerend evene­ment op Landgoed Kernhem in Ede.Op 4 oktober, de Wetenschapsdag, werd ook door de JWG acte de présence gegeven. In het Minnaertgebouw in Utrecht werd een

presentatie van de vereniging gegeven, waarbij onder meer 64 raketlanceringen werden uitgevoerd. Er waren niet minder dan 750 bezoekers. De JWG heeft op de Space-Expo tijdens de Space- Day ook een stand bemand.

In de zomervakantie werden drie kampen gehouden. De twee Jongerenkampen, met in totaal bijna 50 deelnemers, vonden plaats in Hoeven. Tijdens dit kamp werd veel aandacht besteed aan kijkerbouw. Een TV-ploeg van het Jeugdjournaal was tijdens het hoogtepunt van de Perseïdenzwerm aanwezig om de kinderen op het waarneemveld te interviewen en te filmen. Ook een reporter van de Wereldomroep was ter plaatse en maakte voor de radio een uitzending over het Jongerenkamp. Het Ouderenkamp, met 43 deelnemers, werd zoals vanouds in Ommel georganiseerd.Enkele afdelingen organiseerden weekendkampjes, zoals het Oktober Randstad Kamp (ORKA). Het Belgisch-Nederlands- waarneemkamp (BeNeWak) in december, eveneens in Hoeven, was een groot succes. Er waren veel aanmeldingen, zowel Belgen als Nederlanders.Helaas was het d it jaar wederom niet mogelijk een buitenland- kamp te organiseren, maar in 1999 zal dit wel gebeuren.

Behalve dat erop het Jongerenkamp negen 6cm lenzenkijkers verkocht zijn, heeft de JWG in totaal vier pakketten van de 15cm Dobsonkijker via De Koepel verkocht.

De afdelingen van de JWG waren in 1998 erg actief. Zoals ieder jaar werden er weer enkele beginnerscursussen georganiseerd. Ook werd de JWG een afdeling rijker, namelijk Stedendriehoek. In Den Bosch en Zwolle zijn nieuwe impulsen ontstaan om activiteiten te organiseren. Afdeling Rijnmond loopt na een jaar goed. Helaas zijn er ook nog steeds afdelingen waar weinig tot niets (meer) georganiseerd werd. Een gevolg hiervan is dat afdeling Breda officieel opgegaan is in West-Brabant.Ook is er besloten om het begrip regiocoördinator af te schaffen. Dit bleek niet voldoende te werken en vaak voor moeilijkere communicatie te zorgen. Hiervoor in de plaats zijn de PeVa's, oftewel peetvaders, gekomen. Dit zijn mensen die al wat langer meedraaien in de JWG en zij worden dan gevraagd om een opstartende of in moeilijkheden verkerende afdeling (weer) op gang te helpen. Inmiddels zijn er al meerdere PeVa's actief.In november werd in Heeswijk net als vorig jaar de Kontaktraad gehouden, die bezocht werd door circa 45 organiserende JWG-ers, die over het beleid van de vereniging van gedachten wisselden.

Sikkc Kingma, secretaris

T oe lich ting b(J de Jaarc(Jfers en de begro ting

Het afgelopen jaar is voor de JWG een financieel gunstig jaar geweest. In de laatste jaren heeft de vereniging een ommekeer meegemaakt: het zakkende ledenaantal werd langzaam maar zeker stabiel, en het aantal activiteiten nam toe. Het jaar 1998 was daarom voor de vereniging cruciaal: om alle nieuwe activiteiten te kunnen betalen zou het nodig zijn dat de omslag zich doorzette en het ledenaantal licht zou gaan stijgen.

Bij het begin van het jaar was het natuurlijk maar de vraag of dit streven ook echt gehaald kon worden. Vandaar dat de begroting een verlies van 1800 gulden liet zien. Nu, na afloop van het boekjaar, blijkt dat het ledenaantal inderdaad licht gestegen is. Daarnaast wist de JWG voor een aantal projecten subsidies in de wacht te slepen, zodat op de eindafrekening een winst van ca. 1600 gulden staat.

I nkomsten

Zoals al in de inleiding is gezegd, stegen de inkomsten van de contributies in 1998. Er waren 699 betalende jaarleden; 70 half-

jaarleden en 32 gezinsleden, terwijl begroot was op resp. 650, 50 en 25. Voor 1999 is begroot op resp. 700, 50 en 25 betalende leden. De donaties waren ongeveer zoals begroot.

De grootste tegenvallende post op de jaarrekening zijn de kampen. Normaal gesproken kan de JWG niet quitte spelen als er niet zo’n 2000 gulden aan resultaten uit de kampen wordt gehaald. In 1998 bleef er van de kampen echter maar zo’n 600 gulden over, vooral door een tegenvallend resultaat van het Ouderenkamp. Door allerlei andere meevallers kon deze tegen­valler gelukkig opgevangen worden. In 1999 zal wel weer een beter resultaat gehaald moeten worden.

De reden dat de begroting voor de kampen in 1999 zoveel hoger is dan in andere jaren heeft te maken met de zonsverduistering van 11 augustus a.s. De JWG organiseert twee extra kampen rondom deze gebeurtenis: een kamp voor oudere deelnemers in Roemenië, met een omzet van ca. 50.000 gulden, en een kamp voor de jongere leden in Duitsland, met een omzet van ca.10.000 gulden.

Ook in 1998 organiseerde de JWG weer diverse manifestaties: twee landelijke bijeenkomsten, manifestaties op de Wetenschapsdag en op Fleurig, en een Kontaktraad voor het organiserende kader. De uitgaven voor de laatste drie manifestaties konden bijna geheel gedekt worden door subsidies van Stichting WeTeN, de Universiteit Utrecht, de Vereniging voor Publiekssterrenwachten en het P. van Leeuwen Boomkampfonds. Ook de landelijke bijeenkomsten draaiden bijna quitte.

Omdat aan het begin van het jaar meestal niet precies bekend is welke manifestaties georganiseerd zullen worden is deze post erg moeilijk te begroten. In het algemeen worden alleen de manifestaties begroot waarvan zeker is dat ze plaats zullen vinden. Andere manifestaties worden alleen georganiseerd als ze quitte kunnen spelen, zodat er geen extra druk op de begrot­ing ontstaat. Dit verklaart de grote verschillen aan inkomsten- en uitgavenkant op deze post tussen de begroting voor 1998 en het uiteindelijke resultaat. Voor 1999 geldt iets soortgelijks: alleen de landelijke bijeenkomsten en de Kontaktraad zijn begroot; eventuele andere manifestaties zullen quitte moeten spelen.

De kijkerbouw behaalde in 1998 precies de begrote winst van 1000 gulden. De post adverten ties/publiciteit leverde een tegenvaller op, omdat een tentoonstelling die de JWG in 1997 gemaakt had uiteindelijk nièt verkocht werd. Voor 1999 zijn alleen de UniVersum-advertenties begroot. De rente was tenslotte iets lager dan begroot; omdat de hoeveelheid liquide middelen echter toeneemt is de begroting voor 1999 niet ver­laagd.

U i t g a v e n

De uitgaven voor UniVersum waren iets lager dan begroot; vooral omdat UniVersum 5 door een samenloop van omstandigheden zonder steunkleur verscheen. Voor 1999 is de begroting dan ook niet gewijzigd.Ondanks een dure statutenwijziging kostten het bureau en het hoofdbestuur van de JWG in 1998 erg weinig. Voor 1999 is de begroting daarom iets bijgesteld.

Voor de declaraties van de afdelingen is in 1998 een nieuwe regeling in werking getreden. Afdeling en krijgen aan het begin van het jaar naar aanleiding van hun begroting een declaratiebedrag toegewezen; wat hiervan aan het eind van het jaar niet is opgenomen gaat in een potje waaruit alle afdelingen subsidieaanvragen kunnen doen. Van de 3800 gulden die op de begroting stond is uiteindelijk zo'n 2200 gulden daadwerkelijk gebruikt; de rest is in het genoemde potje gestort. Omdat dit potje nu aardig gevuld begint te raken is voor 1999 voor de afdelingen iets minder begroot. Afdelingen die uiteindelijk meer geld nodig blijken te hebben kunnen een extra subsidie uit het afdelingenpotje krijgen.

Inkomsten: begroot 98 uitkomst 98 begroot 99contributies 24,4 26,6 26,1donaties 1,0 0,8 1,0kampen 21,5 23,5 82,3manifestaties 2,7 10,0 3,7kijkerbouw 2,0 2,4 2,0advertenties/ 1,5 0,3 0,5

publiciteitrente 0,4 0,2 0,4diversen 0,0 0,2 0,0totaal 53,5 64,0 116,0verlies 1,8 0,0 0,0

De commissies gaven in 1998 erg weinig uit. Een deel van de verklaring is boekhoudkundig: de kampgroep van de JWG stond op de begroting nog onder “commissies" maar staat op de resultatenrekening onder 'kampen' vermeld. Daarnaast was de begroting echter ook gewoon te hoog; voor 1999 is daarom een kleiner bedrag begroot.

B a l a n s

Wanneer we de vooruitontvangen contributies (dat zijn con­tributies voor 1999 die de JWG in 1998 heeft ontvangen) van de liquide middelen (geld op de giro en in de kas) aftrekken krij­gen we een indicatie van hoeveel geld de JWG aan het eind van een jaar 'over heeft'. Dat dit bedrag aan het eind van 1998 hoger is dan aan het eind van 1997 is een positief teken: het betekent dat de JWG rekeningen en dergelijke makkelijker kan betalen.

Een deel van de verklaring voor de flinke stijging in de liquide middelen is dat de JWG aan het eind van 1998 nog een groot aantal schulden op korte termijn had. Doordat een aantal grote activiteiten (de Wetenschapsdag, de Kontaktraad) aan het eind van het jaar plaatsvond stond er op 31 december een grot­er aantal rekeningen dan gebruikelijk nog open. Daar staat tegenover dat ook het aantal vorderingen dat de JWG bij anderen heeft iets is gestegen.

Tenslotte werden de voorraden (in dit geval alleen de voorraad optiek van de kijkerbouwgroep) iets in groter. Als we al deze bedragen bij elkaar nemen zien we dat het kapitaal van de vereniging (het bedrag dat de vereniging 'waard is') is toegenomen met zo'n 1600 gulden: de winst over 1998.

Uitgaven: begroot 98 uitkomst 98 begroot 99universum 19,0 18,2 19,0bureau en bestuur 7,5 5,5 6,6kampen 19,5 22,9 80,5manifestaties 2,9 10,4 5,0afdelingen 3,8 3,7 3,1commissies 1,0 0,3 0,6kontakt 0,5 0,0 0,1kijkerbouw 1,0 1,4 1,0diversen 0,1 0,0 0,1totaal 55,3 62,4 116,0winst 0,0 1,6 0,0

rekeningen van baten en lasten (in duizenden guldens)

Passiva: 31 -12-97 31-12-98kapitaal 8,0 9,6reserveringen 5,4 8,2schulden op korte 8,6 11,8

termijnvooruit ontvangen 5,3 4,1

Activa: 31-12-97 31-12-98liquide middelen 20,1 24,4voorraden 1,1 2,0 „vorderingen 6,1 7 .5totaal 27,3 33,7

balans (in duizenden guldens)

Uitnodiging algemene ledenvergaderingBeste leden,

Hierbij w il ik jullie namens het hoofdbestuur van de JWG uitnodigen voor de Algemene Ledenvergadering (ALV) voorafgaand aan de Landelijke Bijeenkomst in Utrecht op 8 mei a.s.De ALV zal beginnen om 10 uur en zal net als de Landelijke Bijeenkomst plaatsvinden in het Christelijk Gymnasium Utrecht.

Op de ALV zal doo r het hoofdbestuur worden gepresenteerd w at er het afgelopen is jaar gebeurd en zullen de plannen voor 1999 worden ontvouwen.Verder zal Marloes Mulders, na jaren van inzet voor de vereniging, aftreden als vice-voorzitter en zal Ruben van Moppes als hoofdredacteur van UniVersum worden opgevolgd door Sanne Mos. Daarnaast zal worden voorgesteld om enkele wijzigingen in het Huishoudelijk Reglement (H.R.) aan te brengen. In d it reglement zijn zaken vastgelegd als de taken van de hoofdbestuurs- en afdelings- bestuursleden en de w ijze waarop taken worden overgedragen. De (kleine) wijzigingen zijn nodig om dat ze ofwel niet helemaal kloppen, ofwel niet meer geheel van toepassing zijn in de huidige omstandigheden.

De volledige agenda van de ALV kun je hieronder vinden.

Wij hopen jullie in groten getale op de ALV en de Landelijke Bijeenkomst te zien.

Namens het hoofdbestuur van de JWG,Sikke Kingma, secretaris.

Agenda Algemene Ledenvergadering der JWG van 8 mei 1999

1. Opening2. Mededelingen; vaststelling van de agenda3. Ingekomen stukken

4. Vaststelling notulen Algemene Ledenvergadering derJWG d.d. 9 mei 1998

5. Jaarverslag over 19986. Beleid7. Financiën 1998:

- verslag over 1998- verslag van de kascommissie- decharge kascommissie

8. UniVersum9. Afdelingen10. Kampen11 .Kijkerbouw 12.Landelijk Bureau 13.Stichting UniVersum:

- verkopen- jaarverslag over 1998- verslag Raad van Commissarissen over 1998- aftreden lid van Raad van Commissarissen- benoeming lid Raad van Commissarissen

14.Bestuursmutaties:- Marloes Mulders treedt af als vice-voorzitter der JWG.- Ruben van Moppes treedt a f als hoofd redacteur van

UniVersum en w ord t opgevolgd door Sanne Mos.- Het Hoofdbestuur stelt voor Joost Hartman te

benoemen als algemeen bestuurslid.15.W ijziging van het Huishoudelijk Reglement der JWG16.Financiën 1999:

- begroting voor 1999- benoeming kascommissie

17.Commissie van beroep:- Lukas van de Wiel treedt af als lid. Hij is terstond

herkiesbaar.- Fred Scholten treedt af als plaatsvervangend lid.

Hij is niet herkiesbaar.- Benoeming van een plaatsvervangend lid

18. Wat Verder Ter Tafel Komt19. Rondvraag 20.Sluiting

/N/otulen algemene ledenvergadering d.d. 9 mei 1998

1 OpeningNiels Bosch opent de vergadering om 10:10 uur en heet iedereen welkom. Er zijn 23 leden aanwezig, van w ie 1 niet stemgerechtigd is. Namens het hoofdbestuur zijn aanwezig: Niels Bosch (voorzitter), Marloes Mulders, Maarten Kleinhans (notulist to t punt 15), Marcel Vonk, W outer van Reeven, Michiel Brentjens en Ruben van Moppes. Secretaris Maarten Butter is afwezig en daarom fungeert Maarten Kleinhans als interim secretaris.Maarten Kleinhans zit vanaf punt 15 de vergadering voor. Sikke Kingma notuleert vanaf punt 15.

2 Mededelingen, Aanpassingen van de agendaEr zijn geen mededelingen en de agenda w ord t niet gewijzigd.

3 Ingekomen stukkenEr zijn geen ingekomen stukken.

4 Notulen ALV d.d. 19 april 1997Bij punt 7, statutenwijziging, is vermeld dat in de statuten de leeftijdsgrens voor de stemverhouding bij 16 jaar ligt. Dit moet 21 jaar zijn. Tijdens de vergadering is weliswaar 16 jaar genoemd als grens, maar dat is onjuist.Verder is in de kop "Ledenvergadering" verkeerd gespeld.

5 Notulen Bijzondere ALV d.d. 18 oktober 1997De notulen van de BALV d.d. 18 oktober 1997 worden met algemene stemmen goedgekeurd.

6 Jaarverslag over 1997Het jaarverslag over 1997 w ord t met algemene stemmen goedgekeurd.

7 FinanciënMarcel Vonk geeft aan dat 1997 financieel een rustig jaar is

geweest. Toch is de JWG actiever geworden: afdelingen en commissies hebben bijvoorbeeld meer gedeclareerd dan voorheen. Er zijn minder donaties binnengekomen. Dit komt waarschijnlijk door het systeem van automatische incasso, waardoor men minder snel geneigd is te doneren.Er is voor zo 'n ƒ 700,— optiek kwijtgeraakt, w at de winst op de kijkerbouw aanzienlijk gedrukt heeft. Er is echter nu een n ieuw administratiesysteem dat dergelijke gebeurtenissen m oet voorkomen.Marcel licht bij de balans enkele punten toe. De kas bestaat niet als zodanig, maar deze rekening bevat het verschil tussen door de penningmeester voorgeschoten en weer aan de penningmeester contant betaalde bedragen. De liquide middelen zijn groter, deels doordat de contributies voor 1998 gedeeltelijk eerder ontvangen zijn. Verder zijn u it­staande vorderingen het vorige jaar geïnd. De post "bijzondere activiteiten" is in het leven geroepen naar aanleiding van de nieuwe afdelings-declaratieregeling - zie ook punt 16. Het bedrag op deze post is afkomstig u it een donatie van de afdeling Leiden e.o., en stond vorig jaar onder "Fonds afdelingen" op de balans.

Namens de kascommissie meldt Frank Wijgerse dat de balans over 1997 goed is gekeurd en hij complimenteert Marcel op poëtische wijze.

8 UniVersumHet u iterlijk van UniVersum is w a t losser geworden. Suggesties voor de naam van de UV-mascotte, getekend door Jennifer Tjon, zijn welkom. Ook zou het leuk zijn als de rubriek UVO-allerlei nieuw leven ingeblazen kon worden. Iedereen kan daarin schrijven.Een selectie u it UniVersum verschijnt nu ook op Internet, op de JWG-site.Jorden Voogd merkt op dat UV-1 te laat was verschenen. Ruben legt u it dat d it komt door een probleem met inlezen van de sterrenkaart op pagina 28.Er treden ook nog al eens spelfouten op die het gevolg zijn van de conversie van PC naar Macintosh. Hier w o rd t aan gewerkt.

9 KampenDe opvolger van Jeffrey Bout, die in 1997 aftrad als kampcoördinator, w ord t Martijn Hordijk. Deze doet verslag van de kampen van vorig jaar.Bij het Jongerenkamp was er een probleem met het werven van leiding, waardoor zich enkele kleine problemen voorde­den. Over het algemeen was het kamp echter een succes. Het Ouderenkamp '97 is ook (zeker financieel) prima verlopen. Er waren bovendien extra veel aanmeldingen vanwege het niet doorgaan van het Buitenlandkamp. Dit laatste kamp zal ook dit jaar niet plaatsvinden, om dat het niet gelukt is tijd ig een locatie te vinden.In 1999 zal er een zonsverduisteringskamp plaatsvinden.Het BeNeWaK (Belgisch-Nederlands Waarneemkamp) was een succes en zal d it jaar in Nederland worden georganiseerd.

De Kampgroep bestaat op het moment u it Joost Hartman (JoKa), Thomas op de Coul (OKa), Marcel Vonk (BuiKa) en M artijn Hordijk Kampgroepcoördinator). Deze commissie is actiever aan het worden en heeft een kampregelement opgesteld dat ook voor de afdelingen van belang is. Zo

krijgen de afdelingen een meldingsplicht wanneer zij een weekendkampje organiseren, in verband met de verzekering.

10 AfdelingenIn november 1997 heeft een Kontaktraad plaatsgevonden, waarop onder andere aandacht werd besteed aan de kampen, de afdelingen en enkele sociale technieken (het zogenaamde "geitenwollensokkenprogram m a" van Maarten Kleinhans).Op de Kontaktraad waren zo 'n 40 personen aanwezig, voornamelijk van de actievere afdelingen. Hoewel het op zich mooi was dat deze mensen er waren, is de Kontaktraad ook zeker bedoeld voor de m inder actieve afdelingen, dus hopelijk w o rd t de opkomst volgende keer, in het laatste weekend van november 1998, beter.

Het regiocoördinatorschap is door het hoofdbestuur afgeschaft, om dat het systeem niet werkte. In plaats hiervan houdt de afdelingscoördinator alles in de gaten en zijn er "peetvaders" aangesteld voor afdelingen die niet goed lopen o f net opstarten; Maarten Kleinhans is peetvader van Zwolle, W outer van Reeven ondersteunt ' t Gooi, Niels Bosch helpt Lattrop opstarten, Luuk van den Oever houdt zich bezig met Rijnmond en Richard Westerbeek neemt Zuid-Limburg onder zijn hoede.In het vervolg zullen alle afdelingsbesturen de notulen van hun vergaderingen naar de afdelingscoördinator sturen, zodat die een goed beeld krijgt van de gang van zaken.

De Kontaktcommissie is terug en geeft het periodiek Kontakt u it voor de kaderleden van de JWG. Vandaag w ordt Kontakt 2 verspreid.

11 KijkerbouwDe montering van de klassieke JWG-kijker is in het recente verleden zo aangepast dat deze ook parallactisch gebruikt kan worden. De nieuwe brochure voor de JWG-kijker "plus" is nog niet af, maar zal voor de zomer in conceptvorm af zijn, zodat de brochure kan worden gebruikt en getest bij het bouwen van JWG-kijkers "p lus" op de zomerkampen. Afgelopen jaar was de optiek die de JWG verkoopt, vaak uitverkocht. Dit kwam omdat de JWG niet zoveel geld heeft dat grote aantallen optieksets kunnen worden ingekocht. Dit leidde soms to t vertraging bij het verzenden van de gevraagde leveringen. Stichting UniVersum geeft vanaf nu de JWG een bedrag te leen, waarmee de JWG in één keer tenminste tien sets optiek kan aanschaffen, zodat d it probleem is opgelost. De Kijkerbouwcommissie heeft dringend nieuwe leden nodig, die in staat zijn om zelfstandig kijkers te bouwen op (zomer)kampen. Iedereen die zich geroepen voelt is van harte uitgenodigd om contact op te nemen met de commissie.

12 Landelijk BureauRoy Keeris (medewerker Landelijk Bureau) geeft een kort overzicht van de ledenaantallen: eind 1997 had de JWG 791 leden, nu zijn dat er alweer 825. Dit verloop is normaal. Aan het eind van het jaar heeft de JWG altijd minder leden, om dat er dan opzeggingen zijn, en in de loop van het volgende jaar komen er weer leden bij. De verkoop van brochures viel tegen. Er worden acties ondernomen om de brochures aantrekkelijker te maken en om de verkoop te

stimuleren. Ook w ord t er gezocht naar andere leuke dingen om te verkopen. "Sterren en Planeten", het kleine broertje van de grote "Sterrengids", is erg goed verkocht. Daarmee heeft Stichting Universum veel w inst behaald. Er is een nieuw systeem ingevoerd om de optiek op te slaan. De optiek w ord t altijd verkocht vanuit het landelijk bureau. Afgelopen jaar zijn er wederom een paar artikelen op raad­selachtige w ijze verdwenen, zoals onder het punt "Financiën" is toegelicht. Er w ord t nu zeer zorgvuldig bijge­houden w at er w ord t verkocht en ingekocht. Bovendien w ord t de optiek in een afgesloten kist en lade bewaard.

13 Stichting UniVersumEdwin Mathlener vertelt hoe het afgelopen jaar is gelopen voor Stichting UniVersum (StUV). StUV geeft de brochures van de JWG u it en verkoopt via het landelijk bureau allerlei sterrenkundige zaken. Bovendien geeft StUV in grotere oplagen boekjes uit die mede op jonge mensen zoals JWG- leden zijn gericht. Tenslotte bestaat het bestuur van StUV voornamelijk u it oud-hoofdbestuursleden van de JWG, die ook nu nog blijven nadenken over het populariseren van sterrenkunde, m et name voor jongeren. Stichting UniVersum heeft als grootste uitgave het jaarboek "Sterren en Planeten", w a t een eenvoudiger geschreven alternatief is voor de "Sterrengids" van Stichting de Koepel. De oplage in 1997 (boekje voor 1998) was 2500. In 1996 (boekje voor 1997) waren er teveel gedrukt, vandaar dat de oplage iets kleiner is dan toen. Voor 1999 worden er wel weer meer gedrukt (3500 stuks), omdat op de middelbare scholen een nieuw vak gegeven gaat worden waarvan sterrenkunde een klein deel uitmaakt. StUV verwacht aan de middelbare- schooldocenten een aantal boekjes te kunnen verkopen. Het boekje "Kometen en Co." was vorig jaar niet helemaal verkocht, maar om dat het niet alleen op de komeet Hale- Bopp is toegespitst zal het d it jaar ook nog verkocht kunnen worden. Edwin Mathlener levert het jaarverslag van StUV over 1997 in bij de JWG. StUV legt verantwoording a f aan de JWG via de Raad van Commissarissen (RvC), die op de ALV van de JWG benoemd worden. De Raad van Commissarissen 1997 (Maarten Kleinhans, Lukas van der Wiel en Peter van Vlaardingen (nièt aanwezig)) doet aan de JWG verslag over de financiële boekhouding van StUV. Lukas van der Wiel meldt dat W outer Oepts als penningmeester zijn werk uitstekend heeft gedaan, en dat StUV als geheel goed werk doet. Maarten Kleinhans treedt d it jaar af als lid van de RvC, en w ord t met instemming van de ALV opgevolgd door Emma Versteegh.

14 BestuursmutatiesMaarten Butter treedt af als secretaris en w ord t opgevolgd door Sikke Kingma.Michiel Brentjens maakt plaats voor Roy Keeris als algemeen bestuurslid (belast met het Landelijk Bureau) en Jeroen Brink vo lg t W outer van Reeven op als afdelingscoördinator. Richard Westerbeek treedt aan als algemeen bestuurlid en Maarten Kleinhans gaat als opvolger van Niels Bosch de JWG voorzitten.Alle oud-bestuursleden worden bedankt voor hun inzet.

15 StatutenwijzigingOp 18 oktober 1997 is een Bijzondere Algemene Ledenvergadering gehouden waarin voorgesteld is de

statuten van de JWG grondig te herzien, zoals beschreven in UniVersum 4 van 1997, met tw ee toegevoegde wijzigingsvoorstellen van Erwin van Ballegoij. Omdat het benodigd aantal leden toen niet gehaald werd, worden de wijzigingen nu opnieuw voorgesteld. In de nieuwe statuten is ook de naam van de vereniging veranderd van Jongerenwerkgroep van de Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde in eenvoudigweg iongerenwerkgroep voor sterrenkunde.Van de aanwezige leden zijn 17 stemgerechtigde leden onder de 21 aanwezig. Van hen stemmen 15 voor en onthouden zich 2 van stem m ing. Het voorstel to t statutenwijziging w ord t hiermee aangenomen.

16 Begroting en financieel beleid voor 1998, Benoeming van nieuwe kascommissieDe JWG is in 1997 actiever geworden (zie ook punt 7). Toch is er voor komend jaar nog een verlies begroot, w ant er zijn nog te weinig leden. Als het leden-aantal enigszins bijtrekt moet het tekort voorkomen kunnen worden. Daarom blijft ledenwerving voor het hoofdbestuur een zeer hoge prioriteit hebben.Jorden Voogd merkt op dat er meer rente verkregen zou worden wanneer de contributie eerder w ord t bijgeschreven. Marcel Vonk beaamt dit, maar legt u it dat de contributie- inning altijd eerst in UniVersum 1 w ord t aangekondigd, die in 1998 echter zeer laat u itkw am , w aardoor eerder bijschrijven d it jaar niet mogelijk was.Voor de declaraties en ondersteuning van afdelingen is een nieuw systeem ontworpen, waar alle afdelingspenning- meesters bericht over hebben ontvangen. Het systeem houdt ondermeer in, dat "financieel actieve afdelingen", die rekenschap afleggen over hun begroting en resultaten in een boekjaar, meer zullen ontvangen dan "financieel niet- actieve". De vaste voet en de bijdrage per afdelingslid komen te vervallen.

De nieuwe kascommissie w ord t geïnstalleerd. Deze bestaat u it Frank Wijgerse en Laurens Simonis. Jorden Voogd wordt reserve-lid.

17 Benoeming leden Commissie van BeroepMichiel Brentjens w ordt toegevoegd aan de Commissie van Beroep. Deze bestaat verder u it Frank Wijgerse en Lukas van der Wiel en uit de plaats-vervangende leden Maarten Bergmans, Bastiën van de Hoeff en Fred Scholten.Edwin Mathlener vertelt dat de Commissie van Beroep in de jaren tachtig is ingesteld, maar nog nooit echt in actie heeft hoeven komen.

18 W at Verder Ter Tafel KomtEr komt verder niets ter tafel.

19 Rondvraag en SluitingEdwin Mathlener raadt aan de activiteiten van de JWG voortaan in Zenit te publiceren om zo meer mensen te bereiken. Dit jaar was de-LB niet aangekondigd.Ruben van Moppes kondigt aan dat hij volgend jaar a ftreedt. Er is nog geen opvolger en hij verzoekt belangstellenden zich te melden.

Maarten Kleinhans sluit om 11:46 uur de vergadering.

DIT IS TE KOOP BI/ JE CLUB...b r o c h u r e s D ISK E T T ES

JW G -09 M essier-lijs t f 0 ,7 5 A MS-01 P lane ta rium , g rav ita tie -s im u la tie f 5 . 0 0JW G -35 H et m aken van een eenvoud ige k ijker f4 ,2 5 c (b o u w je e igen zonneste lse l), m essierlijst.JW G -39 S te rrenkunde practica f4 ,0 0 C ju p ite rm a n e nJWG-41 Lijst van 1 20 d ubbe ls te rren f 0 ,5 0 AJW G -44 H et a to o m f2 ,2 5 A M S-02 S kyg lobe 3 .6 0 . D it is een p la n e ta riu m p ro g ra m m a f 5 ,00JW G -45 C oord ina tieste lse ls f 1 ,75 B v o o r MS-DOSJW G -49 W aarnem en m e t een prism akijker f6 ,0 0 CJW G -50 De levensloop van d e zon f6 ,0 0 C M S -03 Sterren en N G C -cata logus m e t 1 0 0 .00 0 sterren f5 ,0 0

; JWG-51 Cursus he lde rhe id en m a g n itu d e f6 ,0 0 C en 8 .0 0 0 ande re ob jec ten . V oo ra l leu k a ls jeJW G -54 M o e ilijke w o o rd e n in d e ste rrenkunde f2 ,0 0 B z e lf p ro g ra m m e e rt. V oo r MS-DOS.JW G -55 De zon f 7 ,5 0 CJW G -57 De spectroscoop (inc l. tra lie ) f5 ,5 0 B M S -04 Deepspace en geoc lock . Bekijk d e aarde va nu it f5 ,0 0

i JW G -63 De e vo lu tie van zw a re ste rren f2 ,0 0 B d e ru im te en z ie w a a r h e t lic h t en d on ke r is.JW G -54 H et w aa rn e m en van d e zon f5 ,5 0 C V oor MS-DOS.JW G -65 Hoe g e b ru ik ik m ijn JW G -kijker ? f5 ,5 0 CJW G -67 W eerkunde f 1 3 ,00 C M S -05 C C D -opnam en van M ars en Ju p ite r ve rw e rk t to t f5 ,0 0JW G -69 W egw ijs in fo to la n d f4 ,0 0 C co m pu te r-film p je s . V o o r MS-DOS.JW G -70 Hoe m aak ik een d raa ib a re s te rrenkaart ? f 1,75 AJWG-71 H et heelal (vo o r jo n g e leden) f3 ,0 0 B MS-GIF Plaatjes van de A a rde en d e M aan . inc l een

= JW G -72 W aarnem en (vo o r jo n g e leden) f 1 5 ,50 T f5 ,0 0JW G -74a H et B ert-puzze lboek deel 1 f2 ,5 0 B p ro g ra m m a o m deze te bekijkenJW G -74b H et B ert-puzze lboek deel 2 f2 ,5 0 B

'■ JW G -74c H et B ert-puzz leboek deel 3 f2 ,5 0 B W D -01 A s tro n o m y Lab, ECU en M yS tar f5 ,0 0JW G -74abc A lle d r ie d e boekjes sam en f5 ,0 0 C M a a k z e lf s lin g e rd ia g ra m m e n . Deze p ro g ra m m a ’sJW G -76 De a fd e lin gsh a n d le id in g van d e JWG f3 ,0 0 C g eb ru iken w in d o w s .JW G -77 De bew e g en d e A arde f 14,50 TJW G -78 W a a rne m in gsh a nd le id ing Jup ite r f4 ,2 5 B W D -0 2 1 M o o n to o l, Satra, A d o c k en Skym ap. Skym ap is f5 ,0 0JW G -79 M e t d e k ijke r o p ja c h t f 1 2 ,50 T één van d e beste p la n e ta riu m p ro g ra m m a 's d ie e r is.JW G -80 S terrenkundecursus v o o r iedereen f4 ,0 0 C Deze p ro g ra m m a 's g eb ru iken w in d o w s .JWG-81 S tonehenge f4 ,0 0 CJW G -82 P lanetoïden, k o m e te n en m e teoren f8 ,5 0 T CD-01 A lle gegevens van d e M a rs -pa th fin d e r. De CDJW G-B2 Reis langs d e reuzep laneten f3 ,5 0 T f 15,00JW G-B3 Sam en naa r M ars f2 ,5 0 C beva t film p jes . 2 5 v ideoclips, 3D -bee lden enJWG-B4 B ouw beschrijv ing 15 cm D obson f 11,50 C vluch tg e g evensJW G-B5 W a a rne e m b lo k M ars/Jup ite r f5 ,0 0 T N IEU W IJW G-B7 H eeft d e aa rd e ko o rts ? f2 ,0 0 CJWG-B9 H andboek m e te o re n kijken f 10,00 c MS-W IU W e g w ijs in U nive rsum . Een s te rrenkund ige f 5 ,00JWG-B11 Sterren en p lane ten 1999 f 1 9 ,95 e encycloped ie m e t ta llo ze kw isvragen

; JW G -B12 K om eten en co f 15,00 e N IEU W IJW G -B13 W e e t j i j veel ? f 1 9 ,00 T

Ia s t r o - w a r e I H OE K R I/G /E JE BESTELLIN G THUIS?

A W -0 6 V e lle tje lich tgevende sterren f4 ,0 0 A M aak h e t ve rschu ld igde b ed ra g p lu s d e p o rto ko s te n o ve r o p g iro 3 99 0 6 09A W -10 D raa iba re s te rrenkaart f7 ,5 0 c t.n .v . S tich tin g U niVërsum . V ergeet n ie t d e b este lnum m ers te verm elden 1A W -11 P lanetenschijf f 5 , 5 0 c A nders w e te n w e n ie t w a t w e je o p m o e te n s tu re n ! A ch te r d e ve rko o p p ri­A W -13 M a a n sch u if t /m h e t jaa r 2 00 0 f 1 ,50 A js s ta a t een le tte r d ie a an g e e ft hoeveel p o rto k o s te n er b ij de p rijs kom en:A W -1 5 Eclips T -sh irt (inc l. p o r to !) f 2 2 ,5 0

A : f 0 ,8 0 C: f 3 ,20

B: f 1,60 T: f 6 ,0 0

WEGWIJS IN U N IV E R SU MEen digitale encyclopedie geschreven door Bert van Sprang!

Hij is er dan eindelijk! Bert van Sprang heeft er de nodige tijd in gestoken, maar heeft het uiteindelijk toch klaar gekregen. Een complete sterrenkundige encyclopedie voor elke PC.In totaal bevat het programma meer dan 2 megabyte aan informatie over planeten, kometen, geleerden, noem maar op... Daarbij kun je u it een woordenlijst kiezen, maar natuurlijk kun je ook zelf een woord intikken. Vervolgens krijg je uitgebreide informatie over je onderwerp.Je tik t bijvoorbeeld "komeet" in en vervolgens krijg je 16 pagina's aan informatie over kometen. Tik je bijvoorbeeld "lo" in, dan kom je bij Jupiter terecht, waarin je informatie over lo en alle andere maantjes van deze planeet kunt vinden.Ook kun je met d it programma aan een quiz meedoen. Er staan maar liefst 1500 (!) vragen in, zodat je altijd verrast w ordt met een nieuwe vraag. Ook kun je de moeilijkheidsgraad instellen, zodat je vragen krijgt op jouw niveau.Het programma is geschreven in MS-DOS, maar is ook op windows-PC prima te gebruiken.Je kunt de encyclopedie op floppy bestellen door f 6,50 over te maken op rekening 3990609 t.n.v. Stichting Universum. Vermeldt daarbij de bestelcode "MS-WIU". Het schijfje w ord t je dan zo spoedig mogelijk toegestuurd.

\ Z r a g e n r u b r \ e \ c Patrick dc Roo

Hallo puzzelvrienden en vriendinnen, hier is weer een nieuwe vragenrubriek. De antwoorden staan op de volgende pagina van deze UniVersum. Veel succes en puzzelplezier toegewenst bij het maken!

B o ö te s - b u it e n b e e n t j eDe nieuwe hersenkrakertjes zijn weer hetzelfde als de vorige keren u it de rijtjes met woorden moet je het woord kiezen wat er niet bij hoort. Van de beginletters kan je een weerverschijnsel maken.

Alcor - Wega - Dubhe - Merak - M izar (Sterrenbeeld) Pisces - Aries - Pegasus - Andromeda - Eenhoorn (Benaming) Radio - Radar - Ultraviolet - Zichtbaar - TV (Soort licht) Saturnus - Venus - Mars - Uranus - Mercurius (Symbool) Thebe - Elara - lo - Metis - Adrastea (Afstand) Pannekoek - Hawking - O ort - Newton - Hubble (Tijd)

IHVÜU-ÜFOBeantwoordt de vragen en vul de antwoorden bij de cijfers in, als je alles hebt ingevuld staat verticaal de naam van een sterrenkundige gebeurtenis.1. Hoe heette de maanlander van Apollo 11 ?2. Hoe noemen we een groep sterrenstelsels?3. Welke John is de eerste 6 5+ -e r in de ruimte?4. W at is de Latijnse naam voor de Slangendrager?5. Hoe heet het getal dat ongeveer gelijk is aan 3,14?6. Wat is een andere naam voor schijngestalte?

1.

i 2 .

3 .

4.

5 .

e .

M e g a - ste r r e n s tr e fe rAchtersteven, Adrastea, Andromeda,

Andromedanevel, Arend, Belinda, Boogschutter, Cassiopeia, Centaur,

Cluster, Cressida, Despina, Dierenriem, Draaikolknevel, Driehoek, Eenhoorn,

Eridanus, Graveerstift, Herder, lo, Ion, Jachthonden, Kameleon, Kiel, Kleine

Beer, Kleine Leeuw, Kleine Waterslang, Leda, Leeuw, Lichtsnelheid, Lier, Lynx, Maagd, Maan, Maansverduistering,

Melkwegstelsel, MIR, Net, Noord Amerikanevel, Oberon, Oven,

Paradijsvogel, Planetenstelsel, Raket, Ram, Rhea, Ruimtesonde, Schild,

Schildersezel, Slang, Space Shuttle Ster, Sterrenstelsel, Vlieg, Vliegende Vis,

Waterslang, Weegschaal, Zon, Zonsverduistering, Zuiderdriehoek,

Zuiderkroon

Na het wegstrepen blijven er 11 letters over die hier moet invullen:

D D G A A M L E S L E T S G E vv K L E MA R E N D E S I V E D N E G E I L V A KD R A A I K 0 L K N E V E L E E E R 0 LT F I T S R E E V A R G E L V P I E K EM A A N S V E R D U I S T E R I N G E IK E N N E U I T I L L 0 N S U S E A 0 NL T I 0 R M N M S E 0 A V L A C W R H EE S P R C S T A T I K Z P E T H A D E LI A S E N E H S D I U A S T N I T N I E

N R E B S E N N R I R D I S E L E E R EE D D 0 R E R E D A R N R N C D R G D UB A N D R 0 M E D A N E V E L E S N R VVE D E R 0 A R I I R A K E T V R L A E NE R E H D K J G A D N I L E B S A L D 0R T N R R S J A C H T H 0 N D E N S I ES E 0 0 V W E E G S C H A A L Z G 0 U LE 0 0 0 I L I C H T S N E L H E I D Z EN N G E L T T U H S E ,C A P S L Y N X MN E V E T S R E T H C A S S I 0 P E I AL C L U S T E R E T T U H C S G 0 0 B K

VlRGO-VRAGENBeantwoordt de volgende vragen o f zeg o f de stelling goed o f fou t is:

1. Stijgende luchtbewegingen noemen we thermiek, (goed/fout)2. Wat betekent galaxis?3. In een parsec passen 208.365 Astronomische Eenheden, (goed/fout)4. Hoe noemen we het vluchtpunt van een meteorenzwerm?5. Alfa Usra M inor w ordt veel vaker Poolster genoemd, (goed/fout)6. Hoe noemen we een klein, slurfachtig gebied met soms zeer hoge windsnelheden?7. 99% van de zon bestaat u it helium, (goed/fout)8. W at is focusseren?9. Bij een totale zonsverduistering beweegt de kernschaduw met 900 km/uur over het10.Hoeveel booguren zitten er in één graad?

Reacties, suggesties, ideeën en/of puzzels voor de vragenrubriek zijn van harte welkom! Stuur ze naar: Patrick de Roo, van Slingelandtstraat 99, 2582 XK Den Haag

•snp u f? 'jnn6ooq uaa s|e apj|azj.aq si peej6 uaa jueM 'öeej/ojuis o i•paoo 6

• u a n a j s d j a i p s jooa pjo o m 6 j ip p uaa si u a j a s s n a o j g

u j n i | a H l m jee jsaq u o z a p u e A % 6 t? J e e i u ' jn o j £

s o o q p u j M j o o p e u j o j uaa |3 m uaiu iiu a o u u a p a q p u s p u i M a6oq ja iu p a i q a ö 6 i i q : > e p n | s uag g

paoo -s•piuaouaö ;ue|pej uaauia6|e iaq u; jp jo M iujaAAZuajoaiauj uaa ueA iundupn|A ;an 'p

Ddsjed l ui gv S9£'90Z ja ;ueM 'si jn o j jaq jep jajqaeja af |ez >|ja/\Aua>|aj jbaa C|sj £•6aAA>||ai/\j ;ua>|aiaq sixeieo z

paoo ‘ i

•6uisso|do ap >t[i|jaua| luhqDSjaA iso|a6do iqaq pao6 |azznd ap af S|v

sdipg :uaaqDSJ3A ua||nAU| iaq eu aip siuaynaqaB a6(pun>|uajjais ap ueA w eeu ap seM ^fjiapujajina;|eisa6uf!qDS jooa pjooaa japue uaa si asej g

t? I '£ jaaAa6uo s| y |eja6 as>|ajJ9 6 u o jd s jo o upa ja n '5 ja6e jpua6ue|s jooa iueeu asufne-] ap si snqon iqdo 'p

IsddMdö si a iiu in j ap ui (jaa>| apaaAAj ap jooa) aip ,apjee(aq, a6iua ap si uua |9 u q o r uee^ua iuv aa 'Eua jsnp uaa jaaq s|as|a;suajjaj.s d ao j6 uag z

•a|6eg auaaq appue| ueew ap do a js jaa s|e ajp a jss iiu -i i 0||0d v ueA japue|ueew aa ' i

O jP ~ m A N |

Mnaaus 'seM uapjoAA jsao iu uapuoAa6 ;ep laswbsjaAjaaAA ;aq ueA tueeu aa •ua6ipun>|uajja;s .au japou j, |eeuja||e j ip ufiz uoy\/\a|\j aA|eqag

ja ijd n f ujo ua ieejp safpuoj unquj>| 000 0 0 0 ’ L ueA pueis^e uaa uauuiq a fjuee iu ap ueA ;sa j ap ifiAAjai ‘ja jid n r ueA lu>j 0 0 0 000 0L uep jaa iu lee js eje|g

‘l>|jaAAjaA si |ooqiuAs ja q u] |a>|jp uaa6 jeeAA jaaue|d a6iua ap si snu jn jes ■^|o6 a6ue| leeiuaye si isa j ap 'u jn jp a d s jaq ueA jue>| j|o 6 auo>| ap uee j i z la p jA e jiin

■uaujeu a su fjie i ufjz isa j ap p |aaquajja ;s uaa ueA tueeu aspuepapaN ap si u jooquag ueeis jaag ajoJD ap u| isa j ap |f|AAjai ja r | p p a q u a jja is im ja js uaa s; l ip lueAA ’ iïq iam ja jjo o q e6a/v\

t m a o o / U N v B i s i n r B a

Foutje!Som m igen van ju llie hadden vast al w e l gezien da t er een fo u tje s tond in de P laneto-antw oorden van vorige UniVersum. De o m lo o p tijd van N eptunus is na tuu rlijk geen 264 ,8 m aar 164,8 jaar.

aardoppervlak, (goed/fout)

IS UNG5 PEï t lA d C : M

fr o r i i t ' - . % f -1 1

s i a r a i s i d s c ls k m ^ d d i MM&P

/VI57)m i y r W e : 5 3

4r o i r t ' t c : U '

2pLH M .e>v r a tLms 'tc Y r ^ n b c d c / : t t \ l t \ 0 0 \ l A !

c

eCe

QUf.m 'tuolC :

m l i c ; 1 ° *os i c w c H s i d s c l

s i i x r ^ v b i A d . J A C H T H O h f fy 'th l

Ursa Mqjor

CtMCS V o itx liG t s JO-Cl'-il'-QldcYl

Cffla/L ï ï t r w a L d M n lk iM ^ m i3 £ j£ iA ik i ^ .

M anoauros« t n h m i

5 ( ^ i { i f c r iu 5 . * Ê M g s c h d ig jL .

Urgg- /^V j r - G f d t , f f < x r

Virep - fA W j d

BovUrtï

Catefi'tnagyS

/VI 5 1

■#r o o t ic : 13c

open s it-Y Y tv^o o ï)

s i e y r e M b e i l oj . CAS S I O P E I A

fd s z.

^AO~aV\

ro tr t ie ,. 116°fÊ m & Ê m M

s i u n r a b t t i o t : HOOFDHAAR v. 1?£RgAI1C E

JA SA

fs -fe rrc u A -w p

s ic n - Q ib c d o / : ¥ )0 0 G S C \\{ \ i 1 £R

t m ^ n H n d c : 1 0

a w c r t ic : f f 0

s i v r r v b o o y

1 2 . s - t c Y r c n b c d d . ^O O Q S M JT T S k

H e t O u d e r e n K a m p 1 9 9 8

P etra va n d e r M e ijs . S anne M o s en P a u l D ekkers

Heb jij zin in een educatieve vakantie vol leerzame lezingen alsmede interessante m ogelijkheden uw sportieve prestaties naar een hoger niveau te brengen? Dan is Oka niets voor jo u !

Ben je daarentegen geïnteresseerd in een gezellig zoo itje ongeregeld en heb je ook geen zin om m et je ouders ontdek-je -p lek je te doen, kom dan gezellig naar Oka!

D eze verleidelijke onzin bracht ons er toe de laatste stap te ze tten en mee te gaan op Oka '98 . En w a t schertst onze

verbazing w anneer w e daar aankom en op 8 augustus? Er w a ren anderen op het fan tastische idee gekom en om mee te gaan! Al onze vriendjes en vriendinnetjes van vorige Oka's, alsmede een heleboel n ieuw e p o te n tie le vriend jes en vriendinnetjes gedroegen zich alsof ze op Oka w aren en stonden te popelen om m et ons kennismakingsspelletjes te doen.

Toen w e elkaar na anderhalf uur nog niet kenden en het te donker w erd om daar nog verandering in te brengen, g ingen w e de om geving verkennen d o o r m iddel van een spannende avond­w ande ling in het donker. Enkele nerds probeerden de rou te bij te houden doo r de stand van de maan te analyseren, maar da t w erd hen snel afgeleerd doo r anderen die gew oon een GPS bij zich hadden.

Toen iedereen w eer opgedroogd was, vond de le id ing da t het tijd w erd om te gaan slapen. Dat g ingen w e dan ook doen, vier uur later. Nog vier u u r la ter sliepen de meesten ook daadw erkelijk . Helaas werd Jeroen toen wakker, en m et hem om een onverklaarbare reden het hele kamp. W ist h ij veel da t je het vo lum e-knop je naar links m oest draaien om de m uziek zachter te krijgen!?

Deze eerste overnachting bleek een goed voorbeeld van de ervaringen d ie ons de kom ende nach ten te w a ch te n zouden staan, w an t, zoals bij een sterrenkundig kam p norm aal is, 's nachts gebeurt er het meest! Naast karnem elk-pannekoeken-m et- kn o flo o k -e n -s la g ro o m e ten en andere mensen u it hun nach trust houden, hebben w e ook nog w aargenom en. Bij puur toeval bleken de Perseïden hun hoo g te p un t te hebben tijdens het kam p! Dat lie t geen enkele JWG-er zich tw ee keer zeggen en was dus voor velen een aanle id ing om m eteoren te kijken en te fo tog ra fe ren . Dit deden w e te g e lijk e rtijd m et het JongerenKam p in Hoeven, zoda t w e nader­hand de fo to 's konden vergelijken en er aan konden rekenen.

O m de des in te ­g ra tie van de dee lnem ers ten gevo lge van een overm aat aan zon­lich t en (zwem bad) w a te r te voo r­kom en s te lde de le id ing een span­nend spel voor: het CSSM p ro jec t. In g roepen en ver­deeld over het hele kam p moesten de dee lnem ers een s t e r r e n k u n d i g

p ro jec t opze tten , het u itw erken en er een presentatie van maken voor de le id ing die zich voor de gele­genhe id had ver­enigd to t Planet All.U ite raard w o n ne n w ij en w erden w e de hele avond bediend doo r de le id ing die voo r ons een zes- g a n g e n -d in e r had voorbereid.W ij hebben dus een hee rlijke m a a ltijd gehad.

Aangezien de boer na elk voorgaand kamp de boerderij geheel o pn ieuw had m oeten w itte n , a ten w e vaak b u ite n o p het grasveld. De meest heerlijke gerecht­en passeerden voor onze ogen, en ook w e l eens daarin, zoals spinazie en yo g h u rt (w it en groen) en nog vele ande re heerlijke cu linaire hoogstandjes die de leiding ons voor w is t voo r te schotelen.

W ist u da t er 42 mensen in een douchecabine van 2 vierkante m eter kunnen?

Een van de hoog tepun ten w as o ok hetBeiaardm useum . Na een lange w ande ling en voor som m ige actievelingen na een lange a u to ­to c h t kwam en w ij aan bij een nogal klein en koepe lvo rm ig g e b o u w tje . Tot onze te le u rs te llin g b leek he t een s te rre nw ach t, w a a r to c h veel leerzam e d ingen gedaan konden w orden . Behalve een sterrenw acht m et een echte telescoop was er ook een p lanetarium aanw ezig m et een zeer b ijzondere show. De banken waren erg hard, m aar gelukkig w erd da t ru im ­schoots gecom penseerd d o o r de zachte schouders van de mede-deelnemers.

Enige andere 'h o o g te 'p u n te n w aren vette gun , Hakkie & Takkie, D idoos D inner Show, Jantje Sm it en "M arce l, mag da t? ". O ok m oeten w e na tuu rlijk de bon te avond niet onverm eld laten, m aar da t spreekt e igenlijk voo r zich na alles w a t h ierboven staat.

A l m et al hebben w e een fantastische va kan tie gehad, m aar aangezien w ij vanw ege onze hoge leeftijd dan wel een te vo lle vakantie n ie t m eer mee kunnen op het ouderenkam p, roepen w ij iedereen tussen de 14 en 17 jaa r op om onze plaatsen op te vu llen om er vo o r te zo rg en d a t het kom ende kam p net zo spetterend w o rd t als het vorige!

Verder hadden w e a f en toe nog een speu rtoch t o f een d ropp ing , g ingen w e zw e m m e n en deden w e spelle tjes, m aar geen van a llen zonder de aanw ezigheid van veel water.

OP JE BOLLE OGENRuud Nellen

Zoals je misschien al vermoedt, gaat d it stukje over ogen. Want het leek me wel interessant om iets te vertellen over die twee dingen in je hoofd waarmee je naar de sterren kijkt. Iedereen loopt dan wel te zagen in UniVersum met stukjes over verrekijkers en telescopen, maar zonder je ogen zie je niks. Vandaar.

Laten we beginnen bij het begin, toen ons oog nog een oogje was en jij nog in de buik van je ma rond­zwom. Al in een vroeg stadium worden de hersenen aangelegd, zodat zij alvast kunnen oefenen in het besturen van je lichaam. En, w a tje misschien nog niet wist, je ogen zijn ook een stukje van je hersenen. Je ogen waren er dus al vrij vroeg bij, je had ze al na ongeveer vier a zes weken. In die periode van 2 weken zijn zo'n beetje alle onderdelen van het oog gemaakt.

Hoe ziet een oog er uit?Het oog is een bol, net als een voetbal. Daarom noemen we het oog vaak ook wel de oogbol (zie ook plaatje 1). De wand van de oogbol is opgebouwd uit een paar lagen. Helemaal buiten zit de harde, w itte oogrok, met een doorzichtig stukje vlak voor de lens, het hoornvlies. Hierdoor valt licht je oog binnen. Achter de oogrok lig t het vaatvlies. Dit zorgt voor bloedtoevoer naar je ogen. Bij het hoornvlies komt je vaatvlies onder de oogrok u it (de iris). Meestal zit er een leuk gekleurd laagje op. Dit geeft je de kleur van je ogen. Sommige mensen hebben dat laagje niet. Dan zie je bij hun de bloedvaten met bloed daarin lopen. Daarom hebben deze zogenaamde albino's rode ogen.In je vaatvlies zit ook een gat. Dat noemen we de pupil. De pupil kan van grootte veranderen door spieren die in de iris zitten. De volgende laag is het netvlies, en hier zie je mee. In het netvlies liggen de zenuwcellen die gevoelig zijn voor licht.

plaatje 2: om je blinde vlek te testen

Je hebt er twee soorten van: kegeltjes en staafjes. Ik leg later wel u it w a t ze kunnen en w at ze doen. Die zenuwcellen zijn heel lang, zo lang dat ze net echt op elektriciteitsdraden lijken. Ze verzamelen zich in de oogzenuw en lopen dan ook je oog u it naar je hersenen. De plek waar de zenuw je oog verlaat heet de blinde vlek. Blind, omdat je daar geen kegeltjes of staafjes hebt zitten. Wil je zelf even controleren o f je blinde vlek er nog zit dan moet je je linker oog dicht houden en je rechter oog boven het kruisje op plaatje 2 houden. Kijk strak naar het kruisje en beweeg je oog naar het plaatje toe. Op een gegeven moment zal je het stipje gewoon niet meer zien! Het licht van dat stipje valt dan namelijk op je blinde vlek. Soms zul je een aantal keren moeten proberen voordat het lukt. Je ziet echter ook geen gat op die plek. Je hersenen zor­gen ervoor dat op de plek van de blinde vlek een beeld ontstaat dat w at lijkt op w at er vlak omheen zit.

In de oogbol z it ook nog je ooglens (zie plaatje 1). Tussen je ooglens en hoornvlies zit het kamerwater, een doorzichtige vloeistof. Achter je ooglens zit het glasachtig lichaam.

KijkenJe weet nu hoe een doorsnee oog er ongeveer uitziet. Maar hoe werkt zo'n oog nu eigenlijk?Het is eigenlijk niet zo heel moeilijk. Je oog is namelijk net een fototoestel. Helemaal vooraan zit de lens. Dat kun je ook op het plaatje zien. Die lens breekt de invallende lichtstralen, zodat het beeld w at je ziet op je netvlies (de film) valt. Hoe die dat doet, zou hier een beetje ver voeren, maar die lens kan het in ieder geval wel.

De lichtstralen die zojuist gebroken zijn, vallen nu precies in een speciaal vlak, het brandvlak. Het grote voordeel van d it vlak is dat je een messcherp beeld krijgt in dat brand vlak, omdat alle lichtstralen u it een

hel glasachtig lichaam

plaatje 1: de bouw van het oog

harde oogrok

oogkamer oogzcnuw

netvlies

pigmentlaag

vaatvlies

pupil

ooglens

zenuwvezels

hoornvlies

punt ook weer in een punt samenvallen (zie ook plaatje 2). De grote grap van dit alles is dat dat brandvlak nu net je netvlies is. Wat een toeval, zeg.

Als je nou een slechte lens hebt, dan vallen die lichtstralen wel op het netvlies, maar niet in een punt. Je krijgt dan een wazige vlek en je kunt niet zoveel meer zien. Dan moet je een bril o f lenzen gaan dragen. Om dingen op verschillende afstanden te kunnen zien, moet de sterkte waarmee je de lichtstralen breekt van de lens in je oog zo af en toe w at sterker, dan weer wat zwakker zijn.Dat sterker o f zwakker worden van je lens heet accommoderen. Slecht zien berust meestal op een foutje van je lens, dat je niet meer kan accommoderen. Mocht je zo iemand in je klas hebben met zo'n jampot-glazen-bril, dan zal hij misschien vanaf zijn geboorte een w at slechtere lens hebben gehad, o f een lens die een beetje verkeerd stond ten opzichte van zijn netvlies. Oudere mensen kunnen minder goed zien omdat ze bijvoorbeeld een uitgedroogde en stijve lens hebben. Dus weest gerust. Mocht je de vijfenveertig nog halen, dan weet je zeker dat je ogen zo slecht zijn geworden dat je de krant niet meer kunt lezen. Dan moet je je eerste leesbril kopen.

ZienDe lichtstralen hebben nu het grootste deel van hun reis door het oog er op zitten. Nog even en ze mogen naar huis, maar niet voordat ze nog iets heel belan­grijks hebben gedaan: de kegeltjes en staafjes aanzetten.

De lichtstraal is nu aangekomen bij het netvlies. Daar ziet hij een w irwar van draden, bloedvaten, en de licht­gevoelige cellen (de receptoren). Die lichtgevoelige cellen heb je, zoals al gezegd in twee soorten: de kegeltjes en staafjes. Ze zijn niet hetzelfde: kegeltjes zorgen ervoor dat je kleur kan zien, dat niet alles saai zwart-w it is, en staafjes kunnen juist alleen maar zwart en w it onderscheiden. Voordeel van de staafjes is wel dat ze met weinig licht ook al werken. Vandaar ook dat je 's nachts nog wel wat kan zien.

Als een lichtstraal op een kegeltje o f staafje valt, dan gebruikt het kegeltje o f staafje de energie van dat licht om een stof om te zetten. Er zijn meerdere soorten stoffen (je kunt rood licht niet dezelfde stof geven als blauw licht) en eentje daarvan w ordt gemaakt uit wortelen. Vandaar dat mensen altijd zeggen da tje van wortelen beter gaat zien. Het omzetten van zo'n stof­je geeft een elektrisch signaal dat door je zenuw naar de hersenen wordt getransporteerd.

plaatje 3: een plaatje van het lichtgevoelige deel van een staafje (links) en een kegeltje (rechts)

De hersenen zetten dat signaal om en vertalen het als het ware in een beeld, het beeld dat jij ziet. Je kunt o.a. blind worden doordat je oogzenuwkapot is gegaan. De signalen worden dan niet meer doorgegeven naar je hersenen en er w ordt ook geen beeld gemaakt: je hersenen hebben geen contact meer met je oog.De schakeling van die zenuwen is bij kegeltjes en staafjes niet hetzelfde. Kegeltjes hebben het luxe: zij hebben ieder hun eigen zenuw. Daardoor kun je met kegeltjes ook zo scherp zien: je bouwt je beeld in je hersenen op met hele kleine puntjes. Staafjes moeten delen: zij zitten met z'n vieren ofzo vast aan een zenuw. Een nadeel is dat je niet meer zo'n fijn beeld krijgt: je bouwt het nu op uit wat grotere puntjes en dat is niet zo duidelijk. Een groot voordeel is dat je maar heel weinig licht nodig hebt om te kunnen zien: doordat het oppervlak van vier staafjes samen zo groot is, heb je meer kans dat je een lichtstraal vangt.

Vergelijk het met vissen met een net: met een klein schepnet heb je veel minder kans om een vis te vangen dan met een drijfnet van wel enkele kilometers lang. Het verschil in lichtgevoeligheid tussen staafjes en kegeltjes is zelfs zo groot, dat je sterren aan de hemel beter kunt zien door er naast te kijken dan er recht op. Door ernaast te kijken valt het licht op je licht­gevoeligere staafjes, waardoor je je object aan de hemel beter kan zien. Dit noemen we perifeer kijken, en dat is hartstikke handig. De pleijaden en verschil­lende nevels zijn zo een stuk beter te bekijken. Natuurlijk zit er ook een grens aan de gevoeligheid van staafjes. Je ziet bijvoorbeeld lang niet alle sterren. En verder kan je ze ook opblazen door er te veel licht op te zetten, door bijvoorbeeld naar de zon te kijken zonder bescherming. Daarom een handige tip ter afsluiting: kijk NOOIT met een verrekijker o f telescoop rechtstreeks naar de zon. Dat doe je nl. maar twee keer: een keer met je linker en een keer met je rechter oog, en daarna zijn ze alle twee kapotgebrand, en ben je blind. Zet dus altijd een zonnefilter voor je verre­kijker o f telescoop, o f nog beter, projecteer de zon op een vel karton, zodat je in ieder geval je ogen behoudt bij het waarnemen van d it overigens zeer interessante object aan de hemel.

( b l i n i t u le k }

APRILDe planetenMercurius komt ongeveer een half uur voor de zon op en zou 's ochtends vroeg in het oosten gezien kunnen worden. Dit geldt niet voor Venus. Deze planeet is namelijk in de avond te bewonderen. Tot zeker half elf een schitterende vertoning in het westen. Mars zal deze maand in oppositie komen. Deze oorlogsplaneet is dus de hele nacht te zien! Jupiter en Saturnus lijken allebei veel te d icht bij de zon te staan, en zijn niet o f nauwelijks te zien. In de Steenbok zou je 's ochtends in het zuidoosten Uranus kunnen aantreffen.

za 10 en zo 11 aprilVenus staat vlak bij de pleiaden. De pleiaden is een open sterrenhoop in het sterrenbeeld Stier. Probeer d it mooie schouwspel rond een uur o f negen te zien!

do 22, vr 23 en za 24 aprilHet maximum van de Lyriden zwerm valt deze avonden. Uit het sterrenbeeld Lier lijken de sterren te komen vallen.

za 24 aprilDe planeet Mars staat nu zodanig ten opzichte van de aarde dat je haar de hele nacht kunt zien. W ie maakt er een mooie tekening voor in je UV??

za 24 en zo 25 aprilDe Maan bedekt de ster Regulus. Regulus is de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. Om ongeveer 22.30 uur verd­w ijn t de ster achter de onverlichte kant van de maan. Kort na m iddernacht zal de ster weer zichtbaar worden. Een mooie smoes om laat op te blijven!

MEIDe planetenMercurius en Saturnus staan te d icht bij de zon om te kun­nen zien. Venus kun je nog steeds in de avonduurtjes waarnemen. In de nacht is Mars nog steeds het rode oog dat de aarde de hele tijd in de gaten houdt. Jupiter is 's

De AstrokalenderM a rlijn Hordijk

Ruben van Moppes

ochtends vlak voor zonsopkomst nog even te zien. W il je Uranus een keer zien, dan worden de mogelijkheden steeds beter. De planeet is nog langer te zien, in het zuiden.

za 1 meiVandaag staat Mars het dichts bij de aarde. Deze dag valt dus niet samen met de oppositie! Dit kom t omdat de pla­neetbanen niet mooi rond, maar een beetje ellipsvormig zijn. De schijnbare diameter van de planeet is nu dus het grootst.

zo 16 meiHet is vanavond rond 10 uur mogelijk om laag in het west­en een maansikkel te zien die slechts 32 uur jong is! Gebruik een verrekijker.

Idi 18 meiIn de avond staan de (nog steeds jonge) maan en Venus dicht bij elkaar. Met een verrekijker is het mooi te zien. Tevens kun je nu goed het asgrauwe licht van de donkere maankant bekijken.

do 30 meiVandaag staat Jupiter in zijn perhelium. Dat is het punt dat de planeet het d ichtst bij de zon komt en gebeurt maar eens in de tw aalf jaar. Als de planeet over een paar maanden weer goed te zien is, wacht ons dus een mooie oppositie!

JUNIDe planetenZowel Mercurius als Venus zijn 's avonds te zien. Venus is zoals altijd enorm helder. Mercurius zal als altijd w at meer moeite kosten, maar b lijft het proberen waard. Nog altijd kun je Mars de hele nacht prima zien. Aan de ochtendhemel worden Jupiter en Saturnus langzaam w at beter zichtbaar. Uranus vertoeft nog steeds in de Steenbok.

wo 9 en do 10 juniRond twee uur is er een samenstand tussen de maan en de planeet Jupiter. Vanuit Nederland is d it pas in de ochtend te zien voor de vroege vogels onder ons.

di 15 juniDe maan staat nu vlak bij de planeet Mercurius. Je kunt de twee in de avondschemering zien, rond 23.00 uur. Kijkend naar het westen staat Mercurius een weinig links van de maan. ma 21 jun iDe astronomische zomer is begonnen. De nachten worden vanaf nu weer langzaam aan iets langer.

Veel plezier! En we zien graag een waarneming van je bij de redactie

april: juni:Laatste kwartier 9 apr 4:53 Laatste kwartier 7 juni 6:21Nieuwe maan 16 apr 6:23 Nieuwe maan 13 juni 21:04Eerste kwartier 22 apr 21:02 Eerste kwartier 20 juni 20:12Volle maan 30 apr 16:55 Volle maan 28 juni 23:38

mei:Laatste kwartier 8 mei 19:29Nieuwe maan 15 mei 14:06Eerste kwartier 22 mei 7:34Volle maan 30 mei 8:40

Zon Op: Onder:

15 april 6.44 uur 20.36 uur25 april 6.23 uur 20.54 uur

5 mei 6.03 uur 21.10 uur15 mei 5.46 uur 21.26 uur25 mei 5.33 uur 21.41 uur

5 juni 5.22 uur 21.54 uur15 juni 5.19 uur 22.01 uur

jm .1

e 1 ■% Tl* A

Jim m yReek

Aardatmosfeer door zonnewind aangepastM e t de P o la r s a te llie t is o n td e k t d a t m assale co ro n a le u its to t in g e n van de zo n d ie de A a rde bereiken een deel van de aardse a tm osfeer in de ru im te kunnen b lazen. O p 22 septem ber 98, w as er z o 'n u itba rs tin g o p de zon en to en he t hete plasma tw e e dagen la ter de Aardse m agne tosfeer bereikte, w e rd er d o o r de schokgo lf enkele honderden tonnen z u u rs to f en andere gassen w eggeb lazen . Een deel ervan kan la ter de A a rde langs een o m w e g w eer bereiken w aa rb ij he t gas w o rd t ve rh it en versneld en vervolgens deel u it gaa t m aken van de stra lingsgorde ls rond de aarde, d ie deels o ok he t p o o llic h t veroor­zaken.(Bron: Informatieblad De Koepel: NASA persbericht 8 dec 1998)

Poolkap van Mars in kaartD oor analyse van beelden en (laser-) h o o g te -m e ting en van de M ars O bserver hee ft m en een topog ra fische kaart kunnen m aken van he t n o o rd po o lg eb ied van M ars. De m axim ale h oo g te is 3 km boven de o m ­geving , m aar de poo lkap als geheel lig t in een 5 km d iep dal, w aarheen ook de meeste s troo m beddingen le iden. Er zijn o o k tekenen van veranderingen in de poo lkap ten gevo lge van sm elten, s trom en en w in d - erosie van he t ijs. De to p o g ra fie s te u n t de th eo rie da t he t voora l o m w a te rijs gaat. O ok zijn er ind icaties da t de p o o lka p vroeger u itge b re id e r w as dan nu . Er is m inde r ijs aanw ezig dan m en had ve rw ach t: qua vo lum e ongeveer de h e lft van de G roenlands ijskap op Aarde. W o lken d ie m en z ie t o p en rond de poo lkap van m ars bestaan ve rm oede lijk u it koo ld iox ide , n ie t u it w ater. Enkele w o lke n ve rtonen g o lfvo rm ig e structu ren d ie w aa rsch ijn lijk ve roorzaakt z ijn d o o r in te rac tie m et s truc tu ren aan h e t opperv lak. A ldus een team van o nd e rzoe ke rs van NASA en a nd e re A m erikaanse ins titu ten .(Bron In fo rm atie blad de Koepel; Sience. II dec 98)

NE AR nadert EROSDe Near Earth A stero id Rendevous is b ij z ijn doel, p lane to ïde 433 Eros en is daar o p 10 jan ua ri 1999 gearriveerd.

De NEAR w erd o p 17 feb rua ri 1996 gelanceerd en v lo o g o p ju n i 27 ju n i 1997 langs p la ne to ïd e M a th ild e .. O p 2 0 decem ber kreeg de ru im tesonde NEAR een be langrijke koerscorrectie c.q. baanversnelling o m vana f 10 jan ua ri 1999 in een baan te kunnen kom en van de p lane to ïde 433 Eros. Het is dan de eerste p lane to ïde die een t ijd lang van nabij b es tu de e rd kan w o rd e n . Eerdere bee lden van p la ne to ïd en w a re n s lech ts snapsho ts tijd e n s een passagevlucht. H et is de bedoe ling d a t de sonde een jaa r lang in de b u u rt van Eros b lijft, to t feb rua ri 2000. Eros is een ro tsb lok van 4 0 x 17 kilom eter. A ls alles vo lgens p lan ve rlo o p t zal NEAR Eros a f en to e heel d ich t naderen: de kleinste a fs tand is 15 km. Aan boord van de NEAR is o.a. een rön tge n - en gam m aspectro- m ete r w aarm ee men de sam enste lling van de opper- v lakte laag van de p lane to ïde h o o p t te kunnen ana ly­seren. A ndere ins tru m e n ten aan b o o rd van de NEAR z ijn een m u ltispectra le beeldverwerker, een laser, een spectrom e te r voo r h e t nab ije in fra ro od en een m agne­tom e te r. Eros is een p lane to ïde van he t S-type. Men ve rm oed t d a t d it type een leverancier is van steen-ijzer m eteorie ten . D it soo rt m eteorie ten is echte r zeldzaam . O p A a rd e v in d t m en vee leer s te e n m e te o rie te n . Som m ige onderzoekers denken d a t d ie o o k a fkom stig zijn van S-type p laneta iren. NEAR kan h ie rin m ogelijk ophe lde ring verschaffen.NEAR zal m o g e lijk als eerste consta te ren d a t Eros o nd e r een d ikke laag s to f z it. Zo ie ts ve rw ach t men na de bev ind ingen van de M ars-O bserver b ij Phobos, een p lane to ïde ach tige m aan van M ars. De Mars Observer hee ft zo ie ts beg in 1998 o n td e k t b ij de m aan Phobos van M ars. H et s to f zou daar w e l een m ete r d ik liggen. De M ars Observer had in fra roodsensoren aan boord d ie de w a rm tes tra lin g van Phobos konden m eten. Toen b leek d a t er een g ro o t tem pera tuu rversch il was tussen geb ieden d ie in he t zo n lic h t w aren en d ie ne t in de schaduw w aren gekom en. Die snelle tem pera ­tu u rve ra nd e ring kan m en verklaren d o o r een dikke laag van zeer f ijn s to f aan te nem en. De NEAR heeft zu lke sensoren n ie t aan boo rd , m aar kan w e llich t op andere w ijze s to f aan tonen o p Eros.Er z ijn in een lab o ra to rium van NASAs M arshall Space F ligh t proeven gedaan m e t s to fdee ltjes o nd e r cond ities van de in te rp lane ta ire ru im te . M eer inz ich t in hoe de deeltjes m e t e lkaar reageren en w a t de invloed is van zo n lich t, kan w e llic h t o o k helpen z ich t te krijgen o p de ontstaansgesch iedenis van p lane ten . Zo is m en o.a. to t de o ve rtu ig ing gekom en d a t de s to fdee ltjes aan elkaar k litte n d o o r e lektrosta tische krach ten en n iè t d o o r de zw aa rtek rach t van Eros, w a n t d ie is te gering . D oor het U V-lich t en de rön tgens tra ling van de Zon w orden m olecu len in he t s to f e lektrisch geladen en daa rdoo r w o rd t s to f u it de ru im te aangetrokken.(Bron: Informatieblad De Koepel, |ohns Hopkins University persbericht. II dec 1998: NASA Space Science News, 14-16 dec 1998: zie ook Zenit I - 1999 voor meer achtergrond informatie)

AdressenLandelijk telefoonnummer van de JWG: 033-472 52 37

Giro: 2827747 t.n.v. Jongerenwerkgroep N.V.W.S. te Utrecht

Kloppen de gegevens o p deze lijs t n iet? Bel 0 30 -2 7 3 15 82 o f m ail naar S .M os@ phys.uu .n l

Secretariaat JWG: JWG, Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht Computergroep: Paul Dekkers, Vermeulenstraat 134, 3572 WT Utrecht, 030-273 5686, p.dekkers@phys.uu.nl Dia-Uitleen: Pieter Luteyn, Van Slingelandtstraat 132, 2582 XT Den Haag, 070-355 4156, p.c.luteijn@et.tudelft.nl EdipsTrip: Maarten Kleinhans. Montfoortlaan 3-3, 3525 EE Utrecht, 030-289 8982, m.kleinhans@geog.uu.nl Jongerenkamp: Joost Hartman, Kraayenberg 9605, 6601 PC Wychen, 024-641 5103, joosthartman@compuserve.com Ouderenkamp: Thomas op de Coul, Bezuidenhoutseweg 265E, 2594 AN Den Haag, 070-385 8953Publiciteitscommissie: Joost Hartman, Kraayenberg 9605, 6601 PC Wychen, 024-641 5103, joosthartman@compuserve.com Roemeniëkamp: Sikke Kingma, Vrijheidslaan 462, 2321 DS Leiden, 071 - 532 2479, s.kingma@chem.leidenuniv.nl UniVersum: Ruben van Moppes, Campuslaan 53-105, 7522 NK Enschede, 053-489 5098, r.k.f.vanmoppes@student.utwente.nl Waarneemcommissie: Roy Keeris, Warande 147, 3705 ZL Zeist, 030-695 1197, r.b.keeris@chem.uu.nl Kijkerbouwgroep: Richard van den Eikhoff, Ru Parésingel 10. 2642 CS Pijnacker, 015-369 8072, eikhoff@dds.nl

Bestuur JWGVoorzitter: Maarten Kleinhans, Montfoortlaan 3-3, 3525 EE Utrecht, 030-289 8982, m.kleinhans@geog.uu.nl Vice-voorzitter: Marloes Mulders, F. Coerslaan 24, 3571 AP Utrecht, 030-273 2675, m.mulders@multec.nl Secretaris: Sikke Kingma, Vrijheidslaan 462, 2321 DS Leiden, 071 - 532 2479, s.kingma@chem.leidenuniv.nl Penningmeester: Marcel Vonk, IBB 103, 3582 XJ Utrecht, 030-2511603, m.l.vonk@phys.uu.nlAfdelingscoördinator: Jeroen Brink, Bruine Lijster 21, 1423 RT Uithoorn, 0297-533 305, jeroen_brink@hotmail.com Kampgroep: Martijn Hordijk, Vossendijk 59, 6534 TC Nijmegen, 024-356 0991, martijn@jwg.cgu.nlUniVersum: Ruben van Moppes, Campuslaan 53-105, 7522 NK Enschede, 053-489 5098, r.k.f.vanmoppes@student.utwente.nl Bureaumedewerker: Roy Keeris, Warande 147, 3705 ZL Zeist, 030-695 1197, r.b.keeris@chem.uu.nlBestuurslid: Richard Westerbeek, Landluststraat 108, 2804 KT Gouda, 0182-54 6344, rwesterbeek@hotmail.com

JWG-AfdelingenRegio MiddenAmersfoort: Joost Kramer, Grebbestraat 43, 3812 JC Amersfoort, 033-462 1570Amsterdam: Eva Zanen, Langeleidsedwarsstraat 208, 1017 NR Amsterdam, 020-624 9859Gooister: Rob v/d Werf, Joh. Gerardsweg 197, 1222 PS Hilversum, 035-683 3397Gouda: Richard Westerbeek, Landluststraat 108, 2804 KT Gouda, 0182-54 6433, rwesterbeek@hotmail.com Utrecht: Sanne Mos, Bolksbeekstraat 19, 3521 CM Utrecht, 030-273 1582, s.mos@phys.uu.nl

Regio Oost en NoordAchterhoek: Aileen van Norde, Beethovenlaan 55, 6815 BL Arnhem, 026-445 6544Almelo-Wierden-Rijssen: Heiko Locher, Prof. Lorentzstraat 15, 7557 AV Hengelo. 074 - 291 5592

Apeldoom-Deventer-Zutphen: Jan-Jitse Venselaar, Rozenhoflaan 23,7201 AT Zutphen, 0575-51 1459 Groningen: Maarten den Daas, ët Zuden 163, 9531 U Leek, 0594-51 9867Lattrop: Arnold Tukkers, Kerkuil 74, 7591 KD Denekamp, 0541-35 4598Zwolle: Steven Rieder, Posthoornbredehoek 12, 8011 XB Zwolle, 038-423 0457

Regio WestDen Haag: Miron Ashkenazy, Van Aersenstraat 60, 2582 JR Den HaagHaarlem: Sharon Herstein, Kringloop 101, 1186 GT Amstelveen, 020-643 7375Leiden: Wouter Steenbeek, Beppie Nooijstraat 59, 2331 HT Leiden, 071-531 7674Rijnmond-Dordrecht: Jessica de Greef, Lijsterlaan 25, 3055 CC Rotterdam. 010-422 6 8 8 8

Zoetermeer: Nils de Mooij, Larikszoom 37, 2719 HG Zoetermeer, 079-361 6230

Regio ZuidDen Bosch: Corstiaan Versteegh, Julianalaan 3, 5331 BH Kerkdriel, 0418-63 1727Eindhoven: Ivo Balk, ' t Winkel 26, 6027 NV Soerendonk, 0495-59 3260Tilburg: Ton Spaninks, Generaal de Wetstraat 31, 5021 TK Tilburg, 013-542 2534West-Brabant: Christiaan Diemond, Repestraat 3.4735 SJ Zegge, 0165-56 1978Zuid-Limburg: Emerald Kloosterman, Ringweg 55, 6141 LZ Limbricht, 046-458 1705

Werkgroep N.V.W.S. en Stichting De KoepelAdviesgroep instrumentenbouw: H.G.J. Rutten, Boerenweg 32,5944 EK Arcen. 077-473 1347Astrofotografie: J.S. Sussenbach, Park Arenweg 42, 3731 ET De Bilt, 030-220 3383Kometen: H. van Asperen, A. Pauwstraat 5. 6882 KPVelp, 085-362 0544Leidse Sterrewacht: J.H. Odekerken, Provincialeweg West 75, 2851 EK Haastrecht, 0182-52 4984Maan en PLaneten: Peter Louwman, Houtlaan 2, 2243 CB WassenaarMeteoren: Dick Gevers, Speerdistelveld 5, 3448 EK Woerden. 0348-42 0279Sterbedekkingen: H.G.J, Rutten, Boerenweg 32, 5944 EK Arcen, 077-473 1347Sterrenkunde en Computer: A. Peters, Witgensteinlaan 149, 1062 KD Amsterdam, 020-408 0204 Stichting De Koepel: Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht, 030-231 1360Veranderlijke sterren: G. Comello, p/a Kapteyn Lab., Postbus 800, 9700 AV Groningen, 050-363 4069Weeramateurs: A. Blankenstein, Holterweg 1, 7475 AT Markelo, 0547-36 12 08Zon: Benno Houweling, Veenenburg 36, 2804 WZ Gouda, 0182-53 9082

Aanm eldingsform uliervoor de JWG Zomerkampen 1 9 9 9

(Goed lezen, invullen en ondertekend terugsturen! Een kopie mag ook!)

Deelnemer/ster:N a a m :............................................................................ 2e Naam: ......................................... .....................Adres: ............................................................................ 2C' Adres: ...............................................................Postcode:...................................................................... 2e Postcode:.........................................................W oonplaats:................................................................. 2C W oon p laats:...................................................Telefoon: ...................................................................... 2e Te lefoon/M obile:...........................................G eboortedatum : ................................................................... (tijdens de kampen moet er een 2 e adres zijn waar de

begeleiding eventueel contact mee kan opnemen)

Naam en nummer Ziekenfonds/Ziektekostenverzekering:In welk jaar werd je lid van de JWG: ................................Op w at voor school zit je en in welke k la s :......................

□ JWG JongerenKamp (voor deelnemers van 8 t/m 13 jaar)Hierbij meld ik mij aan voor het JWG-Jongerenkamp 1999De kampprijs bedraagt fl. 195,- voor JWG-ers en fl. 225,- voor niet-JWG-ers.□ 1 e kamp: 17 ju li Vm 23 ju li 1999□ 2e kamp: 24 ju li t/m 30 ju li 1999□ Kruis d it hokje aan als je een JWG-kijker w ilt bouwen op het kamp.Er kunnen maximaal drie kijkers per kamp worden gebouwd. Extra kosten zijn fl. 400,-

Formulier opsturen naar:Joost Hartman, Kraayenberg 9605, 6601 PC Wychen, JoostHartman@compuserve.com□ Kruis d it hokje aan als je w ilt dat verdere correspondentie via e-mail verloopt, adres:

□ JWG OuderenKamp (voor deelnemers van 14 t/m 17 jaar)Hierbij meld ik m ij aan voor het JWG-Ouderenkamp 1999Het kamp duurt van zondag 18 ju li to t en met zaterdag 31 ju li 1999De kampprijs bedraagt fl. 345,-.

Formulier opsturen naar:Yvo Bogers, Basielhof 6, 4907 AK Oosterhout, etmyvbo@etm.ericsson.se

□ JWG Eclips Trip naar Zuid-Duitsland (voor deelnemers van 8 to t 14 jaar)Hierbij meld ik mij aan voor de JWG Eclips Trip 1999Het kampje duurt van 9 augustus to t en met vrijdag 12 augustus 1999De prijs bedraagt fl. 300,-.

Formulier opsturen naar:Maarten Kleinhans, Montfoortlaan 3-3, 3525 EE Utrecht, M.Kleinhans@geog.uu.nl

Indien van toepassing:Ik zou graag willen dat ju llie rekening houden met het eten, want: .........................

Ik ben allergisch voor en/of gebruik bepaalde medicijnen (waarvoor en/of w e lk e ) : ..............................................................

Ik zou op kamp graag iets w illen horen/vertellen over/doen aan: ............................................................................................Ik ben van plan mijn telescoop mee te nemen op kamp (type, grootte, m ontering, e .d . ) : ..................................................

handtekening ouder/verzorger:

AnnuleringskostenBij annulering van deelname to t 3 maanden voor de start van het kamp wordt er fl. 25,- in rekening gebracht. Bij annulering van deel­name na 3 maanden to t 2 weken voor de start van het kamp wordt er 50% van de kampprijs in rekening gebracht. Bij annulering na twee weken voor start van het kamp wordt de totale kampprijs in rekening gebracht.

De aanmelding is definitief als je d it formulier ingevuld terugstuurt en daarvan een bevestiging hebt ontvangen. De JWG sluit geen verzekeringen (wa-ongevallen oid) af voor de duur van het kamp. We gaan ervan u it dat iedereen reeds goed verzekerd is. Controleer d iteven...

zie voor de Edips-Trip ook pagina 8 van

deze UniVersum

U n iV e r s u m

Jongerenwerkgroep voor Sterrenkunde

Astronavigatie

Zwarte gaten

Ga mee deze zomer!

3Ja a rg a n g 33

j u l i / 'a u g u s tu s 1999

Inhoud UniVersum 3

Redaxioneel........................................................................... 3

Zwarte gaten zijn minder onzichtbaar dan je denkt! . . . 4

De zonsverduistering op 11 augustus..................................8

Verslag van het PaasKamp van 1999 ................................12

De reis langs de messier objecten.................................... 14

De JWG en de bestierende bestuurders...........................16

De Landelijke Jongeren Bijeenkomst!............................... 17

Slim scheepje: vliegen op licht! .................................. 18

Astronavigatie; sterrenvaren............................................. 19

Joris: lukt het hem een noodlanding te maken? ...........25

Inspecteur Pwarro en de robot die niet kan liegen . . . 26

Maanlandingen 30 ja a r!....................................................30

Wat is er te koop bij je dub?............................................. 35

Hoe staat het met de Very Large Telescope?..................36

Starhoppen en enkele zomerse deepsky objecten------- 38

M et de kijker op jacht: andere bezienswaardigheden . 41

Cluster..................................................................................43

De Astrokalender................................................................44

Adressen ............................................................................. 47

Kampinschrijvingen!...........................................................48

UniVersum is een uitgave von de JWG, de JongerenWerkGroep voor Sterrenkunde.De JWG organiseert aktiviteilen op hel gebied van sterrenkunde voor jongeren van 8 tot 21 jaar. JWG-leden ontvangen UniVersum in de maanden januari, april, juni, september en november.

Redaktie:Sanne Mos, eind- hoofdredaktricePaul Dekkers, hoofd- eindredacteurRoy KeerisJennifer TjonSandra BlijerveldRuud NellenRuben van Moppes

Redaktie-adres:Voor inhoudelijke zaken:JWG UniVersum Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht Tel.: 030 - 273 15 82 E-Mail: s.mos@phys.uu.nl Voor ledenzaken:JWG Landelijk Bureau Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht Tel.: 030 - 695 11 97E-Mail: r.b.keeris@chem.uu.nl

De kopij voor het volgende nummer moet uiterlijk 15 juli 1999 in hel bezit von de redaktie zijn.

Eindredaktie/lay-out:Sanne Mos en Paul Dekkers

Druk:Ponsen & Looijen, Wageningen

JWG-Lidmaatschap:t/m 20 jaor fl. 35,00ouder dan 20 jaar fl. 40,00

Secretariaat JWG:Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht

JWG-site op internet:http://www. phys. u u. n l/ - jwg/

Statuten en Huishoudelijk Regelement zijn op te vragen bij de secretaris.

ISSN 0925-5303

O p de voorplaat:Het Chamaeleon I complex, gemaakt op 6 maart 1999 door de European Southern Observato­ry (ESO) in Zuid-Duitsland

H oi kids!

Een snoe ihe te zom er aan een s trand m et w it te pa lm bom en o f o p een ca m p in g b ij een o n u itsp re ke lijk Frans plaatsje? O f o o k m et de |W G mee naa r Hoeven, O m m el, Z u id -D u its la n d o f Roemenië? Het za l in a lle gevallen een g ro o t feest w orden neem ik aan. Z e lf heb ik m aa r besloten om naa r he t hele verre zu idosten a f te reizen en dus in Roemenië een n ieuw e e rva rin g op te doen. Toen w as m ijn geld op en helaas m oet ik d a t w itte p a lm - bom enstrand w eer aan me vo o rb ij la ten gaan. M a a r Roemenië l i jk t me e ig en lijk toch veel to ffe r dan bakken in de zon , dus ik kan er n ie t zo mee z itte n . N ou ja, eerst m oe t ik nog lekke r m eegaan a ls le id in g van |oka en als ik da t heb overlee fd ... Joka en Oka w orden trou w en s w e l w eer een g ro o t spectakel en er z ijn nog ne t een paar p lekken v r ij, dus aarze l n ie t en s c h r ijf je nog even in!

U n iV ersum . Roemenië, loka ... ik heb het m aa r d ruk . D at hou ik ook n ie t m eer vo l. Ik heb een ja a r geleden al eens aangekond igd d a t ik eens s top om een hele zooi v o o r UV te regelen. In to taa l zou d it m ijn 13e w orden. Nou ben ik to taa l N IET b ijge lov ig , m aar toch v ind ik d a t 12 U n ive rsu m s w el een m oo i aan ta l is. Ik kan overigens n ie t zeggen da t ik geen p lez ie r heb beleefd aan he t m aken ervan.Dus nu s c h rijf ik nog een h a lf redaxioneeltje . M ijn o pvo lg ing ko m t zom eteen ook aan de b e u rt om iets te zeggen. Ze z ijn m et z 'n tweeën dus da t za l een geze llige boel w o rden . H ie r laa t ik dus m aa r b ij. H et w as m ooi, he t w as leuk en nu ga ik lekker ach te rove r z itte n ...! Paul en Sanne, veel succes en p le z ie r m et he t m aken van een heleboel m oo ie b lauw e U V 's.

W ie zegt d a t w ij hem b la u w w ille n houden? W ij dach ten aan iets o ra n je -a ch tig s met streepjes o fzo. Voora l vo o r he t m ille n iu m -n u m m e r is d a t leuk ! M a a r er gaan een heleboel m ensjes klagen a ls we d a t doen, dus v o o rlo p ig houden we het m aa r b ij het oude. N ou ja , het oude, er z ijn n a tu u r lijk w e l een paa r d inge tjes d ie we kunnen ve randeren , en stiekem hebben w e n a tu u r lijk al veel ve randerd. UV gaa t in ieder geval nog veel gew eld iger w orden dan eerst! N og m ooiere vo rm geving , m in de r spe lfou ten , geen convers ievauten , noem het m aar en w ij zorgen e rvoor!

Even een vo o rp roe fje van w a t er dan in kom t... A ls je deze zom er ook w i lt w eten w a a r je je op deze aa rdb o l b ev ind t kan je b ijvoorbee ld een s tuk je lezen over a s tro - navigatie . En daa rvoo r hoe f je n ie t te w ach ten to t he t donker is! Verder kan je nog lezen w a t je k u n t ve rw ach ten II augustus, over de eerste m aan land ing d e rtig jaa r geleden o f hoe iets o pg es lu rp t kan w orden d o o r een z w a rt ga t. Ook kan je nog een cu rsus volgen om p rivé detective te w o rde n : lees m aar snel de ve rha len van P w ar- ro!

We hopen d a t w e de U n iV ersum een beetje naa r ju llie z in gaan m aken:h o p e lijk bete r dan Ruben, m aa r h ij hee ft he t n a tu u r lijk a l heel goed gedaan! D aar bedanken w e hem b ij deze nog h a rte lijk voor!

Daaaaaaaaaag!

H ie r bedanken tv / / Ruben voor a l h e l w erk w a t h ij heeft

gedaan op de Lande lijke B ijeenkom st, en h i j neemt z ijn \ A / 1 }

cadeautjes in on tvangst. » V ^ (en Ruben)

Sanne is b ij de rest van het nieuw e hoofdbestuu r gaan

z itten a ls nieuw e hoofdredacteur op de afgelopen AI.V... Ruben z i t links op de voorgrond, “ afgetreden"...

W ij gaan dus m et z 'n tweeën Ruben's w e rk overnem en. D aarnaast doen we ook de e indredactie , zoa ls ju llie hebben kunnen zien aan de a fge lopen tw ee UVs. D oo r d ie perfecte sam enw erk ing kan er n iets m eer m is gaan. H ope lijk !M aa r eerst gaan we net a ls Ruben lekker gen ie ten van de zom er­vakantie . Engeland, en dan in Roemenië de zonsve rdu is te ring bek ijken ! Lekker n ie ts doen ook n a tu u r lijk . D a t m oeten ju llie ook doen. en hoe kun je beter lu ie ren dan m et een extra d ikke U V erbij?

Geen w e$ terugZ w a rte gaten zijn minder onzichtbaar dan je denkt!

Je zit op je fiets en ziet verderop een heel leuk persoon voorbij komen. Maar dan fiets je tegen een Amster- dammetje aan... en je valt naar beneden. Je zou soms willen datje ook naar boven kon vallen. Misschien moeten we maar naar Australië gaan, daar is immers alles andersom. Maar nee, ook daar zul je naar de aarde toevallen. Het lijkt wel alsof de aarde alles naar zich toe wil halen. Dit is ook zo. En dat geldt niet alleen voor de aarde, maar voor alle voorwerpen in het heelal. Dus eigenlijk wil jouw lichaam (ook een voorwerp) ook graag tegen de aarde botsen... Dit heeft natuurlijk te maken met de aantrekkingskracht of zwaartekracht.

(n het heelal draait alles om de zwaartekracht. De zwaartekracht zorgt ervoor dat grote wolken gas en s to f kunnen samenklonteren. En als bij die

sam enklontering genoeg materie is verzameld, worden druk en temperatuur in het inwendige zo groot, dat er kemfusiereacties beginnen: er ontstaat een ster. Sterren leven vele miljoenen, vaak zelfs m iljarden jaren, en ook daarb ij speelt de zwaartekracht een belangrijke rol. Hij zorg t er

E ddy namelijk voor da t sterren stabiel blijven. Als er géénE ch te rn a ch zwaartekracht zou zijn, zou de ster door de enorme

druk in zijn inwendige opzwellen, to tda t er geen ster meer over was.

Het evenwicht in het inwendige van sterren is echter van beperkte duur. Ooit kom t het m om ent dat de brandstof in de kern van de ster op raakt, en dan stoppen ook de kemfusiereacties. En dan grijp t de zwaartekracht pas echt zijn kans: de druk naar buiten valt weg en de ster stort in. Een ster als onze zon verandert daarbij' in een w itte dwerg: een sterretje ter g rootte van de aarde, maar met de massa van de zon (minus een beetje). De materie in zo 'n w itte dwerg is enorm samengeperst. Een melk­pak vol weegt al gauw een miljoen kilo!

Sommige sterren worden geen w itte dwerg. Ze zijn zelfs aan het eind van hun leven nog zó zwaar dat hun materie door de zwaartekracht nóg dichter w o rd t samengeperst. Het sterretje dat overblijft is maar een kilometer o f tien groot, en de materie w eegt h ier ongeveer duizend m iljard kilo per melkpak. En als je de materie van zo'n ster nader zou bestuderen, dan zou je ontdekken dat deze helemaal niet meer u it atomen bestaat. W at vroeger een mengsel van protonen, neutronen en elektronen was, bestaat nu alleen nog maar u it neutronen. Van­daar da t zulke sterretjes neutronensterren worden genoemd.

Neutronensterren ontstaan alleen wanneer een zware ster aan het eind van zijn leven o n tp lo ft en daarbij zijn buitenlagen wegblaast. Zo'n on tp lo ffing w o rd t een supernova genoemd. Als bij zo 'n super­nova een restant ov.erblijft dat minstens drie keer zo zwaar is als de zon, neemt de zwaartekracht zelfs geen genoegen met een neutronenster. De materie d ie bij

Z yJa tigo ij n u r^e t rx>j 0">éè<! 2Uvgkf?a,ckt —

kleinere massa's nog voldoende tegengas weet te geven, verliest het bij zware sterren geheel van de zwaartekracht. De bal van tien kilometer stort verder in, en nog verder, en nog verder, totdat....ja , wat eigenlijk?

Bodemloze 'pu t'Als je de zwaartekracht de kans geeft, goo it hij alle materie op één hoop. De hemellichamen in het heelal moeten echt hun best doen om aan de greep van de zwaartekracht te ontsnappen. De materie in een ster lukt dat door heel heet te zijn, waardoor de afzonderlijke atomen met grote snelheid tegen de zwaartekracht op kunnen boksen. En de maan bijvoorbeeld valt niet op de aarde, om dat hij een bepaalde snelheid heeft, die ervoor zorg t dat hij keurig in zijn baan blijft. (Als je de maan stil zou kunnen zetten, zou hij inderdaad gewoon als een vallende appel op aarde neerploffen!)Maar w at als de zwaartekracht het wél w int? In dat geval is er geen redden meer aan. Wat eens de drie zonsmassa's zware kern van een ster was, stort ineen to t iets dat je niet eens meer kunt waarnemen: een zwart gat.

Een zwart gat is eigenlijk geen ding. Het is een gebied in de ruim te waar de zwaartekracht dermate sterk is, dat niets eraan kan ontsnappen. Het woord 'ga t' geeft aan dat er wel dingen in kunnen vallen, maar er noo it meer u it kunnen komen. Dat geldt zelfs voor fotonen o f lichtdeeltjes. Vandaar ook het w oord 'zw art': een zw art gat zendt per definitie geen licht uit.

Als je dacht dat zwarte gaten een nieuwe 'u itv ind­ing ' zijn, die speciaal voor de serie Startrek zijn bedacht, moeten we je teleurstellen. Zwarte gaten werden al een paar honderd jaar geleden bedacht. Al in 1783 bedacht de Engelsman John Mitchell dat er zwarte gaten konden bestaan. Zijn redenering was heel eenvoudig. Kijk maar eens naar de ontsnappings-snelheid van een hemellichaam, de snelheid die je m oet hebben om aan de aantrekkingskracht van dat hemellichaam te kunnen ontsnappen. Voor de aarde is die snelheid ruim 11 kilometer per seconde, maar bij de veel zwaardere planeet Jupiter is dat 59,5 km/s. In grote lijnen geldt dat hoe zwaarder en kleiner (!) een hemellichaam is, des te groter je snelheid m oet zijn om aan zijn

zwaartekracht te ontsnappen.Mitchell rekende u it dat een ster met dezelfde dichtheid als de zon en een 500 keer zo grote m iddellijn een ontsnap- pingssnelheid zou hebben van 300.000 km/s oftewel de snel­heid van het licht. Het licht dat van het oppervlak van zo 'n zware ster zou proberen weg te komen, zou het verliezen van de zwaartekracht en noo it kunnen ontsnappen. Inmiddels weten we dat M itchell niet helemaal gelijk had. Je hebt de algemene relativiteitstheorie van A lbert Einstein nod ig om zwarte gaten te beschrijven. De algemene re lativ ite itstheorie is eigenlijk niets anders dan versie 2.0 van de zwaarte- krachtstheorie van Newton, Is de zwaartekracht bij Newton nog 'g e w o on ' een kracht d ie op mysterieuze wijze alles to t op de grootste afstanden naar zich toe weet te trekken, bij Einstein is hij veranderd in iets d a tje eigenlijk nauwelijks meer een kracht kunt noemen.

Volgens Einstein vervormt materie met zijn massa de omringende ruimte, De maan krom t de ruim te een beetje, de aarde een beetje meer en de zon nóg meer. En hoe sterker de ruim te om een hemel­lichaam vervormd is, des te moeilijker is het om aan zo 'n hemellichaam te ontsnappen. Je m oet als het ware tegen een steeds steiler wordende helling opklimmen. En daarbij maakt het niet u it o f je een deeltje (of een raket) bent o f een fo ton (licht).

De allersteilste hellingen in het heelal zijn die rond de zwarte gaten. Zwarte gaten trekken de hun om ­ringende ruim te zó strak om zich heen, dat er een soort bodemloze 'pu t' ontstaat. In het midden van die 'p u t' z it de eigenlijke massa: de ingestorte ster. En de hellingen om die ster heen zijn dermate steil, dat zelfs licht er niet aan kan ontsnappen. (Het woordje 'p u t' m oet je hier niet te letterlijk nemen: zie verderop.)

Alleen als je een beetje afstand to t zo 'n zwart gat houdt, ben je veilig. Op een bepaalde afstand van het zwarte gat is de ontsnappingssnelheid namelijk precies gelijk aan de lichtsnelheid. Bevind je je een stukje verder van het zwarte gat, dan is de ontsnap­pingssnelheid kleiner dan de lichtsnelheid. Maar als je een stukje dichterbij komt, is de ontsnappings­snelheid groter dan de lichtsnelheid, en dan kom je er noo it meer u it!

Het onveilige gebied rond een zwart gat (de ruimte waarbinnen de ontsnappingssnelheid groter is dan de lichtsnelheid) is bolvormig en w ord t de horizon genoemd. Van buitenaf kun je niet zien w at zich voorbij die horizon afspeelt, net zo m in als je vanaf het strand van Scheveningen de klok van de Big Ben in Londen kunt zien. De sterrenkundige Karl Schwarzschild heeft o o it berekend hoe groot zo'n horizonbol is. De middellijn b lijkt gelijk te zijn aan

M e t een g ro te su p e rcom pu te r hebben

ste rrenkund igen berekend hoe m aterie van een gew one s te r na a r een n a b u rig zw a rt g a t s troom t. D it

plaa t/e laa t z ien hoe de beide hem ellicham en v ia een

soo rt ‘nave lstreng ' met e lkaa r verbonden z ijn . De m aterie van de ster ve rdw ijn t n ie t on m idde llijk in het zw arte g a t. m aar sp ira a l! ge le ide lijk na a r b innen en

verzam elt z ich in de accretieschljf.

driemaal de massa van het zwarte gat in zonsmassa's. Als onze zon een zwart gat was, dan zou zijn horizon een m iddellijn van drie kilom eter hebben.De horizon van een zwart gat van tien zonsmassa's heeft een middellijn van 1 0 x 3 = 30 kilometer. Enzovoorts.

EigenschappenEen zwart gat is eigenlijk een heel simpel d ing. Hij heeft maar twee eigenschappen: massa en rotatie. Hoe de materie in zo 'n zwart gat eru it ziet is on­bekend, om dat we er immers niet 'in ' kunnen kijken. En om dat de dichtheid in het zwarte gat oneindig g root is (alle materie is to t een oneindig klein puntje samengeperst) hebben we ook niks aan onze natuurkundige theorieën. Die gelden namelijk niet onder deze bijzondere omstandigheden.

Gelukkig hebben zwarte gaten in-direct nóg een eigenschap, waardoor we ze toch kunnen onder­zoeken. Maar eerst w illen we even een mis-verstand u it de weg ruimen. Je leest vaak dat zwarte gaten alles in hun omgeving opslokken. Als je dat zo leest, dan lijk t het o f een zwart gat een soort reusachtige stofzuiger is. Maar da t is niet zo: een zwart gat van één zonsmassa heeft net zo veel o f zo weinig aantrekkingskracht als onze zon. Als onze zon vandaag nog in een zwart gat zou veranderen, zou dat alleen to t gevolg hebben dat hij geen licht meer uitstraalt. Zijn zwaartekracht b lijft net zo groot, en de aarde zou dus op dezelfde afstand rond de voormalige zon blijven draaien.

Maar soms kan er toch materie naar een zwart gat toe stromen. Bijvoorbeeld als het zwarte gat deel u it­maakt van een dubbelstersysteem, waarvan de beide sterren oorspronkelijk heel d icht bij elkaar stonden. Als een van deze sterren als supernova o n tp lo ft en in een zwart gat verandert, kan er een situatie ontstaan waarbij materie van de andere ster in het zwarte gat stroomt. En materie die naar het zwarte gat toe stroomt, 'va lt' als het ware met steeds grotere wordende snelheid het gat in (zie plaatje bovenaan).

Dat 'vallen' gebeurt meestal niet in een rechte lijn. De materie volgt een spiraalvormige baan, die hem geleidelijk steeds dichter naar het zwarte gat toe brengt. Om het zwarte gat heen ontstaat een schijf van materie: de zogeheten accretieschijf die traag

om het gat heen draait. Doordat de naar binnen stromende materie steeds sneller gaat bewegen en ook steeds meer wrijving van de andere materie ondervindt, w o rd t hij heel heet. De materie in de accretieschijf straalt hierdoor enorme hoeveelheden licht en warmte, maar vooral ook röntgenstraling uit. En deze röntgenstraling kunnen we, met behulp van satellieten in de ruimte, waarnemen.

De eerste (waarschijnlijke) zwarte gaten konden on t­maskerd worden, doordat sterrenkundigen zagen dat er objecten zijn die heel veel röntgenstraling uitzenden. Inmiddels zijn enkele van die 'stellaire' zwarte gaten ontdekt; althans objecten die zo veel röntgenstraling uitzenden dat er waarschijnlijk een zwart gat in het spel is. Maar ook in de kernen van sterrenstelsels zijn materieconcentraties aange­troffen, waarin vrijwel zeker zwarte gaten verborgen zijn. Dat zijn echter geen ingestorte sterren: ze zijn miljoenen, soms zelfs miljarden keren zo zwaar als onze zon. Deze superzware zwarte gaten zijn waarschijnlijk langzaam 'gegroe id ', bijvoorbeeld door heel geleidelijk (in de loop van honderden miljoenen jaren) materie van andere sterren op te nemen. De kern van zo 'n sterrenstelsel met een cen­traal zw art gat zendt soms enorm veel straling uit, en ook kunnen er grote stralen materie u it het centrum wegspuiten.

A ls je n a a r een zw a rt g a t toe va lt. w ord t e r veel h a rde r aan je voeten getrokken,

dan aan je hoofd . D o o r deze ge tijdenkrach t w o rd je uitgerekt.

De onvoorzichtige astronautTerug naar de stellaire zwarte gaten. W ant hoewel er geen enkel zwart gat in de buurt van de aarde te vin­den is, denken natuur- en sterrenkundigen toch te weten w a t je te zien zou krijgen als je in de buurt van zo 'n merkwaardig hemellichaam zou komen.Op grote afstand van een zwart gat is de ruim te net zo veel o f zo weinig gekromd als bij de zon. Je merkt daar dan ook n ie t zo veel van een sterke aantrekkingskracht. Maar stel nu eens dat je een astronaut bent die met een raket naar het zwarte gat toe beweegt. Als je dichterbij komt, zul je steeds sterkere getijdenkrachten ondervinden. De getijdenkracht is eigenlijk geen kracht, maar een krachtsverschil. Als je bijvoorbeeld met je voeten

naar voren in de richting van het zwarte gat beweegt, zal de aantrekkingskracht op je voeten op een gegeven moment flink groter zijn dan op je hoofd. Je w ord t bij nadering van de horizon als het ware uitgerekt.Het is alsof je met je hoofd aan de maan vastzit, ter­w ijl ondertussen het gewicht van de aarde aan je voeten bungelt. (De getijdenkrachten b ij een superzwaar zwart gat in een sterrenstelsel zijn overi­gens minder groot, om dat de horizon van deze objecten veel groter is. De horizon van zo 'n zwart ga t zou je dus wel van dichtbij kunnen bestuderen!)

Stel nu eens dat je een soort superastronaut bent, die de getijdenkrachten van een zwart gat kan doorstaan. Dan zou je iets bijzonders kunnen waarnemen. In de buurt van een zwart gat is namelijk niet alleen de ruim te gekromd, maar ook de tijd ! Anders gezegd: in de buurt van een zwart gat loopt de tijd veel langzamer dan elders in het heelal. Zelf merk je daar helemaal niets van: je klokken lopen langzamer, maar jijze lf (je hartslag, de elek­trische signalen in je hersenen, enz.) ook!

'ech te ' Film A Rlm 6 sch ijnbarelijd ö y , tijdlijd

1356.00

4 $lijd

7200.00

1356.20 i t

7200.20

1356.40

f t § 7200.40

1356.60

t * t 7200.60

1356.80passage

f

7200.80

nonzon * %V. 11357.00

f\ r\ i \ k

I F

I J ï ? • j

20000 00

1357.20

tVyïs-'-vJ

1 i

Een a s tro n a u t d ie n a a r een z w a rt g a t toe va lt, s tu u rt videobeelden van z ich ze lf n a a r een co llega verderop. L inks: het

‘f i lm p je ’ zoa ls de a s tro n a u t da t z e lf w aarneem t: voo r hem loop t de t i jd n o rm aa l. Rechts: naarm ate de as trona u t de h o rizo n van

het zw arte g a t nadert, d u u rt he t steeds langer voo rda t z ijn co l­lega een volgend beeldje on tvang t. Het laatste beeldje, da t b ij

het passeren van de ho rizo n is gem aakt, l i jk t zelfs eeuw ig s t i l te staan en w ord t na verloop van t i jd alleen m a a r zwakker. (U it:

B lack H oles van l-P . Lum inet)

Dat er iets raars aan de hand is, merk je pas als je met collega's op grote afstand van het zwarte gat gaat communiceren. Naarmate je dichterbij de hori­zon van het zwarte gat komt, verstrijkt jouw tijd steeds trager. Je collega's zouden merken dat je

D e kern van he l sterren stelsel N C C 7052. W at je h ie r z ie t is

naar a lle w a a rsch ijn lijkhe id dc nccre tiesch ijf ro nd een m iljoenen zonsm assa's zw a a r zw a rt g a t. Het zw arte g a t z e lf is n a tu u r lijk

niet te z ie n : he t z i t verborgen in de heldere ‘s t ip ’ in h e l m idden

van d c sch ijf. (Foto: H ubb le Space Télescope)

steeds langzamer gaat praten en bewegen, en omgekeerd zou j i j merken dat je collega's steeds sneller worden.Het zou trouwens steeds moeilijker worden om radiosignalen uit te wisselen, w ant door de tijdrek neemt ook de frequentie van de door jou uitge­zonden signalen af; de signalen worden bovendien ook steeds zwakker.Als je zo onvoorzichtig bent om de horizon te passeren, zou da t helemaal bizarre gevolgen hebben. Je collega's zouden merken da t het steeds langer duurt voordat ze weer iets van je horen. Je signalen komen steeds later na elkaar binnen: vanaf een gegeven m om ent lijkt er zelfs helemaal niets meer te gebeuren. Terwijl jij de horizon van het zwarte gat passeert, verloopt jouw tijd zo langzaam dat het voor een buitenstaander lijkt alsof je stil komt te staan.

Geen trechter!Op afbeeldingen w orden zwarte gaten vaak voorgesteld als een soort trechters. Maar da t is eigenlijk een beetje misleidend, w an t zo zul je een zwart gat noo it zien. Eigenlijk is een zwart gat (of beter gezegd: zijn horizon) gewoon bolvormig. En

zelfs die horizon kun je niet zien. Alleen als er materie naar de horizon toe stroom t (vanuit zo'n accretieschijf dus) kun je zien dat er 'iets' in het m id­den van de schijf z it waarin de materie verdwijnt.

Maar ook een 'naakt' zw art gat (een zwart gat zon­der accretieschijf) verraadt zijn aanwezigheid. Licht dat van sterren op de achtergrond afkomstig is, w o rd t door de zwaartekracht van het zwarte gat immers afgebogen. Hierdoor w o rd t de achtergrond vervormd, ongeveer zoals bij een lachspiegel.

Bijgaand plaatje van een Hollandse molen is gemaakt door de Amerikaanse sterrenkundige Brian McLeod. Links zie je de molen zoals deze er normaal uitziet. Rechts dezelfde molen, maar ditmaal 'hangt' er een zwart gat met de massa van Saturnus voor (de horizon van zo 'n 'k le in ' zwart gat is niet veel groter dan een voetbal!). Hoewel je het zwarte gat o f zijn horizon niet rechtstreeks kunt zien, is er wel duidelijk iets aan de hand: het beeld van de molen is helemaal vervormd.Natuurlijk kun je niet zomaar ergens een zwart gat voor een molen 'hangen'. Saturnus is bijna honderd keer zo zwaar als de aarde, en als er echt een zwart gat van die massa boven het aardoppervlak zou zweven, zou alles in zijn om geving doo r de getijdenkrachten worden verpulverd.

Zwarte gaten zijn dus niet zo onzichtbaar als hun benam ing suggereert. Ze verraden hun aan­wezigheid op allerlei verschillende manieren, al was het maar via hun zwaartekracht. Maar zullen we zo'n zwart gat o o it van dichtbij zien? Het dichtst­bijzijnde 'stellaire' zwarte gat is vrijwel zeker hon­derden lichtjaren van ons verwijderd. En het zwarte gat in het centrum van ons Melkwegstelsel is nog veel verder weg. Het ziet er niet naar u it dat in de nabije toekomst ook maar in de buurt van deze objecten kunnen komen.Dan rest alleen de mogelijkheid dat (zoals sommige sterrenkundigen denken) het heelal wem elt van de kleine zwarte gaten. Deze zouden zijn ontstaan bij de oerknal en allerlei massa's kunnen hebben. De kans dat er zo 'n m iniatuur zwart gat op niet al te grote afstand van de aarde te vinden is, is niet zo groot. Maar w ie weet, de wonderen zijn het heelal nog niet uit. Een mooiere plek om je afval te dumpen is nauwelijks denkbaar!

Een mooiere

p lek om je a fva l te dum pen is

nauw elijks denkbaar!

D it zou je z ien a ls e r een zw a rt g a t met de massa van S aturnus voo r een molen

zou hangen. De aan trekk ingskrach t van het zw arte g a l doe l h e l lic h t van de

m olen afbu igen, w a a rd o o r een sterk vervorm d beeld o n ts taa l. Hel zw arte ga t

z e lf is n ièt te zien. m a a r de gevolgen van z ijn a a nw ez igh e id w e l! (Fo to : Peter

B a rth e l/B r ia n M cC leod)

W E G ZON!Roy Keeris

Nog even en het is zover! Op 11 augustus 1999 krijgt iedereen een kans om te genieten van een totale zonsverduistering. Dat dit een van de spectaculairste sterrenkundige verschijnselen is, hoef ik niemand meer te vertellen. Iedereen raakt door het zien van een totale eclips wel enigszins geroerd. Tijdens de verduistering kun je onder andere getuige zijn van de prachtige corona. Maar er zijn nog veel meer dingen te zien tijdens de eclips. Hier wil ik je dan ook wat over vertellen, zodat je weet waar je op moet letten tijdens de verduistering. De volgende totale verduistering in de Benelux is namelijk pas in 2090 en het is maar de vraag of wij er dan nog allemaal zijn.

7 T | e datum is inmiddels wel bij iedereen bekend, ' y 1 Op 11 augustus rond het middaguur zal het in

C _" een deel van Europa twee minuten lang donker worden. De Maan schuift op dat moment tussen de Aarde en de zon door en blokkeert op dat moment alle zonnestralen die ons normaal wel bereiken. De totale verduistering vindt echter niet in Nederland plaats. In Groningen w ord t 90% van de Zon bedekt door de Maan en in Limburg 97%. Nou, zul je misschien denken, "Dat is toch ook al aardig?".

NO

Ja, het is inderdaad wel aardig, maar omdat de Zon dan niet helemaal bedekt is door de Maan, mis je toch een hele boel dingen, zoals de corona, protuberansen, de diamantring en nog veel meer. Ook w ordt het niet helemaal donker, w at dus minder indrukwekkend is. Juist als de het laatste stukje Zon verdwijnt, w ordt het pas echt een show. De verduistering in Nederland mag dan bijna totaal zijn, maar het kleine stukje reizen naar de totaliteitszone maakt de verduistering minstens honderd keer zo spectaculair!

Vervolgens zijn Noord Frankrijk, het uiterste zuiden van België en Luxemburg aan de beurt. Voor diegenen die niet ver willen reizen zijn deze plaatsen ideaal. Ga echter niet op de dag zelf reizen, want de wegen zijn dan waarschijnlijk overvol. En het is erg vervelend om de verduistering vanuit een autoraampje te bekijken, terw ijl die nog niet eens totaal is.

Daarna vervolgt de schaduw zijn weg door het Zuiden van Duitsland, Oostenrijk, Hongarije en Roemenië.Daarna komen achtereenvolgens Turkije, Irak, Iran en Pakistan aan de beurt en tenslotte India.

W at maakt een tota le zonsverduistering nou zo ontzettend cool?Een zonsverduistering is een van de spectaculairste gebeurtenissen in de sterrenkunde. Vele amateurs en sterrenkundigen reizen dan ook de halve wereld af om er één te zien. Sommigen raken hier zelfs verslaafd aan en slaan geen eclips op de wereld meer over.

Ik heb zelf nog noo it een zonsverduistering meegemaakt en kan dan ook alleen maar afgaan op ervaringen van anderen. Wat ik van mensen hoor die een totale eclips hebben meegemaakt is dat je niet weet wat je overkomt. Juist omdat het ontzettend tegennatuurlijk is dat het overdag donker wordt, raak je diep onder de indruk. Het maakt een soort oerinstinct in je los en het is dan net alsof alles in de

Waar was het ook alweer?De maanschaduw begint zijn tour in de Atlantische Oceaan en stormt daarna op Europa af. Allereerst zal deze Engeland aandoen. Alleen het zuidwestelijkste stukje van Engeland, Land's End, krijgt een totale zonsverduiste-ring te zien. Omdat veel Engelsen het niet willen missen, zal het erg dringen worden op dat kleine stukje. Er gaan al geruchten rond dat zo'n 1 to t 10 miljoen mensen er naar toe zullen reizen om de eclips te zien. Dat kan één grote puinhoop worden aan files en dergelijke.

De n iaanschadm stormt op Europa a f cn laat ons even rillenvan verwondering en kou.

wereld even stil komt te staan. Sommigen omschrijven het alsof er een gat in de lucht is geschoten. Anderen hebben het gevoel dat te vergelijken is met het aankomen van de buitenaardse schepen in "Indepen- dance Day." Vele mensen van w ie je het helemaal niet verwacht, krijgen tranen in hun ogen en een brok in hun keel. Een machtig gevoel is het.

Niet alleen de mens raakt betoverd door het schouwspel. Ook de dieren en planten reageren op de eclips. Bloemen sluiten zich, vogels gaan slapen en nachtdieren worden juist wakker. Daarbij lijkt de wind te veranderen en het licht gaat, als het mee zit, in één keer uit.

W at krijgen we allemaal te zien?De verduistering duurt in totaal ruim twee en een half uur. De tota lite it duurt echter maar maximaal twee minuten, afhankelijk van waar je precies zit! In de buurt van de centrale lijn duurt de tota lite it natuurlijk langer dan aan de rand van de totaliteitsgordel. Ik noem achtereenvolgens de dingen die je in de totaliteitsgordel kunt zien. De procenten geven aan hoever de Zon verduisterd is.

0 %De verduistering begint met een klein deukje aan de rechterkant van de Zon. Dit noemt men het eerste contact. Kijk echter niet rechtstreeks in de zon! Ook niet even met een half oog dicht! Dit kan al genoeg zijn om je ogen onherstelbaar te beschadigen! Om nu naar de zon te kijken heb je een eclipsbrilletje nodig waarmee je de zon veilig kunt bekijken (deze kan je bij de JWG bestellen). Tijdens de gehele verduistering als de Zon niet helemaal bedekt is, is het gevaarlijk om direct naar de Zon te kijken, zelfs als er nog maar een sikkeltje over is. Alleen tijdens de tota lite it kun je de Zon zonder brilletje waarnemen.

75 %Het duurt nog ruim een kwartier

voordat de Zon helemaal bedekt is, maar het begint nu al w at

donkerder te worden. Nu is het leuk om naar de schaduw op de grond van een begroeide boom te kijken. Tussen de

bladeren van de boom zijn namelijk hele kleine openingen te zien waar het zonlicht doorheen kan schijnen. Omdat d it als het ware puntvormige lichtbronnen zijn, zie je op de grond allemaal projecties van de Zonnesikkel. Dit noemt men het camera obscura effect. Zo zie je dat je niet eens een telescoop o f verrekijker nodig hebt om de Zon te projecteren!

90 %Als de Zon nog verder verduisterd is en er nog maar een smalle sikkel overblijft w ord t het nog donkerder en worden de schaduwen scherper. De planeet Venus verschijnt nu linksonder van de Zon.

95 %Het w o rd t nu steeds sneller donker. De temperatuur neemt af en de wind lijkt te veranderen. Eén m inuut voor de tota lite it loont het de moeite om even (bril even afzetten) naar het westen te kijken. Het hangt een beetje af van de helderheid van de lucht wat je daar precies zult zien. Als je mazzel hebt, kun je in de verte de maanschaduw op je af zien stormen. Met ongeveer 2500 km per uur raast deze over het landschap!

99 %Nu begint het echt spannend te worden. Het sikkeltje verandert in een enorm heldere ster. Op d it moment zou je vliegende schaduwen om je heen kunnen zien. Vooral als je naar w itte dingen kijkt, zoals bijvoorbeeld een w it laken, zie je ze het duidelijkst. Dit is een beetje vergelijkbaar met de lichtspelingen die je op een zonnige dag op de bodem van een zwembad kunt zien.

1 0 0 %Uiteindelijk dooft de heldere ster en verschijnt de corona. Dit noemt men het tweede contact. De corona heb je vast vaak op foto's gezien, maar zo ziet deze er in het echt niet uit. De corona vertoont namelijk een enorm helderheidsverloop. Dicht bij de zon is deze vrij fel en verder van de Zon af w ordt deze steeds zwakker. De buitenste delen van de corona zijn tienduizend keer zo zwak als de binnenste delen. Een foto's kan d it contrast niet vastleggen. Hierop zie je dan ook alleen maar zwart aan de buitenkant, w it aan de binnenkant en een grensgebied hiertussen. In het echt is de corona veel en veel mooier! I Op de plaats waar de Zon net verdwenen is, zie je even nog een paarse gloed.Dit isdechro- mosfeer van de Zon. Als je geluk hebt, zie je hierin protuberans­en. Met een verrekijker of telescoop is d it beter te zien.

Fotografie?Het is aan te raden om tijdens de tota lite it niet te veel tussen mensen in te zitten met compactcamera's. Waarschijnlijk laten veel mensen de camera's in de automatische flitsstand staan en het is niet echt leuk om telkens verblind te worden door flitsen terw ijl je aan het kijken bent.Het is vast in je opgekomen om nu zelf de meest fantastische foto's te gaan maken. Ik heb echter maar al te vaak gehoord hoe dat bij veel mensen ging. Zo bijvoorbeeld ook bij Pietje:

D e Z on is n e t ve rdw enen a c h te r de m aan en Pietje s te lt z ijn cam era in. Pietje k ijk t even d o o r de cam era o f h e t b e e ld g o e d is en verw isse lt e ven tuee l een lens. En dan gaa t P ietje de fo to 's m aken. A i! De d raadon tspanne r v e rg e te n ! Even zo eke n in de fo to ta s n a a r de d ra a d o n tsp a n n e r. Zo, even vas tm aken en w e e r p ro b e e rt P ietje w a t fo to 's te m aken. M isschien is een g ro te re z o o m le n s to c h b e te r. W e e r de lens verw isselen, even d e b e lic h tin g s tijd ins te llen ... En p lo tse lin g ve rsch ijn t w e e r h e t eerste s tuk je Zon en de tw e e m in u te n z ijn a lw e e r voorb ij. En Pietje h e e ft alle m o o ie d ingen d ie h ij m e t h e t b lo te o o g o f m e t een ve rrek ijke r h a d ku nn en zien, gem ist.

Foto's maken is leuk, maar twee minuten is erg kort en een eclips is ju ist ontzettend mooi om te zien. Je kunt namelijk een heleboel dingen zien die niemand op een fo to vast kan leggen. Bovendien worden er door anderen al miljoenen foto's gemaakt waarvan je er best w at bij kan laten bestellen.Als je het toch niet kan laten om foto's te maken, zorg er dan voor dat alles klaar staat en d a tje w at geoefend hebt. Dan hoef je alleen nog maar het knopje in te drukken en kun je toch blijven kijken. Het duurt echt maar heel kort!

Als je tijdens de tota lite it om je heen kijkt, is het niet helemaal donker, maar kun je toch een aantal (andere) hemellichamen zien. Ik noemde Venus al, maar ook Mercurius en de helderste sterren kun je aan de hemel zien. Zo zijn tijdens deze verduistering Sirius, Arcturus, Capella en Procyon goed te zien.

Het einde van de totaliteitHet derde contact is het

V ^a . rnoment dat het eerstee ' / stukje Zon weer

f QQ tevoorschijn komt. Als je7 ■< J goed kijkt kun je op de plek

waar de Zon weer gaat verschijnen weer de paarse chromosfeer met de

protuberansen zien. In het westen begint het alweer lichter te worden. Het einde van de tota lite it nadert.

Als je mazzel hebt kun je heel even het parelsnoer effect zien. Dit ontstaat omdat de Maan niet perfect rond is, maar bergen aan de rand vertoond. Hierdoor zie je de Zon in de dalen tussen deze bergen het eerstver-schijnen. In elk dal zie je dus een stipje en samenvormen deze stipjes een parelsnoer, ook wel Baily Beads genoemd.

Dan schiet plots de eerste zonnestraal tevoorschijn. Op d it moment kun je getuige zijn van de prachtige diamantring. Je ziet dan nog een deel van de corona om de Zon (de ring) met aan de rechterkant een heldere ster (de diamant). Dit is echt een magnifiek gezicht!

Langzaam maar zeker komt de Zon weer tevoorschijn en nu verloopt alles in omgekeerde richting. Het duurt nu nog zeker ruim een uur voordat de Zon weer hele­maal terug is en ook nu is het interessant om weer onder bomen te gaan kijken naar de sikkeltjes op de grond.

Waar heb ik de meeste kans om de eclips te zien?Een eclips is ontzettend mooi, maar het weer kan roet in het eten gooien. Voor het zelfde geld is het bewolkt en heb je een dubbele zonsverduistering...Als er 's ochtends al wat wolkjes opkomen willen die nog wel eens verdwijnen. Het is nog vroeg op de dag, en juist omdat er veel aan de weersomstandigheden veranderen tijdens de zonsverduistering kan het weer nog goed opklaren! Over het algemeen kan het in de zomer erg mooi weer zijn: een onbewolkte hemel en hoge temperaturen. Zou dat niet ideaal zijn?

Helaas is het lang niet altijd zulk weer. Vaak juist razen er depressies over Europa en is er van de Zon geen spoor te bekennen. Over het algemeen w ordt de weersituatie in augustus gemiddeld beter naarmate je meer in het oosten van Europa zit. In Engeland, waar nog vaak depressies over willen trekken, is de kans dat je de zonsverduistering kunt zien ongeveer 45 %. Niet best dus. In Frankrijk, België, Luxemburg en Duits-land is deze ongeveer 50 %. Dit is beter, maar nog niet echt ideaal. Gaan we verder naar Oostenrijk en Hongarije dan loopt het de kans op to t zo'n 60 %. In Roemenië, waar de eclips ook het langst duurt (2 min. en 23 see.), is de kans al gestegen to t zo'n 70%.Gaan we buiten Europa dan w ordt het nog beter. In Turkije zitten we al tegen de 80% en in Iran midden in de woestijn heb je zelfs 96% kans om de eclips te zien! Daar moet ik je echter bij vertellen dat je daar bijna niet kunt komen en dat het er politiek ook niet echt gunstig is. Bovendien z it je midden in de woestijn waar de temperatuur overdag in de schaduw op kan lopen to t zo'n 50 °C. Niet echt comfortabel dus om waar te nemen. In Pakistan en India tenslotte begint in deze tijd de moesson en die raadt ik je helemaal af.

Bovendien staat de zon daar op het moment van de verduistering erg laag.

Zorg dat je 'm te zien krijgt!

Als je nog w a t dingen w ilt lezen over de zonsverduistering o f mooie plaatjes w ilt zien, is er een mooi boek van Govert Schilling genaamd 'Eclips' waar je ook nog over een aantal andere spannende dingen kunt lezen, bijvoorbeeld waarnemen!

EeUPS-TOP t\F\F\Jt DUITSLAND!Ben je te jong voor de Eclips Expeditie naar Roemenie en wil je die zonsverduistering toch zien?Dat kan! Je mag nam elijk wel mee m et de Eclips-Trip naar Zuid-Duitsland. W e reizen per tou ring ca r naar een locatie ten zu iden van Karlsruhe. Het overnachtingsadres is in een soort kam phuis in E ttlingen. De tr ip d u u rt van 9-12 augustus. De prijs is fl. 3 0 0 ,- (o f iets m inder). M et het strookje achterop de UniVërsum kun je je aanm elden. Je k rijg t dan een u itgebre id aan­m e ld ingsfo rm u lie r thu isgestuurd m et de laatste in fo rm a tie . Later ontvang je nog een b rie f m et alle de fin itieve in fo rm a tie , b ijvoorbeeld hoe la a tje w aa r m oe t zijn. Voor JWG-ers die oude r zijn dan 14 jaar bestaat onder zekere voorw aarden de m ogelijkhe id om m et de tou ring ca r mee te rijden als passagier. Je ben t dan geen deelnem er van het kam p en m oe t voor eigen slaapplaats zorgen (in fo rm a tie bij ondergetekende).

Meld je snel aan, w an t het kamp kan wel eens snel vol zitten!Voor in fo rm a tie o f inschrijv ing kun je schrijven o f mailen naar: M aarten Kleinhans, M o n tfo o rtlaa n 3-3, 3525 EE U trecht, m .k le inhans@ geog.uu.n l Tot ziens (nouja, behalve als het echt donker w o rd t dan)!

Steel de show op 11 augustus, met het nieuwe JWG t-shirt! Het shirt - donkerblauw met een afbeelding van de aarde en de tekst 'Eclips 1999' - is verkrijgbaar in de maten 140-152, 152-164, S. M, Len XL.Het t-shirt kost inclusief verzendkosten ƒ 22,50 en kan worden besteld door overmaking op giro 39 90 609 t.n.v.Stichting UniVërsum te Utrecht. Vergeet de maat/maten niet! Ga je mee op kamp? Maak dan f 18,50 over, en zet bij de mededelingen: ‘Kamp1. Je krijgt je shirt dan op de eerste dag van het kamp!

Zo kun je dusecht

niet op kamp»

...maarZ Ó

wel!

nam ens de le id ing, M aarten Kleinhans

PoasKompRuud N ellen

Eerst even dit:Voor al diegenen die nog n iet to t inzicht waren gekomen: het onlangs in de nabijheid van Utrecht gehouden paaskamp heet PAKA (de twee eerste letters van paas en die van kamp) en niet, zoals velen het wel noemden, PARK (wat zoiets als paas-randstadkamp zou moeten betekenen). De laaste naam is naast foeilelijk ook nog eens ongelofelijk fout. Vooral de "R " in "PARK", die "Randstad" zou moeten betekenen, is volkomen misplaatst; het zou namelijk aangeven dat het hier om een kamp ging dat alleen toegankelijk zou zijn voor JWG'ers u it de Randstad en het bijbehorende groene hart en andere randgemeenten, en dat is helemaal niet zo. PAKA is voor iedere JWG‘er onder de 14 jaa r die zich tijdens de paasdagen zijn tijd nu w el eens nu ttig w il besteden. Laten we hopen dat m et het bovenstaande schrijven he t misverstand over de naam van d it fenomeen in JWG-kampenland de wereld uit geholpen is.Dan kan ik nu eindelijk beginnen met het verslag van PAKA, het kamp dat even gezellig als vermoeiend was.

R u u d , a ls g o u d e e r li jk e le ide r.

De m eeste deelnem ers m et een beetje geheugen zullen het al wel gezien hebben , m aar voo r iedereen d ie het alweer vergeten w as c.q. het n oo it heeft gew eten: d it a rtik e ltje is geschreven doo r een van de leiders. Jawel. W at op zich al een fantastische doorb raak is in de geschiedenis van het kam pvers lag : d it keergeen ch a g rijn ig gezeur van een o f ander zuur d ee ln e m ertje d a t o n te ­vreden w as/is over de

hoeveelheid chocoladepasta d ie hij op zijn brood kon smeren m aar een w aa rhe idsge trouw verslag, geschreven doo r een goudeerlijke leider.

(Wegens het feit dat mijn geheugen ook niet alwetend is, zullen er enige zaken door elkaar gehaald zijn en zal het tijdsverloop ook niet helemaal meer in orde zijn. Dat m oet m ij dan niet door organisatoren en leiders kwalijk genomen worden.)Zoals gezegd dus geen nodeloos afgekraak over het eten, w a n t da t was e igen lijk wel in orde. Over variatie hadden w e in ieder geval niets te klagen: n iet eens alle dagen een gerecht w a t voornam elijk u it aardappelen bestond, al dan n ie t verw erkt to t een purree danw e l s tam ppo t. Nee, w e aten op de eerste dag zelfs een heuse m aaltijdsoep. Jammer da t alleen de mensen d ie hem hadden gem aakt w isten w a t er in zat.

Verder verscheen er op een gegeven m om ent ook heus ruim tevoedsel op het menu, naar het schijn t rechtstreeks ge ïm po rtee rd u it A m erika , m aar volgens mij was het gew oon noodvoedsel voor Tweede-W ereldoorlogsoldaten. Zo oud zag het er nam elijk w e l u it.

Verder zul je m ij ook n iet horen k lagen over het p rogram m a. A lhoew e l de speurtocht halverwege in het w a te r viel (het begon ke ihard te p lenzen), w aren w e er toch een hele dag mee bezig.Halve dag lopen (in de regen), halve dag o p ­drogen, zo ko m t men de t ijd w e l door. Jam m er w as d a t de tw e ed e dagenvu llende a ttrac tie , he t w aa rne e m p ro je c tje , d o o r verscheidene facto ren , w aaronder een alge­heel gebrek aan m otiva tie bij zow el de deelnemers als de begeleiders van de groepjes, zw aar m isluk­te. Het idee was goed: m et z ijn vijven o f zessen in een groepje een heel sterrenbeeld (b ijvoorbeeld de G ro te Beer) u itkam m en op m ooie nevels en andere sterrenkundige objecten die je d o o r je telescoop kan zien, en daar dan de andere deel­nemers, die w eer een ander sterrenbeeld voor hun kiezen kregen, over vertellen. Jam m er da t de meeste mensen na het pro jectje nog n iet eens de naam van h e t d esb e tre ffe nd e sterrenbeeld konden schrijven.

Alleen het w eer was echt vo lkom en nou ja je weet w e l. Na dag tw ee o f zoiets dergelijks viel de regen m et bakken u it de hem el en konden w e n ie t meer voetballen. Op de dag van de s p e u rto ch t koesterden w e nog even de hoop dat het w eer beter weer werd, maar zoals je h ierboven hebt kunnen lezen, was die hoop vrij ijdel.

En verder hebben w e ons m et zijn allen wel verm aakt op de sterrenw acht, w aa r som m igen zelfs nog een rond le id ing hebben gekregen onder le id ing van Leider Rickert.

W a t w as er dan nog meer zo leuk?De le id ing na tu u rlijk (en da t is zonder pardon gebleken u it de evaluatie van het hele kamp)! ledere deelnem er vond M arcel, Jennifer, M aurits, Richard, Rickert, Petra, Jeroen en m ij hartstikke cool, gaa f en nog zo w a t van da t soort term en. Je zou je b ijna afvragen w aar w e het aan verdiend hebben....

"Z o z o ," zu l je dan denken, "g in g er dan helemaal n iets fo u t? "

Nee, e igen lijk n iet. Ik heb tenm inste m aar drie schaafw onden hoeven schoon te maken, er zijn geen benen gebroken en alle deelnem ers (stuk o f 35) hadden al hun vingers nog aan het einde van het kampje.

O ja, env o o rd a t ik het vergeet: d ie scouts, d ie steeds ons ge ­b o u w in en u it kwam en b a n j e r e n , d a t w asanders ook geen rozengeur en mane-schijn, m oet ik zeggen. Had je net de w c en de keuken en de gangen gem op t (m et zo 'n zw abber (= m o p ) de vloer dw eilen, red.), kwam en daar vier scouts m et hun ranzige m odderschoenen w eer vier kilo Ned­erland naar b innen dragen. Om gek van te w o r­den.

Nu, ik hoop d a t ik m et d it ver­haaltje een leuke sfeerschets heb gem aakt van w a t er op dat PAKA allem aal gebeurde. Lijkt je d it nu leuk en w il je d it alles ze lf o ok eens aan den lijve onderv inden, dan heb ik goed nieuws voor je: zeer

w aarsch ijn lijk is er vo lgend jaar weer een! Lees daarom alle UV's tegen die t ijd m aar eens g ro n d ig d o o r op n ieuw s over d it kam p en kom ook.

S e r e is l a n g s d e

f l • •: v;.'C . •'

. ' W ' .’. . •* *' ;* *

S d v a r M p c . ^ t e r r e n l ^ o o f

Magnitude-, $3Afstand- 21 duttend lic k tjc wDiMeter-. CO llcktjo~o~r

Sterrenbeeld . LISÏl

----------------------------- T r ^ - ïlmneveloMagnitude-. ïïti0

Afstand. A000 lichtjaar

Sterrenbeeld . LISRv -

Sftrtw-ls'telsell vL.d e M jr 9 o d i t ë k t

e : n

Ahio-nd. (>ö mljoen licht]o-&~r

S tenenbee ld . /ViM&D

<

I

<ï

X

<<

e

<

X

X

{e

I

<e

f

1

%

e

J M .

E llip tisch s i v r r a i s i t l s e .

\M a g n i t u d e : %

Afstand-- 60 biljoen lich tjaar

Sterrenbeeld . NWoyd

K

I S

EfltpftscA. siclsclOok tkt g /c V fvy cliAsivr

r k a ^ n H u o / c :■ M

s i e r r e j i b e d d / M A & )

Syira-oJsidst!/ k o ^ n Hudc 7.7G r o o i iv . 100 d u iz e n d l i o k i j t w

s i v r f u b e t l d . l 'A h h G )

m o ^ n H u d c : H

ftohomiicfC sianrti^oofL Afsiwid: 37 mljocn liMjy~ar

I k l S'ta-d-i Vfcj d icki bij ktrt cc^ivwh S Ê M & k k M l

\hm U A yhdki’je ^ s ie l^ l, eji is daardoor s ^ e r m f c e J g f JhCA 1 HO ËEèLvvo/armd l)c sierren si<xm d ’M flp elkdo-r

cu do-o-Y'do&r b d t s iv r r ^ ooy msrtalp kL

yu a ^n H u d z ,: 6.5~_______

S'tcrrcube.dd. /J\AAG)

1 5 1

JWG en de bestierende bestuurdersvan dc voo rz itte r: M a a rte n K le inhans

Wel eens gehoord van een apenbroodboom? Of het geld dat op je rug groeit? Of het schip met geld dat maar nooit komt? En die Zon die almaar voor niets opkomt? Zo is dat ook met de organisatie van de JWG. Als je niets doet, gebeurt er nietsI In de JWG wordt al het werk gedaan door zo'n zestig actievelingen, waaronder tien hoofdbestuurders.

Op 8 mei waren de Landelijke Bijeenkomst en de Algemene Ledenvergadering. Daar hebben we afscheid genomen van drie hoofdbestuursleden, en zijn er drie nieuwe mensen in het hoofdbestuur van de JWG geïnstalleerd. Op de achterkant van UniVërsum staan vaak de adressen. Als je w a t w il vragen o f weten, mag je die altijd bellen o f mailen!

En wie gaven de pijp aan Maarten?M artijn Hordijk (kampen), Ruben van Moppes (UniVërsum) en Marloes Mulders (Vice-voorzitter).

Effe voorstellen:Toineke Westen (kampen), Sanne Mos (UniVërsum), Joost Hartman (Vice-voorzitter)en Laurens Simonis (algemeen bestuurslid). Maarten, onze voorzitter

M artijn Hordijk: heeft veel gedaan voor de kampen van de JWG. De leiding van elk kamp organiseert natuurlijk het kamp zelf, maar er zit een heleboel organisatie omheen, zoals reclame maken, verzekeringen, richtlijnen en regels waaraan eeh JWG-kamp moet voldoen, enzovoort. En dat is

nou allemaal de taak van de kampcoördinator. M artijn heeft vroeger bloedfanatiek in de waarneem- commissie rondgehold, en gaat nu weer terug naar af: M artijn w ord t weer fanatiek in de waarneem-

commissie!

Toineke Westen: w ord t de nieuwe kampcoördinator. Ik krijg al pijn in mijn rug als ik bedenk w at ze alle­maal op haar nek heeft genomen voor de JWG. Gelukkig hoeft ze de kamporganisatie niet in haar een­tje te doen, w ant de kampleidingen helpen zelf ook. En voor het coördineren van alle weekendkam- ^ pjes kom t Emma Versteegh in de kampgroep. Toineke danste al heel actief door afdeling Leiden e.o., en gaat deze zomer mee in de leiding van Jongerenkamp.

Marloes Mulders: is afgetreden als vice-voorzitter. Jarenlang is ze actief geweest buiten de JWG, om de JWG bekender te maken in het land en bij andere verenigingen en stichtingen. Het gevolg is dat de JWG nu heel veel meer contacten heeft met de buitenwereld, en dat is heel erg goed. Zoiets heet publiciteit, en daar is zelfs een commissie voor, de 'Publicom'. Mar­

loes is bij de JWG gekomen door een internationale wedstrijd te winnen: 'Samen naar Mars'. Daarbij heeft ze een werkstuk gemaakt over kolonisatie van Mars. Marloes b lijft nog actief in de

publicom, dus w e zijn haar gelukkig niet kw ijt!

Joost Hartman: is nou vice-voorzitter geworden. Ook Joost zit in de Publicom, en dendert verder vrolijk en zeer actief door de rest van de JWG. Als je iemand met een grote waffel en een zachte 'g ' keigave verhalen hoort vertellen, is dat vast Joost. Joost zat al bij een publiekssterrenwacht en nam vaak meteoren waar. Op een Landelijke Bijeenkomst waar hij per ongeluk verzeild geraakt was, werd hij overgehaald om mee te gaan naar het Puimichel kamp in Zuid-Frankrijk, waar JWG- ers met enorme telescopen zelf konden waarnemen en fotograferen. Sindsdien is Joost niet meer weg te slaan u it de JWG, en doet hij onder andere de Jongerenkampen.

Ruben van Moppes: was de hoofd redacteur van de enige echte UniVërsum. Dat was te merken ook, w ant ondanks vele moeilijkheden is de UniVërsum het laatste jaar énorm vooruitgegaan! Het valt niet

mee om een blad leuk en modern te houden als de rest van de wereld ineens alles in kleur gaat drukken en per internet met kleur en geluid je huiskamer in vliegt. Ruben moest dan ook nog wel eens diep en ernstig brommen, maar gelukkig meende hij dat allemaal niet zo. Hij heeft het zo

goed gedaan in de JWG dat hij nou alweer in het bestuur van een andere vereniging is gevraagd. Gelukkig zien we Ruben nog terug op Jongerenkamp.

Sanne M os : is onze kerverse hoofdredacteur geworden. Samen met Paul Dekkers (eindredacteur) bokst ze de hele wereld bij elkaar, en doet ook nog effe de UniVërsum. Is niet echt iemand om ruzie mee te krijgen! Gelukkig staat ze nou aan onze kant... Sanne is

ook nog de contactpersoon van afdeling Utrecht, een van de grootste en oudste afdelingen van Nederland. Verder speelt ze graag met groene haarverf....

Laurens Simonis: is ons tiende bestuurslid geworden! Nu de JWG meedoet met de Weten­schapsdag (10 oktober aanstaande in Utrecht) en ook de JWG-studenten juist m inder tijd hebben naast hun studie, gaan we Laurens' extra inzet hard nodig hebben. Laurens is al een hele tijd actief in afdeling Utrecht, en gaat nu ook mee als leiding op Jongerenkamp. Daarnaast vond hij zijn groene haar n ie t mooi...

23 OKTOBERLandelijke JonserenBijeenkomst!

Wat?Zoals elk jaar ook nu weer: de U B !

een bijeenkomst voor alle JWG-ers uit het land!

Waar?Basisschool De Kleine Dichter te Utrecht

Wanneer?23 oktober dus!

Hoe?In de volgende UniVërsum vind je alle info die je nodig hebt, van routebeschrijving tot programma!

Slim scheepje: vliegen op licht!Sanne Mos

Vliegen op licht? dat kan toch niet? jawel! De Amerikaanse wetenschapper Leik Myrabo heeft een scheepje gebouwd, een lichtschip, dat door middel van een felle lichtbundel opstijgt.

Een lic h tb u n d e l kun je n a tu u r lijk n ie t als voorts tuw ing gebru iken. Als je m et je zaklam p op de g rond schijn t, stijg je im m ers ook n ie t op. Dat kom t o m d a t lich t geen gew ich t (o f massa) heeft. Daarom kun je je er n iet mee afzetten. M aar een lich tbunde l bevat w e l een h oop energie. En energie kun je om ze tten in w arm te .Kijk m aar eens naar ku iken tjes o n d e r een b roedlam p. De energie u it de lam p h o u d t ze w a rm . Hoe kun je da t nou gebruiken in de ru im tevaart? M yrabo g ing er eens goed voor z it­ten en bouw de een heel slim scheepje.

H et scheepje bestaa t u it een om hu lse l van a lum in ium en een laser. De laser b rand t n ie t de hele t ijd , m aar kn ippe rt 28 keer per seconde even aan en w eer u it. Bij elk lich tpu ls je w o rd t de lucht b innen in het scheepje heel snel verw arm d door de energie van het laserlicht. In een flits s tijg t de tem pe ra tuu r w e l 3 0 .0 00 graden!

Nou hebben s to ffen de leuke eigenschap da t ze g ro te r w o rden als ze verh it w orden . Zo o ok m et de lu c h t in he t scheepje. D oo r de snelle tem pe ra tuu rs tijg ing ze t het zo snel u it, da t het aan de onderkan t van het scheepje naar buiten w o rd t geblazen. D aardoor w o rd t het lichtschip om hoog geduw d.Denk m aar aan een ballon die je opb laast en dan loslaat. Aan de bovenkant van het scheepje w o rd t n ieuw e lu ch t naar b innen gezogen voo r de vo lgende lich tpuls. Het geheel d raa it heel snel rond, net als een to l, o m d a t het dan niet kan kantelen en dus netjes om hoog vliegt.

Leuk, zo 'n lich tsch ip! M aar w a t heb je er nou aan? In de ru im te w e rk t het n iet, w a n t daar is geen lucht. Heeft M yrabo ook aan gedacht. Hij geeft het scheepje gew oon een lad ing eigen luch t mee!

Nou, n iet echt luch t, m aar sam engeperst stikstof. S tikstof is een gas d a t heel veel in luch t zit. (lucht is 80 % stikstof, ongeveer 20 % zu u rs to f en ook nog een beetje koolsto f).

Nou is zo'n s tiks to flad ing wel zwaar, zou je zeggen. En het voordeel van het lichtschip is ju is t da t het zo lich t is! Dat is wel zo, maar zoveel gew ich t h oe ft het scheepje o ok helemaal n ie t mee te nem en. H u id ige lanceervoertu igen hebben veel b randsto f nod ig om d o o r de atm osfeer heen te kom en,' m aar he t lich tscheep je g e b ru ik t d ie a tm osfeer ze lf als vo o rts tu w in g ! Het h oe ft dus alleen m aar s tiks to f te hebben voor in de ru im te, en n ie t voor het opstijgen zelf. Zo is het in ver­houd ing toch nog veel lich ter dan andere lanceer­voertu igen.

Het enige probleem is, da t het schip n iet zo g ro o t kan zijn. Het m oe t nam elijk een heel sterke laser meenemen. Een sterke laser van b ijvoorbeeld 1 m egaw a tt is al zo g ro o t als een kleine f la t (en heeft een eigen e lektric ite itscentra le nod ig ) en om mensen te vervoeren heb je duizenden keren meer nod ig . Zo'n g ro te laser is wel erg duu r! M yrabo is bezig m et het on tw e rpen van een zonnepaneel van een k ilom eter in doorsnee da t 500 k ilom eter boven de aarde hangt. Het paneel m oe t even opladen om genoeg energie te verzamelen u it het z o n lic h t, en dan w o rd t de energ ie d o o r nauw keurige zenders op een startk laar lichtschip gericht. V ijf m inu ten la ter is het schip in de ru im te !

V oorlop ig is M yrabo nog hard aan het werk, maar w ie w eet z it jij over v ijftien jaar wel in een lichtschip op weg naar Mars!

(gebaseerd op KIJK ju l i 7999)

ASTRONAVIGATIEPieter Lute ijn

Dit artikel is getiteld astronavigatie, dat woord is afgeleid van aster en navigare, twee woorden u it het Latijn die respectievelijk ster en varen betekenen. Letterlijk vertaald w ord t astronavigatie dus iets als sterrenvaren. Al sinds de oudheid maken mensen gebruik van de sterren om op zee hun koers te bepalen. Ook op het land zou je dat kunnen doen, maar er zijn daar meestal wel duidelijke vaste punten.zoals een hoge berg, een bos, een hoge toren, o f een weg waarmee dat makkelijker gaat. Op zee zijn er natuurlijk niet zulke vaste punten, tenzij de kust in zicht is, zodat er op bijvoorbeeld bakens en vuurtorens gevaren kan worden, en is men van de sterren afhankelijk. In d it artikel zal ik uitleggen hoe deze praktische toepassing van sterrenkunde in zijn werk gaat. Bij het schrijven van het artikel waren de boeken Astronavigatie van Bobby Schenk (vert. u it het Duits door R. Bouw­man, De Boer, 1978), ISBN 90 228 1225 1 en Astronomische Navigatie voor zeilers enmotorbootvaarders van Mary Blewitt (vert. u it het Engels door D. J. Huele, Hollandia, 1979), ISBN 90 6045 653 X zeer nuttig, in de bib­liotheek kun je deze en vast nog wel andere boeken over astronavigatie terugvinden, wanneer je meer w ilt weten van astronavigatie dan ik in een kort artikel kan uitleggen.

COÖRDINATENSYSTEEM

Het coördinatensysteem dat we op het oppervlak van de Aarde gebruiken bestaat u it lengte- en breedtegraden. De evenaar lig t op de nul-breedte.

Er w orden vandaar 90 breedtegraden geteld naar de Noordpool en de Zuidpool. De N oordpoo llig t dus op 90°N (Noorderbreedte), de Zuidpool op 90°S (Zuiderbreedte). Van pool to t pool lopen de meridianen, waarbij de nul- meridiaan door het Royal Observatory te Greenwich loopt. De m eridianen geven de lengtegradenaan, d ie naar het Westen als W esterlengte-graden en naar het Oosten als Oosterlengte-graden geteld worden; de 180ste lengte­graad loop t doo r de Fiji Eilanden en is 180°E maar ook 180°W.Bij de nota tie van coördinaten zet men gewoonlijk de breedtegraadvoorop, b ijvoorbeeld 52°N, 5°E. Bij het rekenen m et graden is het belangrijk da t één graad opgedeeld w o rd t in 60 m inuten, (aangegeven m et ') en elke m inuu t officieel inweer 60 seconden (aangegeven m et " ) . Bij astronavigatiew ordt vaak niet met seconden maar tienden van een m inuu t gewerkt. Verder w o rd t er m odulo 360° gerekend. Dat betekent dat je van (bij) u itkom sten boven de 360° (onder de 0) net zovaak 360° a ftrekt (optelt) to td a t je in het interval [0 ,3 60 °> u itkom t. Lengtegraden zijn aan de pool veel kleiner dan aan de eve­naar, debreedtegraden zijn overal even g root, en de zeem ijl is gelijk aan één zestigste van een breedtegraad, d.w.z. 1 breedtem inuut.

NAVIGERENZo dat was even w a t theorie, waarschijnlijk w is t je eigenlijk al hoe het coördinatensysteem op Aarde in elkaar steekt, maar het is a ltijd handig om het er nog even

bij te hebben. De navigatie speelt zich uitslu itend a f op het oppervlak van de Aarde, er hoeft voor de plaats­bepaling dus n iet echt in drie dimensies gedacht te worden; voor het u itzetten van een koers is het wel slim om eraan te denken da t je over eenbol vaart, om dat je anders mijlen om zou kunnen varen.Je hoeft je ook n iet druk om tijdzones, zomer- en/of w in te rtijd en de datum grens te maken: we rekenen voor

de navigatie uitslu itend m et de Greenwich Mean Time. Het is overigens belangrijk da t we over de ju iste tijd beschikken, to top de seconde nauwkeurig, om dat we anders, zoals later zal blijken, op eentotaal verkeerde positie kunnen uitkom en, al loop t de klok maar een aantal séconden verkeerd. Gelukkig koop je tegenw oordig voor een paar tientjes een doo r een kwartskristal op koers gehouden horloge, watervast en schokbestendig.Dat was in vroeger tijden wel anders, om dat een slingeruurwerk aan boord doorde scheepsbewegingen van slag w ord t gebracht; trad itione le scheepschronometerskos(t)ten een klein fo rtu in .

INSTRUM ENTARIUMVoor de astronavigatie in de praktijk heb je een aantal a ttribu ten nodig. Naast een gelijklopende klok, schrijf­materiaal, papier, een passer, 2 geodriehoeken en een kaart om je positie op in te tekenen, heb je een

instrum ent nod ig om de hoek tussen de horizon en zon, maan, planeten en sterren te meten. Hiervoor w ord t gebru ik gem aakt van een sextant, een ins trum ent waarmee to t op 1 boogm inuu t nauwkeurig een hoek

gem eten kan w orden ; na tuurlijk a fhanke lijk van de kw alite it van het instrum ent, en de kwaliteiten van de bediener.Als je door de kijker van een sextant kijkt, kijk je via een glas da t voor de he lft een spiegel is; in de transparante helft kijk je naar de horizon, via de spiegelende helft kijk je in een tweede spiegel, d ie boven aan de w ijzer van de sextant vastzit. Door aan een w ie ltje te draaien w o rd t de w ijzer langs een gradenboog bewogen. O m dat je je ogen niet w il verpesten doo r via de spiegels in de zon te kijken, kunnen er filters voor gedraaid worden.Om de gemeten hoogte van het hemellichaam u it te werken naar een positie zijn verder de exacte posities van de hemellichamen nodig. Deze zijn opgenomen in een almanak] om dat de posities elk jaar net w eer anders zijn, m oet je ook elk jaar een nieuwe almanak kopen. Dat is m ooi voor de uitgever, w an t zo kan deze centjes blijven verdienen.Je moet ook een tabellenboek hebben, met w a t meer statische tabellen; deze hebben geen beperkte houd­baarheid. Het vervelende van zo 'n almanak is, da t 'ie zwaar beveiligd is m et copyright en ik dus n iet zomaar een paar copietjes eru it kan maken en publiceren. Om echter meteen een klauw duiten u it te geven aan een almanak, alleen om een paar d ingetjes u it UniVërsum u it te proberen, is ook zonde van je zuurverdiende pieken. Echter, de b ib liotheek kan hier weer u itkom st brengen.

DE THEORIE - GLOSSARIUMHieronder passeren een aantal belangrijke termen kort de revue; w ellicht zijn ze je al bekend, maar het kan geen kwaad ze nog even ko rt u it te leggen. In de tekeningen, d ie gebaseerd zijn op de duidelijke tekeningen in het boek van M ary Blewitt, w o rd t gebru ik gemaakt van de volgende letters:

p, P' Noord- en ZuidpoolE, E' evenaarH, H' horizonQ centrum van de AardeX geografische positie van het hemellichaamZ de waarnemerZ' zenith van de waarnemerG punt op de Greenwich-meridiaan

WERELDBEELDVoor de astronavigatie vergeten w e even alles w a t Coper­nicus ons heeft geleerd; voor ons is de Aarde het centrum van het universum, en alle hemellichamen bewegen langzaam om haar heen.

CEOCRAFISCHE POSITIEDe geografische positie (afgekort GP), die ook wel Aardse projectie (AP) w o rd t genoemd, van een hemellichaam is het pun t op het Aardoppervlak w aar hethemellichaam loodrecht boven staat. M et andere woorden, het snijpunt m et he t aardoppperv lak van he t lijns tuk d a t de m iddelpunten van de Aarde en hethemellichaam verbindt. De GPs van de hem ellicham en kunnen voor een

willekeurig tijdstip in de almanak w orden opgezocht.

p

DECLINATIEDe declinatie van een hemellichaam is gelijk aan de geografische breedte vanzijn GP. Declinatie w o rd t in graden en m inuten Noord o f Zuid van de evenaar gemeten. De declinatie van de Zon, Maan en de planeten lig t tussen 0 en 30°N o f S. De declinatie staat in de almanak vermeld; voor de Zon verandert de declinatie slechts langzaam, ongeveer één graad per 4 dagen, maar voor de maan soms wel 7 ° per dag.

P

P ’

UU R H O EKDe GP van een hemellichaam lig t niet alleen op een bepaalde breedte, maar ook op een lengte; deze w ord t nader aangegeven doo r de uurhoek. Als voorbeeld bekijken we de Zon. Als je om 12 uur 's m iddags ergens in Engeland op de Greenwich-meridiaan staat, dan zie je de Zon exact in het Zuiden, en is de uurhoek nul. Twee uur later is de uurhoek tw ee uur, en naarmate de Zon zijn weg vervolgt neemt de uurhoek toe, zodat om 11 uur de volgende m orgen de uurhoek 23 uur is geworden. Om 12 uur de volgende dag is de hele om loop vo ltoo id en begint de uurhoek weer bij 0. De uurhoek gemeten van de G reenw ich m erid iaan w o rd t G reenw ich-uurhoek genoemd (Greenwich Hour Angle, GHA). De uurhoek w o rd t gemeten in Westelijke richting, in t ijd o f in boog, dus in uren, m inuten en seconden, o f in graden, boog- m inuten en boogseconden.

le k ijk t op de pool

z

G

De uurhoek m oet in de almanak opgezocht worden, om dat zelfs de Zon niet gelijk loop t met GMT. Voor elke seconde van elke dag staat de uurhoek in de almanak. Je kan de uurhoek ook vanaf een w illekeurige andere meridiaan dan de Greenwich-meridiaan nemen, als de uurhoek genomen w o rd t vanaf de meridiaan waar je je op da t m om ent bevindt, spreken we over de locale uurhoek (LHA). De locale uurhoek kun je uitrekenen door je geografische lengte van de GHA a f te trekken als het om een W esterlengte gaat, o f erbij op te tellen in het geval van een Oosterlengte.

ZENITHHet zenith is het pun t aan de hemel dat loodrecht boven je staat. Als je jeop de GP van een hemellichaam bevindt, dan staat da t dus in je zenith.

HO RIZO NDe horizon lig t in het vlak da t op zeeniveau aan het aard­oppervlak raakt. Het e ffect van een horizon w ord t veroozaakt doo rda t de Aarde overal van ons a fbu igt, en w e niet om een hoek kunen kijken.

H OO CTEDe hoogte van een hemellichaam is de hoek w aaronder je het boven de horizonziet, d it is de hoek die je kan meten m et een sextant.

P’

A ZIM U THD it is de rich ting waarin de GP ligt. Hierbij w o rd t u itge­gaan van het echte Noorden, n ie t van het magnetische Noorden. Bij het u itwerken van je waarnem ingzoek je het

azim uth op in een tabel; je kan het nam elijk niet nauwkeurig genoeg meten doo r m et het kompas te peilen. Er w o rd t daar een getal gegeven, dat je met behulp van je LHA kunt omrekenen naar het echte azim uth. Als de LHA gro ter is dan 180°, dan is het azim uth genoemd in de tabellen gelijkaan het echte azim uth, in het geval da t de LHA kleiner is dan 180° moet je 360°-azim uth nemen voor het echte azim uth.

GROOTCIRKELSEen grootcirkel is een cirkel waarvan het m iddelpunt samenvalt m et het centrum van de aardbol, die over het aardoppervlak loopt. De kortste verbinding tussen twee punten op de aardbol loop t langs de grootcirkel d ie de twee punten verbindt. Afstanden langs de cirkel kunnen zow el in graden, uren als in zeem ijlen w orden aangegeven. In he t p laatje zijn d rie g rootcirke ls aangegeven, namelijk de cirkels EE', CC' en PEP'E'. De breedte parallel AA' is geen grootcirkel, en de kortste weg van A naar A' loo p t dus n iet over d ie cirkel, maar over de pool.

p

De hoek AQE is 30°, de afstand is dus in zeemijlen 1800 mijl. De punten O en F liggen n iet op een meridiaan, maar wel op een grootcirkel dus hun onderlinge afstand is ook in graden en dus mijlen u it te drukken. Door tweepunten op de aardbol kun je a ltijd een grootcirkel trekken.

GREENWICH M E A N TIM EDe gem iddelde zonnetijd te Greenwich. O m dat het een gem iddelde is, is 12:00h GMT meestal niet de tijd waarop de Zon de meridiaan te Greenwich ook werkelijk passeert.

DE POSITIELIJNNu gaan we zien hoe bovenstaande begrippen worden gebru ikt om je plaats op de Aarde u it te rekenen. De positielijn o f hoogte lijn is het uiteindelijke doel van iedere hoogtebepaling van een hemellichaam. Ergens op deze rechte lijn op de kaart bevind je je. Als bijvoorbeeld de Zon in het zenith staat, dan is de hoogte 90° en dan is er maar één plaats waar je kunt zijn: op de GP van de Zon. Als je nu van deze positie w eg loopt in een w illekeurige richting, neemt de hoogte van de Zon af; het maakt niet u it welke kant je op gaat.Als je de zonop een hoogte van 85° ziet, dan bevind je je op een cirkel waarvan het m idde lpunt op de GP van de zon lig t. O m dat het niet m ogelijk is om het azim uth van de Zon nauwkeurig genoeg te bepalen om de exacte

TOPSAFSTANDDit is de com plem entaire hoek van de hoogte, m.a.w. 90°-hoog te is de topsafstand.

. . s- - üiarrmozoN

plaats op de cirkel te bepalen, m oet je genoegen nemen m et het trekken van een lijn loodrecht op het zo nauwkeurig m ogelijk bepaalde azim uth. We trekken een rechte lijn, om dat de cirkelstraal zo g roo t is dat het niet m ogelijk is om de krom m ing van de cirkelboog op de kaart aan tegeven. Als je meerdere van zulke rechte lijnen trekt, door bijvoorbeeld verschillende hemellichamen in te tekenen, kun je je positie nauwkeuriger bepalen.

M ID D A 6H O O 6TEO m dat de positielijn loodrecht op de peiling van het beschouwde hemellichaam staat, valt hij samen met een breedtecirkel wanneer d it hemellichaam precies ten Noor­den o f ten Zuiden van je staat. D it is het geval voor de Zon op Zonsmiddag.Uit de almanak halen we de declinatie van de Zon; in de figuu r kun je zien da t je nu door de declinatie op te tellen bij de topsafstand van de zon je je breedte kan uitrekenen.

Let wel even op da t als de declinatie in het plaatje ten Zuiden van de evenaar had gelegen, je d ie van de tops­afstand had moeten aftrekken. Teken zelf maar eens een een soortgelijk plaatje waarbij je X echter een declinatie op het Zuidelijk halfrond geeft. En hoe zit het als X aan de andere kant van Z ligt?

POOL($TER)SHOOCTEHetzelfde principe als bij de M iddaghoogte van de zon kunnen we toepassen bij de Poolster. Als de Poolster precies boven de pool zou staan, dan was je breedte gelijk aan de hoogte van de Poolster. O m dat de Poolster niet precies boven de Noordpool staat m oet er echter een kleine correctie worden toegepast. Nota bene da t je op

het Zuidelijk halfrond Polaris natuurlijk niet zien kunt, en da t het aan de evenaar ook vrij m oeilijk is om hem waar te nemen.

DE PRAKTIJK PARALLACTISCHE DRIEHOEK

Bij het nemen van de m iddaghoogte en de poolshoogte bleek da t de topsafstand (de hoek tussen het zenith en het object, gezien door de waarnemer) gelijk is aan de hoek tussen de waarnemer en de GP van het object gezien vanaf het centrum van de Aarde. D it is a lt ijd zo, onafhankelijk van de richtingwaarin je het hemellichaam ziet. Deze hoek kunnen w e omrekenen in zeemijlen door hem m et 60 te vermenigvuldigen. Je weet dan dus hoever je van de GP afzit. In principe zou je dus u it de almanak de GP van een hemellichaam (O f bijvoorbeeld een kunstmaan. Als da t een geostationaire satelliet is, dan is de GP trouw ens een vast getal...) kunnen halen, met de sextant de hoek bovende horizon bepalen, en m et een passer aftekenen op de zeekaart. M aar in de praktijk gaat da t niet, om dat de afstanden meestal erg g roo t zijn, en een bruikbare kaart geen tientallen graden omvat. Wat nu? Laten we het probleem eens van de andere kant benaderen. Stel da t we w el weten w aar we zijn, en de hoogte van het hemellichaam willen uitrekenen. Wegaan u it van een aangenomen positie; bijvoorbeeld de positie w aar onze boo t zich volgens het gegist bestek bevind. Er zijn nu drie punten van belang, namelijk onze positie, de GP van het hemellichaam, en de Pool; zie de figuur.

i>

W e hebben de volgende gegevens van de driehoek met deze drie punten als hoeken:PZ = 90°-BZ (we kennen nu onze breedte) , PX=90°-AX (de declinatie van het hemellichaam halen we u it de almanak) hoek ZPX; d it is natuurlijk de LHA, de hoek tussen onze meridiaan en die van het hemellichaam, gemeten in Westelijke richting.Door gebru ik te maken vandeze twee zijden en de ingeslo ten hoek kan m et behu lp van bo ld rie - hoeksmeetkunde (Je hoe ft geen moeite te doen d it w oord te onthouden om tijdens een potje scrabble een grote slag te slaan. Het past niet op het bord.) de rest van de hoeken en de overgebleven zijde XZ w orden u itgerekend. W e w eten da t de zijde XZ gelijk aan de topsafstand van he t hem ellichaam is, en 90°-topsafstand = hoogte. Naar deze berekende hoogte waren we ju ist op zoek, en als w e dus op dat m om ent vanaf de aangenomen positie de hoogte zouden meten

bovenaanzicht van GP met cirkel en hoogtelijn

met een sextant, zou daarhetzelfde uitgekom en zijn. De aangenomen positie was waarschijnlijk niet precies onze echte positie, we zullen dus een iets andere hoek meten. Het verschil geeft aan hoever w e ons van het aangenomen pun t bevinden. Als da t hu lppun t een beetje handig gekozen was, dan gaat het nu niet om honderden mijlen, en kun je d it verschil wel opeen kaart intekenen.

CEM ETEN EN W ARE HOO CTEAls je met de sextant in de weer bent geweest, lees je een hoogte af. D it noemen we de gemeten hoogte, waarop een aantal correcties m oet worden botgevierd om to t de ware h oo g te (ook w el gecorrigeerde waargenom en hoogte) te komen, d ie we met de berekende hoogte kunnen vergelijken:O oghoogte-correctie (kim duiking). De berekende hoogte u it de tabellen gaat ervanuit da t het oog op zeeniveau lig t, maar als je op een schip staat, is da t meestal w at meer: 2 meter is normaal op een jacht, op een luxe cruiser kan het wel 20 meter zijn. Een waarnem ing met een normaal sextant m oet dus gecorrigeerd worden; heb je een sextant meteen kunstm atige horizon, zoals in de luchtvaart w el gebru ikt w o rd t, dan m oet je ju is t niet corrigeren. De g roo tte van de correctie haal je u it een tabel, voor kleine jachten is het meestal -3'.Straalbreking. De dam pkring bu ig t lichtstralen af, hoe hoger een hemellichaam staat, hoe m inder d it effect is. Als het hem ellichaam erg laag staat, kun je geen betrouw bare hoogte nemen. In de almanak vind je een tabel m et de correcties.Halve m iddellijn . Bij het nemen van de hoogte m oet je in principe de horizon precies door het m idden van het hemellichaam laten lopen. O m dat we de zon en de maan als een schijf zien, is dat nogal moeilijk, en je zet dan normaal ook de onderkant op de horizon. Soms ook de bovenkant, als de onderkant niet te zien is, bijvoorbeeld door wolken, o f (bij de Maan) door een ongunstige schijngestalte. De almanak geeft meestal per dag aan hoeveel je daarom m oet corrigeren. D it getal m oet je opte llen als je de onderkant hebt genomen, in het geval van de bovenkant m oet je het er dus aftrekken.

BOVENKANT

Parallax in hoogte. Bij de stelling dat de topsafstand gelijk is aan de hoek tussen waarnemer en GP is er vanuit gegaan da t de lijnen ZS en XS' parallel lopen (zie het plaatje bij m iddaghoogte). D it mag je echter niet zomaar doen voor de Maan, die een niet te verwaarlozen moeten de w orden parallax heeft. Voor elke dag is deze in de almanak vermeld.

Sextant-fouten. Er zijn een aantal fouten in je sextant m ogelijk waarvoor je de aflezing moet corrigeren, de belangrijkste hiervan zijn:Certificaat- o f Doosfout. De systematische fo u t van je instrum ent, d ie meestal door de maker in het deksel van de opbergkist is vermeld.Indexfout. Een verandelijke fou t; deze moet je regelmatig bepalen, bijvoorbeeld door naar de horizon te kijken en de hoek tussen de rechtstreeksen via de spiegels bekeken horizon op te nemen.Collim atiefout. Als een voorwerp da t je doo r de sextant bekijkt vertikaal onderbroken w ord t, is er sprake van een co llim atie fo u t. Als deze te to rend is, m oet de sextant worden gecorrigeerd.

HOE LAAG IS ERG LAAG?De meningen verschillen hierover, hoogtesonder de 10° m oet je m aar onbetrouw baar achten, en alles onderde 20° liever verm ijden. Te hoog (> 8 0 °) is trouwens ook niet goed, om dat dan de bolling van de positielijn te g root w ord t.

ZONSW AARNEM INGENFafjo z it. in z 'n tijd-ru im teschip, en is op 31 m aart 1977 bezig m et eenlanding op een geheime basis in zee. Hij is d ruk aan het ruzieën met Hyper; daardoor m erkt 'ie niet dat hij bezig is aan een verkeerde hendel te sjorren; het ruim teschip slaat op hol en beg in t te to llen. M et een donderende klap slaat Fafjo's ruim teschip even later ergens op een eilandje tegen de vlakte. Hyper is stuk (net goed), en Fafjo weet niet w aar hij is. Gelukkig heeft hij zijn radio nog, maar de accu is lekgeslagen, en loopt leeg. Fafjo kan nog net kontakt opnemen m et de basis, en een com puter opdracht geven een kruispeiling u it te voeren. Terwijl zijn radio het begeeft, hoo rt hij nog net de metalen stem aankondigen da t hij op ongeveer 40°N bij 35°W m oet zitten. Tsja, daar heeft hij w a t aan, maar niet heus. Er z itten daar honderden kleine ro t eilandjes. Fafjo opent nu de zak m et noodu itrusting , en pakt een mega- sextant u it. Snel meet hij de hoogte van de zon op: 35°35 '. Volgens zijn a toom polshorloge is het 17h29m09s GMT. Dan pakt hij de almanak erbij en zoekt de GP-coör- d inaten van de Zon op. In zijn almanak staat da t de GHA om 17h 73°58.1 ' was. In een aparte tabel zoekt hij op hoeveel hij hier bij m oet tellen voor 29 m inuten en 9 seconden: 7°17 .3 '. "D at is samen 8 1°1 5 .4 " ', rekent hij u it in het zand.

De declinatie is volgens de tabel in de almanak 4 °1 7.9' om 17h en 4°18 .9 ' om 18h. De declinatie van de Zon verloopt n ie t zo snel, en het is nauwkeurig genoeg om op de hele m inuu t a f te ronden; dat doe t Fafjo dan ook, en hij neemt voor de declinatie 4°18 'N . Fafjo kiest nu een hulppunt, in de buurt van waar hij zich ongeveer bevindt. Hij w il uitrekenen hoe hoog de zon daar aan de hemel zou hebben gestaan. Maar Fafjo is liever lui dan moe, en ve rtrouw t bovendien niet zo op zijn rekenkunsten, zeker n ie t nu hij net een enorm e smak heeft gemaakt. Gelukkig is voor een heleboel hulppunten al uitgerekend hoe hoog

de zon daar zou staan. De resultaten staan in de sight reduction table, en Fafjo kan deze zo opzoeken. Voor de breedte neem t hij 40°, d it is een m ooi opgraden afgerond getal, zodat hij het makkelijk in de tabel kan vinden. Om ervoor te zorgen dat de LHA op hele graden u itkom t (nodig om in de sight reduction table de resultaten op te zoeken) neemt hij als hu lppun t 35°15 .4 '. De LHA van de Zon w o rd t dus 46°. In de tabel zoekt Fafjo nu op de bladzijde van 40° de kolom voor de declinatie van 4 ° op, en kijkt op de regel met LHA 46°; "Aha," m om pelt Fafjo in zichzelf, "H c= 3 5 °0 9 ', d = + 4 4 en het azim uth Z = 1 1 9 °."

Hij b ladert w a t in zijn tabellenboek en v ind t de tabel waarin staat hoe hij met behulp van d en de 18' die hij nog bij de declinatie moet optellen u it kan vogelen hoeveel hij nog bij de Hc m oet tellen; d it b lijk t 13' te zijn,

dus de echte Hc= 3 5 °2 2 '. Fafjo schrijft d it duidelijk in het

zand. Hij w il er meteen het azim uth bijzetten, maar bedenkt dan da t hij d it nog m oet omrekenen naar het ware azim uth. Fafjo weet niet meer precies hoe da t ook alweer g ing, maar gelukkig voor hem staat het bovenaan elke bladzijde van zijn tabellenboek:

LHA greater thau 180° :z „= z LH A less than 180°. jr„=360-/f

Dus het ware azim uth is 241°. Fafjo kan nu het verschil u itrekenen tussen zijn gemeten waarde voor de hoogte, en de berekende hoogte. Zijn sextant corrigeert namelijk automagisch voor ooghoogte en de andere narigheid uit de vorige subsectie. Fafjo ziet da t hij 13' verschil in hoogte heeft m et zijn gekozen hulppunt. Zijn gemeten hoek is g ro ter dan de berekende hoek, de Zon staat voor hem dus hoger, o ftewel, h ij z it d ichter bij de GP van de Zon dan het hu lppunt. Hij pakt de kaart van het gebied, en zoekt op w aar zijn hu lppun t op die kaart ligt. M et zijn geodriehoek zet hij een lijn onder een hoek van 241° met het Noorden over het Oosten (het azim uth van de Zon). M et zijn pass­er past hij 13 zeemijl af, en nu kan hij loodrecht op de lijn die naar de Zon w ijs t zijn positielijn trekken.

STAPPENPLAN- Neem de hoogte van de Zon op m et de sextant; noteer de t ijd (GMT) van de waarnem ing.- Reken de gemeten hoogte om naar ware hoogte.- Zoek in de almanak op w a t de GHA van de Zon was op het tijdstip van waarneming.- Kies een hulppunt, zo d icht m ogelijk bij je gegiste positie, waarvan de lengte, waarmee je samen met de opgezochte GHA de LHA kunt uitrekenen, zodanig is dat de LHA een vol aantal graden bedraagt, en de breedte een geheel aantal graden is.- Zoek de declinatie van de Zon op het gegeven m om ent op in de almanak.- Je hebt nu de LHA van de zon, de breedte van het h u lppun t en de declinatie vande Zon. Nu kun je in het tabellenboek opzoeken w a t de berekende hoogte (de

hoogte van de Zon op het hu lppunt) is zijn, en w a t het azim uth is. Denk er aan da t je het getabbeleerde azimuth moet om zetten in een een w aar azimuth.- M et behulp van het verschil in hoogtes en het azim uth teken je dehoogte lijn in op de kaart.De moeilijkste rekenkundige bewerkingen die voor d it alles nodig zijn, zijn optellen en aftrekken. Het echte werk is immers al door de opstellers van de tabellen gedaan.

M AAN SW AAR N EM IN G ENHet basis-idee voor u itwerken van een Maanswaarneming is hetzelfde als voor de Zonswaarnemingen. Echter, om dat de declinatie van de Maan vrij snel verandert, is die nauwkeuriger opgegeven in de almanak. Tevens staat de Maan d ichterbij dan de Zon, en daarom is er een correctie (op te tellen bij de gemeten hoogte) voor de parallax nodig. Deze correctie staat per dag aangegeven in de almanak (M oon 's P in A. o f iets dergelijks w o rd t er vaak als kopje boven gezet.)

PLANETEN EN STERRENVenus, Jupiter, Mars en Saturnus w orden meestal gebru ikt voor navigatie. Deze planeten zijn helder en vaak tijdens de schemering goed waar te nemen, wanneer ook de horizon nog zichtbaar is. Voor elke dag staan er gegevens van deze planeten in de almanak, en kun je op dezelfde w ijze als voor de Zon uitrekenen w a t je positielijn moet zijn. Je hoe ft n ie t te corrigeren voor de halve m iddellijn, de g roo tte van de planeten is hier te verwaarlozen. Je kunt ook sterren gebruiken voor de navigatie; om dat elke ster ten opzichte van de andere sterren praktisch gezien een vaste positie aan de hemel heeft, hoe ft de almanak niet voor een g roo t aantal sterren de GHA te vermelden, maar alleen de hoek met een pun t aan de hemel voor elke ster, en de GHA van d it punt. Hiervoor w o rd t een pun t in de Ram (Ariës), gebruikt. De hoek tussen d it punten de ster heet SHA, siderische uurhoek. SHA5ter+G H AarjgS) mod

360°= G H A ster.

De declinatie van de sterren lig t, zoals je waarschijnlijk wel weet, vast. Als de ster die je w ilt gebruiken een declinatie g ro ter dan 30° heeft, kun je geen gebruik maken van de tw ee delen tabe llenboek d ie je voor zon, maanen planeten gebru ikt en m oet je het eerste deel, Selected Stars, gebruiken.

POOLSTERDe Poolster staat soms meer dan 2° van het Noorden af. Om de correctie te vinden m oet je in een speciale tabel in de almanak kijken. Je m oet hiervoor de LHA van Ariës weten, deze is de GHAarjës-Gegiste Westerlengte. De

nauwkeurigheid van de zo verkregen breedte is dus afhankelijk van de nauwkeurigheid van je lengte.

V E R O U A A L DI n de Ooeïge UV/moest 3OR,s €Cn nooc^l< **c lïr> j m a k & n o m d a thcj n->ofc>»?pe:h knee^ ........

3 « K c o S ^ o R ii txJh ooe>5« o n e jK Iq2 fe A • • • •

üyöSJSTr

• • • r*C A A X V \ i j i's ue^tcUOevOdwoore . jcw 'uw 'J or.

K lj b e & lu if • **- b c * l le ucrlcev,*** -

_ t?Ot> _] o p t > f y f

O D u p D /D D / l7 D r V i r

M I U J h S ^ m u i

__________________ 0 -

. ..

* M » ^ >

C è S ie fOSrOacW-^ j o f i ' s ,-tofcOal li^ € 0 3 OC- 1 $ . - -

------------

f , \

t r \ nc^U A jrl^ 'U j k**- U jG f i jc h & l& c ■■■■

' f ' CK5 ) - 'V

T e c h n i e k s t u d e e r j e a a n d e

U n i v e r s i t e i t T w e n t eEen duide lijk voorbeeld van technische

natuurkunde: gebruikmakend van de

natuurkunde op zoek naar nieuwe

mogelijkheden.

Wanneer j i j ook aan de basis w il staan

van nieuwe ontw ikkelingen en

toepassingen, denk dan aan een

technische studie. Natuurlijk aan de

Universiteit Twente.

Wil je meer informatie? Neem dan

contact op m et de Universiteit Twente.

Bureau Studievoorlichting

Telefoon: (0S3J 489 24 03

Email' 5tudievoorliehting@vtb.utwerte.nl

Internet- wivwutwente.nl/ondcrwijs/stuvo

&Umvsrsitoit Twente

09 OB4envnemttf umvmitf'l

Het verschijnsel supergeleiding w ord t op

de bovenstaande fo to aangetoond door

m iddel van een zwevende magneet bovei

een plakje supergeleidend materiaal

(YBaCuO): de magneet induceert

inductiestrom en in de supergeleider.

Omdat de elektrische weerstand in de

supergeleider nul is, zullen de opgewekte

stromen blijven lopen en een

tegengesteld magneetveld produceren.

Hierdoor zal de magneet b lijven zweven.

Bij de fa cu lte it Technische Natuurkunde

w ord t gebruik gemaakt van

supergeleiding om b.v. meetinstrumenten

voor medische toepassingen te

ontw ikkelen en te realiseren.

Zo is een hartscanner gemaakt die de

hartslag magnetisch kan meten i.p.v.

elektrisch. De meting die je z ie l is

dezelfde hartslag op 7 posities gemeten,

zonder d a t contact is gemaakt met het

lichaam.

Inspecteur Pwarro en de robot die nièt kon liedenMarcel Vonk

'Inspecteur Pwarro, u w ch e f o p de v is ifoon ! Z o e ffff.. . ' De meest vertrouw de, en tege lijke rtijd de meest gehate zin in het leven van de w ere ldberoem de detective Pwarro had w eer eens d o o r z ijn slaapkamer geklonken. Het 'Z o e ffff... ' hoorde trouw ens n ie t echt bij de zin, m aar was het geluid van de huisrobot Rob die zo snel hij kon de kamer u itv luch tte . De neurale netw erken van Rob hadden hem die gew oon te al lang geleden aangeleerd, om zodoende het a lte rna tie f ‘Inspecteur Pwarro, u w c h e f o p de v is ifoon! KLOINKI' te voorkom en. Pwarro had nogal eens de neiging om zijn ongenoegen over zijn chef - en in het b ijzonder de onzedelijke uren w aarop d ie opbe lde - te u iten d o o r het eerste het beste voorw erp da t b innen handbere ik was vanu it zijn bed m et kracht naar het hoo fd van zijn tro u w e ro b o t te gooien.

e t 'Z o e ff f f . . . '-g e d e e lte bleek vandaag overigens n ie t eens nod ig te z ijn , w an t

Pwarro was in een voor z ijn doen b ijzonder goede bu i. H ij m o m p e ld e s lechts zeventien binnensm ondse scheldw oorden en sloeg toen m et een flinke mep op de 'aan '-knop van de v is ifoon. 'Pwarro, ik heb een opd rach t voor je ! ' Nog zo 'n gehate z in ... een onge luk kwam ook noo it alleen. Pwarro had zo 'n fla u w verm oeden - driem aal is scheepsrecht - da t de vo lgende zin op zijn m inst de w oorden 'zo snel m oge lijk ' zou bevatten. 'Kom zo snel m ogelijk naar het bureau! W e m oeten een diefsta l oplossen!'

Een diefsta l? Pwarro m och t dan w ere ldberoem d zijn, hij vond da t zijn carrière zo langzam erhand toch een w a t vreemd verloop begon te krijgen. M oest de g ro te Pwarro zich nu gaan bezighouden m e t he t oplossen van eenvoud ige w in k e l­d iefsta llen? Een flin k raadselachtige m oord , daar w ild e hij nog w e l aan beginnen. Het verdw ijnen van een com ple te planeet was o ok nog wel iets voor hem. M aar nu... een diefstal?

'Zeg chef, is het nu echt nod ig d a t ik kom helpen bij het oplossen van een eenvoudige d ie fsta l? ' 'Heb ik het gehad over een eenvoudige d iefsta l? Ik dach t het n ie t! Iem and heeft in de kluizen van de Universele Bank ingebroken! M aar maak je geen zorgen: w e hebben de dader en de b u it a l.'

Kijk, da t leek er m eer op. De kluizen van de U n i­versele Bank bevatten vo ldoende geld om op zijn m inst een halve M e lkw eg te kopen. Als een deel van een derge lijk kapitaal gestolen was w ilde Pwarro zijn hand nog w e l over z ijn hart strijken en zijn ongekende gaven inzetten voor het goede doe l. Bovendien kon he t n o o it een erg Ingew ikkelde zaak zijn als de dader en de bu it...

HUH?'Zeg chef, zei je da t ju llie de dader en de b u it al hadden? W a t m oe t ik dan nog doen???' 'D a t leg ik je zom eteen w e l u it, Pwarro. Zorg nu eerst maar da t je h ier kom t.'

deWrH? (jAalWjr

Precies zeventien m inu ten la ter w as Pwarro op het p o litie b u re a u . Daar t r o f h ij z ijn che f aan, vergezeld van een w a t oudere man en een robot. Jarenlange in tu ïtie , plus het fe it da t de man een paar handboeien om had, verte lden Pwarro dat deze man w aarsch ijn lijk de verdachte was. Voor­lop ig was het overigens n iet zozeer de oude man die Pwarro interesseerde, m aar w erd zijn aan­dach t vooral getrokken d o o r de robo t. Het begrip 'o ld -tim e r' was hier vo lled ig op zijn plaats: d it was een ro b o t zoals je d ie in de geschiedenisboekjes aantro f. Een g ro te m etalen rom p m et vier w ielen en een aantal eenvoudig scharnierende lichaam s­delen; deze m achine was in geen enkel opz ich t te vergelijken m e t de hyperm oderne m ens-achtige ro b o ts d ie vandaag de dag geproduceerd w erden . Het zou Pwarro zelfs niet verbazen als het brein van de ro b o t nog u it ouderw etse silic ium chips bestond.

N adat Pwarro de ro b o t enige t ijd had bew onderd besloot hij zijn aandacht op de oudere man te richten: 'Is d it u w ro b o t? '. 'Jazeker,' zei de oudere man m et du ide lijke tro ts , 'h e t is een echte MR300. Hij is nog van m ijn g roo tvader geweest. Zo onverw oestbaar als d it beestje h ier w o rden ze te g e n w o o rd ig n ie t m eer gem aakt! Al honderdv ijftig jaar oud, en nog a ltijd zonder problem en in staat om het gras voor me te

m aaien, het huis op te ru im en, boodschappen te doen e n ...' '...en al het goud u it de kluizen van de Universele Bank te s te len !', onderbrak de chef van Pwarro. 'En ge loof, me, dan hebben w e het n iet over een paar staafjes... A lledrie de kelders van meneer Barton hier lagen to t de rand toe vol met goudstaven !'

'Ik heb u al gezegd da t ik daar niets vanaf w e e t! ' zei de oudere m an. 'En ik heb u al gezegd da t ik daar geen snars van g e loo f.' a n tw o o rd de Pwarro's chef. 'Ze lfs geen halve snars. Nog n ie t een du izends te van een m icrosnars. H et is lang geleden da t ik op school heb gezeten, m aar ik meen m e toch nog heel du ide lijk te herinneren d a t goud niet spontaan op pun t A kan verdw ijnen en op p u n t B w eer kan verschijnen. M ijn gezonde verstand zeg t me da t iem and da t goud dus vervoerd m oe t hebben. Verder zegt het fe it dat overal in de Bank w ie lsporen van u w robo t te v inden z ijn m e d a t w e h ie r een eersteklas verdachte hebben. En tens lo tte zegt het fe it da t u to t aan u w nek in de schulden z it me da t u ook nog over een prachtig m o tie f beschikt.'

Dat k lonk Pwarro - zeker u it de m ond van zijn chef - heel redelijk in de oren. 'W a t is dan het p rob leem ? ', vroeg hij. 'H e t k linkt a lsof de zaak al helemaal is opge lost. W at m oe t er nog gebeuren? En vooral: w aarom m oet ik daarvoor op zo 'n onbeschaafd u u r u it m ijn bed gebeld w o rden? ' 'N o u ,' zei de chef van Pwarro, 'de ro b o t van m eneer Barton heeft een soort van... tja , laten w e het m aar een 'a lib i' noem en. A ls w e hem vragen o f hij de Bank beroofd heeft zegt hij nam elijk dat hij d a t n ie t gedaan h ee ft!'

Pwarro had intussen ongeveer dertig jaar als m isdaadoplosser gew erkt. In d ie dertig jaa r had hij ongeveer zevenhonderd verdachten gezien, waarvan verreweg het m erendeel ook schuldig was geweest. Dat had n iet w eggenom en da t al d ie zevenhonderd verdachten hadden beweerd de m isdaad n iet gepleegd te hebben. De simpele u itspraak 'Ik heb het n iet gedaan ' leek Pwarro dan ook op z ijn zachtst gezegd een w a t magere verded ig ing. 'En... da t g e loo ft u, chef? ' 'Nee, na tu u rlijk n iet. Dat w il zeggen... in p rinc ipe niet.

M aar m eneer Barton bew eert d a t z ijn ro b o t n ie t kan liegenV Pwarro was nog steeds n iet diep onder de indruk. 'Een ro b o t d ie niet kan liegen?

W at is da t nu weer voo r onzin? Je kun t een robo t toch p rogram m eren om te zeggen w a t je w il? ' 'Je heb t du ide lijk n oo it goed opge le t bij geschiedenis, Pwarro.', zei de chef. Hij d rukte op het knopje van de in tercom . 'K un t u m eneer Friedberg hier laten komen? D ankuw el.' En tegen Pwarro g ing hij verder: 'M eneer Friedberg is roboth istoricus. Hij kan je precies u itleggen hoe het z it. '

* * *

V ijf m inu ten la ter zaten Pwarro, zijn chef en een energieke man van een jaa r o f dertig d ie zich had voorgesteld als 'Friedberg, roboth is toricus ' om een ta fe ltje in de kantine van het politiebureau.

'Zo, dus u bent robo th is to ricus ,' zei Pwarro tegen Friedberg. 'En volgens m ijn chef kun t u me vertellen w aarom de ro b o t van meneer Barton n ie t kan liegen.' 'N ou , n iet precies.' an tw oo rdde Friedberg. 'D a t w il zeggen: ik ben inderdaad roboth istoricus, gespecialiseerd in de vroege jaren van de on tw ikke ling van de robots. M aar ik kan u n ie t m et zekerheid zeggen o f de ro b o t van m eneer Barton kan liegen o f niet. Ik kan u wel vertellen w aarom de stelling da t hij n ie t kan liegen nog helemaal zo vreemd n iè t is.' 'Goed, beg in t u daar dan m aar eens m ee,' zei Pwarro.

'Een kleine tw eehonderd jaar geleden werden zoals u na tuu rlijk w eet de eerste robots gem aakt.' begon Friedberg. 'Daarbij m oe t u e igenlijk niet denken aan robots zoals w ij die nu kennen: de eerste robots leken to taa l n ie t op mensen, maar w aren eerder g ro te machines op w ie ltjes m et een ingebouw de com puter. En u zu lt ook begrijpen da t de com puters van tw eehonderd jaar geleden nog n iet zo gevorderd waren als de com puters die w e te g e n w o o rd ig bez itten . De eerste robots konden b ijvoorbeeld nog n iet eens spreken! M aar de menselijke kennis on tw ikke lde zich, en de robots on tw ikke lden mee. In eerste instantie was het vooral het brein van de robots da t zich on tw ikke lde . Na een jaar o f v ijftig konden de robots n ie t alleen spreken, maar konden ze op vrijw e l alle terre inen het gedrag van mensen perfect nabootsen. Dat was ook de reden da t het u ite r lijk van ro b o ts in d ie ja ren nauw e lijks veranderde: de ro b o t was nog iets onbekends voor de mensen, en men was bang da t een robo t d ie ook nog u ite rlijk op de mens zou lijken u ite inde lijk w e l eens de mens ze lf overbod ig zou

kunnen maken. Het resultaat was de generatie robots w aa r de M R300 d ie u zo ju is t heeft gezien er eentje van is: b ijzonder slim m e robots, maar u ite rlijk nog a ltijd n iet veel meer dan machines op w ie ltje s . H et h e e ft nog h o n d e rd v ijft ig jaa r geduurd vo o rda t ook het u ite rlijk van de robots op d a t van mensen begon te lijken en w e robots kregen zoals w e d ie vandaag de dag kennen. En nog a ltijd z ijn er mensen d ie vinden da t robots e igenlijk n ie t teveel op mensen zouden m oeten lijken...'

Daar kon Pwarro van m eepraten. Hij had zijn eigen hu is robo t Rob zelfs overgehouden aan een avon tuu r da t on tstaan was d oo rda t Rob net iets teveel op een mens had geleken. M aar hij zag nog n iè t helemaal in w a t het verhaal van Friedberg te maken had m et het al dan niet kunnen liegen van de M R300. 'Heel interessant allemaal. M aar om terug te kom en op de zaak w aar w e mee bezig z ijn ...' 'Jaja, ik vertel u d it om de situatie van zo 'n honderdv ijftig jaa r geleden voor u te schetsen. Zoals ik al zei: het brein van de robots g ing steeds meer op een slim m ere versie van he t menselijk brein lijken, en veel conservatieve mensen vonden da t ook die on tw ikke ling te ver g ing, en da t de robots zo een bedre ig ing voo r de m ensheid konden vorm en. Er on ts tonden dus allerlei an ti- robo tbew eg ingen , en een gevolg daarvan was dat gedu rende een ko rte periode a lle rle i w e tte n w erden aangenom en die vastlegden hoe robots zich w e l en n ie t m ochten gedragen. Eén van die w e tte n zei da t robots n ie t in staat m ochten zijn om te liegen . H et idee daa rach te r was w aarsch ijn lijk da t robots d ie n ie t konden liegen noo it ook m aar in de verste verte op de mens konden lijken... En bovendien kon je zo a ltijd achterha len o f een ro b o t iets verkeerds had gedaan: je vroeg het hem eenvoud igw eg. Zei hij 'ja ', dan had hij het gedaan; zei hij 'nee ' dan had hij het n ie t gedaan.'

Tsja... da t was na tuu rlijk leuk een aardig, dacht Pwarro, m aar dan moest je w e l zeker w e ten dat een ro b o t n ie t kon liegen. Als je d a t n iet w is t was je alleen m aar verder van huis - en d a t was precies he t p rob leem w a a r ze h ie r m e zaten. Hij vroeg dus: 'En w e w e ten dus kennelijk niet zeker o f onze M R300 inderdaad zo 'n ro b o t is d ie n ie t kan liegen?' 'N ee.', zei Friedberg. 'De M R300 is nam elijk in tw ee series gebouw d. De eerste serie

w erd gem aakt in de t ijd da t robots n iet m ochten liegen, en dus heeft d ie serie een ingebouw d m echanism e d a t zo rg t da t de M R300 a ltijd de waarheid spreekt. A ls deze M R300 u it die serie is kunnen w e er zeker van z ijn d a t hij ook vandaag de dag nog n iet kan liegen. O ok honderdv ijftig ja a r ge leden w a re n de ro b o tb re in e n al zo ingew ikkeld da t het beslist onm oge lijk is om die ene eigenschap te veranderen zonder da t het hele brein gem olesteerd w o rd t. '

'De tw eede serie van de M R300's w e rd v ijf jaar na de eerste gebouw d , en toen waren de anti- leugenw etten alweer van het pod ium verdwenen. Mensen kwam en er nam elijk al snel achter dat robots d ie niet konden liegen meer nadelen dan voordelen m et zich m eebrachten. Denk je maar eens in da t je naar een robo tkapper gaat en na a floop vraagt o f je er goed u itz ie t... O f da t je teg e ns ta n de r tijd e ns een m o e ilijk lopende onderhande ling aan jo u w ro b o t vraagt hoeveel geld je nu écht hebt... O f da t je een beroem dheid bent, en da t de roddelpers in plaats van naar jou naar je ro b o t toestapt om je d iepste geheim en te w eten te kom en... De an ti- leugenw e tten werden daarom binnen een jaar w eer verw orpen, en de tw eede serie M R300's kon weer gew oon een 'le u g e n tje om b e s tw il' ve rte llen . Nu is het vervelende da t de M R300 d ie w e hier hebben het enige bekende nog bestaande exem plaar is, en d a t de vo lle d ige a d m in is tra tie van de MR-fabrieken tijdens een brand, zo 'n honderd jaar geleden, verloren is gegaan. W e kunnen dus aan het serienum m er van de M R300 van meneer Barton n ie t zien o f zijn ro b o t er één u it de eerste o f u it de tw eede serie is !'

Het p robleem was Pwarro nu vo lled ig duidelijk, op één pun tje na. Hij vroeg d it aan zijn chef: 'U zei da t Barton een goed m o tie f had, o m d a t hij to t aan zijn nek in de schulden z it. M aar w aarom pleegt hij dan zo 'n doo rz ich tige m isdaad? Goed, als hij ge luk heeft kunnen w e inderdaad niet bew ijzen da t hij de dader is. M aar dan nog gaat het goud gew oon te rug naar de Universele Bank, en schiet hij er n iets mee op. W aarom dan al die m oeite? ''O m d a t de Universele Bank in he t verleden al vaker beroo fd is en op die m anier al g igantische kapita len is kw ijtge raak t.', legde Pwarro 's chef u it. 'D aarom hee ft de Bank al bij voorbaa t een flinke

prem ie u itge loo fd voor iedereen d ie gestolen geld van de Bank te rug b re ng t o f goede aanw ijz ingen gee ft over w aar het geld kan zijn. Die prem ie vervalt na tu u rlijk zodra de d ie f ze lf het geld terug zou geven - o f daa r d o o r de p o lit ie to e gedw ongen w o rd t - m aar zolang w ij n ie t kunnen aantonen da t Barton de dader is kan hij gew oon naar de Bank stappen, het geld u it zijn kelders teruggeven, en de prem ie opeisen. En ge loo f me: d ie prem ie is ru im genoeg om zijn schulden a f te lossen en daarna op een leuke p lanetoïde rustig te gaan leven... Snap je nu w aarom de Bank het zéér o p prijs zou stellen als w ij de misdaad oplossen?'

Pwarro snapte het vo lkom en. Het w erd dus tijd om heel goed na te gaan denken. Hoe kwam je erachter o f een ro b o t kon liegen o f niet? Je kon de ro b o t na tuu rlijk een vraag stellen, en als het a n tw o o rd een du ide lijke leugen was w is t je da t de ro b o t kon liegen. M aar als het an tw o o rd w aar was w is t je nog helemaal niets... Zo kon je na tuu rlijk n oo it bew ijzen da t de ro b o t n iet kón liegen. Zou er geen andere m ethode zijn? Zou je het brein van de ro b o t n iet kunnen onderzoeken en er zo a ch te r kom en o f he t een a n ti- leugen robo t was? Pwarro vroeg d it aan Friedberg.

'N ee,' a n tw o o rd de deze, 'u beseft zich kennelijk n ie t hoe ingew ikkeld het brein van een M R300 al is. Deze breinen hebben geen silic ium chips meer als bestandde len , m aar bestaan vo lle d ig u it neurale netw erken. Die veranderen con tinu van vorm en sam enstelling, en de w erk ing is zo com plex d a t het al na enkele dagen van gebru ik onm oge lijk is om ook nog m aar de kleinste hoeveelheid aan in fo rm a tie u it het brein te halen do o r de bestanddelen te onderzoeken. Het enige da t w e eigenlijk kunnen is het vo lledige brein copiëren en het in een andere neurale com pute r s toppen. Dat hebben w e zelfs al gedaan, om te voorkom en da t het oude M R300-bre in precies d it m o m e n t zo uitkiezen om het na honderdv ijftig jaa r tro u w e d ienst te begeven, en w e straks helem aal geen bew ijsm ateriaa l m eer zouden hebben.'

Goed, dach t Pwarro, dan zat er dus niets anders op dan d o o r s lim m e vragen erachter te kom en o f de ro b o t kon liegen o f niet. M aar welke slim m e vraag kon je daarvoor stellen? W aarsch ijn lijk had de ro b o t opd rach t gekregen om op geen enkele

vraag te liegen, behalve als d ie vragen hem als dader van de m isdaad zouden aanw ijzen. Het p robleem deed Pwarro een beetje denken aan het oude raadseltje: 'Je ko m t op een T-splitsing waar tw ee broers staan, en je w ilt de goede w eg weten. De ene broer lieg t a ltijd , de ander spreekt a ltijd de waarheid. Je mag één vraag stellen om erachter te kom en w elke kant je op m oet... W elke vraag stel je? ' Dat raadseltje was m et w a t denkw erk w e l op te lossen, m aar deze s ituatie w as een stuk lastiger. Hier was m aar sprake van één robo t, en bovendi­en sprak d ie w aarsch ijn lijk n iet a lt ijd de waarheid, m aar meestal. Tenzij je de copie van het brein ook meetelde, na tuurlijk . M aar d ie copie gedroeg zich precies zoals het orig inee l. Behalve dan... wacht, da t was het! 11

it it ft

Pwarro liep in de vroege m iddagzon naar huis, tevreden over a lw eer een opgeloste m isdaad. A ch te ra f leek de oplossing a ltijd zo vreselijk een­voud ig ... En de truc was a ltijd hetzelfde: leef je in in de geest van de misdadiger. Stel je voor da t je een bank w ilt la ten beroven d o o r een robo t, maar da t je n ie t w il t da t hij da t achte ra f toegeeft. Welke opd rach t geef je die ro b o t dan? 'Zorg da t je a ltijd de waarhe id spreekt, tenzij da t betekent da t men o n td e k t da t jij de Bank beroofd heb t.' Iets van die strekking, in elk geval. Het leek een w a terd ich te o pd ra ch t, m aar het gevaar za t hem in het w o o rd je 'j i j '. Het probleem was d o o r de anti- leu ge n be w e g ing e n van h o n d e rd v ijft ig jaa r geleden al gesignaleerd: als je een n iet-liegende ro b o t iets vroeg over iem and anders kon het fe it da t d ie ro b o t a ltijd de waarheid sprak nog wel eens to t p ijn lijke situaties leiden. En in d it geval was het ju is t da t begrip iem and anders geweest da t Pwarro u it de brand had geholpen. Hij was eenvoud igw eg naar de copie van het M R300- brein gegaan, en had één korte, simpele vraag gesteld. 'H ee ft de M R300 de Universele Bank beroo fd? ' En het a n tw o o rd was nog korter en sim peler geweest: 'Ja.' Daarmee had de copie im m ers n ie t z ich ze lf verraden...

Pwarro kw am thu is, goo ide zijn kleren over de vis ifoon heen, stapte in bed, en zei tegen zijn hu is robo t Rob: 'Als m ijn che f belt vertel je hem maar da t ik n ie t thu is ben.' Nee, het was helemaal zo gek nog n ie t da t robots van tijd to t t ijd konden liegen...

Maanlandingen 30 jaarA lfa rd lansen

Op 20 ju li is het 3 0 jaa r geleden da t er voo r het eerst mensen op de maan stonden. Het is o ok bijna 27 jaa r geleden da t er voo r he t laatst mensen op de m aan w aren. W aarom g ingen er toen astro­nauten naar de maan? W aarom gaan er teg e nw oo rd ig geen astronauten naar de maan?

De eerste raketten

De eerste raketten werden niet gebruikt voor ruimtevaart. De eerste raketten werden gebruikt in de Tweede Werel­doorlog. Ze werden door Duitsland naar Engeland geschoten. Voor de oorlog waren er al een aantal mensen geweest die experimenteerden met kleine raketten, maar die stelden niet veel meer voor dan een vuurpijl. Niemand in Engeland geloofde dat het Duitsland zou lukken raketten op ze af te vuren. Totdat het op een dag toch gebeurde. Eén van de belangrijkste mensen bij de ontwikkeling van de Duitse raket heette Werner von Braun. De Duitse V2 raket­ten hebben veel slachtoffers gemaakt. Niet alleen in Londen, waar ze meestal insloegen, maar ook in de fabriek waar ze gemaakt werden. Dwangarbeiders moesten onder slechte omstandigheden zwaar werk doen en er gebeurden veel ongelukken. Al met al nièt echt iets om trots op te zijn.

Kuifje

Vanaf het moment dat mensen wisten dat het mogelijk was om raketten te bouwen droomden er mensen over ruim te­vaart. Er werden veel Science Fiction boeken over geschreven, bijvoorbeeld de Kuifje-strips 'Raket naar de maan' en 'Mannen op de Maan'. De raket waarmee kuifje naar de maan vloog, lijkt qua uiterlijk heel erg op de Duitse V2 raket. Dat is niet raar w ant dat was eigenlijk de enige raket die de mensen toen kenden.

Na de oorlog

Na de oorlog wilden de landen die de oorlog gewonnen hadden ook graag raketten kunnen bouwen. Rusland en Amerika wilden allebei graag dat het team dat de Duitse raketten had gebouwd voor hun kwam werken. Uiteindelijk lukte het de Amerikanen om bijna alle Duitse raketgeleerden naar hun land te halen. Amerika had toen dus het meeste kennis in huis om raketten te bouwen en dat vonden ze een rustgevend idee.

In Amerika werd verder ge­werkt aan de ontw ikkeling van betere raketten. Het doel was nu n ie t meer alleen m ilita ir, maar ook w eten ­schappelijk. Men schoot raketten zo hoog mogelijk de lucht in om te onderzoeken hoe de dampkring er op grote hoogte u itz ie t. Het liefst wilden ze satellieten in een baan om de aarde schieten, maar dat was onmogelijk. De raketm otoren die ze toen

konden bouwen, waren gewoon nog niet sterk genoeg. De wereld stond dan ook versteld toen Rusland op 4 oktober 1957 bekend maakte dat er een Russische satelliet om de aarde cirkelde.

4 oktober 1957: Spoetnik

Hoe hadden de Russen dat voor elkaar gekregen? Eén motor was inderdaad niet sterk genoeg. Daarom bouwden ze één raket met meerde motoren. Vele kleintjes maken een grote. De Russische satelliet was een bol van 80 cm, met drie meter lange antennes eraan. Hij woog tachtig kilo. De Amerikanen schrokken ervan dat Rusland zo'n zware satelliet kon lanceren. Ze waren nog niet vergeten w a t Duitsland in de Tweede Wereldoorlog met raketten gedaan had...

AAmerika w ilde de wereld tonen dat zij de beste in ruimtevaart waren. Maar pas maanden later, na veel mislukte lanceringen, lukte het om een satelliet in een baan om de aarde te schieten. Hij woog een paar kilo en was zo groot als een sinaasappel.

_S?*_

Laika

Kort na de eerste satelliet lanceerden de Russen het eerste levende wezen in de ruimte. Het was het hondje Laika. Voordat er mensen de ruim te ingingen, wilden ze eerst weten hoe een levend wezen zou reageren op een verblijf in de ruimte. Vanaf de grond werd met allerlei meetinstru­menten gevolgd hoe Laika vrolijk blaffend om de aarde draaide. De test toonde aan dat leven in de ruim te mogelijk was. Rusland had dus een ruime voorsprong in de ruim te­vaart technologie. Helaas hadden ze nog niets geregeld voor de terugkeer naar de aarde. Laika heeft de reis dan ook niet overleefd. Later hebben zowel Rusland als Amerika veel met dieren geëxperimenteerd die kwamen wel weer veilig terug op aarde.

1961 Gagarin

In 1961 stond de wereld opnieuw versteld. Er was een mens in de ruimte. Yuri Gagarin vloog in krap 90 minuten een rondje om de aarde en is weer veilig geland. Amerika had dus nog steeds een enorme achterstand op de Russen.

Amerika's eerste mensen in de ruim te

Amerika was nog lang niet zover dat ze een mens in een baan om de aarde konden brengen. Hun 'eerste mens in de ruim te' (Alan Sheppard) werd aan de ene kant van het land gelanceerd (in Florida), vloog met een grote boog over Amerika heen en viel aan de andere kant in zee.

Bij de eerste Amerikaanse raket­lanceringen ging er veel mis.

Kennedy

Na jaren achterstand had de toenmalige president van Amerika er genoeg van. Hij w ilde de wereld laten zien dat Amerika beter was in ruimtevaart dan de Russen. President Kennedy besloot in 1961 dat er vóór 1970 een Amerikaan op de maan geweest moest zijn. Toen hij d it bekend maak­te wist nog niemand hoe je d it precies voor elkaar moest krijgen. De raketten waren nog maar net goed genoeg om iemand in een baan om de aarde te schieten.Naar de maan gaan en ook nog veilig terug ^naar de aarde komen leek onmogelijk.

Er werd veel geld in het ruimtevaartprogramma gepompt. Talloze mensen gingen aan de slag om de raketten te ver­beteren en plannen te maken voor de maanvlucht. Er was al snel duidelijk dat het onmogelijk is om een raket in z'n geheel naar de maan te laten vliegen, te laten landen, even later weer te laten opstijgen en dan weer terug naar de aarde te laten vliegen. Iemand kwam met het lumineuze idee om zo snel mogelijk een astronaut in een raket naar de maan te sturen, met genoeg zuurstof, eten en drinken voor een paar jaar. Terwijl deze eerste mens op de maan zat te wachten, konden ze op aarde gaan uitpuzzelen hoe hij weer terug moest komen. Een beetje riskant, maar je weet zeker dat je de eerste bent.

Mercury & Gemini

Na een aantal vluchten waarbij steeds één astronaut in een baan om de aarde vloog (het Mercury programma), begon men aan de serieuze voorbereiding op de echte maanvlucht. Er werden een aantal vluchten gemaakt met capsules waar twee astronauten in konden (het Gemini programma). Hier­

bij werd veel geoefend met het manoeuvreren en koppelen aan andere capsules. Om de maan­vlucht te kunnen uitvoeren was het belangrijk dat astronauten in ruim teschepen naar elkaar toe konden vliegen en hun capsules aan elkaar konden koppelen.

Dit is de eommando-module waarin dc 3 astronauten het grootste deel van de maansreis verbleven. De astronauten zaten in de punt. De rest ivas gevuld met eten. drinken, brandstof en zuurstof voor de reis.

Ook moest er een ruim tepak getest worden waarin de mensen op de maan zouden kunnen rond­

lopen. Tijdens een Gemini vlucht maakte één van de astronauten een 'ru im tewandeling' (trouwens: de Russen hadden ook d it al net iets eerder gedaan). Hij trok het ruimtepak aan en stapte u it de capsule. Een slang en een kabel vanuit de capsule zorgden voor lucht en voorkwamen dat hij wegzweefde. Nadat hij een tijd je vrij in de ruim te had rondgezweeft en fo to 's had gemaakt van de aarde, ging hij met hulp van de andere astronaut die in de capsule was gebleven weer naar binnen. Bij het in de capsule klimmen liet hij per ongeluk z'n fototoestel u it z 'n handen vallen.

Daardoor kwam de camera in een baan om de aarde te zweven. Na jaren van mislukkingen en achter de feiten aan­lopen had Amerika eindelijk een primeur: De eerste met de hand gelanceerde satelliet.

Onbemande vluchten

De mensen bereiden zich dus in een baan om de aarde en in trainingscentra op de grond voor op de maanvlucht. Ondertussen werd de maanvlucht ook voorbereid door met onbemande ruimteschepen naar de maan te vliegen. Het eerste doel was om een voorwerp van de aarde naar de maan te sturen. Dat bleek nog niet mee te vallen. Het hee­lal is nu eenmaal erg groot en het is makkelijker om langs de maan te schieten dan hem te raken. Uiteindelijk wonnen de Russen weer. Ze stuurden een soort metalen voetbal naar de maan. De kogel overleefde de inslag en piepte via een inge­bouwde radiozender het Russische volkslied de ruimte in.

De publikatie van de eerste op de maan gemaakte fo to kwam uit Groot Britannië. De Brit­ten lanceerden zelf geen raketten naar de maan, maar zë hadden wel radiotelescopen. Een Britse radio-astronoom pikte op een dag in 1966 een vreemd signaal op dat van de maan kwam.Hij zag dat het signaal precies leek op de sig­nalen die op aarde Dc beroemde foto van de mens op gebru ik t worden om de maan. Het is Apollo II astronautkrantefoto 's te verzen- Edwi" A,drin- 2'7" l,elm zie ic a,s den. Hij printte het u it, ie goed kijkt het spiegelbeeld van de en het bleek een fo to te maanlander en van Neil Armstrong z ijn d ie op de maan die de foto maakte. gemaakt was. De fo to was gemaakt door een Russische onbemande maanlander. Rusland had het project nog geheim gehouden. Ze maakten hun successen altijd pas bekend als alles was gelukt en er niets meer mis kon gaan.

Het eerste doel van de Amerikaanse onbemande vluchten was om uit te zoeken o f het eigenlijk wel mogelijk was om met een ruimteschip op de maan te landen. Er waren goede redenen om te denken dat het maan oppervlak met een metersdikke stoflaag bedekt was. Dat zou natuurlijk een probleem zijn voor een astronaut die op de maan wil lopen, die zou wegzakken. Eén van de onbemande maanlanders van Amerika heeft daarom na zijn landing nog een paar sprongen op de maan gemaakt, om te meten hoe stevig de maanbodem was. De maanbodem bleek stevig genoeg om op te lopen. Andere onbemande ruimteschepen zijn niet op de maan geland, maar hebben er duizenden fo to 's van gemaakt. Die fo to 's zijn ^ gebruikt om een geschikte landingsplek uit te zoeken.

Saturnus 5 : De maanraket

De raket waarmee mensen naar de maan vlogen zat slim in elkaar. Het was niet één grote raket die helemaal heen en

weer vloog naar de maan (zoals bij Kuifje). Voor elk deel van de vlucht werd alleen datgene megenomen w at noodzake­lijk was. Aan het begin van de vlucht was de raket 110 meter hoog. Het grootste deel daarvan was brandstof en motoren voor de lancering vanaf de aarde. Bovenop zaten

het ruimteschip waarin de drie astronouten tij­dens de reis verbleven (met zuurstof, eten en drinken voor iets meer dan een week) en een

~ 1 — ie:- maanlander. Na de lancering werden de legebrandstoftanks en raketmotoren die niet meer nodig waren afgeworpen en vlogen alleen ruimteschip en maanlander verder.

Bij de maan angekomen, stapten twee van de drie astro­nauten over in de maanlander. De maanlander bevatte aleen dingen die voor de landing, het verblijf en het vertrek van de maan nodig waren. Om dat de zwaartekracht op de maan maar één zesde is van die op aarde had de maanlander aan kleine raketmotoren genoeg. Bij hun vertrek van de maan namen de astronauten alleen het hoogst noodzakelijke weer mee terug. Fotocamera's bleven achter, alleen fotolletjes gingen mee terug, de helft van de maanlander bleef achter.

De astranauten koppelden met hun halve maanlander weer aan het ruimteschip dat in een baan om de maan was blijven vliegen. De maanlander was daarna overbodig geworden en werd afgekoppeld. Het ruimteschip keerde terug naar de aarde. Bij de aarde aangekomen was het ruimteschip zelf ook grotendeels overbodig, daarom kop­pelde er alleen een kleine capsule met de drie astronauten vanaf. Die keerde terug naar de aarde. Van die enorme raket van 110 meter hoog bleef na de vlucht alleen een capsule van ongeveer 3 meter over. De rest was afval geworden. Veel daarvan zweeft nog steeds ergens in de ruimte, o f ligt op de maan.

Het ontwerp en de bouw van de maanraket stond onder lei­ding van Werner von Braun. Dezelfde die in de tweede wereldoorlog raketten had gemaakt die met bommen naar Engeland werden geschoten.

OGoudfolie

De hele maanraket zat vol met uitvindingen en technische snufjes die nog noo it eerder vertoond waren. Van elk onderdeel moest men zeker weten dat het tijdens de vlucht niet kapot zou gaan. Daarom werd er heel veel geld besteed aan nieuwe uitvindingen en het uitgebreid testen. Alle

onderdelen van de raket waren dus vreselijk duur. Om de maanlander te beschermen tegen gevaarlijke straling uit de ruim te werd deze ingepakt in een laag folie van goud. Er w o rd t beweerd dat deze gouden folie het goedkoopste onderdeel was.

0 > 4 fSoms dachten de ontwerpers van het maan- ^project dat alles w a t ze deden nieuw en uniek moest zijn. Ze vergaten dat er soms ook hele simpele oplossingen bestaan.

Ze probeerden bijvoorbeeld een speciaal scheerapparaat voor in de ruim te te maken. Als je in gewichtloze toestand met een normaal scheerapparaat scheert, gaan alle haartjes die je afscheert door de cabine zweven. Dat is niet alleen lastig, m aarvooal gevaarlijk. Een ruimte-scheerapparaat zou de haartjes automatisch moeten afzuigen, zonder de huid van de astronout mee het apparaat in te zuigen. Ondanks alle moeite lukte het niet om zo 'n apparaat te maken. Men had al bijna geaccepteerd dat de astronouten na hun reis ongeschoren terug zouden keren op aarde. Totdat tijdens het Gemini project de astronauten na een verblijf van twee weken in de ruim te allebij perfect glad geschoren uit hun cabine stapten. Zij hadden stiekum scheerzeep en scheer­mesjes mee naar boven genomen. Werkte perfect!

Een ander probleem was dat balpennen het niet doen in gewichtloze toestand. De inkt heeft zwaartekracht nodig om u it de pen te komen. Als er geen zwaartekracht is schrijft de pen niet. Daarom is in Amerika voor veel geld een pen ontwikkeld die wèl kan schrijven in de ruimte. De Russen kenden het probleem met de balpennen ook, daarom gebruikten ze een potlood op hun ruimtereizen. Een stuk goedkoper, werkt net zo goed. «r>

*1967 Apollo 1 -

In 1967 begon het Apollo project. Dit project had als doel om, na een aantal tests en oefenvluchten, mensen op de maan te laten landen. Voor de eerste vlucht van d it project gebeurde er een ernstig ongeluk. Vlak voor de echte ruim tevlucht oefenden de drie astronauten in de capsule van de raket. Door kortsluiting ontstond er brand in de cab­ine. De cabine was gevuld met pure zuurstof, waardoor de brand zich razendsnel uitbreidde. De deur van de capsule zat zo goed dicht dat het enkele m inuten zou kosten om hem van binnenuit open te maken. De drie astronauten hadden geen schijn van kans om het ongeluk te overleven. Binnen enkele tientrallen seconden was de hele cabine uit­gebrand.

Doordat men zo snel mogelijk mensen op de maan wilde brengen, waren de raket en de capsule nogal gehaast on t­worpen. Er zaten een hoop fouten in. Na het ongeluk begonnen veel mensen zich a f te vragen o f het wel ver­standig was om per se voor 1970 op de maan te willen zijn. Het project werd tijdelijk stopgezet. Eerst werd uitgebreid onderzocht o f alles wel veilig was. Er werden meer dan 2000 dingen gevonden die beter konden. De deur van de cabine kreeg een noodknop waarmee deze in één keer geopend kon worden, de cabine werd niet meer met pure zuurstof gevuld, maar met een mengsel van stikstof en zuurstof net als in de atmosfeer op aarde en er ging een

Een astronaut sa­lueert b ij de Ameri­kaanse vlag. Omdat er op de maan geen lucht en dus ook geen w ind is kan de vlag niet wapperen. Daarom is h ij ver­stijfd met ijzerdraad, op de achtergrond staat de maanlander.

brandblusser mee aan boord. o

Na deze verbeteringen werden Apollo 2 to t en ' - L - - met 6 onbemand gelanceerd. De raket en de capsule voor terugkeer naar de aarde werden getest. Apollo 7 was een bemande vlucht. Het was inm iddels 1968 en het programma lag weer enigszins op schema. Het leek toch nog te lukken om voor het eind van '69 de maan te halen. Er was alleen nog één probleempje: De maanlander was nog niet af.

Om niet meer tijd te verliezen werd verder getest met de delen van de maanraket die wel af waren. Tijdens de kerst­vakantie van 1968 werd Apollo 8 gelanceerd. Drie astro­nauten vertrokken -zonder maanlander- richting de maan. Ze vlogen om de maan heen en keerden weer terug naar huis. Apollo 9 was de eerste test van de maanlander.

Alle onderdelen waren nu klaar en ze werkten goed. Voor­dat er mensen op de maan gingen landen werd nog één laatste test uitgevoerd. Apollo 10 vloog naar de maan. Bij de maan aangekomen stapten twee astronouten over in de maanlander. Ze koppelden af en lieten de lander to t vlak boven het maan-oppervlak zweven. Hierbij maakten ze gedetailleerde fo to 's van het gebied waar bij de volgende vlucht geland zou worden. De Astronauten aan boord van Apollo 10 waren dus al bijna op de maan geland. Het was echter niet de bedoeling dat ze ook echt zouden landen, het was een testvlucht om te zien o f alles goed werkte. Voor het geval dat de astronauten, zo vlak bij het doel, de verleiding niet konden weerstaan, was hun maanlander niet helemaal volgetankt.

%Apollo 11 -ft

In juli 1969 was het eindelijk zover. De astronauten Aldrin, Armstrong en Collins vertrokken op weg naar de maan. Na drie dagen reizen kwamen ze bij de maan. Aldrin en Arm ­strong stapten over in de maanlander, Collins bleef alleen achter in een baan om de maan. Langzaam lieten ze de maanlander steeds verder naar het oppervlak zakken. Met de raketm otor van de maanlander remden ze voorzichtig af. Ze konden de raket van de maanlander nièt te vaak gebruiken, want als de brandstof op zou zijn voordat ze op de maan stonden, moest de vlucht worden afgebroken. Vlak voor de landing werd ingezet crachte de boordcomputer.

Gelukkig kreeg een wizz-kid in het controlecentrum op aarde het ding op tijd aan de praat. De maanlander begon aan een computergestuurde afdaling. De astronauten in de maanlander zagen het oppervlak op zich afkomen. Toen ze bijna de grond raakten zagen ze dat de computer ze recht op een hobbelige krater afstuurde. Daar kon je onmogelijk veilig in landen. Armstrong schakelde nog net op tijd over op handbediening. Met het laatste beetje brandstof dat in de maanlander zat stuurde hij over de krater heen.

De eerste mensen waren veilig op de maan geland. Nadat A ldrin en Armstrong waren bekomen van de spannende landing, trokken ze hun maanpakken aan. Armstrong ging als eerste naar buiten. Toen Neil Armstrong zijn voet op het maan-oppervlak zette zei h ij:'D it is een kleine stap voor een

mens, maar een enorme sprong voor de mensheid. {This is one small step fo r a man, bu t a g ian t leap fo r mankind).

One small step? te m

Een paar maanden later sprak de eerste astro­naut die u it de maanlander van de Apollo 12 -----------stapte: "D it is misschien een kleine stap voor Neil, maar voor mij is het een enorme sprong!". De ladder van de maanlan­der houd namelijk ongeveer een meter boven de grond op. Op de maan lijkt die sprong zelfs met een zwaar maanpak aan veel minder groot, w ant er is minder zwaartekracht.

Vanaf Apo llo 14 ging deze maanauto mee. De auto Itwain niet mee terug naar de aarde, als liet goed is staan er dus nog 4 op de maan.

De Russen hadden voor het eerst een race verloren. Hun ruimtevaart programma was in het begin niet bedoeld om mensen ‘op de maan te zetten (waarom zou je?). Toen de Amerikanen bekend maakten dat de maan hun doel was, wilden de Russen zich niet laten kennen. Maar om naar de maan te kunnen moest er een compleet nieuwe raket ontw ikkeld worden. Er zijn een paar onbemande testvlucht­en met deze enorme raket geweest. Steeds ontp lofte de raket binnen twee minuten na de start (hij was na 100 seconden al naar de maan). Toen duidelijk was dat ze de race met Amerika verloren, is het Russische bemande maanproject stopgezet.

Onderzoek op de maan

Amerika zette natuurlijk niet alleen maar mensen op de maan om te laten zien dat ze de eerste konden zijn. Toen de astronauten er toch eenmaal waren hebben ze een hoop wetenschappelijk onderzoek gedaan. De commando module die om de maan bleef zweven, heeft bijvoorbeeld talloze fo to 's gemaakt, waardoor sindsdien bijna elk stukje maan nauwkeurig in kaart is gebracht. Op de maan is een spiegel geplaatst die laserstralen vanaf de aarde reflecteerd, daarmee is de baan van de maan om de aarde op centime­ters nauwkeurig gemeten. Er is onderzoek gedaan naar 'maanbevingen', aan zonnewind en en er zijn honderden kilo's maansteen naar de aarde gebracht. Een deel van die stenen is op alle mogelijke manieren onderzocht. De stenen die overbleven, liggen veilig opgeborgen to t er iemand komt die een nieuw experiment verzint. ttQ >

’£bVolgende vluchten

Na Apollo 11 zijn er nog 6 vluchten naar de maan vertrokken, Apollo 12 lande vlakbij een onbemande robot die een paar jaar eerder-naar de maan was gestuurd. Delen ervan werden mee terug naar de aarde genomen. Na onder­zoek bleek dat er nog aardse bacteriën in zaten. Ze waren in een soort winterslaap gegaan, maar terug op aarde bleek dat ze de barre tocht overleefd hadden. Bij Apollo 14 ging

Ondertussen b ij de Russen

voor het eerst een maan-auto mee. Hiermee konden de astronauten een veel groter gebied om de lander onder­zoeken. Bij Apollo 16 ging voor het eerst een echte weten­schapper (een geoloog) mee naar de maan. Alle voorgaande ruimtevluchten waren bemand door straaljagerpiloten.

Eigenlijk zou het Apollo programma doorgaan to t en met de 20. In 1972 was er inmiddels nog maar zo weinig belangstelling voor het onderzoek van de maan, dat het project na nr.17 werd stopgezet. In het ruimtevaartmuseum in Florida ligt nogsteeds een complete Saturnus 5 raket, bijna klaar voor de start, maar nooit gebruikt.

Maansport

Door de geringe zwaartekracht gaan een hoop sporten een stuk gemakkelijker als je op de maan staat. Een astronaut van Apollo 15 had stiekum een golfbal meegenomen naar de maan. M et een hamer u it de standaard uitrusting gaf hij de bal een klap... en honderden meters vloog hij weg. Dat w ord t nog lachen als ze die oo it nog eens terugvinden. Twee andere astronauten hielden zelfs hun eigen Olympis­che Spelen op de maan. De records verspringen en maansteengooien waren indrukwekkend...!

Apollo 13 &

De Apollo 13 had op 13 april 1970 op de maan moeten landen. Maar kort na het vertrek op 11 april om ongeveer 13.00 uur ging het mis. Er was een ontp lo ffing in het ruimteschip. Ze waren al op weg naar de maan. Men besloot niet om te keren, maar net als bij Apollo 8 achter­langs de maan te vliegen. De astronauten bivakeerden in de maanlander. Ondanks het gehavende ruimteschip wisten ze veilig op aarde te landen. Als je meer over deze vlucht wild weten moet je de spannende film A pollo 13' maar eens huren. Misschien dat je afdeling wel eens een bijeenkomst organiseerd met die film !

Lunochod

Het was Rusland dus niet gelukt de eerste mens op de maan te zetten. Toch bleven ze nog doorgaan met het sturen van onbemande vluchten. In 1973 stuurden ze een robot autootje dat fo to 's maakte en 37 km over de maan reed. In 1976 lukte het zelfs om door een onbemande robot bodemmonsters naar de aarde te laten halen. Tja waarom zou je eigenlijk mensen sturen...

Wetenschappelijke waarde

Het is dus maar helemaal de vraag o f het sturen van mensen

naar de maan wetenschappelijk gezien vee! heeft opgeleverd. Rusland heeft laten zien dat bijna alle resultat­en ook met onbemande vluchten behaald hadden kunnen worden. De astronauten op de maan waren een belangrijk deel van hun tijd bezig m et het planten van een Amerikaanse vlag in de keiharde maanbodem. Tijdens één van de vluchten struikelde een astronaut en vernielde bij zijn val dure aparatuur. Het voordeel van een mens naar de maan sturen is natuurlijk dat hij kan nadenken over w at hij doet. Dit bleek tijdens Apollo 16: De geoloog die mee was heeft gericht naar bijzondere maanstenen gezocht.

A g ian t leap fo r mankind?

Op technologisch gebied hebben de bemande maanvluchten wel veel betekend. Veel dingen die _ toen voor de ruimtevaart zijn uitgevonden, gebruiken w ij nu in ons dagelijks leven. Bijvoorbeeld pannen met een anti-aanbak laag en de pen die ook als je hem op de kop houd kan schrijven. Voor de ruimtevluchten waren goeie computers nodig. Er is veel geld gepom pt in het maken van een computer die klein en licht genoeg was voor een ruimteschip. De ontwikkeling die toen in gang gezet is heeft er toe geleid dat tegenwoordig iedereen een computer kan kopen die honderden keren sneller is dan de computer van de maanraket, met 1000 keer meer geheugen,

In het kielzog van het maan-project zijn ook vele weten­schappelijke satellieten gelanceerd. Bijvoorbeeld de Pioneer en Voyager ruimtesondes, die onderzoek deden aan de reuzenplaneten. Dankzij de ruimtevaart zijn er ook weer- en communicatiesatelieten, waardoor je nu thuis op de TV, 36 kanalen met mooie weersvoorpellingen kunt ontvangen.

Na de maanlandingen

Na de maanlandingen nam de belangstelling voor ruimte- anderzoek snel af. Alles moest zo goedkoop mogelijk. Een oude brandstoftank die over was van het Apollo project is omgebouwd to t ruimtestation SpaceLab. In 1981 begon Amerika het Space Shuttle programma. Van een ruimterace met Rusland was toen allang geen sprake meer. Nadat in 1989 de Sovjetunie u it elkaar viel, dreigde de Russische ruimtevaart zelfs helemaal te stoppen.

Tegenwoordig werken Amerika Rusland en Europa nauw samen in de ruimtevaart. Ze zijn nu samen bezig een groot ruimtestaion te bouwen. Dit ruimtestation kom t er nièt om te laten zien welk land de eerste o f de beste is, maar om wetenschappelijk onderzoek te doen.

DIT IS TE KOOP BI/ IE CLUB...BROCHURES DISKETTES

JWG-09 Messier-lijst f 0,75 A MS-01 Planetarium, gravitatie-simulatie f 5,00JWG-35 Het maken van een eenvoudige kijker f 4,25 C (bouw je eigen zonnestelsel), messierlijst,

;; JWG-39 Sterrenkunde practica f4 ,0 0 C jupitermanenJWG-41 Lijst van 120 dubbelsterren f 0,50 AJWG-44 Het atoom f2 ,2 5 A MS-02 Skyglobe 3.60. D it is een planetarium- f 5,00JWG-45 Coordinatiestelsels f 1,75 B programma voor MS-DOSJWG-49 Waarnemen met een prismakijker f6 ,0 0 C

: JWG-50 De levensloop van de zon f6 ,0 0 C MS-03 Sterren en NGC-catalogus met f 5,00■ JWG-51 Cursus helderheid en magnitude f6 ,0 0 C 100.000 sterren en 8.000 andere objecten.j JWG-54 Moeilijke woorden in de sterrenkunde f 2,00 B Vooral leuk als je zelf programmeert.

JWG-55 De zon f7 ,5 0 C Voor MS-DOS.JWG-57 De spectroscoop (incl. tralie) f5 ,5 0 BJWG-63 De evolutie van zware sterren f2 ,0 0 B MS-04 Deepspace en geoclock. Bekijk de f 5,00

: JWG-64 Het waarnemen van de zon f5 ,5 0 C aarde vanuit de ruim te en zie waar het licht: JWG-65 Hoe gebruik ik mijn JWG-kijker ? f5 ,5 0 C en donker is.Voor MS-DOS.

| JWG-67 Weerkunde f 13,00 C; JWG-69 Wegwijs in fotoland f4 ,0 0 C MS-05 CCD-opnamen van Mars en Jupiter f 5,00

JWG-70 Hoe maak ik een sterrenkaart? f 1,75 A verwerkt to t computer-filmpjes. Voor MS-DOS.JWG-71 Het heelal (voor jonge leden) f3 ,0 0 B lJWG-72 Waarnemen (voor jonge leden) f 15,50 T MS-GIF Plaatjes van de Aarde en de Maan, f 5,00

| JWG-74a Het Bert-puzzelboek deel 1 f2 ,5 0 B incl een programma om deze te bekijkenJWG-74b Het Bert-puzzelboek deel 2 f2 ,5 0 B

! JWG-74c Het Bert-puzzleboek deel 3 f2 ,5 0 B WD-01 Astronomy Lab, ECU en MyStar f 5,005 JWG-74abc Alle drie de boekjes samen f5 ,0 0 C Maak zelf slingerdiagrammen. Deze| JWG-76 De afdelingshandleiding van de JWG f3 ,0 0 C programma's gebruiken windows.

JWG-77 De bewegende Aarde f 14,50 TJWG-78 Waarnemingshandleiding Jupiter f4 ,2 5 B WD-02 M oontool, Satra, Aclock en Skymap. f 5,00

j JWG-79 M et de kijker op jacht f 12,50 T Skymap is één van de beste planetarium-JWG-80 Sterrenkundecursus voor iedereen f4 ,0 0 C programma's die er is.JWG-81 Stonehenge f4 ,0 0 C Deze programma's gebruiken windows.JWG-82 Planetoïden, kometen en meteoren f8 ,5 0 T

: JWG-B2 Reis langs de reuzeplaneten f3 ,5 0 T CD-01 Alle gegevens van de Mars-pathfinder. f 15,00JWG-B3 Samen naar Mars f2 ,5 0 C De CD bevat filmpjes, 25 videoclips, 3D-

! JWG-B4 Bouwbeschrijving 15 cm Dobson f 11,50 C beelden en vluchtgegevens; JWG-B5 Waarneemblok Mars/Jupiter f5 ,0 0 T NIEUW !

JWG-B7 Heeft de aarde koorts ? f2 ,0 0 CJWG-B9 Handboek meteoren kijken f 10.00C MS-WIU Wegwijs in Universum. Een sterren- f 5,00

kundige encyclopedie met talloze kwisvragenJWG-B11 Sterren en planeten 1999 f 10,00 C NIEUW !

: JWG-B12 Kometen en co f 15,00 CJWG-B13 Weet jij veel ? f 19,00 T HOE KRUG /E /E BESTELLING THUIS?

ASTRO-WARE Maak het verschuldigde bedrag plus de portokosten overop giro 3990609 t.n.v. Stichting UniVërsum. Vergeet niet

AW -06 Velletje lichtgevende sterren f4 ,0 0 A de bestelnummers te vermelden! Anders weten we nietAW -10 Draaibare sterrenkaart f7 ,5 0 C w at we je op moeten sturen! Achter de verkoopprijs staat

: AW -11 Planetenschijf f5 ,5 0 C een letter die aangeeft hoeveel portokosten er bij de prijsAW -13 Maanschuif t/m het jaar 2000 f 1,50 A komen:AW -15 Eclips T-shirt (incl. porto!) f 22,50 -

maat 140-152, 152-164, S, M, XL A: f 0,80 B: f 1,60C: f 3,20 T: f 6,00

Hoe staat het met de Very Large Telescope?Paul Dekkers

O m dat het op aarde bijna onmogelijk is een heel erg grote telescoop te maken m et een heel grote spiegel, (die zou onder z'n eigen gewicht bezwijken o f vervormen), moest iets anders verzonnen w or­den. Je kunt het dan zo doen als m et de Hubble telescoop: je stuurt zo 'n ding de ruimte in en je hebt mooi geen last meer van die zwaartekracht. Je kunt ook via ingewikkelde technieken verschillende tele­scopen gaan combineren: als je er tw ee samen laat werken, krijg je dubbel zoveel licht binnen, en lijkt het in feite alsof je een dubbel zo grote spiegel gebruikt in een enkele telescoop! Het project waarbij hieraan gewerkt w ordt w ordt de VLT, Very Large Telescope, genoemd.

Y eel van ju llie w e ten vast w e l van het VLT p ro jec t a f: De ESO, European Southern

Observatory, is als europese organisatie al sinds 1962 bezig om een europese sterrenw acht op te ze tten o p h e t z u id e lijk h a lfro n d . V oo r de sterrenw acht is een plaats u itgekozen in Chili, op een 2 ,5 km hoge berg. Inm iddels staan daar al zo 'n 14 a fzonderlijke (optische) telescopen m et een d iam eter to t 3 ,6 meter. Die plek in de w oestijn is een van de beste plaatsen op aarde om de s terrenhem el te kunnen bew onderen : de a tm osfeer is daar " ideaa l" o m d a t de luch t d roog is, en er o ok w e in ig is om die luch t te verstoren (de bew oonde w ere ld is w e l een stukje verderop), 's nachts is het er koud w aa rdoo r je m inder last hebt van trillingen d ie d o o r w a rm te w o rden veroorzaakt. Daarnaast is het er haast n oo it b e w o lk t, dus kan er c o n tin u e d o o rg e w e rk t w o rden !

De VLT bestaat u it 4 telescopen, allemaal m et een spiegel van 8,2 meter. O m da t het op aarde e igenlijk n ie t m oge lijk is w aar te nemen zonder da t de atm osfeer roe t in het eten g oo it, hoe m ooi de o m s ta n d ig h e d e n o ok kunnen z ijn ,

heeft de ESO een systeem o n tw ikke lt voor deze telescopen w aa rdoo r het beeld con tinue door com puters verbeterd w o rd t, d o o r de spiegel die geb ru ik t w o rd t mee te laten bewegen m et de a fw ijk in g d ie d o o r de a tm os fee r w o rd t veroorzaakt. De gegevens, de plaatjes en de spectra , d ie nu verzam eld w o rd e n w o rden com plee t d ig itaa l opgeslagen en kunnen later d o o r astronom en w orden opgevraagd.

De telescopen w erken n ie t alleen "o p a fstand". Er zijn tw ee m anieren w aarop de telescopen te gebru iken zijn . Bij de zogenaam de v is ito r m ode kunnen de astronom en aanw ezig zijn in een van de vier te lescopengebouw en. Ze kunnen dan van daa ru it de telescoop bedienen. Bij de service m ode w o rd t alles bestuurd vanu it de com puters in een centrum en kunnen er op bepaalde tijden en bij bepaalde (weers-)om standigheden vaste program m a's geb ru ik t w o rden , d ie in som m ige gevallen voor goede w aarnem ingen vereist zijn.

Er is na tuu rlijk a ltijd veel vraag geweest naar het gebru ik van deze supertelescoop, m aar in het begin kon deze "k ijke r" alleen nog maar gebru ik t

w o rden d o o r de mensen die het d ing maakten, om te zorgen da t hij zo goed m ogelijk zou werken. Toch kom en er al zo 'n 1000 verzoeken b innen per jaar, voornam elijk doo r de landen die aan het ESO project m eewerken. Slechts aan een paar verzoeken, vorig jaar waren da t er 100 b innen een h a lf jaar, w o rd t u ite inde lijk gew erkt, w aa rdoo r er n a tu u r lijk een h e ft ig e s trijd on tstaat.

Het VLT-complex van bovenaf.De vierde toren is h ier nog in aanbouw. De torens worden zo gebouwd dat ze goed tegen aardbevingen en temperaturen kunnen...

Eerst w o rd t er nog gew oon aan de eerste tw ee telescopen gew erkt, de andere tw ee w o rden la ter afgem aakt. M en is nog lang n ie t w aar men m oet zijn, en het w erken aan de telescopen d u u rt ook langer dan gepland. Pas sinds 1 m aa rt h ee ft de tw eede te lescoop "h e t lich t gez ien " (men noem t da t firs t ligh t), na 20 u u r lang sleutelen aan de hoofdspiegel.

Iedereen m oe t nu ook heel erg gedetailleerde gegevens opsturen over w a t ze precies m et de telescopen w illen doen. Sinds 1 A pril is de eerste VLT telescoop bezig m et het verwerken van de eerste w etenschappe lijke verzoeken. Daar zal u ite in d e lijk steeds m eer t ijd vo o r ing e ru im d w o rd e n . De precieze p la nn in g kunnen wetenschappers ophalen van het in ternet.

O m dat het nu sinds ko rt m ogelijk is de gegevens achter elkaar op te slaan en het resultaat steeds bete r is, b lijf t er ook t ijd over w aarb ij er voor as tron o m e n verzoeken in g e w illig d kunnen w o rd en . De gegevens d ie de telescoop aflevert zijn er w erke lijk onge lo fe lijk veel. Zo veel da t er een g ro te ro b o t gem aakt moest w o rden om al die gegevens op te slaan op DVDs: een soort CD w aar zes keer zoveel op past. De VLT zal u ite inde lijk nam e lijk 20 g ig ab y te per n ach t kunnen produceren. Het is m oe ilijk in te schatten hoeveel zoiets is, m aar da t zijn al zo 'n 30 CD-ROM's vol, o f tien m iljoen pagina 's tekst. Na een jaar heb je een boekenplank nodig van w e l 2500 kilom eter!

O ndertussen gaat het onderzoek en verbeteren van de te lescopen n a tu u r lijk g e w o o n door. "S le ch ts " tw e e te lescopen w o rd e n pas echt g e b ru ik t. Bij deze tw e e te lescopen w o rd t m om en tee l gep robee rd ze para lle l te la ten werken, en u ite inde lijk na tuu rlijk d o o r ze via in te rfe ren tie samen een beter beeld op te laten leveren.

De eerste tw ee telescopen heette voorheen de UT1 (U T = U n it Telescope) en UT2, m aar inm iddels hebben ze een w a t m inder technische naam gekregen; de Antu (w a t betekend "d e zon") en Kueyen ("d e m a a n "). O ok de andere tw e e telescopen hebben een naam. De derde heet Meli- pal ("h e t zu iderkru is") en de vierde Yepun ("S ir­ius"). De nam en kom en u it de taal d ie ten zuiden van de s te rre n w a ch t in C hili w o rd tgesproken.

De Kueyen (UT2) en A n tu (UT1) s trijden m om entee l om "h e t beste p laa tje ", aangezien beide kijkers een iets andere techniek gebruiken. Gezien het enthusiasm e van de werknem ers d u u rt het w aarsch ijn lijk n iet lang meer voor w e weer n ieuw e berichten krijgen en ze de telescopen kunnen gebruiken w aa r ze voor gem aakt z ijn ... W e houden ju llie op de hoogte !

e Sd21 o e

5 2o■s —s -22§ §■ V)-s *ts>s N «J O

fte UJ3 8

$ y5*cs 5 o

a: o oQ £

Starho??en en enkele zomerse dee?-sry objectenSiebe H uinen

Het is a lw eer een paar weken zom er, he t w o rd t dan o ok laat donkerder. Ik zeg donkerder o m d a t het in de zom er n o o it echt goed donker w o rd t, de nachten z ijn als het w a re donkergrijs in p laats van zw art zoals in de w in te r (als je je o p een donkere plaats bev ind t na tu u rlijk !). Het w aarnem en van deepsky- objecten w o rd t nu een s tuk m oeilijker. Als je naar een deep-sky ob jec t k ijk t, zie je d a t de hem elachter- g rond n ie t helemaal zw a rt is. H ie rdoor is het contrast lager en kun je m inder deta ils van het ob ject on tw a ren . Toch kun je 's zom ers best deep-sky objecten gaan w aarnem en. D it g e ld t vooral voor de gelukkigen onder ons d ie naar een land op vakantie gaan, w a a r het nog echt donker is zoals Roe­m enië!

A llereerst m oe t het goed weer zijn om deep-sky objecten w aa r te nem en. M e t goed w eer bedoel ik da t de hemel goed transparant m oe t z ijn , zo m in m oge lijk lu ch ttrillingen en het liefst geen slu ierbew olking.Het w aarnem en van deep-sky objescten m oe t je eerst goed voorbere iden. Dit betekent da t je van tevoren opsch rijft w e lke objecten je w ilt gaan w aarnem en en in welke sterrenbeeld ze staan. Je zu lt h ierbij w aarsch ijn lijk hulp nod ig hebben van een sterrenatlas, sterrengids o f ander boek en w aarsch ijn lijk een draaibare sterrenkaart. Ook kun je een com pute rp rog ram m a raadplegen, zoals Skymap. Verder m oe t je goed voor jeze lf zorgen, da t betekent: w a rm e kleren aandoen (het kan ook 's zom ers behoorlijk koud w orden 's nachts) en iets te drinken, te eten meenemen. In "M e t de kijker op ja c h t" van UV-3 1997 staat alles nog eens u itgebre id op een rijtje en het is aan te raden d it nog een keertje goed d o o r te lezen. Tenslotte is het leuk voor jeze lf en voor anderen om je w aarnem ingen op te tekenen o f op te schrijven. Het gem akkelijkste gaat d a t m et behulp van het w aarneem form ulie r. Deze kun je krijgen d o o r een brie fje te sturen, m et je naam en adres, naar de W aarneem com m issie . De W aarneem com m issie heeft ook een w ebsite, w aar je het fo rm u lie r kunt halen: http .V /m em bers. lycos. tripod. nl/WaCo.

Deep-sky objecten opsporen: starhoppen!A ls je dan je kijker en o f verrekijker ongeveer half uur buiten heb t staan, heb je in deze tijd de hemel misschien een beetje kunnen verkennen. M e t de draaibare sterrenkaart zoch t je de sterrenbeelden op, w aarin de objecten staan. Nu pak je je sterre­natlas, com pute ru itd raa i etc. erbij. Je rich t je te le ­scoop op het deel van het sterrenbeeld, w aar het ob ject ongeveer staat (h ierb ij gebru ikte je de laag­ste verg ro ting). In de zoeker is, na w a t zoeken, een vaag vlekje te zien. Het vlekje ze t je in het

m idden van het beeld van de zoeker, en je hebt je ob ject nu du ide lijk in beeld. N adat je er misschien een tekening van hebt gem aakt, ga je naar het vo lgende ob jec t en je doe t hetzelfde. De eerste keer zie je niks, je p robeert het nog een keer, iets p reciezer....w eer niks. Na het nog een paar keer geprobeerd te hebben, sta je op het pun t het op te geven: n iet doen, er is nog hoop!

Ja, er is nog hoop ! deze hoop heet "sta rhoppen". S tarhoppen, w a t is dat? Het w o o rd zegt het e igenlijk al: vertaald in het Nederlands zou het zoiets beteken als "ste r-springen". D it m oet je dan in fe ite ook doen: je "sp rin g t" als het ware m et je telescoop van de ene naar de andere ster, to td a t je je ob ject gevonden hebt. Ik zal nu stap voor stap u itleggen w a t je m oe t doen:Zoek o p je kaart, w a a ro p he t o b je c t s taat aangegeven, een heldere ster op d ie vlakbij het ob ject staat.Kijk naar de hemel en zoek de ster op.Richt je telescoop op de ster en zet deze in het m idden van de zoeker, w aarschijn lijk zie nu ook zwakkere sterretjes, vlakbij de heldere ster.Zoek de zwakkere sterretjes op de kaart op en kies de sterretjes u it, die- je steeds d ich te r naar het ob ject toe leiden.Probeer aan de hand van deze zwakkere sterretjes, zo d ich t m oge lijk naar het ob ject te "sp ringen" m et je telescoop (het ob jec t kan ook bv. ongeveer

tussen tw ee zwakke sterretjes staan).Geef het n ie t te snel op, w a n t oe fen ing baart im m ers kunst!

Enkele (zomerse) deep-sky objecten Na w a t in de theorie rondgehop t te hebben, is het t ijd om d it eens in de p raktijk te gaan doen, aan de hand van enkele deep-sky objecten.

Een van de meest bekende en meest makkelijk te vinden deepsky-objecten is de Andromedanevel (M 31), in het sterrenbeeld Androm eda. Het ster­renbeeld Androm eda staat in Augustus redelijk hoog aan de hemel. Als de luch t helder is en de plek w aar je je bevindt donker is, zul je de A ndro ­meda nevel m et het b lote oog kunnen zien als een w azig vlekje. De m agnitude van het vlekje is + 3 .4 . M et een verrekijker zul je hem zeker zien en met een telescoop zul je er misschien achterkomen, dat het e igenlijk helemaal geen nevel is. Deze "nevel" is in werkelijkheid een sterrenstelsel en wel het d ich t­stbijz ijnde g ro te stelsel. Het Andromedastelsel is een spiraalstelsel, net zoals ons eigen M e lk­wegstelsel. Deze spiraalstructuren zijn niet in kleine am ateurtelescopen te zien, maar wel kun je zien dat de "neve l" een lichtere kern heeft. Als je echt helder weer en een g ro te amateurtelescoop hebt, zou je w a t structuren (lichte en donkere gedeelten) kunnen waarnem en, in het donkere deel van het langw erp ige schijfje. D it sterrenstelsel heeft ook nog een begeleider: M 3 1 . Deze is als een klein vlek­je te zien vlak onder het Andromedastelsel.

Het sterrenbeeld Zwaan staat zom ers erg hoog aan de hemel in het zu iden, d it is gunstig om da t er lager hemel vaak meer kans op slu ierbew olking is. Bovendien m oe t je laag aan de hemel doo r een d ikke r pak a tm osfee r heenkijken, w aa r meer storingen in kunnen z itten (bv. tu rbu le n tie en vocht). O ok de sterrenbeelden Lier en Hercules staan hoog aan de hem el. De helderste sterren van de sterrenbeelden Zwaan, Lier en A rend (resp. Deneb, W ega en A lta ir) vorm en samen de zom er­driehoek.

In de Zwaan staat de open sterrenhoop M 29. Deze s terrenhoop staat rechts onder de m iddelste ster van de Zwaan, de bu ik van de Zwaan. De m agn itude bedraagt + 6 ,6 en daarom is deze ster­renhoop m oeilijker te vinden dan de A n d ro ­m edanevel. G ebruik dan ook de opzoekkaartjes om te starhoppen.

Rechts van de Zwaan staat de Lier, m et daarin de beroem de Ringnevel (M 57). Deze p lanetaire nevel staat bijna precies tussen de tw ee onderste sterren in, het d ichtste bij de rechterster. De Ringnevel is n iet b ijzonder g ro o t en n ie t b ijzonder helder, m et zijn m agn itude van + 9 ,0 : d it vraagt om een te le­scoop m et een ob jec tie fm idde llijn van m instens 6 cm. O ok zul je vrij sterk m oeten vergro ten om de ringvorm te kunnen onderscheiden; een vergro tin g van 80 to t 100 maal. N a tuu rlijk zoek je zoals a ltijd het ob jec t op m et een lage ve rg ro ting ! De centra le ster van de ringnevel (m agn itude + 1 5 ,4 ), kun je pas zien m et een ob jec tie fm idde llijn van 15cm. Links onder de Lier staat de bo lhoop M 56, m et een m agn itude van + 8 ,3 .

de Halternevel (M 27) in he t sterrenbeeld Vosje. De nevel is een s tuk helderder en g ro te r dan de Ringnevel, m et z ijn m agn itude van + 7 ,3 , w aa r­doo r deze m akkelijker w aarneem baar is. M 27 is zelfs m et een lichtsterke verrekijker al te zien. De halternevel lijk t ondanks zijn naam wel ook op een klokhuis. O m dat er alleen een paar zwakke ster­retjes in de b u u rt staan, is d it ob ject w a t m oeilijk­er te vinden.

In het sterrenbeeld Hercules staat de beroemde bo lvorm ige s terrenhoop M 13. Deze b o lhoop is de he lderste o p he t n o o rd e lijk h a lfro n d en is 's zomers waarneem baar. A ls de om stand igheden zeer gunstig z ijn , is deze bo lvorm ige sterrenhoop zelfs m et het b lo te oog w aarneem baar! M e t een verrekijker is hij zeker te zien. De bo lhoop is niet m oe ilijk te vinden en is prachtig om te zien, m et zijn m agn itude van + 5 ,9 , bij een lage vergro ting en een lichtsterke telescoop.Een andere bo lvorm ige sterrenhoop in Hercules is M 39 , m et een m agn itude van + 6 .5 . M 39 is m oe ilijker te vinden d oo rda t hij zwakker is dan M 13 en d oo rda t er zwakke sterretjes in de buu rt staan.

Het sterrenbeeld Perseus herberg t redelijk w a t m oo ie open sterrenhopen, b ijvoorbeeld Mei 20. M aar toch de m ooiste en zeer b ijzondere open s terrenhoop is h/c Perseï, op de grens tussen Cas­siopeia en Perseus Deze bestaat e igenlijk ui de tw ee open sterrenhopen NGC 884 en NGC 896, m et m agn itude + 6 ,1 /+ 5 ,3 . A ls laatste noem ik M 34, m et een m agn itude van + 5 ,2 .

D it zijn voo rlop ig wel even genoeg deep-sky objecten, w aarm ee je het starhopen kun t oefe ­nen. Tenslotte nog w a t tips bij deep-sky w aarne­m ingen:-K ijk perifeer doo r je kijker, je k ijk t dan net iets naast het object. Zo kun je zwakkere gedeelten van een nevel zien, d oo rda t het lich t van de nevel op een gevoeliger gedeelte van je netvlies valt. (als je m et je rechteroog kijkt, m oe t je iets links van het ob ject kijken, en m et je linkeroog ju is t rechts ervan)-Rol m et je oog over de nevel heen, o f tik tegen de kijkerbuis. Je oog is gevoeliger voor bewegende objecten.-Gooi een doek over je hoo fd heen om stroo ilich t a f te schermen.

En, als allerlaatste: de zonsverduistering van 11 augustus!Hier vo lgen enkele tips voor het w aarnem en van de to ta le zonsverduistering:Kijk u it m et recht in de zon kijken, zonder bescherm ing voor je ogen, als de zon nog niet to taa l verduisterd is. D it is vooral gevaarlijk net voor de to ta lite it, o m d a t bergjes op de maan ervoor kunnen zorgen da t er sterke lich tflitsen ontstaan. G ebruik zo veel m oge lijk een eclipsbril­letje (te bestellen bij je c lub !), w a n t een zonnebril is echt n iet vo ldoende. Je kun t ook d o o r een CD heenkijken, maar leg er dan tw ee over elkaar en neem CD's d ie n iet bedrukt zijn.Als je de zon w ilt gaan fo tog ra fe ren tijdens de

zonsverduistering, zu l je tijdens de partië le fase een filte r voor de lens van je fo to toes te l moeten doen. Deze filte r kan gem aakt w o rden van Solar Screen, Kodak Neutral Density Filter nr.5. Ook zou je eventueel een geheel donkere z w a rt-w it film kunnen gebruiken. M aar hier m oe t je zeer goed mee oppassen, de film m ag a b so lu u t n ie t beschad igd z ijn , bovend ien z ijn d a t soo rt fo tog ra fische filte rs niet veilig voor de ogen!De d iam eter van het zonsbeeld op het negatie f is te bereken m et b randpuntsafstand / 1 1 0 .De be lich tingstijd tijdens de partie le fase van de eclips is een vaste, het lich t van het zonsoppervlak b lijf t nam elijk gelijk.Twee seconden voo r de to ta lite it sch ijn t de zon nog d o o r enkele dalen van de maan, w aardoor een soort "d iam an ten r in g " onstaat. Belichtingsti­jd : bv. 1/1 OOOs f/8 400 ASA (geen filter). Belichting tijd to ta lite it: (geen filte r) protuberansen 1 /250s f/8 400 ASA b innencorona 1/30s f/8 400 ASA buitencorona 1/4s f/8 400 ASA Experimenteer h ier en daar nog w a t m et be licht­ingstijden. Verder wens ik ju llie veel succes en helder w eer toe !

W aarnem ingen, van zow el de zonsverduisteringa I s d e e p -S k y , z i j n

v a n

h a r t e

w e lkom op het inm iddels misschien bekende adres:

W aarneem com m issie p/a Roy Keeris W arande 147 3705 ZL Zeist

Als je je w aarnem ingen terug w ilt hebben, m oe t je d it er even bij schrijven.

Met de kijker ep jacht: andere bezienswaardighedenMartijn Hordijk

H et is heel erg m oe ilijk om nu een w aarneem artike l te schrijven en de zonsverduistering er helemaal bu iten te laten. Het is o o k e ige lijk n ie t m ijn bedoeling om de zonsverduistering er helemaal bu iten te la ten. Ik w il h ie r heel in het ko rt, w a n t zeg zelf, w e horen al genoeg over de zonsverduistering, vertellen w a t je nu aan een zonsverduistering ku n t zien.

Als de m aan voor de zon langs schuift, beg in t de lol. Je w ee t nu da t je kun t beginnen m et je apara tuu r klaar te zetten. De telescoop, de fo to ­camera's, etc.

Je heb t nog vo ldoende tijd voo r de lol begint. Langzaam w o rd t het donkerder. Als je nu onder de bom en gaa t staan, kun je een leuk e ffect w aarnem en. Het Camera Obscura. A ls je nam elijk op een plaats gaat staan w aar de bladeren van de boom vrij d ich t opeen z itten , zie je allem aal beeld­jes van de zon. AL die beeldjes zijn ook hetzelfde. Ik zal heel in het ko rt vertellen hoe d it kom t.

Norm aal is de zon onze lich tb ron . Een lich tb ron is een voorw erp w aar het lich t vandaan kom t. Als da t lich t van de zon op de bladeren van de boom valt, dan kan het d o o r de spleten tussen de bladeren op de g rond kom en. Deze spleten w o r­den dan allemaal kleine lich tb ronnen . Er ontstaan dus heel veel beeldjes van de zon op de g rond . Als de zon niet verduisterd is, dan krijg je allemaal kleine schijfjes. IS er al een hapje u it de zon genom en, dan zie je op de g rond allemaal sikkelt­jes.

Het beg in t pas m erkbaar donker te w o rden als de maan ongeveer 80 p rocent van de zonneschrijf heeft bedekt. A ls het nog donkerder beg in t te w o rden , beg innen er w a t sterren aan de hemel te staan. Het lijk t dan een beetje op de schem ering. De tem pe ra tuu r is nu al w a t gedaalt en zal nog w a t dalen.

Als je goed op le t, dan kun je in het westen o ok de schaduw van de maan aan zien kom en. D it lijk t op een g ro te donkere w o lk d ie erg znel d ich tb ij kom t. Nu beg in t het pas echt leuk te w orden. Als de maan b ijna helemaal voo r de zon z it en alleen het laatste stukje zon nog te zien is, zie je de de d ia ­m an tring . Een heel klein stukje zon lich t dan nog

even fe l op, w aa rdoo r het geheel lijk t op een rong m et een fonke lende d iam ant.

Meteen daarna is de corona van de zon in beeld. De corona is de atm osfeer van de zon. Deze is heel erg ijl, er z itten heel w e in ig deeltjes in. Daarom is de corona norm aal n oo it te zien, maar allen maar bij een to ta le zonsverduistering, om dat dan de heldere zonneschrijf a fgedekt is. Anders w o rd t de corona Overstraald. Na ongeveer tweee- neenhalve m in u u t is de pret voor de meeste voor­bij.

H opelijk w e ten ju llie nu een al w a t meer over waar je allem aal op m oe t leten bij de zonsverduistering en sturen ju llie een tekening o f fo to die je tijdens de zonsverduistering heb t gem aakt op naar de waarneem com m issie.

Zo, dan nu m aar even ophouden over de zonsver­duistering . M aar nu ik het toch over zeldzam e m ooie hemelverschijnselen heb, kan ik er miss­chien nog w e l een paar noem en sie de m oeite w aard zijn. Nu toch m aar even d ich te r bij huis zoeken.

In de zomer, zo rond augustus, kun je, vooral op de w addeneilanden, een leuk weersverschijnsel w aarnem en. D it is het seizoen voo r waterhozen. De w aterhozen behoren net als de tornado's to t de werve lende w inden . D it betekend d a t die w inden heel hard ronddraa ien . Deze w inden ontstaan vooral u it een bu ienw o lk , de deftige naam h iervoor is C um ulon im bus. Dat zijn die g ro te w o lken w aar vaak onw eer bij z it. Deze w o lken w o rden ongeveer 10 k ilom eter hoog. Op deze g ro te hoog te w a a it de w in d erg hard en vanu it een andere rich ting dan aan de g rond . Ik p robeer nu n ie t te technisch te w o rden , maar ik w il toch even u itleggen hoe de w in d dan gaat draaien. Op de plaatsen w aar het hard w aa it, is de

lu ch td ruk erg laag. D it kom t, o m d a t de deeltjes w aar de luch t u it bestaat daar heen snel bewegen. Ze z itten daar liever n ie t en w illen er heel snel w eg.

A ls daar onder de w in d w a t m inder hard w aa it, is de luch td ruk daar w a t hoger. De n a tuu r w il heel graag d a t overal dezelfde luch td ruk is, da t alle deeltjes overal even graag z itten . Je raad al w a t er gaat gebeuren, de deeltjes gaan van de hoge luch td ruk naar de lage luch td ruk bewegen. Ze w o rden er als het w a re w eggedrukt. O m dat de luch t zo snel bew eegt, gaat da t n ie t m oo i in een rechte lijn m aar m et een bochtje . H ie rdoor gaat de w in d draaien.

Als je dan zo'n draaiende w in d hebt, gaat die langzaam om laag bewegen. O m dat de luch td ruk in de lus lager is dan erbu iten , w o rd t de lus

kle iner en de d raa iende b ew eg in g van de bu itenkan t w o rd t sneller.

A ls de kegel het w a te r raakt, dan heet d it verschi­jnsel een w aterhoos, o m d a t het al het w a te r mee om hoog zu ig t en op doe t spatten. Als d it op land gebeurt, heet het een to rna d o . A ls je w e l eens naar het n ieuws k ijk t, dan zie je da t a ltijd rond deze tijd van he t jaar berichten kom en over hevige to rn a d o ’s in Am erika. Daar richten d ie tornado's heel veel schade aan, o m d a t ze bijna alles da t ze op hun w eg tegenkom en vernielen. Gelukkig zijn de w a te rhozen d ie w ij h ie r hebben n ie t zo krachtig. Als je o o it eens in de b u u rt van de zee bent, bij voorkeur op de w addeneilanden, dan m oe t je er m aar eens op le tten.

Je m oet dan w e l rond eind augustus gaan. Dan heb je de meeste kans om ze te zien.

Bouw zelf je eigen kijkerZoals je misschien al weet, kun je bij de JWG je eigen kijker bouwen. Deze kun je bijvoorbeeld op

jongerenkamp onder begeleiding in elkaar zetten. Maar als je handig bent o f je hebt een knutselgekke vader, dan kun je hem ook zelf thuis bouwen. Bij de JWG kun je de benodigde optiek die ervoor nodig is,

bestellen. Het enige wat je zelf nog moet halen, is het hout, schroeven e.d.Dit staat aangegeven in de brochures.

Er worden pakketten voor twee soorten kijkers verkocht:

De JWG 6 cm-kijkerDit is de bekende lenzenkijker van de JWG. Het pakket bevat een achromatische 6 cm lens

(f = 1000 mm, inclusief vatting), een zenitprisma, een 25 mm Ramsden oculair (kleine maat)en de bouwbeschrijving van de kijker.

Dit pakket kost f 300,-.

Ook kun je een extra oculair van 10 mm (kleine maat) bijbestellen.Hiermee kun je meer vergroten. Dit kost f 90,-

De 15 cm Dobson-kijkerDit is een 15 cm Newton kijker op een Dobson montering. Dit is een azimuthale opstelling die

gemakkelijk te hanteren is. Het pakket bevat een 15 cm spiegel (f/8), een elliptische vangspiegel (42 mm korte as), een 25 mm oculair (grote maat), een stukje teflon en de uitgebreide bouwbeschrijving.

De prijs van d it pakket bedraagt f 520,-

Ook is voor f 110 , - een extra oculair van 10 mm (grote maat) bij te bestellen.

Alle prijzen zijn inclusief verzendkosten.Je kunt je bestelling doorgeven door het bedrag over te maken op rekening 2827747 t.n.v. Jongerenwerk­groep voor sterrenkunde. Vergeet niet te vermelden om welke bestellingen het gaat en naar welk adres het

verstuurd moet worden. Voor meer informatie kun je schrijven o f bellen naar:

JWG, Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht, tel. 030-2311360 (dinsdag)

Jimmy Reek

Planetoide-aardscheerder met botsingsgevaarDavid Morrison van NASA m eldt dat drie Italiaanse astronomen berekeningen hebben uitgevoerd aan de baan van een recent ontdekte aardscheerder planetoide. Na ontdekt te zijn op 13 januari 1999 kreeg zij de aanduiding 1999AN10.De baan van deze planetoide is zodanig dat ze m ogelijk in de verre toekom st gfevaarlijk kan worden voor de Aarde. De eerste keer zou dat in het jaar 2039 kunnen gebeuren. Het object is zo 'n 1,5 km groot. De Aarde komt tweemaal per jaar in de buurt van de baan van deze plantetoide. De baan van deze kleine planeet is tamelijk chaotisch. Waar precies en hoe dichtb ij de planetoide zelf kom t is afhankelijk van het m om ent van de passage van het eclipticavlak.De onzekerheid in genoemd tijdstip is relatief g root en w o rd t gro ter naarmate men verder naar de toekom st gaat rekenen. In het jaar 2027 is dat al + /- 12 dagen. In dat jaar is geen botscing met de Aarde mogelijk, maar de baan van de planetoide kan dan wel zodanig gestoord worden door de nauwe passage m et de Aarde dat nog diverse nauwe passages zullen volgen en dan in 2039 is de kans op een botsing op d it m om ent niet uitgesloten.De kans b lijft overigens klein: veel kleiner dan de waarschijnlijkheid van een botsing van een to t nu toe onbekende planetoide! (Bron: Inform tieblad de Koepel: NEO nieuws; NASA-Ames Research Center)

Zonachtige ster met 3 planetenIn 1996 werd bij de ster (Upsilon) Andromedae - op 44 lichtjaren van de Zon - een planeet ontdekt door Geoffrey Marcy en R. Paul Butler die op zeer korte afstand om de ster loopt, u And is een zonachtige ster, ongeveer 3 m iljard jaar oud. De ster w o rd t al 11 jaar m et telescopen van de Lick Sterrenwacht en van de W hipp le Sterrenwacht waargenom en. Het was een van de 107 sterren die men gedurende een aantal jaren heeft onderzocht op het voorkomen van planeten.

Nu zijn onderzoekers van 4 institu ten to t de conclusie gekomen dat er nog 2 planeten om de ster lopen. Dat is afgeleid u it de gecom pliceerde schommelingen van de ster, c.q. u it de periodieke dopplerverschuivingen van de spectraallijnen van de begeleiders.De binnenste eerder bekende, planeet loopt in een cirkelvorm ige baan op 0,06 AE van de ster in 4,6 dagen rond. De massa daarvan is m in im aal driekwart die van Jupiter. De tweede met een massa van minimaal tweelmaal die van Jupiter doet er 242 dagen over op 0,83 AE van de ster, vergelijkbaar met de afstand van Venus to t de Zon. De buitenste - m inimaal 4 maal zo zwaar als Jupiter - heeft een om loop van 3.5 to t 4 jaar en bevindt zich op 2,5 AE van de ster. De beide laatsten bevinden zich in elliptsiche banen, karakteristiek voor de meeste andere ontdekte extrasolaire planeten.De huidige theorien van planeetvorm ing kunnen een planetensysteem zoals nu bij u And gevonden, niet verklaren. De theorie is dat zich de grote planeten op grotere afstand van de Zon vormen om dat daar pas ijs kan ontstaan. Bij u And bevinden zich de drie planeten binnen deze grens. O f ze daar gevormd zijn o f in de loop van de tijd daarheen zijn gemigreerd na de vorm ing buiten de ijsgrens is nog onduidelijk. NASA heeft plannen om in 2005 de Space Interferom etry Mission (SIM) te lanceren, speciaal m et het doel p laneten bij sterren te bestuderen. ESA heeft plannen voor IRSI, met een soortge lijk doel. (Bron: In fo rm atie De Koepel: Astronom y Now Online, 16 april 1999)

Mars Global Surveyor in problemenTen gevolge van een storing in de scharnieren van een hoofdantenne van de Mars Global Surveyor op 15 april 1999 is het toestel automatisch gestopt met het doen van waarnemingen. Er is nu slechts met een kleine antenne com m unicatie met de Aarde. De grote antenne was pas sinds 28 m aart 1999 in gebruik.De Global Surveyor was op 9 maart 1999 begonnen met het systematisch in kaart brengen van mars. Een p ro ject da t zo 'n tw ee jaa r gaa t duren. Men onderzoekt nu de oorzaak van de storing. Op 19 april kon men ook de hoofdantenne weer gebruiken voor com m unica tie . De w etenschappelijk instrum enten blijven nog uitgeschakeld. (Bron: In fo rm a tieb lad De Koepel; NASA/JPL News, 16- 19 a p r il I 999)

uurju li 1 uur

1 augustus 24 uur15 augustus 23 uur31 augustus 22 uur15 september 21 uur

juli: september:Laatste kwartier Nieuwe maan Eerste kwartier Volle maan

6 jul 13 jul 20 jul 28 jul

13:574:2411:0013:25

Laatste kwartier 3 sep Nieuwe maan 10 sep Eerste kwartier 17 sep Volle maan 25 sep

0:170:0222:0612:51

auaustus:Laatste kwartier Nieuwe maan Eerste kwartier Volle maan

4 aug 19:27 11 aug 13:09 19 aug 3:47 27 aug 1:48

Nieuwe maan, en de zon, maan ^ en de aarde staan op één lijn!

Een zonsverduistering dus! Lees er alles over op pagina 8!

Zon 5 juli 15 juli 25 juli

_Qe ____5.26 uur 5.36 uur 5.50 uur

4 augustus 6.05 uur 14 augustus 6.21 uur 24 augustus 6.37 uur

3 september 6.53 uur 8 september 7.02 uur

Onder: 22.01 uur 21.54 uur 21.41 uur

21.25 uur 21.07 uur 20.46 uur

20.23 uur 20.12 uur

JULIDe planetenMercurius is deze maand bijna niet te zien. Ook venus w ord t nu slechter zichtbaar en verdwijnt eind juli in de avondschemering. Mars verwijdert zich langzaam meer zeker van de aarde. Hij w ord t minder helder, maar b lijft goed zichtbaar. Hij staat in de buurt van Spica, hoofdster van de Maagd. Het duo, Jupiter en Saturnus is te vinden in het sterrenbeeld Ram. Kijk 's ochtends in het zuidoosten.

w o 7 t/m vr 9 juliDeze drie ochtenden staat de maan in de buurt van de planeten Jupiter en Saturnus.

di 13 juliVanochtend om 4.24 uur is het Nieuwe Maan. Omdat de maan de hemel dan niet verlicht, zijn in de dagen rond Nieuwe Maan de zwakke nevelvlekjes aan de ster­renhemel goed te zien. Deze maand zijn M13, de Andromedanevel (M31) en de open sterrenhopen h en Chi Persei goed zichtbaar. Gebruik wel een verrekijker om deze objecten op te zoeken.

di 13 juliOm 8 uur 's morgens staat Venus minder dan twee graden ten zuiden van Regulus, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. Omdat Venus en Regulus dan achter de horizon staan, moet deze samenstand een avond eerder o f de komende avond worden bekijken. Gebruik daarbij een verrekijker, omdat Regulus in de avondschemering moeilijk zichtbaar is.

De AstrokalenderRoy Keeris

do 15 juliVanavond is er een zeer nauwe samenstand tussen de maan en Regulus. Omdat de onderlinge afstand tussen de maan en Regulus zo klein is, zal er met het blote oog weinig van te zien zijn. Gebruik daarom een verrekijker. Ook de heldere planeet Venus staat in de buurt van het tweetal.

AUGUSTUSDe planetenMercurius is rond 14 augustus 's ochtends in het oosten te vinden vóór zonsopkomst. Venus staat tussen de Zon en de Aarde in en kunnen we daarom nog steeds niet zien. Mars w ord t gewogen in de weegschaal en w ordt nu minder goed zichtbaar. Jupiter en Saturnus zijn in de tweede helft van de nacht goed te zien in het sterrenbeeld Ram.

wo 4 augustusVanochtend staat de maan vijf graden ten zuiden van de heldere planeet Jupiter.

do 5 augustusDeze ochtend bevindt Saturnus zich vier graden ten noorden van de maan.

vr 6 en za 7 augustusDeze ochtenden staat de maan in de buurt van de heldere ster Aldebaran. Vrijdagochtend staat de maan nog rechts van deze ster, de volgende ochtend is de maan deze ster reeds gepasseerd en staat de maan links van Aldebaran.

za 7 augustusVanavond is de planeet Uranus in oppositie. Dat wil zeggen dat de planeet op één lijn staat met de zon en de aarde, en precies tegenover de zon aan de hemel staat. De planeet komt hierdoor boven de oostelijke horizon uit, op het moment dat de zon in het westen ondergaat.

zo 8 augustusDeze ochtend staan de vier helderste manen van Jupiter alle ten oosten van de planeet. Dit verschijnsel is te zien in een verrekijker. De maantjes staan als zwakke lichtpuntjes aan de linkerkant van Jupiter. Zorg er wel voor dat de verrekijker stevig w o rd t ondersteund, anders zijn door de trillingen de maantjes niet te zien.

di 10 augustusAls in de ochtendschemering de maan opkomt, staat de planeet Mercurius een klein stukje rechts daarvan. Dit verschijnsel vindt plaats laag boven de oostelijke horizon. De samenstand is moeilijk waarneembaar. Met een trillingsvrij opgestelde verrekijker kan een poging worden gewaagd. Een verschijnsel voor degenen die van een uitdaging houden.

wo 11 augustusZONSVERDUISTERINGVandaag is het dan DE grote dag. Een totale zons­verduistering vindt plaats in een deel van Europa. Zorg dat je je koffers al gepakt hebt!In Nederland is een gedeeltelijke verduistering te zien. In Groningen is deze 90 % en in Limburg 97 %

do/vr 12/13 augustusVannacht zijn vele tientallen 'vallende sterren' te zien. Deze zijn afkomstig van de Perseï- den-meteorenzwerm. Het voordeel van deze meteorenzwerm is dat je nu meestal niet de kou in hoeft om ze te zien. Vaak is het in augustus 's avonds nog lekker warm buiten.De meeste meteoren echter, zijn 's ochtends te zien. Zorg ervoor dat je dan wel wat warms aantrekt.

vr/za 20/21 augustusVanavond staat de maan ten noorden van Antares, de rode hoofdster van het sterren­beeld Schorpioen.

ma / di, 30 / 31 augustusVannacht staat de maan ten zuidwesten van de heldere planeet Jupiter. Ook Saturnus staat in de buurt. Met een stabiel opgestelde verrekijker is te zien dat twee Jupitermanen

links, en twee Jupitermanen rechts van de planeet staan.

di 31 augustus/wo 1 septemberDeze nacht staat de maan ten zuiden van het tweetal Jupiter en Saturnus.

za 3 septemberDe maan staat deze ochtend dicht bij Aldebaran, de hoofdster van de stier.

wo 7 september / do 8 septemberDeze avonden kunnen we een mooie samenstand zien tussen de maan en de helderste planeet aan de hemel, Venus.

zo 11 septemberPak je telescoop en ga vanavond Saturnus bekijken. Tenminste, als je het maantje Titan nog niet gezien hebt. Vanavond staat deze namelijk het verst van de planeet af, door de kijker rechts van de planeet.

ma 12 september/di 13 septemberVanavond is Callisto in benedenconjunctie met Jupiter. Dit betekend dat hij van ons u it gezien, vóór de planeet staat. Hij lijkt er echter net boven te staan. Maak een tekening, als je een telescoop hebt!

poinms OPTISCH€ INSTRUM€NT€N

POLARIS OPTISCHE INSTRUMENTEN

Nachtegaalstraat 76 3581 AM Utrecht

tel/fax: 030- 2322569

■ Maksutov Cassegrain systeem* Opening 90 mm* F = 1250 mm' Openingsverhouding F/13.8 ' Magnitude 11.7* Scheidend vermogen 1”.3* Hoofdspiegel Pyrex* EMC coating* Gewicht ca. 4,5 Kg* Inclusief handbedieningskastje (niet afgebeeld)* Volgmotoren werken ca. 40 uur op batterijen* Aansluiting voor 12V accu

A dressenLandelijk telefoonnummer van de JWG: 033-472 52 37

Giro: 2827747 t.n.v. Jongerenwerkgroep N.V.W.S. te Utrecht

Kloppen de gegevens o p deze lijs t n ie t? Bel 0 3 0 -2 7 3 15 82 o f m ail naar P.Dekkers@ phys.uu.nl

Secretariaat JWG: JWG, Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht Computergroep: Paul Dekkers, Vermeulenstraat 134, 3572 WT Utrecht, 030-273 5686, p.dekkers@phys.uu.nl Dia-Uitleen: Pieter Luteyn, Van Slingelandtstraat 132, 2582 XT Den Haag. 070-355 4156, p.c.luteijn@et.tudelft.nl EdipsTrip: Maarten Kleinhans, Montfoortlaan 3-3, 3525 EE Utrecht. 030-289 8982, m.kleinhans@geog.uu.nl Jongerenkamp: Joost Hartman, Kraayenberg 9605, 6601 PC Wychen, 024-641 5103, joosthartman@compuserve.com Ouderenkamp: Thomas op de Coul, Gisbert Bromlaan 26, 3571 AK Utrecht, 030-271 45 8 8

Publiciteitscommissie: Joost Hartman, Kraayenberg 9605, 6601 PC Wychen, 024-641 5103, joosthartman@compuserve.com Roemeniëkamp: Sikke Kingma, Vrijheidslaan 462, 2321 DS Lei­den, 071 - 532 2479, s.kingma@chem.leidenuniv.nl UniVersum: Sanne Mos, Prof. Pullelaan 4, 3571 JD Utrecht, 030- 273 1582, s.mos@phys.uu.nlWaarneemcommissie: Roy Keeris, Warande 147, 3705 ZL Zeist, 030-695 1197, r.b.keeris@chem.uu.nl Kijkerbouwgroep: Richard van den Eikhoff, Ru Parésingel 10, 2642 CS Pijnacker, 015-369 8072, eikhoff@dds.nl

Bestuur JWGVoorzitter: Maarten Kleinhans, Montfoortlaan 3-3, 3525 EE Utrecht, 030-289 8982, m.kleinhans@geog.uu.nl Vice-voorzitter: Joost Hartman, Kraayenberg 9605. 6601 PC Wychen, 024-641 5103, joosthartman@compuserve.com Secretaris: Sikke Kingma, Vrijheidslaan 462. 2321 DS Leiden, 071 - 532 2479, s.kingma@chem.leidenuniv.nl Penningmeester: Marcel Vonk, IBB 103, 3582 XJ Utrecht, 030-2511603, m.l.vonk@phys.uu.nlAfdelingscoördinator: Jeroen Brink, Bruine Lijster 21. 1423 RT Uithoorn, 0297-533 305, jeroen_brink@hotmail.com Kampgroep: Toineke Westen, Kromstevenwerf 36, 2317 DH Lei­den, 071-523 5671, toineke@westenr.demon.nl UniVersum: Sanne Mos. Prof. Pullelaan 4, 3571 JD Utrecht, 030- 273 1582, s.mos@phys.uu.nlBureaumedewerker: Roy Keeris, Warande 147, 3705 ZL Zeist, 030-695 1197, r.b.keeris@chem.uu.nlBestuurslid: Richard Westerbeek, Landluststraat 108, 2804 KT Gouda, 0182-54 6344, rwesterbeek@hotmail.com Bestuurslid: Laurens Simonis, Donkeregaarde 4, 3436 ZE Nieuwegein, 030-604 6539, lmsimonis@wxs.nl

JWG-AfdelingenRegio MiddenAmersfoort: Joost Kramer. Grebbestraat 43, 3812 JC Amersfoort, 033-462 1570Amsterdam: Eva Zanen, Langeleidsedwarsstraat 208, 1017 NR Amsterdam, 020-624 9859Gooister: Rob v/d Werf, Joh. Gerardsweg 197, 1222 PS Hilver­sum, 035-772 6610Gouda: Richard Westerbeek, Landluststraat 108, 2804 KT Gouda. 0182-54 6344, rwesterbeek@hotmail.com Utrecht: Sanne Mos, Prof. Pullelaan 4, 3571 JD Utrecht, 030-273 1582, s.mos@phys.uu.nl

Regio Oost en NoordAchterhoek: Aileen van Norde, Veldstraat 17, 6822 AM Arnhem, 026-370 02 06

Almelo-Wierden-Rijssen: Heiko Locher, Prof. Lorentzstraat 15, 7557 AV Hengelo, 074 - 291 5592Apeldoom-Deventer-Zutphen: Jan-Jitse Venselaar, Rozenhoflaan 23, 7201 AT Zutphen, 0575-51 1459 Groningen: Maarten den Daas. ët Zuden 163, 9531 LI Leek, 0594-51 9867Lattrop: Arnold Tukkers, Kerkuil 74, 7591 KD Denekamp, 0541-35 4598Zwolle: Steven Rieder, Posthoornbredehoek 12, 8011 XB Zwolle, 038-423 0457

Regio WestDen Haag: Miron Ashkenazy, Van Aersenstraat 60, 2582 JR Den HaagHaarlem: Sharon Herstein, Kringloop 101, 1186 GT Amstelveen, 020-643 7375Leiden: Wouter Steenbeek. Beppie Nooijstraat 59, 2331 HT Lei­den, 071-531 7674Rijnmond-Dordrecht: Jessica de Greef, Lijsterlaan 25, 3055 CC Rotterdam, 010-422 6 8 8 8

Zoetermeer: Nils de Mooij, Larikszoom 37, 2719 HG Zoetermeer, 079-361 6230

Regio ZuidDen Bosch: Corstiaan Versteegh, Julianalaan 3, 5331 BH Kerk- driel, 0418-63 1727Eindhoven: Ivo Balk, ' t Winkel 26, 6027 NV Soerendonk, 0495-59 3260Tilburg: Ton Spaninks, Generaal de Wetstraat 31, 5021 TK Tilburg, 013-542 2534West-Brabant: Christiaan Diemond, Repestraat 3, 4735 SJ Zegge, 0165-56 1978Zuid-Limburg: Emerald Kloosterman, Ringweg 55, 6141 LZ Lim- bricht, 046-458 1705

Werkgroep N.V.W.S. en Stichting De KoepelAdviesgroep instrumentenbouw: H.G.J. Rutten, Boerenweg 32,5944 EK Arcen. 077-473 1347Astrofotografie: H, van Asperen, A. Pauwstraat 5. 6882 KP Velp, 085-362 0544Kometen: H. van Asperen. A. Pauwstraat 5, 6882 KPVelp, 085-362 0544Leidse Sterrewacht: J.H. Odekerken, Provincialeweg West 75, 2851 EK Haastrecht, 0182-52 4984Maan en PLaneten: J.H.G. Viester, De Els 36, 7482 BC Haaksber­gen, 053-572 26 20Meteoren: Dick Gevers, Speerdistelveld 5, 3448 EK Woerden, 0348-42 0279Sterbedekkingen: H.G.J. Rutten, Boerenweg 32, 5944 EK Arcen, 077-473 1347Sterrenkunde en Computer: A. Peters, Witgensteinlaan 149, 1062 KD Amsterdam, 020-408 0204 Stichting De Koepel: Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht, 030-231 1360Veranderlijke sterren: G. Comello, p/a Kapteyn Lab., Postbus 800, 9700 AV Groningen, 050-363 4069Weeramateurs: A, Blankenstein, Holterweg 1, 7475 AT Markelo, 0547-36 12 08Zon: Benno Houweling, Veenenburg 36, 2804 WZ Gouda, 0182-53 9082

Aanm eldingsform uliervoor de JWG Zomerkampen 1 9 9 9

(Goed lezen, invullen en ondertekend terugsturen! Een kopie mag ook!)

Deelnemer/ster:N a a m : ............................................................................ 2e Naam: .......................................................................Adres: ............................................................................ 2C Adres: .......................................................................P o s tc o d e :...................................................................... 2 ' P o s tc o d e :.................................................................W o o n p la a ts :................................................................. 2 ' W o o n p la a ts :............................................................Telefoon: ...................................................................... 2e T e le fo o n /M o b ile :....................................................G e b o o r te d a tu m : ................................................................... (tijdens de kampen moet er een 2e adres zijn waar de

begeleiding eventueel contact mee kan opnemen)

Naam en num m er Z iekenfonds/Ziektekostenverzekering:In w e lk jaar w e rd je lid van de JWG: .................................Op w a t voo r school z it je en in welke k la s : ......................

□ JWG Jongerenkamp (voor deelnemers van 8 t/m 13 jaar)Hierbij meld ik m ij aan voor het JWG-Jongerenkamp 1999De kampprijs bedraagt fl. 195,- voor JWG-ers en fl. 225,- voor niet-JWG-ers.□ 1e kamp: 17 ju li t/m 23 ju li 1999□ 2e kamp: 24 ju li t/m 30 ju li 1999 .□ Kruis d it hokje aan als je een JWG-kijker w ilt bouwen op het kamp.Er kunnen maximaal drie kijkers per kamp worden gebouwd. Extra kosten zijn fl. 400,-

Formulier opsturen naar:Joost Hartman, Kraayenberg 9605, 6601 PC Wychen, JoostHartman@compuserve.com□ Kruis d it hokje aan als je w ilt dat verdere correspondentie via e-mail verloopt, adres

□ JWG OuderenKamp (voor deelnemers van 14 t/m 17 jaar)Hierbij meld ik mij aan voor het JWG-Ouderenkamp 1999Het kamp duurt van zondag 18 ju li to t en met zaterdag 31 ju li 1999De kampprijs bedraagt fl. 345,-.

Formulier opsturen naar:Yvo Bogers, Basielhof 6, 4907 AK Oosterhout, etmyvbo@etm.ericsson.se

□ JWG Eclips Trip naar Zuid-Duitsland (voor deelnemers van 8 to t 14 jaar)Hierbij meld ik mij aan voor de JWG Eclips Trip 1999Het kampje duurt van 9 augustus to t en met vrijdag 12 augustus 1999De prijs bedraagt fl. 300,-.

Formulier opsturen naar:Maarten Kleinhans, Montfoortlaan 3-3, 3525 EE Utrecht, M.Kleinhans@geog.uu.nl

Indien van toepassing:Ik zou graag willen dat jullie rekening houden met het eten, want: .........................

Ik ben allergisch voor en/of gebruik bepaalde medicijnen (waarvoor en/of welke): ..............................................................

Ik zou op kamp graag iets willen horen/vertellen over/doen aan: ............................................................................................Ik ben van plan mijn telescoop mee te nemen op kamp (type, grootte, montering, e .d . ) : ..................................................

handtekening ouder/verzorger:

AnnuleringskostenBij annulering van deelname to t 3 maanden voor de start van het kamp w ordt er fl. 25,- in rekening gebracht. Bij annulering van deel­name na 3 maanden to t 2 weken voor de start van het kamp w ordt er 50% van de kampprijs in rekening gebracht. Bij annulering na twee weken voor start van het kamp wordt de totale kampprijs in rekening gebracht.

De aanmelding is definitief als je d it formulier ingevuld terugstuurt en daarvan een bevestiging hebt ontvangen. De JWG sluit geen verzekeringen (wa-ongevallen oid) af voor de duur van het kamp. We gaan ervan uit dat iedereen reeds goed verzekerd is. Controleer d iteven...

zie voor de Edips-Trip ook pagina 8 van

deze UniVersum

Jongerenwerkgroep voor Sterrenkunde

naar de

Raketten

Geschiedenissterrenbeelden

De Leoniden

Afval in het zonnestelsel

J a a rg a n g 33

s e p te m b e r / o k to b e r 1999

Inhoud UniVërsum 4

Landelijke jongerenbijeenkomst.........................................3

Raketten: hoe werken z e ? ..................................................4

Kom naar Regiokampje Zuid! ............................................. 7

De waarheid achter de fictie? ...........................................8

Excursie naar het Omniversum! ........................................ 11

Eclips in Zuid-Duitsland ...................................................... 12

Reis langs de Messier-objecten.........................................14

Sterrenbeelden: waar, wat en hoe?..................................16

Dit is te koop bij je d u b ...................................................... 19

Afval in het zonnestelsel....................................................20

Jöns en het zwarte g a t ...................................................... 23

Wat gaan de leoniden dit jaar doen? .............................25

Telescopen van de toekomst: uitnodiging ...................... 26

Astrokalender...................................................................... 27

Cluster Imel o.a. Lunar prospector, vlucht Mercurius en zonnewijzer Mars!) . 30

Haai Kids,

W at jc nu in je handen hebt is de g loednieuw e U V-4, helem aal vol m et interessante artike len over jo u w favoriete onderw erpen. N iet a lleen is de school weer begonnen, m aar ook w ij van de redactie z ijn w eer hard aan het w erk. nadat we met z 'n a llen naar Roemenie zijn geweest. We hebben daar een fantastische eclips gezien, m aar daarover lees je in de volgende UV, om het spannend te houden. In deze UniVërsum kan je al w e l iets lezen over de EclipsTrip in Z u id - D u its land . We hopen n a tu u r lijk dat ju llie a llem aal ook iets m oois hebben gezien! En nu zien ju llie in elk geval al iets w aarvan we hopen dat het m ooi is gew orden: deze UniVërsum !

5anne en Paul

UniVërsum is een uitgave von de JWG, de JongerenWerkGroep voor Sterrenkunde.De JWG organiseert aktiviteiten op het gebied van sterrenkunde voor jongeren van 8 tot 21 jaar.JWG-leden ontvangen UniVërsum in de maanden januari, april, juni, september en november.

Redaktie:Sanne Mos, eind- hoofdredoktricePaul Dekkers, hoofd- eindredacteurRoy KeerisJennifer TjonSandra BlijerveldRuud NellenRuben van MoppesMartijn Hordijk

Redaktie-adres:Voor inhoudelijke zaken:JWG UniVërsum Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht Tel.: 030 -273 15 82 Fax.: 020 - 884 08 66 E-Mail: s.mos@phys.uu.nl Voor ledenzaken:JWG Landelijk Bureau Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht Tel.: 030 - 695 11 97 Fax.: 020 - 884 08 66 E-Mail: r.b.keeris@chem.uu.nl

De kopij voor het volgende nummer moet uiterlijk 15 oktober 1999 in het bezit van de redaktie zijn.

Eindredaldie/lay-out:Sanne Mos en Paul Dekkers

Druk:Ponsen & Looijen, Wageningen

JWG-Lidmaatschap:t/m 20 jaar fl. 35,00ouder dan 20 jaar fl. 40,00

Secretariaat JWG:Zonnenburg 2 3512 NL.Utrecht

JWG-site op internet:http://www.phys.uu.nl/~jwg/

Statuten en Huishoudelijk Regelement zijn op te vragen bij de secretaris.

ISSN 0925-5303

O p de voorplaat:Een foto gemaakt door Jeroen op het Jongeren Kamp

Landelijke JongerenBijeenkomst23 oktober

b a s i s s c h o o l D e K l e i n e D i c h t e r

Programma(onder voorbehoud)

12:00 Opening12.05 Praatje 112:45 Knutseldoos13:45 Pauze14:00 Praatje 214:45 Sterrenkundig Triviant15:30 Pauze16:00 Praatje 316:45 Het JWG-sprook!17:00 Sluiting

De zomervakantie is weer voorbij en de school is weer begonnen. Je leventje is erg saai en je ziet nu al u it naar de volgende vakarrtie...De JWG kan je helpen! W ant de Landelijke Jongerenbijeenkomst op zaterdag 23 oktober zal zeker niet saai zijn. Je w ordt actief betrokken bij het programma dat w ij voor ju llie hebben klaarstaan. Het zal dus een leuke onderbreking zijn van het schoolleven.

Het thema van de UB is d it jaar "hoogstandjes van vernuft". Dit betekend dat de hele dag in de sfeer van de uitvindingen en ontdekkingen zal staan. Niet alleen zal er verteld w or­den over grote ontdekkingen in het verleden en heden, ook zal je zelf iets moeten gaan ontwikkelen o f uitvinden.Tijdens de pauze's kun je rondkijken bij diverse stands en allerlei brochures kopen die miss­chien mooi aansluiten bij het onderwerp waar je net een praatje over hebt gehoord.Bovendien kan je ook iets te eten o f te snoepen halen bij het JWG-cafe. Als klap op de vuurpijl hopen we bezoek te krijgen van Joris, onze jwg-mascotte. Als je niet weet w ie d it is, moet je toch nog maar eens goed de UniVersum bekijken.

Wanneer? Waar? En hoe kom je er?De LBJ w ord t ook d it jaar weer gehouden in de basisschool "De Kleine Dichter" aan de Heycopstraat 30 in Utrecht en vindt plaats op zaterdag 23 oktober. Het programma start om twaalf uur en zal rond 17 uur afgerond zijn.De landelijke jongerenbijeenkomst is voor iedereen to t 14 jaar. Als je ouder bent mag je natuurlijk ook gerust komen. Ook is deze bijeenkomst bedoeld voor niet leden. Als je dus nog iemand weet die geinteresseerd is in sterrenkunde, neem deze persoon dan mee zodat hij/zij een idee kan krijgen van w at de JWG doet. Je kunt met het openbaar vervoer o f met de auto naar de UB komen.

Openbaar ven/oer:Neem vanaf het centraal station stadsbus 1 richting lunetten, en stap u it bij halte "Brederoplein". Loop vervolgens zo'n tw in tig meter mee in de richting van de bus en neem de eerste straat rechts. Dit is de Heycopstraat. Je ziet de school dan zo liggen.

Auto:Vanuit de richting Den Haag/Rotterdam moet je de afslag Utrecht Oost nemen en dan naar links onder het viaduct door. Vanuit alle andere richtingen moet je eerst de richting A12-Den Haag/Rotterdam aan­houden, en op de A12 afslag Utrecht Oost nemen. Vervolgens geldt voor beide dezelfde route. Ga bij de eerste rotonde linksaf 't Goylaan op. Na de tweede brug rechtsaf de Jutfaseweg op. Ga vervolgens aan het einde linksaf (voor het spoorwegviaduct), dan met de bocht mee naar links en dan de tweede rechts (Croeselaan). Je neemt tenslotte de tweede straat links. Dit is de Heycopstraat (zie ook het bijgevoegde kaartje).

Tot slot:Het kan zijn dat je ouders geen tijd hebben om naar de bijeenkomst te brengen. Toch kan je dan gewoon komen. Als je namelijk even contact opneemt met de contactpersoon van je afdeling (zie voor telefoonnummers achterin deze univer­sum) kun je misschien met de afdeling meereizen. Dat is bovendien wel zo gezellig.We hopen jullie allemaal te zien op zaterdag 23 oktober!

De Landelijke Jongerenbijeenkomstcomissie: Rickert, Jessica, Emma, Corstiaen en Eva.

RakettenRaketten lijken mysterieuze high-tech apparaten, die alleen door de allerbeste technici kunnen worden berepen, maar niets is minder waar. Je hebt misschien zelfs al eens een eigen raket gebouwd bij de JWG. Je hoeft niet eens zoveel te weten om een raket te kunnen laten vliegen. Er zijn natuurlijk wel een paaaar dingetjes waar je even aan moet denken...

M ic h ie lB ren tjens

Hu m o e t v l ie g e n ...Tja... dat is natuurlijk wel een beetje waar het om gaat. Raketten die niet vliegen zijn natuurlijk niet leuk (tenzij ze ontploffen). Om te vliegen moet je op de een o f andere manier los zien te komen van de grond. Alles op aarde w ord t immers door de zwaartekracht naar de grond toegetrokken. Die zwaartekracht is dus omlaag gericht. Om op te kunnen stijgen, moeten we dus zorgen voor een kracht omhoog. Bovendien mag de raket niet teveel wegen, want anders komt hij al helemaal niet los.

Ac t ie = r e a c t ie

"Actie = reactie", die kreet hebben ju llie misschien al eens eerder gehoord. Dit is een van de natuurwetten van Isaac Newton, een Engelse natuurkundige die aan het einde van de 17e eeuw leefde. Hij w il hiermee het volgende zeggen: Als jij een kracht uitoefent op een ding, oefent dat ding een even grote kracht uit op jou en wel in de tegengestelde richting. Die "tegenkracht" kun je gewoon voelen.

Een voorbeeld: als je samen met een broertje/zusje/vriendje/vriendinnetje oprolschaatsen tegenover elkaar gaat staan (zie figuur 1), kunnen jullie je tegen elkaar afzetten. Als die ander ongeveer even zwaar is als jij zullen jullie allebei gaan bewegen. Jij duwt tegen de ander, maar die ander duw t jou net zo hard weer terug. Nu zul je misschien zeggen: "Ja maar., we zetten ons allebei tegen elkaar af...".

Dat klopt, maar het werkt ook als een zijn/haar armen over elkaar legt en niet duwt, terw ijl de ander wel duw t. Je duw t dan volgens Newton nog altijd even hard tegen elkaar.

Figuur I : De duw test.

Je kunt dus naar achteren gaan bewegen, als je je ergens tegen afzet. Omdat een raket ook in de ruimte moet kunnen vliegen, waar niets is waartegen hij zich kan afzetten, moet een raket zich tegen iets afzetten w at hij zelf meeneemt: zijn stuwstof. Een stuwstof is in principe alles, wat je aan de achterkant u it een raket kunt gooien. Hoe meer gewicht aan stuwstof je aan de achterkant per seconde uit je raket kunt gooien, hoe harder je raket wegvliegt.

Figuur 2 : Een leeglopende ballon

* werkt ook als eenraket.

De meest eenvoudig te behandelen stuwstoffen zijn vloeistoffen en gassen. Die kun je namelijk makkelijk naar buiten pompen o f blazen. Neem bijvoorbeeld een ballon. Gewoon zo'n opblaas­baar rubber ding, dat je bij iedere speelgoed- of feestwinkel kan kopen. Als je een ballon opblaast kost dat moeite, omdat het rubber van de ballon het gas (je adem dus) door het tuutje weer naar buiten wil duwen. We zeggen dan, dat de druk van het gas in de ballon hoger is dan de druk buiten de ballon. Zolang je je mond nog aan het tuutje hebt en in de ballon probeert te blazen, gebeurt er niet zoveel, maar zodra je de ballon van je mond haalt en loslaat zal hij een enorm grillige vlucht door de kamer gaan maken.

Het gas drukt aan alle kanten stevig tegen de wand van de ballon, behalve aan de onderkant (zie figuur 2). Dat houdt in, dat het gas de bal­lon omhoog, naar links en naar rechts wil drukken. De krachten naar links en rechts werken elkaar tegen, maar de kracht omhoog w ord t niet tegengewerkt door een kracht omlaag, omdat-daar een gat zit: het tuutje. Er b lijft dus een kracht omhoog over, die de ballon laat vliegen. Zo werkt een raketmotor ook. Alleen w ordt er dan gas verbrandt voor het naar buiten geblazen wordt.

H i j m o e t s t a b ie l v l ie g e n ...Nu gaan we w at kritischer worden. Die ballon van net heeft dan wel gevlogen, maar waarschijnlijk niet echt in een rechte lijn. Met een beetje pech heb je nog moeten duiken ook omdat hij " r e c h t" op je af kwam! Vliegen is natuurlijk leuk, maar meestal w il je met een raket een bepaalde lading op een bepaalde plaats brengen (een sateliet in een baan om de aarde, een nieuwe bemanning in de MIR o f een springlading bij een vijandelijk vliegtuig). Daarvoor is het nodig, dat je van tevoren op zijn minst een beetje kunt voorspellen waar je raket heengaat en hoe die dat doet. Aan de hand van een aantal waargebeurde tests op JoKa 1998 zullen we eens gaan kijken w at er allemaal mis kan gaan. Er is toen geexperimenteerd met papieren raketten met een vaste brandstof motor.

V l u c h t i

De eerste raket bestond alleen u it een papieren buis, een papieren neuskegel, papieren vinnen en een vaste brandstof motor. In figuur 3 kun je zien, dat die raket er best als een raket uitzag. Zo vloog hij alleen niet. Hij ging keurig de lucht in, maar vervolgde zijn weg ongeveer net zoals een ballon die leegloopt. O w at waren we blij dat we zestig meter van de lanceer-toren af stonden...

Wat was er nu misgegaan? De gebruikte motor was relatief sterk. Dat had als gevolg dat de raket er met enorme vaart vandoor ging. Op een gegeven moment heeft de raket daardoor zelfs het ' 'gevoe l" gehad, dat er een half pak suiker boven op hem lag. Dat werd wat veel, en zoals je in figuur 4 kunt zien, is de raket vlak boven de m otor dubbelgeklapt. Door de vreemde vorm die de raket nu gekregen had, wilde de wind de

raket naar linksonder duwen, terw ijl de m otor hem recht om hoog w ilde duwen. Het gevolg was, dat de raket enorm snel en onvoorspelbaar begin te tollen, terwijl hij vloog. Er moest dus iets verzonnen worden, waardoor de raket bij die hoge kracht niet dubbel zou klappen.

Z e e r h a rd e w in d

öfo

ISz

Figuur 3 : Vlucht I : De raket bestaat u it alleen papier en een motor.

V in '

Figuur 4 : V lucht I : Door de harde wind en de slappe constructie is

de raket gebroken.

V l u c h t s

De tweede raket was geboren: om tevoorkomen, dat die ook bij de start dubbel zou klappen, werd hij voorzien van een sateprikker (zie figuur 5). Maar ook ditmaal waren we blij dat er een grote afstand was tussen de raket en ons. Weer een 3D-voetzoeker vlucht die alle kanten op ging behalve de goede. Was de raket dan opnieuw gebroken?Helaas...Nader onderzoek wees uit, dat hij nog helemaal heel was. Er was dus iets anders aan de hand, maar wat? Vanaf nu gaat het verhaël wat ingewikkelder worden.

Figuur 5 : Vlucht 2: De raket is verstevigd wet een sateprikker.

Alle voorwerpen hebben een punt, ergens in, op, o f bij het voorwerp, dat we het zwaartepunt noemen. Het zwaartepunt is

A lSace-prikker

een heel bijzonder punt. Als je een voorwerp precies in het zwaartepunt vastpakt, is het in evenwicht. Pak maar eens een lineaal. Als je die op je wijsvinger legt, zal hij ofwel linksom, ofwel rechtsom vallen. Als je even aan hebt geoefend, zul je ontdekken, dat er ook een punt is, waar­bij de lineaal op je vinger b lijft liggen. Dat punt noemen we het zwaartepunt.

Als je een normale, rechthoekige lineaal hebt genomen zul je waarschijnlijk zien, dat dat punt ergens in het midden van de lineaal lig t (figuur 6). Als je nu een zwaar muntstuk (bijvoorbeeld een vijfgulden munt) op één van de uiteinden van de lineaal plakt, zul je zien dat het zwaartepunt verschoven is in de richting van het muntstuk. Om dat te begrijpen gaan we even w at preciezer kijken naar wat evenwicht nu eigenlijk betekent. In d it geval is er iets dat de lineaal linksom w il laten draaien en iets dat de lineaal rechtsom w il laten draaien. Als datgene dat de lineaal linksom w il laten draaien groter is, dan datgene dat de lineaal rechtsom w il laten draaien, draait de lineaal linksom. Als die dingen allebei even groot zijn, draait de lineaal niet.

Lineaal 1 3Vinger

Hij is dan in evenw ich t. Iets d a t de lineaa l links- o f rech tsom w il la ten draaien

Figuur 6: Een gewone lineaal in noem en w e een koppel. W a tevenwicht. Het zwaartepunt ligt m aakt nu he t ene koppe | nurecht boven de vinger. g ro te r dan h e t andere? Er

bestaat een n a tu u rku nd e w e t d ie zeg t da t koppel = krach t X arm . D at be teken t d a t een koppel g ro te r w o rd t, naa rm ate de a fs tand to t h e t d ra a ip u n t (de arm ) to en ee m t en naarm ate de krach t d ie w o rd t u itgeoe fend g ro te r w o rd t. Kijk even naar f ig u u r 7.

Vijfgulden munt

Uneaal TTVinger

Figuur 7: Er is een zwaar muntstuk op een van de uiteinden van de lineaal geplakt. Het zwaartepunt ligt weer boven de vinger.

Het s tuk links van de v inge r w e e g t veel m inder dan he t stuk rechts van de vinger. Toch is de lin ­eaal in evenw ich t. Dat ko m t, o m d a t he t stuk links veel ve rder u its teek t dan he t s tuk rechts: de ' 'a r m " is langer. O m precies te z ijn is de arm links ne t zoveel langer dan de arm rechts, als da t he t g e w ich t rechts zw aarde r is dan he t gew ich t links. Anders gezegd: A ls he t g e w ic h t rechts tien keer zo g ro o t is als he t g e w ic h t links, dan is de a rm links tie n keer zo lang als de arm rechts. D it hee ft de vo lgende praktische gevo lgen: als je iets w ilt la ten draaien (b ijvoorbee ld een deur) kost d a t w e in ig m oe ite als je ver van het d ra a ip u n t d u w t (de klink) en veel als je d ich tb ij he t d ra a ip un t d u w t (2cm van de scharnieren vandaan). Probeer d a t m aar eens.

Dat w as n a tu u rlijk best w eer gen ie ten , zo 'n na tuurkunde les tussendoor, m aar w a t hee ft d it nu helem aal m e t rake tten te m aken? Even gedu ld nog , je m erk t h e t zo. H et zw a a rte p u n t van een vo o rw e rp hee ft nam elijk nog een b ij­zondere e igenschap. A ls een vo o rw e rp z ich vrij in de ru im te bev ind t, is he t zw a a rte p u n t het p u n t w aa ro m het gaa t draaien als h e t voorw erp ergens een zetje krijg t.

Nu even te ru g naar de raket van v lu c h t n um m er 2. In f ig u u r 8 zie je d a t he t zw a a rte p u n t van die raket z ich ergens in de m o to r bev ind t. De m o to r w e e g t im m ers verrew eg het m eest van alle onderde len van de raket. A ls he t zw aa rtep un t zich ergens in de m o to r bev ind t, w il d a t ook zeggen, d a t he t d ra a ip u n t van de raket zich daar bevind t.

Stel nu eens d a t de raket, o m w a t vo o r reden dan ook, een beetje scheef o p de w in d ric h tin g k o m t te liggen. De w in d zal dan een beetje van de z ijk a n t te g e n de ra ke t b lazen . H et z w a a rte p u n t w as te g e lijk e r t ijd o o k he t d ra a ip u n t van de raket, dus de w in d tegen het bovenste deel zal de raket ve rder scheef w illen draaien, te rw ijl de w in d tegen he t onderste deel van de raket hem w ee r rech t w il duw en . Degene m et h e t g ro o ts te koppel w in t d it. M aar w e lk koppel is d a t dan?

Het opperv lak van h e t deel boven het z w a a rte -p u n t is o ng eve e r even H g ro o t als h e t opp e rv lak van h e t deel o n d e r he t z w a a rte p u n t (d e n k aan de vinnen), dus de krach t d ie daar o p w e rk t is ook ongeveer even g ro o t.

M aar nu he t vervelende deel: h e t bovenste deel h ee ft een veel langere arm dan he t onderste deel. Kortom , het koppel da t de raket ve rder scheef w il d uw en w in t: de raket b e g in t m et ongecon tro lee rd to lle n . D at was dus de reden van he t onve rw ach te ve rloop van v luch t 2.

Nu w e w e ten w a t er fo u t gaa t, hoeven w e er a lleen nog m aa r een o p lo ss in g vo o r te verzinnen. W e m oe ten er vo o r gaan zo rgen , d a t he t koppel, d a t de raket b ij een ve rs to ring w eer rech t d u w t (he t onderste ) gaa t w in n e n van het koppe l d a t h e t alleen m aar erger m aakt. W e kunnen tw e e d ingen doen:

- De v innen veel g ro te r m aken, zoda t de kracht en dus h e t koppel o p he t onders te deel g ro te r w o rd t

- Het zw a a rte p u n t o m h o o g verschuiven, zoda t de a rm aan de o nd e rkan t langer en aan de bove nka n t ko rte r w o rd t. O p d ie m an ie r w o rd t he t onderste koppel g ro te r en het bovenste kleiner.

W e hebben gekozen v o o r de tw eede oplossing, o m d a t g ro te v in n e n de ra ke t n ie t erg aërodynam isch m aken. Hij zou dan m eer last krijgen van de te g e n w in d en zou m in de r hard vliegen en dus m in de r hoog kom en. O m het zw a a rte p u n t hoger te krijgen , is to e n een z w a re 'M 1 0 m oer boven in de raket bevestigd (zie f ig u u r 9).

- eu 'fU V t d j /y/v P-Ove

Figuur 8 : Vlucht 2: Het zwaartepunt van de raket ligt ergens in de motor.

S a te -p rik k er

-Z w a a r te p u n t

I

« L

V l u c h t 3

Zou alles dan eindelijk goed gaan? Vol spanning w ord t er afgeteld... De raket vertrekt en WEER zo'n & *% @ $#@ *l ~ !! v luch t!!! Wat was er NU weer aan de hand? Bij het bekijken van de raket bleek dat de moer door de kracht van de lancering los was geschoten en bovenop de motor was gaan liggen. Tja... dan werkt hij niet meer. Gelukkig was d it probleem eenvoudig te verhelpen met een flinke dot lijm, papier en veel plakband.

Reqiokampje ZUIT)!W oon je in regio Zuid, ben je jo n ge r dan 1 5 jaar, en heb je tijd in het weekend van 15 t/m 17 ok tobe r, kom dan naar het geweldige Regiokampje Zuid!

Leer m eer mensen kennen d ie ook nog wel eens om hoog naar de sterren kijken, o f kom bekenden tegen van Joka.

N a tuu rlijk w o rd t het een onvervalst JWG- weekendkampje (u iteraard hoe f ik ju llie niet m eer te vertellen w a t da t betekent), m its jij aanw ezig bent!

V o o r m eer in fo rm a tie kan je co n ta c t opnem en met:Ivo Balk, ’t W inke l 26, 6027 NV Soerendonk, 049 5 -5 93 2 60

Eindelijk succes. Een mooie vlucht, waarbij de raket rechtop vertrok, mooi recht vloog en zich aan het eind van de vlucht netjes met zijn neus in de grond boorde.

Figuur 9: Vlucht 3 : Boven in de raket is een moer bevestigd. Op die manier komt het zwaartepunt hoger te liggen.

Wat is nu echt belangrijk?

Een raket moet:- stevig en stijf zijn- licht zijn- een hoog zwaartepunt hebben- gestroomlijnd zijn

Raketten zijn boeiende dingen om over na te denken. Wat hierboven verteld is, is nog lang niet alles. Mensen met een beetje verstand van numerieke wiskunde en programmeren zouden misschien zelfs op de com puter kunnen proberen een raketvlucht na te bootsen. Veel plezier ermee.

M lO n io e r

S a te -p rik k e r

Z w a a rte p u n t

V in '

POLflRIS OPTISCH€ INSTRUM€NT€N

POLARIS OPTISCHE INSTRUMENTEN

Nachtegaalstraat 76 3581 AM Utrecht

tel/fax: 030- 2322569

* Maksutov Cassegrain systeem* Opening 90 mm* F = 1250 mm* Openingsverhouding F/13.8* Magnitude 11.7* Scheidend vermogen 1”.3* Hoofdspiegel Pyrex* EMC coating* Gewicht ca. 4,5 Kg* Inclusief handbedieningskastje (niet afgebeeld)* Volgmotoren werken ca. 40 uur op batterijen* Aansluiting voor 12V accu

Dc w ^ rV ie ib ach ter be fictie...?"T hose a s te ro id s th a t h it th is m o rn in g —those w ere n o th in g — the s ize o f b aske tba lls and v o lk ­swagens.T h is new one w e 're tra c k in g is the s ize o f Texas, M r. P res iden t. I t 's w h a t w e ca ll a g lo b a l k ille r ... ...the end o f m ank ind .H a lf the w o r ld w i l l be in c in e ra te d by the hea t b las t, the rest w i l l freeze to death in a nuc lea r w in te r. B as ica lly , the w o rs t p a r t o f the B ib le ."

M e t deze te ks t w o rd t in de film a rm ageddon aan de president van Am erika verte ld d a t er een as te ro ide o p aarde a fkom t. N iet zo m aar eentje, nee een die de aarde zal vern ietigen. De g roo ts te angst van

Sandra de mensheid, w a n t zoals bekend zijn d ieBleijerveld d inosau rië rs w a a rsch ijn lijk u itges to rven

d o o r een inslag van een asteroide. De afge lopen paar jaa r z ijn er een paar film s en series gem aakt m et d it als them a, het eerder g enoem de a rm a g ed d on is daa r een voorbeeld van. M aar w a t is er nou allemaal van w aar en m ogelijk? Is het allemaal puur fic tie o f z it er ook een kern van w aarhe id in?

De astero ide die m et een enorm e vaart op ons p lanee tje a fk o m t in A rm a g e d d o n , w o rd t ve rn ie tigd doo r er naar to e te reizen, e rop te landen, een diep ga t te boren en in da t ga t een kernbom te laten o n tp lo ffe n . Dat k lin k t vrij simpel, m aar als je erover gaat nadenken kunnen er to c h w e l enkele p rob lem en ontstaan. Om te kijken w a t er m oge lijk is, is het w e l m akkelijk om eerst w a t meer in fo rm a tie over asteroides te verzamelen.

Een kom eet w o rd t ook weleens een vieze sneeuwbal genoem d. Zoals de b ijnaam al zeg t is een kom eet een bevroren bal, alleen n ie t a lleen bevroren w a te r m aar o ok bevroren gassen, zoals am m o n ia en m ethaan. Tussen het ijs bev ind t zich g rit. Bij het naderen van de zon sm elt er w a t ijs en kom t er veel s to f en gas vrij d ie voor de staart van de kom eet zorgen.

De as te ro ide van a rm a g ed d on is te vergelijken m et de stukken van Komeet Shoemaker-Levi 9 d ie in de zom er van 1994 in zijn geslagen op Jupiter. D it was de eerste inslag van zo'n g ro te om vang d ie vanaf aarde kon w o rden w aargenom en. Deze delen naderden Jupiter m et een snelheid van 60 km /h. En de inslagen veroorzaakten hete gasbellen, rookw o lken en donkere vlekken op de planeet de een paar weken aan hebben gehouden. Nu is het naief om te denken da t Jup ite r w e l ge tro ffen kan w o rden en de Aarde n iet. Het is dus best m ogelijk d a t een asteroide ook onze planeet bedreigt. Het them a van de film is dus in ieder geval n ie t fic tie f M e t deze in fo gaan w e terug naar de film om de te kijken o f de rest ook n iet f ic t ie f is...

De sneeuw ba l naderen zoals in a rm ageddon is het eerste probleem . Er is nog n oo it een bem and ru im tevaartu ig in de b u u rt van een kom eet geweest. Er is zelfs nog n oo it een onbem and ru im tevaartu ig b ew us t in de b u u r t van een kom eet gew eest. Daar k o m t in de toe ko m st verandering in, w a n t m om entee l z ijn er w e tenschappers bezig m e t he t p ro jec t S tardust. H ierbij is het de bedoeling d a t een

D c in s la g op

In p ite r in

dc zo m e r

va n 1994 ivns op

a a rd e

d u id e li jk

w a a r

te nem en.

Rondwandelen op een komeet:

"H e t is d u s o o k d a a r n ie t a l te

s im p e l o m te la n d e n z o n d e r je

v a a r tu ig z o k a p o t te hebben d a t

je n o o it m e e r le ve n d v a n de

k o m e e t a f k a n k o m e n ... "

onbem and ru im tevaartu ig , d a t gelanceerd is in februari 1999 materiaal zal opvangen van de kom eet W ild2 d o o r hem d ich t te naderen. O f d it gaat lukken is nog n iet bekend. M aar stel je eens voor da t ze da t m et een bem and vaartu ig w illen gaan doen.

Het onbem ande vaartu ig de S tardust is e rvoor gebouw d om m ateriaal op te vangen en is n iet zo heel erg g ro o t vergeleken m et een bem and ru im tevaartu ig . Het is in de b u u rt van een kom eet wel erg handig om n ie t al te g ro o t te zijn, w a n t dan kan je m akke lijke r he t pu in van de kom eetstaart o n tw ijken . W aarom dan niet van de voorkan t naderen als de achterkant allemaal puin heeft da t on tw eken m oet w orden? Dat kan je je nu afvragen, w an t daar is toch m inder puin?

Ja da t k lop t, m aar vergelijk het m et 2 mensen, m annetje A en m annetje B, die tegen elkaar op lopen. A ls m annetje A van achteren tegen m annetje B aan lo o p t valt m annetje A naar voren om en als m annetje B pech heeft va lt ie mee, o f hij b lijf t staan en he lp t m annetje A w eer om hoog . M aar als m annetje A en B allebei n ie t u itk ijken en ze lopen m et flinke vaart van voren tegen e lkaar aan dan va llen ze a llebe i naar achteren, ze stoten elkaar dus e igenlijk weg. N ou kan een ru im te -vaa rtu ig je n ie t op tegen de kracht van een kom eet dus zal het ru im tevaartu ig je in plaats van w eggestoten

te w o rden van de kom eet, zich m et een ro tvaart in de kom eet boren o m d a t deze veel sterker is. Een tussenoplossing is dan na tuu rlijk landen op de z ijkan t. Daar is wel puin, m aar n iet zoveel als aan de achterkant en je heb t m inder risico da t het vaartu ig zich in de kom eet b o o rt o m d a t je n iet fron taa l op elkaar botst. De z ijkan t heeft dus een deel van de prob lem en van voor en achter. Het is dus o ok daar n ie t al te simpel om te landen zonder je vaartu ig zo kapot te hebben da t je n o o it meer levend van de kom eet a f kan komen.

Op de planeet landen is dus al een g ro o t probleem . M aar stel nou da t ze op de kom eet w eten te landen na zoals de film ook laat zien, veel brokstukken ontw eken te hebben (en een hoop schade opge lopen te hebben), zouden ze dan ook daadw erkelijk kunnen boren op de planeet?

In de film gebru iken ze voor het boren m ateriaal van een boo rto ren (de bem anning van de shu ttle naar de kom eet bestaat ook u it mensen die op een boorto ren werken). Nu is het m oge lijk om te boren in ijs, maar de vraag is o f er n ie t s to ffen in het ijs zitten die tijdens het boren voor m oeilijkheden kunnen gaan zorgen.

Een boo rto ren kan je vergelijken m et een boorm ach ine die je o ok thu is gebru ik t, maar dan vele m alen g ro te r en krachtiger.

W etenschappelijk is bewezen d a t gaten kri­jgen d o o r m iddel van boren m ogelijk is in alle m ateria len behalve som m ige soorten gesteenten en m eta len . Boren is dus m ogelijk in een kom eet, w a n t d ie bestaat u it ijs Toch..?

oppetvtak vcxxwod 1

oppeMak voo»w«p 2 beiden vete malen vetgjoo»

H oe g la d een v o o rw e rp o o k

b a n lijk e n , d o o r een goede

m ic ro s c o o p z ie je d a t h e t

n ie t g la d is !

Misschien w eet je da t als je b o o rt m et een boorm ach ine da t dan het b oo rtje w arm w o rd t (het is n iet aan te raden om da t u it te proberen d o o r te gaan boren en dan even te voelen, w a n t het kan soms heel erg w arm zijn). Dat het boo rtje w a rm w o rd t kom t d o o r de w rijv ing tussen het boo rtje en het m ateriaal w aa r het boortje een ga t m oet maken.

W rijv ing on ts taa t als 2 voorw erpen (een voorw erp kan b ijvoorbeeld ook de g rond zijn) langs elkaar gaan en elkaar daarbij raken. Hoe glad een voorw erp o ok kan lijken, als je d o o r een goede m icroscoop k ijkt zal je zien da t de oppervlakte da t toch niet is. Het oppervlak is nam elijk "gekarteld". Deze kartels zijn onrege lm atig en z itten echt op ieder voorw erp . Als 2 voorw erpen langs elkaar gaan dan zullen de "kartels" in elkaar haken.Vergelijk het m et 2 slecht en onrege lm atig gekarte lde tandw ie len die tegen elkaar in gaan, m aar dan heel erg klein. Door de kracht van de bew eging die 1 (o f allebei de voorw erpen u itvoert) zullen de voorw erpen w e l overelkaar heen gaan, m aar da t kost w e l w a t m oeite. Deze m oeite u it zich in w a rm te . Als er geen krach tb ron is d ie het v o o rw e rp in b ew eg ing h o u d t, zal u ite inde lijk de bew eging ophouden d o o r de w rijv ing . D it kom t doo rd a t de bew eging om geze t is in w arm te.Vergelijk het m et eten, je eet iets, als je daarna w a t gaat doen, verb rand t je eten en krijg je er energie door, d it is ook om zetten . Bij eten is het om zettingsschem a eten - > energie - > bewegen ( -> w eer eten om

w eer energie te krijgen) en bij boren is het energie - > bewegen - > w rijv ing -> w a rm te ( -> w ee r zo rgen voo r energ ie om te bewegen) Bij een boorto ren is er een energiebron die ervoor zo rg t da t de boor b lijf t draaien.

Door de w a rm te d ie echter on ts taa t tijdens het boren kunnen er explosies en branden o n ts ta an , w a n t so m m ig e gassen on tb randen o f o n tp lo ffe n bij he t bereiken van een bepaa lde te m p e ra tu u r. De te m p e ra tu u r w a a rb ij d a t g e b e u rt is a fh a nke lijk van he t soo rt gas, van de hoeveelheid gas en de d ruk w aaronder het gas staat.In een kom eet z itten de gassen am m on iak en m ethaan. M aar het is dus m oe ilijk te berekenen o f er branden o f explosies zullen ontstaan, o m d a t da t van nogal veel fakto ren a fh a ng t die onbekend zijn (w ij w eten niet hoeveel gas er in een kom eet z it en o n d e r w e lke d ruk bijvoorbeeld).Gelukkig hebben w ij de gassen m ethaan en am m on iak o ok in de aardbodem . Bij de boorto ren is een koelsysteem ingebouw d zoda t er geboord kan w orden zonder het risico van branden en explosies. Nu kan het in je opgekom en zijn da t de boo r w arm w o rd t en d a t ijs sm elt bij w a rm te . Dus w o rd t de boo r vanzelf gekoeld. Nou nee helaas is het n iet zo simpel, het sm e ltw ater w o rd t norm aal verw arm d d o o r de boor en koe lt dus n ie t m eer op een gegeven m o m e n t. De koe lins ta lla tie is dus daadw erkelijk nod ig om te kunnen boren zonder oververh itting . Op papier is het dus m oge lijk om te boren op een komeet.

Als het ga t er eenmaal is, is he t n iet m oeilijk om er een kernbom in te stoppen en d ie te la ten o n tp lo ffe n . De krach t van de kernbom m en u it de film laten de kom eet in kleine stukjes u iteenvallen in een boog die om de aarde heen gaat.. In p rinc ipe is d it m oge lijk m et 2 op een tegenover gestelde plaats geplaatste kernbom m en, de vraag d ie overb lijft is echter alleen o f de stukken die overblijven n ie t alsnog erg g ro te ravages zu llen aanrichten. In de film m oe t het op precies het ju is te m om ent gebeuren, zodat de stukken om de aarde heen zullen gaan.

Het puin m oe t dus wel heel precies en m et de ju is te kracht w eggeslingerd w o rden van de aarde af. Zoals m et elke explosie is noo it precies te voorspellen w aar alle delen naartoe geslingerd zullen w o rden , wel w aar het over g ro te deel naartoe gaat, m aar niet alles. Er zou dus nog genoeg op aarde kunnen aankom en om schade aan te richten.

Helaas zoals w e net hebben gelezen zullen w e zeer w aarsch ijn lijk een andere oplossing m oeten v inden als er een kom eet onze aarde bedre igt, w a n t er z it nogal veel aan de m anier van oplossen in arm ageddon die m oe ilijk te verwerkelijken zijn.

En laten w e hopen da t er m eer m oge lijk ­heden zijn dan da t er in de fantasie van scriptschrijvers opkom t, w a n t een andere film over een as te ro ide d ie de aarde b ed re ig t, Deep Im pact, h ee ft deze lfde op loss ing . M e t als en ige verschil een realistischer einde, w a n t hier slaat w e l een g ro o t s tuk alsnog in.

De gevolgen van de inslag in deze film zijn vloedgolven, vuurba llen en gasexplosies.Dit is behoorlijk realistisch. Je heb t vast w e l een keer een steen heel hard in het w ater gegooid . Je h o o rt dan een harde plons en er ontstaan golven om de plaats w aa r je steen he t w a te r raakte. M oe t je je nu eens vo o rs te lle n een g ig an tisch e steen m et enorm e kracht op de aarde gegoo id w o rd t. Het resultaat is hetzelfde, een g ro te knal en golven om de plaats w aar de steen de aarde

D it kan je vergelijken m et het aansteken van het gasfornuis. Als je het gas aandraait gebeurt er niks m et het gas, je z ie t het niet, je h o o rt en ru ik t het alleen. Totdat je er een lucifer o f iets anders w arm s bij houd t. Dan zal het gas opeens gaan branden! Als er heel veel gas in een ru im te is en je steekt dan een luc ife r op zal d o o r de heoveelheid gas het gas onp lo ffe n . Daarom is het ook zo gevaarlijk als mensen he t gas vergeten u it te draaien. Er bestaat dan g ro o t o n tp lo ffin g s ­gevaar d o o r de g ro te hoeveelheid gas die er in de luch t hangt.

Deep im pact heeft dus een realistischer einde w a t be tre ft het tre ffen van de aarde. V oorlop ig z ie t het er n iet naar u it da t de aarde in de nabije toekom st geraakt zal w o rden d o o r een kom eet, m aar w ie weet, goed ve rbo rgen a ch te r ande re hem e l­licham en, suist er m et hoge snelheid een g ro o t gevaar op ons af...

€xcursie naar het Omniversum!Ja, ju llie lezen het goed! A fde ling U trech t organiseert een excursie naar het Omniversum! Voor als je he t nog n ie t w eet: Om niversum is een bioscoop, m et een g ro o t koepelvormig scherm. D oordoor lijkt het a lso f je IN de film z it!

W a t gaan w e doen? Nou, om 9 uur 's ochtends (v ro e g !!) verzamelen w e op s ta tion U trech t Centraal onder het g ro te b lauw e bord. W e gaan dan samen naar het Om niversum w aar de film om 11 uur beg in t. Na w a t te hebben gegeten gaan w e op on tdekk ings toch t d o o r het Museon, w a t er naast lig t. Om ha lf 5 z ijn w e weer te rug in U trecht. D it alles kost je m aar 35 ,-!

W il je mee? Stuur dan een briefje m et je adresgegevens naar: Sanne Mos, Prof. Pullelaan 4,3571 JD U trech t, S .M os@ phys.uu.n l, 030 -2 7 31 5 82 (vr-zo), 0 30 -2 9 91 0 36 (m a-do)

raakte. De v u u rb a lle n en de gas­e x p lo s ie s o n t s t a a n d o o r de e n o r m e w a r m t e o n tw ik k e l­ing bij de i n s l a g .Door de w a rm te on tb randen en o n tp lo ffe n s to ffen die bij norm ale tem pera turen to taa l n ie t zullen on tb randen o f on tp lo ffen .

H ie r z ie je een fo to va n h e t w o lk e n d e k boven E u ro p a t ijd e n s de E c lip s g e m a a k t m e t een w ee rsa te llie t.

O o k v a n u it de ru im te w as te z ie n h o e de m a a n s c h a d u w o v e r de a a rd e heen s c h o o t. D eze fo to is g e m a a k t

v a n u it de M ir . een va n de la a ts te fo to ’s w a a rs c h ijn li jk d ie de b e m a n n in g hee ft k u n n e n m aken .

Eclips in Zuid-Duitsland9 : 3 0 UUR

De bus deed het! M aar de hemel was bew olkt, en het m otregende zelfs. Dat be loo fde niets goeds! V anu it he t Rode Kruis huis in E ttlingen (bij Karlsruhe) ve rtrokken w e naar de w aarneem locatie. 'W ij' w aren 23 etterbakken van 9 -1 4 jaar, 7 e tterbakken van le id ing, en een e tte rbak van een JWG buschauffeur (JW G-chauffeur Marcel) van de Eclips Trip, he t gaafste eclipskam p aller tijd e n ! Het was 11 augustus 1999, de dag van de to ta le zonsverduistering in Europa.......

10:10 UURDe w aarneem loca tie was het strand bij een g ro o t meer. Onze Duitse g ids Klaus verte lde da t het n iet toegestaan was om daar te zw em m en, m aar het was ook n ie t verboden en heel Karlsruhe deed het daar. Leonardo's ogen w erden bijna net zo g ro o t als da t meer, w a n t een Duitse dam e ontdeed zich voor onze ogen langzaam van haar k le ren.... Onze w aarneem loca tie bleek stiekum een naaktstrand te z ijn . Hm. Er waren b lijkbaar mensen die in hun A dam skostuum de eclips en de b ijbehorende ondergang van de w ere ld w ilden meem aken! Stelletje Billy-boys! En het was n ie t eens lekker w arm , w a n t de Zon zat nog steeds achter een frustrerend d ik w olkendek.

11:30 UUREn .... ja ! Er kw am gelukkig een gaatje in het w o lkendek voorb ij drijven. De eerste hap u it de zon w erd m et lu id gejuich begroet. W ij hadden na tu u rlijk allemaal goede eclipsbrille tjes ('Safety F irst'!), m aar d a t go ld n ie t voor som m ige Duitsers. M elanie w ild e een Duitse man gaan aarschuwen die zonder b rille tje keek, m aar gezien het fe it dat e r geen zw em broek onde r z ijn b ie rbu ik hing, hebben w e da t haar d ringend afgeraden. Onze voetba l is op he ldha ftige w ijze u it het w a te r gered d o o r onze held-zonder-sokken: Julian!

IS :0 0 UURW eer een klein gaatje in de w o lken. De zon is een s ikke l! In 1996 w as er in N ederland een gedeelte lijke zonsverduistering, m aar d ie g ing m in d e r ver. V ana f nu w as he t n ie u w voo r

M a a r te n K le in h a n s

iedereen! Nouja, d a t hoop ten we, w a n t die vrese lijk d ikke w o lke n kennen w e w e l in N ede rland .... O nze R adar-O gen-R einout bespeurde een g ro o t b lauw g a t in de w o lken, vlak bij de ho rizon ! Zou d ie op tijd komen? Hij g ing te snel! Nee, te langzaam . Nee, te snel! A llemaal blazen! A nti-regendans! Shit, shit, SHIT!

IS :3 0 UURJa! Nee! Ja! Het gaat goed! W e krijgen een to ta le eclips te zien! Schreeuw! G il! Paniek! Stilte? In de doodse s tilte g ing het lich t p lo tse ling bijna uit. R e inou t zag de sch ad u w aansto rm en . Het parelsnoer verdween, en er kw am en knalrode protuberansen te voorschijn. Pas daarna zagen we de co rbna te voo rsch ijn kom en. H et beeld veranderde con tinu . Overal rondom waren de protuberansen te zien. Het lich t om ons heen was spookachtig . Het leek een beetje op da t lich t dat je z ie t als de zon eventjes tijdens een zwaar onw eer tussen de w o lken doorsch ijn t. M aar d it was nog enger. N iet te geloven! Heel Europa in de w o lken, en w ij z ijn in de w o lken o m d a t w e de eclips helemaal zien! Zelfs het to ile tg e bo u w tje is even opgehouden m et stinken.

1 2 :3 4 UURLich tflits ! Het lich t g ing aan, de parels van Bailey kwam en te voorschijn en meteen daarna moesten w e de brilletjes w eer op. M aar da t deed niemand, w a n t w e moesten eerst u ith ijgen en heel hard schreeuwen en ju ichen en slaan! De w in d draaide ondertussen onopgem erk t een graadje o f 180. Tijdens de lunch begonnen w e da t te merken. Aan de overkant van het m eer hadden vlak voor de to ta lite it zw are regenbuien gehangen, en die kwam en nu m et een noodgang op ons a f! Terwijl de meesten aan het zw em m en waren , kwam de eerste regenw o lk eventjes in zijn geheel op ons neerda len. O ok d iegenen d ie n ie t aan het zw em m en w aren, w aren toen doorw eekt. Maar da t kon b ijna n iem and w a t schelen, w a n t w e hebben de eclips gezien!

Helemaal! Totaal! T jop!M aarten

r a l i a n O b s e rv a to ry id f l g l i n

© fln g lo -flu s tra lia n Observator fograpn by David Mal.in

M l_____________

S terren ste lse lMagnitude-. 13 .

A f s t m d M iljo e n h c l'A jtX tx r _ f

S t e r r e n b e e ld : L £ B M ___________________________

Sto~o~t \il(xk bij A t oS terrenste lse l

_____________ thA oocp

_______________ S terren ste lse l_______________ /'Ao^.nitude: %5

Afstand; 11 /wljo&n liokja-a-r'7

Sterrenbeeld: COMA ¥?£Rt\UCt

M fr ^ n H u d c :

Afsio-nd- 2 5 /biljoen liektjaa-r

r Sterrenbeeld: LttUM

Oyen Sterrenloop

M a g n itu d e - . (>.1

A fs tm d If00 light jaa r

Sterrenbeeld: K ilttfT

v i r r * ^ i p n v i f l v i v i r * T>

^ flic r i e r bmorrkifft s-tw eW w > poi

i t M n M n M 11

HtActC: V i /h c x ^ n rtu o lc ; U m t y t i n d e T.9 /h o ^ .n i'tu d e . f f

m (u jg . 't trs lo m p ) S A Q ( T A R f l lS S A & f T T A R f U S S A Q . l T A (p fjD

M n

B o U m ü ^ e S i t y r a ^ o o f

y k e ^ n i tu d e .

Af s i mol: 5%iföO liMjixa-r

sterrenbeeld Ia)A ( ERMMf

M n

Groep'je \J(M[ W er sterren

to frg n H u o fc : 70

sterrenbeeld: w A T E R A /WO/kdo-t k e i iAjgJ A-^g f toevixlli , is

do-t vier sterren zo d i M bij elkixixr

sta-M. denkt /nen do-t d i t mssckieneen klein sterre^oopje is

Spiraalstelselr tu x ^ n H u d e : 14

a-fsta-nd: 35 biljoen liMja-a-rsterrenbeeld: MISSE\!

± 5 1

SterrenbeeldenW aar staan ze, w a t stellen ze voor en hoe kun je ze ze lf vinden?

Roy Keeris

Als het goed is, heb je al gem erkt da t de dagen inm iddels al weer langer w orden . Dat is m ooi, w a n t d a t betekent da t w e weer langer sterren kunnen gaan kijken. Ben je nog n iet zo thu is in de sterrenhem el, o f ken je nog n iet zoveel sterren­beelden? Dat gee ft n iet, w a n t in d it artikel laat ik je een paar m akkelijke sterrenbeelden zien aan de hemel om mee te beginnen. Soms is het misschien handig om even te kijken naar de g ro te ster­renkaart van de hemel bij de astrokalender elders in deze UniVërsum.

A lle sterren lijken aan de hemel te bewegen. A llen? Nee, w a n t één ster lijk t haast wel stil te staan. D it is de poolster. Deze v in d t je a ltijd in het noorden en alle sterren draaien er om heen. De poolster is n ie t zo helder als de meeste mensen denken. Hij va lt n iet echt op tussen alle andere sterren en om hem te vinden heb je dan ook een truc je nod ig . Dat gaa t gelukkig heel gem akkelijk m e t de G ro te Beer o fte w e l het bekende steelpannetje.

De G rote Beer va lt gem akkelijk te herkennen aan de vorm van een steelpannetje. De Chinezen vo n ­den het dan o ok n iet op een beer lijken, maar meer op een soort brancard. De Am erikanen zagen er echter een pollepel in en zij noem en het dan ook de "B ig D ippen" Het steelpannetje staat n ie t iedere keer op dezelfde plek en o ok n iet a lti­jd recht. Soms staat hij op z 'n kop en de andere keer w eer op z 'n kant. Op d it m om en t (in de herfst) staat hij b ijna recht en is hij in het noo rd ­westen te vinden.Nu vraag je je na tuu rlijk a f hoe men in hem el­snaam een beer z ie t in een steelpannetje. Nou da t z it zo. Het stee lpannetje is slechts een deel van de G rote beer, nam elijk de staart. Er staan nog een heleboel zwakkere sterren in de G rote Beer d ie de rest van het lichaam vorm en (zie figuur).Om de poo lster te v inden, doe je het volgende. Als je de tw ee sterren aan de rechterkant van het

pannetje v ijf keer naar boven verlengd, kom je bij de poo lster u it. De poo lster is ongeveer net zo helder als de sterren van het steelpannetje. De poo lster ze lf staat in de kleine beer en de meeste sterren hiervan zijn vrij zwak.De G rote Beer heeft nog iets bijzonders in petto. Als je nam elijk goed naar de tw eede ster van de steel kijkt, zul je zien da t er een zwakker sterretje net boven staat. De helderste ster heet M izar en de zwakkere Alcor. Deze ster noem en w e een dubbelster o m d a t de sterren heel d ich t bij elkaar lijken te staan. In w erke lijkhe id staan deze sterren ver u it elkaar, m aar vanu it de aarde u it gezien lijken ze naast elkaar te staan. M izar en A lcor w er­den vroeger vaak geb ru ik t voor een oogtest. Zag je de beide sterretjes gescheiden, dan w aren je ogen goed.

Het sterrenbeeld Grote Beer (Ursa Major).

V anuit de G rote Beer zijn nog veel meer sterren­beelden te v inden. Zo o ok het sterrenbeeld Bootes, de Berenhoeder. D it sterrenbeeld is in de lente en zom er beter te zien, m aar in de herfst kunnen w e hem ook nog zien als het net donker gew orden is. Om Bootes te vinden, verlengen we de steel van de steelpan naar links. Daarbij m oet je de gebogen steel ongeveer tw ee keer gebogen doortrekken. Als het goed is heb je nu een vrij heldere ster te pakken. De ster is w a t gelig van kleur en heet A rcturus. D it is de hoo fdste r van het

sterrenbeeld Bootes.Als het goed helder is, kun je links van Bootes nog een s te rrenbee ld v inden , nam e lijk de N oorderkroon. D it is een vrij klein sterrenbeeld dat u it zeven sterren bestaat die in een soort rondje staan. Nou ja , rondje, het is e igenlijk meer een ovaal. Eén van de sterren is w a t helderder dan de rest. Deze ster heet Gem m a, w a t edelsteen betek­end. In de G riekse m y th o lo g ie w as de N oorderkroon de kroon van Ariadne, prinses van het e iland Kreta. Bacchus (god van de drank) heeft te r ere van A riadne haar kroon aan de hemel geplaatst.

Nu gaan w e naar een ander vrij bekend sterren­beeld. W e nem en w eer de poo ls te r als u it­gangspunt. Kijk nu aan welke kant de G rote Beer staat. Precies aan de andere kant van de poolster op ongeveer dezelfde afstand als de G rote Beer, zie je als het goed is een fig u u rtje van v ijf sterren in de vorm van een "W " o f een "M " . De sterren z ijn ongeveer even helder als de sterren van de G ro te Beer. D it is het sterrenbeeld Cassiopeia, ver­noem d naar een Griekse koning in . Cassiopeia gaa t vanu it onze streken gezien n o o it onder. Ook de Kleine en G rote Beer doen d a t n iet. W e noe­m en deze s te rrenbee lden c ircum po la ir, w a t be tekent d a t ze vanu it onze streken a ltijd te zien z ijn , m its het donker en helder is natuurlijk .

Nu gaan w e een stapje verder in onze zoektocht naar Griekse helden en voorw erpen. V oor de ster­renbeelden d ie ik nu ga beschrijven kun je het beste een keer w achten to t de avondschem ering ver is gevallen. Het gaa t het m akkelijkst als het nog n ie t helemaal donker is, o m d a t je anders te veel sterren zie t d ie je kunnen verwarren. A ls er al een heleboel sterren aan de hem el z ijn versch­enen, m oe t je in de rich ting van het zuidwesten kijken. Tussen het p u n t recht boven je hoo fd (het zen ith ) en de horizon zie je een heldere ster. D it is A ltair, de hoo fdste r van het sterrenbeeld Arend. Bijna recht boven je hoo fd v in d t je nog een heldere ster d ie ongeveer even helder is. D it is Deneb, de hoo fdste r van het sterrenbeeld Zwaan. Ga je iets naar rechts van Deneb dan kom je een nog iets helderdere ster tegen. D it is W ega, de hoo fds te r van het sterrenbeeld Lier. Het va lt je misschien op d a t de d rie heldere sterren samen een g ro te driehoek vorm en. Het is een lange sm alle driehoek d ie m et de lange p u n t naar bene­

den w ijs t. D it noem en w e de Zom erdriehoek. Het is geen sterrenbeeld, m aar een f ig u u r d ie we geb ru iken om onze w eg te v inden aan de sterrenhem el. M en noem t het de Zom erdriehoek, o m d a t het f ig u u r in de zom er in het zu iden te v in ­den is.

De zomerdriehoek, gevormd door de helderste sterren uit de sterrenbeelden Lier, Zwaan en Arend.

Nu w achten w e to t het echt donker is gew orden. Nu kunnen w e de afzonderlijke sterrenbeelden in de Zom erdriehoek zien. A ls je goed kijkt zie je dat Deneb (de ster bijna recht boven je) een hoekpunt is van een soort kruis da t naar het m idden van de Zom erdriehoek loop t. D it het sterrenbeeld Zwaan. M e t een beetje fantasie is het n ie t m oe ilijk om er een Zwaan in te zien. Deneb is de staart van de Zwaan en de kop van de zwaan staat in het m id ­den van de Zom erdriehoek. Als je een lijn trekt tussen de kop en de staart, is da t het lichaam en de nek van de Zwaan. Loodrecht h ierop staan de vleugels, w aarin je ook sterren kun t zien. In de Griekse m ytho log ie is de zoon van Helios, de zon­negod er een keer stiekem vandoor gegaan m et de zonnew agen van zijn vader. Helios reed elke dag tro u w de zonnew agen m et daarin de zon van oost naar w est om er voor te zorgen da t er dag lich t was. De zoon van Helios kon de w agen echter n iet besturen en de zon bew oog die dag dan ook kriskras langs de hemel w aa rdoo r alle sterrenbeelden op hol sloegen. O ok kwam hij een keer te d ich t bij de aarde, boven afrika, w aardoor alle inw oners daar zw a rt w erden, u ite inde lijk

s to rtte hij neer m et de w agen en in zijn du ikv luch t is hij aan de hemel geplaatst als een vallende zwaan.W ega die iets rechts van Deneb te vinden is, staat in een veel kleiner sterrenbeeld, nam elijk de Lier. iets linksonder W ega zie je een klein w ybertje van vier sterren. D it is het sterrenbeeld Lier w aarin je m et een goede te lescoop de beroem de Ringnevel ku n t v inden. Misschien heb je w e l eens gehoord van de Griekse held Orpheus. Nou deze lier, d ie is van hem.Nu is er nog één s te rrenbee ld over in de Zom erdriehoek. Dat is het sterrenbeeld Arend m et de hoo fdste r A ltair. D it sterrenbeeld v lieg t e igen­lijk tegen de Zwaan in en A lta ir is de kop van de Arend. De staart van de A rend staat onder A lta ir d ich t bij de horizon. De vleugels staan aan w eer­szijden van het lichaam van de Arend.Als je op een donkere plek staat en het is goed helder, kun je een zwakke band zien d ie van de horizon d o o r de zom erdriehoek naar het zenith loop t. Het lijk t op een soort zwakke langgerekt w o lk . D it is de m elkweg die zich om ons heen bevindt. Onze ster, de Zon m aakt im m ers deel u it van de m elkw eg. A ls je een verrekijker op een stukje m elkweg richt, zu l je zien da t de w o lk in w erke lijkhe id u it een heleboel sterretjes bestaat.

De laatste sterrenbeelden die ik behandel, zijn Pegasus en A nd rom eda . Deze sterrenbeelden hebben één ster gem een en z ijn daarom als het w are aan elkaar gep lakt aan de hemel.Als je in het Zuiden k ijk t 's avonds tussen het zen ith en de horizon, dan zie je daar een g ro o t v ierkant. Net als de Zom erdriehoek noem t men d it v ierkant ook wel het herfstvierkant. Het vierkant m et nog w a t sterren rechts ervan maken samen het sterrenbeeld Pegasus, het vliegende paard. D it was het paard van Perseus w aar een heel verhaal aan han g t da t je nog eens na kun t lezen in UniVërsum 5 van vorig jaar, pagina 22. A ndrom eda beg in t bij het hoekpun t van het v ierkant aan de linker-bovenkant. Linksboven deze ster staat een ster d ie ongeveer even helder is, w e lke ook bij androm eda hoort. Iets rechts hier­van s taa t de beroem de Androm edanevel. Deze kun je m et een verrekijker goed zien.

Ik hoop d a t je m et artike l een beetje w egw ijs kun t w o rden aan de duizenden sterren die w e 's nachts

aan de hemel zien. Het zal in het begin n iet mee­vallen om elk sterrenbeeld te kunnen vinden. Geef echter n ie t te snel op. Als het op een avond niet w il lukken m et het vinden van de sterrenbeelden, w ach t dan gew oon to t een vo lgende avond en probeer het eens opn ieuw . Misschien luk t het je dan wel.Succes m et de sterrenbeelden en heb je een m ooie tekening gem aakt o f heb je iets anders b ij­zonders gezien, schrijf, teken, kladder en stuur je creatie op naar de waarneem com m issie. W ij zijn zeer ben ieuw d naar jo u w ervaringen aan de ster­renhemel.

het adres is:

W aarneem com m issie p/a Roy Keeris W arande 147 3705 ZL Zeist

■ • •

. # . . Herfst

De poolster kun je vinden door de lijn door de meest rechtse twee sterren van de Grote Beer v ijf keer te verlengen. De Grote Beer is elk moment van het jaa r te zien. als het donker is natu­urlijk.

r DIT I S TE KOOP BI/ /£ CLUB...

JWG-09

BROCHURES

Messier-lijst f 0,75 A

DISKETTES

MS-01 Planetarium, gravitatie-simulatie f5 ,0 0JWG-35 Het maken van een eenvoudige kijker f 4 ,25 C (bouw je eigen zonnestelsel), messierlijst,JWG-39 Sterrenkunde practica f4 ,0 0 C jupitermanenJWG-41 Lijst van 120 dubbelsterren f 0,50 AJWG-44 Het atoom f2 ,2 5 A MS-02 Skyglobe 3.60. D it is een planetarium- f 5,00JWG-45 Coordinatiestelsels f 1,75 B programma voor MS-DOSJWG-49 Waarnemen met een prismakijker f6 ,0 0 C

; JWG-50 De levensloop van de zon f6 ,0 0 C MS-03 Sterren en NGC-catalogus met f 5,00| JWG-51 Cursus helderheid en magnitude f6 ,0 0 C 100.000 sterren en 8.000 andere objecten.j JWG-54 Moeilijke woorden in de sterrenkunde f 2,00 B Vooral leuk als je zelf programmeert.

JWG-5 5 De zon f7 ,5 0 C Voor MS-DOS.JWG-57 De spectroscoop (incl. tralie) f5 ,5 0 BJWG-63 De evolutie van zware sterren f2 ,0 0 B MS-04 Deepspace en geoclock. Bekijk de f 5,00JWG-64 Het waarnemen van de zon f5 ,5 0 C aarde vanuit de ruim te en zie waar het lichtJWG-65 Hoe gebruik ik mijn JWG-kijker ? f5 ,5 0 C en donker is.Voor MS-DOS.

j JWG-67 Weerkunde f 13,00 Cj JWG-69 Wegwijs in fotoland f4 ,0 0 C MS-05 CCD-opnamen van Mars en Jupiter f 5,00' JWG-70 Hoe maak ik een sterrenkaart? f 1,75 A verwerkt to t computer-filmpjes. Voor MS-DOS.

t‘ JWG-71 Het heelal (voor jonge leden) f3 ,0 0 BJWG-72 Waarnemen (voor jonge leden) f 15,50 T MS-GIF Plaatjes van de Aarde en de Maan, f 5,00JWG-74a Het Bert-puzzelboek deel 1 f2 ,5 0 B incl een programma om deze te bekijken

: JWG-74b Het Bert-puzzelboek deel 2 f2 ,5 0 B| JWG-74c Het Bert-puzzleboek deel 3 f2 ,5 0 B WD-01 Astronomy Lab, ECU en MyStar f 5,00i JWG-74abc Alle drie de boekjes samen f5 ,0 0 C Maak zelf slingerdiagrammen. Deze

JWG-76 De afdelingshandleiding van de JWG f3 ,0 0 C programma's gebruiken windows.JWG-77 De bewegende Aarde f 14,50 TJWG-78 Waarnemingshandleiding Jupiter f4 ,2 5 B WD-02 M oontool, Satra, Aclock en Skymap. f 5,00JWG-79 Met de kijker op jacht f 12,50T Skymap is één van de beste planetarium-JWG-80 Sterrenkundecursus voor iedereen f4 ,0 0 C programma's die er is.JWG-81 Stonehenge f4 ,0 0 C Deze programma's gebruiken windows.JWG-82 Planetoïden, kometen en meteoren f8 ,5 0 TJWG-B2 Reis langs de reuzeplaneten f3 ,5 0 T CD-01 Alle gegevens van de Mars-pathfinder. f 15,00JWG-B3 Samen naar Mars f2 ,5 0 C De CD bevat filmpjes, 25 videoclips, 3D-JWG-B4 Bouwbeschrijving 15 cm Dobson f 11,50 C beelden en vluchtgegevensJWG-B5 Waarneemblok Mars/Jupiter f5 ,0 0 T NIEUW !

l JWG-B7 Heeft de aarde koorts ? f2 ,0 0 CJWG-B9 Handboek meteoren kijken f 10.00C MS-WIU Wegwijs in Universum. Een sterren- f 5,00

JWG-B11 Sterren en planeten 1999 f 10,00 Ckundige encyclopedie met talloze kwisvragen NIEUW !

JWG-B12 Kometen en co f 15,00 C■ JWG-B13 Weet jij veel ? f 19,00 T [HOE KRIJG J Ë 7 Ë BESTELLING THUiS?

AW -06

ASTRO-WARE

Velletje lichtgevende sterren f4 ,0 0 A

Maak het verschuldigde bedrag plus de portokosten over j op g iro 3990609 t.n.v. Stichting UniVërsum. Vergeet niet de bestelnummers te vermelden! Anders weten we niet

AW -10 Draaibare sterrenkaart f7 ,5 0 C w at we je op moeten sturen! Achter de verkoopprijs staatAW -11 Planetenschijf f5 ,5 0 C een letter die aangeeft hoeveel portokosten er bij de prijsAW -13 Maanschuif t/m het jaar 2000 f 1,50 A komen:AW -15 Eclips T-shirt (incl. porto!) f 22,50 -

maat 140-152, 152-164, S, M, XL A: f 0,80 B: f 1,60 C: f 3,20 T: f 6,00

Afval in hef l onne i t e l se lRuben van M oppes

In het zonnestelsel heb je behalve de zon ook nog de negen planeten Mercurius, Venus, aarde, Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus, Neptunus en Pluto. Samen vormen ze het zonnestelsel, toch? Nee! Er zijn nog talloze andere objecten die rondzwervend hun baantjes rond de zon draaien. W at voor voorwer­pen zijn dit dan wel?

Een uitgebreide familieHet belangrijkste onderdeel van ons zonnestelsel is u it­eraard de zon zelf. Alles draait om de zon heen. Dit komt omdat de zon verreweg het zwaarste is van alles en iedereen. Wanneer we een hele grote weegschaal nemen en daar eerst de zon op leggen en dan alles wat er omheen draait, dan zou je zien dat al die plan­eten en andere objectjes vergeleken met de zon niets voorstellen. Maar liefst 99,99% van al het gewicht is namelijk van de zon. Vergelijk het maar met een zooi mieren die per ongeluk in jouw kamer verblijft. In je kamer vind je jezelf vast veel belangrijker! Maar in de familie Zon komen dus ook nog een zooi planeten voor. Een planeet zelf is vaak eigenlijk ook al een kleine vorm van een zonnestelsel. Er willen namelijk nogal eens w at manen omheen draaien, o f een planeet is omgeven door ringen, zoals de planeten Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus.Behalve de manen zijn er ook nog andere kleinere objecten in het zonnestelsel die nièt speciaal met een planeet te maken hebben, maar een eigen leven lei­den. De groep die op aarde het mooist aan de hemel te zien is, is uiteraard die van de kometen. Op aarde kunnen we ook wel eens zien w at er gebeurt als een meteoride op aarde af komt. Een veel minder opval­lende groep zijn de planetoïden. Tot slot heb je nog een vierde soort afval waar we soms op stuiten: de ijs­dwergen. De zon heeft dus heel verschillende soorten objecten om zich heen draaien. Hoewel, zo heel erg hoeven ze niet van elkaar te verschillen...

PlanetoïdenPlanetoïde betekent eigenlijk "planeetachtig". Ook lees je wel eens over "kleine planeet" wanneer een plane­toïde genoemd wordt. Het is duidelijk dat een plane­toïde wat moet lijken op een planeet.Een overeenkomst is bijvoorbeeld dat zo'n kleine pla­neet ook een soortgelijke baan om de zon beschrijft als een gewone planeet. De meeste draaien hun ronde tussen de banen van Mars en Jupiter. Dit is misschien ook helemaal niet zo vreemd. Al lang geleden, zo rond 1760, had men ontdekt dat er tussen de banen van Mars en Jupiter een relatief grote leegte bestond. Dit kun je zien aan het rijtje getallen dat zo zal ontstaan. Stel, dat we het zonnestelsel heel erg verkleinen. We

maken het zo klein dat de aarde niet op 150 miljoen kilometer, maar op nog maar op 10 meter van de zon staat. Waar vinden we dan de andere planeten? Mercurius zal 4 meter van de zon af-staan, Venus op 7 meter, Mars op 15 meter, Jupiter op 52 meter en Saturnus op 95 meter. De andere planeten waren nog niet ontdekt toen de geleerden zich voor het eerst hierover bogen. Wat zien we? Behalve dat de planeten steeds verder van de zon staan, w ordt de afstand tussen de planeten ook steeds groter! In het begin zijn het maar 3 meters, terw ijl tussen Jupiter en Saturnus meer dan, 40 meter zit!Nu gaan we een trucje uithalen. We plaatsen elke pla­neet 4 meter dichter bij de zon. Het rijtje met afs­tanden w ordt nu van Mercurius to t Saturnus: 0, 3, 6, 11, 48, 91. Het lijkt een heel willekeurig rijtje, maar als je goed kijkt lijkt het net o f de af-stand steeds ver­dubbelt, behalve tussen Mars en Jupiter. Daar wordt de afstand namelijk ineens ruim 4 keer zo groot. En vier keer zo groot is eigenlijk een verdubbeling van een verdubbeling. Wanneer deze rij perfect zou kloppen zou het namelijk worden: 0,3,6,12,24,48,96. Het zou dus heel logisch zijn als tussen Mars en Jupiter (in ons model 24 + 4 =28 meter van de zon) ook een planeet zou zijn. Niet alle geleerden waren toen overtuigd. Tot 1781. In 1781 werd Uranus ontdekt en deze planeet bevond zich ook op de voorspelde positie, ongeveer twee keer zo ver van de zon als Saturnus. De grote vraag was dus waarom die planeet tussen Mars en Jupiter er niet was.Op 1 januari 1801 werd er echter voor het eerst een klein stipje waargenomen dat zich als een heuse pla­neet tussen de sterren door bewoog. En het bleek inderdaad op de juist voorspelde afstand te staan. De ontdekker heette Piazzi en hij noemde d it planeetje Ceres, de beschermgodin van zijn eiland Sicilië. Een teleurstelling was het wel dat de planeet maar 1000 km. in diameter was. Zelfs onze eigen maan is drie keer zo groot! De andere geleerden gingen de baan van Ceres volgen. Een Duitser, Heinrich Olbers, stuitte toen echter op nog een klejn hemellichaam dat zich ook ongeveer in dezelfde baan bewoog: de pla-netoïde Pallas. In de paar jaar daarop werden nog twee plane­toïden ontdekt: Juno en Vesta. Hoewel Ceres degrootste is van het kwartet, is Vesta de helderste; je

kunt d it planeetje zelfs met het blote oog zien onder gunstige omstandigheden.Tot halverwege de vorige eeuw waren er dus vier plan­etoïden. Maar vanaf dat moment ging het erg snel. Door nieuwe methoden werden er steeds meer pla­neetjes ontdekt tussen Mars en Jupiter. Op d it moment zijn van ongeveer 4000 stuks de banen precies bek­end. In het begin kregen ze net als bijna alle andere objecten in het zonnestelsel namen van Griekse of Romeinse góden. Het werden er echter zoveel, dat men maar gewone aardse namen is gaan gebruiken. Niet alleen van mensen, maar ook plaatsnamen. Zo is er een planetoïde Einstein, een planetoïde Wenen en een planetoïde Chicago. Ook is er 12 jaar geleden een planetoïde genoemd naar Bert van Sprang, de oprichter van de JWG. Dit is dus planetoïde "3098 Van Sprang"!Maar we hebben dus te maken met een heleboel kleine planeetjes die in dezelfde baan om de zon draaien. Waarom is het niet gewoon een grote pla­neet? De meeste van deze planeetjes lijken ook nog wel w at op elkaar, dus eigenlijk is het heel erg vreemd dat er zoveel kleine zijn in plaats van een grote. (Ze bestaan namelijk voor het grootste gedeelte uit een buitenrand van steen en een binnenkant (de kern) van ijzer en nikkel.) Men denkt dat Jupiter de boosdoender is. Nou zul je je mis-schien afvragen hoe dat kan; Jupiter staat toch vele miljoenen kilometers verderop? Dat klopt. Maar deze planeet is zo groot dat de zwaartekracht (of aantrekkingkracht) zo enorm is, dat wanneer al die kleine rotsblokken samen een grote planeet willen vormen, ze telkens uit elkaar getrokken worden door die aantrekkingskracht. Maar zelfs wan­neer we alle rotsblokken op een grote hoop gooien en dus wel die grote planeet hebben, dan nog zou het een planeetje van niks zijn. Hoewel Ceres dus nog 1000 km. groot is en de andere drie grote ongeveer de helft daarvan, zijn de meeste van deze planeetjes niet meer dan rotsblokken van enkele kilometers groot. Bij elkaar wegen ze zo weinig dat onze maan tien keer zo zwaar is. Waar is de rest dan heen? Het is goed mogelijk dat de rest, toen het zonnestelsel nog heel jong was, door Jupiter is opgeslokt. Ook rond Mars zijn er twee aangetroffen. Deze staan beter bekend als de maantjes van Mars: Phobos en Deimos.

MaantjesHoewel men niet zeker weet o f Phobos en Deimos eigenlijk planetoïden waren, lijken ze er wel erg veel op. En wanneer een o f twee afgedwaalde planetoïden in de buurt van de relatief zware planeet Mars komen, dan kunnen deze best wel eens door Mars zijn ingevangen. Ook rond Jupiter zijn een aantal manen aangetroffen die verdacht veel lijken op een plane­toïde. Jupiter heeft trouwens wel veel meer interes­sante manen. De vier grootste manen, die door Galileo zijn ontdekt in 1609, zijn allemaal totaal anders. De bekendste is mis-schien wel lo, een maan met reusachtige vulkanen. Het maantje Europa is juist een reusachtige biljartbal. Van de buitenkant bestaat ze volledig u it ijs. De grootste maan van Jupiter (en van het hele zonnestelsel) is Ganymedes. De diameter van deze maan is meer dan 5200 km. Bekijken we de pla­neet Mercurius, dan zien we dan Mercurius slechts 4800 kilometer groot is. De planeet Mercurius is dus voorbijgestreefd door de maan Ganymedes. Saturnus heeft ook een maan die groter is dan Mercurius: Titan. Het interessante aan Titan is, dat deze een dikke atmosfeer heeft die voor het grootste deel u it het gas stikstof bestaat, net als de dampkring van de aarde! Op d it moment is er een ruimteschip, de Cassini, op weg naar Saturnus en een minisonde aan boord van d it scheepje zal afdalen in de atmosfeer van Titan.

Een tekening van het ruimteschip Cassini.Op de achtergrond zie je Saturnus opkomen.

De interessantste maan van het zonnestelsel is miss­chien wel Triton, de grootste maan van Neptunus. Totdat de Voyager 2 tien jaar geleden langs Neptunus raasde (25 augustus 1989), dacht men dat d it een hele grote maan was, aangezien hij vanaf de aarde heel helder leek. Toen de Voyager 2 echter fo to 's nam en metingen deed, bleek dat Triton zo helder was omdat het oppervlak met een laag bevroren stikstof en methaan (aardgas) bedekt was en d it weerkaatst het licht heel goed. Zoals je misschien weet, bevriezen deze gassen pas als het echt koud is. We bevinden ons dan ook op het koudste plekje van het zonnestelsel. Op Triton wijst de thermometer doorgaans min 235 graden Celcius aan! Bij deze kou heeft Triton ook een soort vulkanisme. Dit is een soort ijsvulkanisme, want je kunt zeker niet spreken over vulkanen die we op aarde hebben! Verder zijn er nog heel vreemde stro­mingspatronen en vlaktes te zien. Erg vreemd en indrukwekkend. Je zou er eigenlijk eens moeten gaan

kijken... Men denkt dat Triton eigenlijk helemaal niet bij Neptunus hoorde, maar (evenals Mars wellicht bij zijn maantjes heeft gedaan) na vele jaren door Neptunus is ingevangen.

IjsdwergenZoals je misschien hebt ontdekt, is het allemaal niet meer zo eenvoudig. Waar we vroeger de zon, een zooi planeten o f planetoïden met w at manen hadden, daar lijkt het erop dat het verschil tussen deze objecten erg vaag wordt. Manen kunnen immers ook ingevangen planetoïden zijn, en sommige manen zijn groter dan een planeet! Een object dat ook nog veel vragen oproept is Pluto. Pluto w ord t altijd genoemd als de negende planeet. Hij draaide immers om de zon en niet tussen Mars en Jupiter. Pluto is echter heel klein, maar 2200 kilometer in diameter. Zelfs onze maan is anderhalf keer zo groot. Sommige wetenschappers vinden Pluto dan ook een "ijsdwerg". Anderen blijven vasthouden dat Pluto gewoon een planeet is. Ijsdwergen zijn misschien wel de "planetoïden aan de buitenkant van het zonnestelsel". Ze zijn alleen, zoals de naam al zegt, vooral van ijs en bevroren gassen gemaakt. Ook de maan van Pluto, Charon, w ord t wel beschouwd als een ijsdwerg. Een derde grote ijsdwerg is Chiron, die ergens tussen Saturnus en Uranus rond­jes om de zon draait. Daarnaast zijn er de afgelopen tien jaar nog vele kleinere van deze ijsdwergen gevon­den.

lo. een van de vier groot­ste manen van lupiter. Op lo is veel vulkanische activiteit, omdat het aantje zo dicht bij lupiter staat. Door de zwaarte­kracht van de planeet wordt het maantje als het ware gekneed.

KometenBehalve ijsdwergen bestaan ook kometen voor het grootste gedeelte uit ijs en bevroren gassen. Misschien kun je een komeet wel het beste zien als een vuile sneeuwbal. Deze sneeuwbal is echter erg klein, ze hebben vaak een diameter van enkele kilometers. Terwijl ijsdwergen altijd ver van de zon af staan, hebben kometen een heel langgerekte baan en komen ze daardoor wel eens dicht bij de zon. Zoals je wellicht nog weet van de kometen Hyakutake (1996) en Hale- Bopp (1997), vliegen kometen niet langs de hemel, maar bewegen heel erg traag en zijn enkele weken zichtbaar. Om meer te weten te komen over kometen is er in 1986 een ruimtescheepje afgevuurd op de beroemdste komeet: komeet Halley. Van deze komeet weten we heel precies de baan en kunnen daarom een

ruimteschip er in schieten. Dit Europese ruimteschip, Giotto, sloeg met 70 km/s(!) in op de komeet. De beelden, die live op TV te zien waren, lieten zien hoe de kern van een komeet er nou uitziet. De kern kunnen we namelijk nooit zien vanaf de aarde. Dit komt omdat al het stof en gas dat eraf "w aait" ons een blik op de kern ontneemt. Een mooi gezicht is de gas- en stofs- taart natuurlijk wel. Halley's komeet blijkt een pinda- vorm te hebben. Het oppervlak zelf weerkaatst bijna niets van het zonlicht en is dus erg donker. Omdat de komeet af en toe verzakt, zijn er w at kraters te zien. Het gas dat van en u it de komeet stroom t blijkt voor meer dan driekwart u it waterdamp te bestaan. De rest is koolstofdioxide, ammoniak en methaan. Het stof dat van Halley afkomt, is enorm licht. Een stofdeeltje weegt minder dan een miljardste gram. Soms komen er ook grotere stofdeeltjes vrij. Zo'n stofdeeltje blijft dan gewoon achter in het zonnestelsel en gaat zijn eigen baan om de zon beschrijven. In sommige gevallen kruist de baan van zo'n stofzwerm de baan van de aarde. De stofdeeltjes in zo'n zwerm noemen we ook wel meteoriden. De stofdeeltjes komen dan in de dampkring van de aarde en verbranden daar. Dat kennen we ook als meteoor o f vallende ster. Dit is de reden dat we vaak zwermen hebben van vallende ster­ren. Deze stofgroepen van verschillende kometen kruisen de baan van de aarde op verschillende plaatsen als de aarde om de zon draait. Op bepaalde dagen zit­ten we in het midden van de zwerm en kunnen we dus veel vallende sterren zien.

Tot slotHoewel de zon en de planeten duidelijk het belangrijk­ste zijn in het zonnestelsel, zijn er dus ook nog talloze andere objecten. Sterrenkundigen hebben het er soms maar moeilijk mee om te bepalen wat alles nou is. Soms lijkt een maan zoveel op een planetoïde dat het eigenlijk dezelfde soort is. En andere objecten lijken weer helemaal nergens op. We hebben dus nog wel w at onderzoek en ruimtescheepjes nodig om alle raad­selen op te kunnen lossen.

T e c h n i e k s t u d e e r j e a a n d e

U n i v e r s i t e i t T w e n t eH et verschijnsel supergeleiding w ord t op

de bovenstaande fo to aangetoond door

middel van een zwevende magneet boven

een plakje supergeleidend materiaal

(YBaCuO): de magneet induceert

mductiestromen in de supergeleider.

Omdat de elektrische weerstand in de

supergeleider nul is. zullen de opgewekte

stromen blijven lopen en een

tegengesteld magneetveld produceren.

Hierdoor zal de magneet b lijven zweven.

Bij de facu lte it Technische Natuurkunde

w ord t gebruik gemaakt van

supergeleiding om b.v. meetinstrumenten

voor medische toepassingen te

ontw ikkelen en te realiseren.

Zo is een hartscanner gemaakt d ie de

hartslag magnetisch kan meten i.p.v.

elektrisch. De m eting die je z iet is

dezelfde hartslag op 7 posities gemeten,

zonder dat contact is gemaakt met het

lichaam.

Een duidelijk voorbeeld van technische

natuurkunde: gebruikmakend van de

natuurkunde op zoek naar nieuwe

mogelijkheden.

Wanneer j i j ook aan de basis w il staan

van nieuwe ontw ikkelingen en

toepassingen, denk dan aan een

technische studie. Natuurlijk aan de

Universiteit Twente.

W il je meer informatie? Neem dan

contact op met de Universiteit Twente.

Bureau Studievoorlichting

Telefoon: [0531-189 24 03

Email: studievoor1ichting@vcb.utwente.nl

Internet: www.utwente.nl/onflerwijs/stuvo

SU n i v e r s i t e i t T w e n t e

D c o t it lt 't ire m cn d c

a a i r e r t i t t i t

Z -W A R T O A TV o R ig e fe e * *

■JORiS e £ t \ '

touOtoVorvtfl binneiN-

W o e $ u < 3 2 K c \e

b e i O e le* u ’«l

Wat gaan de Leoniden dit jaar doen?Roy Keeris

O p n a m e va n Leon iden tijd e n s h e t vo rig e

m a x im u m . T ijd e n s een m a x im u m is e r een

kans o p so m s w e l m eer d a n 1 0 0 .0 0 0

m eteo ren p e r u u r!

de dam pkring terecht, w aa rdoo r w e vanaf de g rond een m eteoor aan de hemel zien. Elk jaar rond 17 novem ber staat de aarde w eer op de ju is te plek en trek t hij d o o r de s to fw o lk . Op dat m om ent kun je 's nachts als je ge luk heb t tien to t v ijftien m eteoren per uur w aarnem en. Nog n iet echt veel dus.

o o r de eclipsdrukte ben je het inm iddels misschien vergeten. Vorig jaar had nam elijk het g ro te superm axim um van de Leoniden plaats m oeten vinden.

Deze m eteorenzw erm b reng t eens in de 33 jaar een kans op een sterrenstorm van soms w e l meer dan 100 .000 m eteoren per uur! In de nacht van 17 op 18 novem ber zijn veel mensen bu iten gaan kijken, m aar het aantal m eteoren viel sterk tegen. M aar w a t krijgen w e d it jaar dan te zien?

Leoniden z ijn m eteoren d ie elk jaar rond 17 novem ber u it het sterrenbeeld Leeuw lijken te kom en. De m eteoren z ijn a fkom stig van de kom eet Temple-Tuttle. Deze kom eet d raa it om de Zon en doe t ongeveer 33 jaar over één rondje. Meestal staat de kom eet ver van de Zon af, maar ééns in de 33 jaar ko m t de kom eet in de b u u rt van de zon en dus ook in de b u u rt van de Aarde. De kom eet bestaat vooral u it s to f en ijs. Je kun t het e igen lijk zien als een soort vuile sneeuwbal.

Als deze sneeuwbal in de buu rt van de Zon kom t, gaat hij sm elten. Op d a t m om en t kom t er een heleboel gas (w ate rdam p) en s to f u it de kom eet vrij. In de baan van de kom eet vind je dan ook overal sto fdeeltjes d ie a fkom stig zijn van de komeet. A ls de A arde in zijn toch tje rond de Zon d oo r deze s to fw o lk trekt, komen de stofdeeltjes in

Nu zijn er n iet overal evenveel deeltjes in de kom eetbaan. Op de plaats w aar de kom eet zich bevindt, zijn de meeste deeltjes aanwezig. Deze deeltjes reizen elke om loopperiode m et de kom eet mee en kom en dus eens in de 33 jaar in de buurt van de Aarde. Als de kom eet dus d ich t bij de zon staat en de aarde tre k t w eer doo r de s to fw o lk heen (op 17 novem ber), zien w e dus extra veel m eteoren. Als de aarde het d ich ts te deel van de s to fw o lk raakt, krijgen w e zelfs een echte "s to rm " te zien, w aarb ij het aantal m eteoren kan oplopen to t enkele tiendu izenden per uur!

Zo 'n Leonidenstorm heeft in het verleden al een paar keer plaatsgevonden. In 1799 en in 1833 vond er een spectaculaire storm plaats van meer dan honderddu izend m eteoren per uur! W eer 33 jaar later, in 1866 w ach tte men dan ook vol spann ing a f w a t er nu zou gebeuren . En inderdaad, er vond w eer een storm plaats van enkele tiendu izenden m eteoren per uur.

In 1899 w erd er w eer w aargenom en en weer ve rw achtte men een Leonidenshow. M aar helaas. Dat jaar gebeurde er.helem aal niets. Nou ja niets, men zag ongeveer 40 m eteoren per uur en da t is nou n iet echt iets om over naar huis te schrijven. Een te leurste lling dus.

De hoop was gevestigd op 1932. Zouden de Leoniden dan w e l w ee r verschijnen? A lw eer jam m er. Er w erden da t jaar n iet meer dan 200 m eteoren per uur geteld. W aren de Leoniden dan op? W a t was er gebeurd?Men nam aan da t d o o r storingen van de planeet Jupiter, de kom eetbaan dusdanig verstoord was da t er geen m eteorenstorm en m eer plaats konden vinden. De hoop op storm en in de toekom st was dan o ok verdwenen.

In 1965 echter waren de Leoniden weer w a t actiever. Tot ve rbaz ing van as tronom en verschenen er 5000 Leoniden per uur. Nog geen storm , m aar w e l een behoorlijk hoog aantal. En in 1966, je raadt het al, gebeurde het. De Leeuw bru lde w eer! Een ware m eteorenregen m et meer dan honderddu izend Leoniden per uur verscheen aan de hemel. Ze w aren w eer terug!

Nu de Leoniden weer actie f bleken te z ijn , zag het er goed u it voor 1998. Vorig jaar had men dan ook gerekend op een m eteorenstorm . Hoeveel Leoniden er zouden vallen kon men nog niet zeggen, m aar een hoge a c tiv ite it w e rd w e l voorspeld. In de nacht van 17 op 18 novem ber zou boven Azië het m axim um van de Leoniden plaatsvinden. Zelfs fanaten u it Europa reisden naar Azië om het te kunnen zien.

M aar w a t gebeurde er? In de nacht van 16 op 17 november, dus een dag te vroeg, w erden mensen in Azië en Europa opgeschrikt d o o r een heleboel vuurbo llen . Dat zijn m eteoren die helderder zijn dan de planeet Venus. W eliswaar bedroeg het aantal m eteoren d ie nacht m aar 300 per uur, w a t dus nog geen storm is. M aar o m d a t de m eteoren zo he lde r w a ren , w as he t een sch itte rende verschijn ing.

Nu was het de vraag w a t er de vo lgende nacht zou gebeuren . In d ie n ach t zou he t echte m axim um nam elijk plaats m oeten vinden. In de nacht van 17 op 18 novem ber is er rond de voorspelde tijd w e l een m axim um gezien, maar deze lag rond de 200 m eteoren per uur. O m dat d it w eer "no rm a le " m eteoren w aren (dus ook zw akkere), v ie len ze in he t n ie t bij de vuurbo llenshow van de nacht en/oor. W eer geen m e te o re n s to rm dus. H et w e rd t ijd om de kom eetbaan eens goed in kaart te brengen.

H e t l ic h ts p o o r v a n een m e te o o r: m e t een sector,

een d ra a ie n d e s c h i j f v o o r een fo to to e s te l is he t

s p o o r g e s tre e p t w a a rm e e je la te r de s n e lh e id ka n

bepa len .

Men w ild e graag w eten w aa r in de kom eetbaan ve rd ich tin g e n z itte n in he t s to f d ie de sterrenregens veroorzaken. Men g ing kijken waar de aarde zich bevond in de ru im te ten opzichte van de komeet, toen de regens plaatsvonden in 1799, 1833 en 1966. D it w as nog n ie t zo makkelijk. M en moest rekening houden m et de storingen van Jupiter en Saturnus die m et hun zw aartekracht aan de kom eet getrokken hadden en m et nog een heleboel andere onzekerheden.

Het bleek d a t rond de kom eet en net erachter het meeste s to f zat. O ok heeft men o n tdek t da t er verder buiten de kom eet een gebiedje is m et g ro te re brokjes steen. D it geb ied h ee ft de vuurbo llenshow van afge lopen jaar veroorzaakt.

Het z ie t er n iet zo heel best u it voor 1999. De kans op een storm is klein o m d a t de kom eet a lweer te ver w eg is. O f de vu u rb o lle n w e e r zu llen verschijnen is ook nog m aar de vraag. M aar denk n ie t da t er n iets te zien zal z ijn ! W e kunnen als het een beetje m eezit toch nog honderden meteoren per uur zien in de nach t van 17 op 18 november. Het m axim um voor d it jaar is nam elijk rond 2 uur boven Europa voorspeld en w ij z itten dus op de ideale plek. Bovendien is het eerste kw artie r en in de nanacht hebben w e geen last van de m aan. Je m oe t dus zeker gaan kijken, w a n t w aarschijn lijk w o rd t d it spectaculairder dan de Perseiden!

UniVersum 4 - 1999

P R O G R A M M A10 .00 O ntvangst met koffie en thee

10.30 Prof. Dr. H. van W oerden (Kapteyn In s titu u t. Groningen): S tichting R adiostra ling en ASTRON - 50 jaa r toponderzoek

10.45 Dr. |.W . Pel (Kapteyn Ins tituu t, G roningen):ESO's Very Large Telescope - De Kosmos in het V iz ier

11.30 Dr. J.M. van der H u lst (Kapteyn Ins tituu t, Groningen): Hoe k ijk ik en w a t zie ik met "rad io -ogen"?

12.30 Lunch

13.30 Prof. Dr. A.C . de Bruyn (S tich ting ASTRON, Dwingeloo): W esterbork 's tweede jeugd

14.15 Prof. Dr. R.T. Schilizz i (Joint Ins titu te fo r VLBI in Europe): IIVE - W esterbork danst met v ijftien partners

15.00 Koffie /theepauze

15.20 Prof. Dr. H.R. Butcher (S tichting ASTRON. D w ingeloo): Extreme m achines: Toekomstige radiotelescopen

16.00 R ondleiding en dem onstraties

17.00 S lu iting

TELESCOPEN VAN DE TOEKOMSTNEDERLANDSE VERENIGING VOOR WEER- EN STERRENKUNDE en STICHTING ASTRON

Symposium TELESCOPEN VAN D E TOEKOMST

Zaterdag 16 oktober 1999, Radiosterrenwacht Dwingeloo

Elke blik naar de sterrenhemel is een reis terug in de tijd. We zien de Zon zoals ze acht minuten geleden was, want zo lang doet het zonlicht erover om ons te bereiken. Het licht van sterren is jaren of eeuwen onderweg geweest; sterrenstelsels buiten de Melkweg zien we miljoenen jaren geleden.

De nieuwste telescopen kijken steeds verder terug in de tijd - to t vlak na de Oerknal, toen het Heelal begon. M et radiote­lescopen "zien" we de gaswolken waaruit alle sterren geboren zijn, en enorme explosies in de kernen van sterrenstelsels. Westerbork, vele jaren wereldkampioen onder de radiosterrenwachten, begint met nieuwe ontvangers aan een tweede jeugd, die to t ver in de volgende eeuw zal reiken. Samenwerking met radiotelescopen elders in Europa geeft scherpere beelden, die de kernen van verre stelsels ontrafelen. En intussen w ord t een nog veel grotere telscoop ontworpen, die de evolutie van het Heelal m oet doorgronden...

De Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde (NVWS) en de Stichting ASTRON houden op zaterdag 16 oktober in Dwingeloo een symposium over d it onderwerp.

Toegangsprijs: f 5 0 .- voor Symposium inclusief lunch; studenten en scholieren (op vertoon van kaart) f 2 5 .-; betaling door overschrijving op giro 3191545 van Stichting 'De Koepel' te Utrecht.Aanmelding (met vermelding van "Symposium N VW S" en uw naam, adres, telefoon en zo mogelijk email-adres) b ij Stichting "De Koepel". Zonnenburg 2, 3512 N l. Utrecht, tel. 030-2311360, fax 030-2342852; e-mail: dekoepel@knoware.nl Aanmelding uiterlilk vrijdag I oktober is noodzakelijk vanwege de beperkte plaatsruimte en benodigde toestemming tot inrijden van de storingsvrije zone om de Radiosterrenwacht. U bent pas definitief ingeschreven na betaling. B ij plaatsgebrek wordt de betaling teruggestort.Aanmeldingen worden schriftelijk bevestigd door stichting 'De Koepel', onder toezending van route- en parkeerinformatie, alsmede vergunning voor de storingsvrije zone. De Radiosterrenwacht is moeilijk per openbaar vervoer te bereiken; een taxi vanaf N S-station Hoogeveen kost ongeveer f 6 0 .- Informatie over car- o f taxi-pooling b ij "De Koepel".Nadere informatie op Internet: h ttp ://w w w .as tro .rug .n l/~ nvw s/

SEPTEMBERdo 16 septemberAan het begin van de avond is er een samenstand tussen de maan en Mars.De planeet staat zeven graden ten zuiden van de maan. Ook de heldere ster Antares staat in de buurt.

vr 17 septemberOm 22.06 uur is het Eerste Kwartier. Ten zuidwesten van de half verlichte maan vinden we de planeet Mars en de ster Antares. Mars staat drie gradenten noorden van Antares. Beide objecten hebben een oranje kleur, maar Mars is iets helderder. Het is een opvallende situatie aan de avondhemel.

do 23 septemberOm 13.31 uur trekt de zon van noord naar zuid over de evenaar: de astronomische herfst is begonnen.

vr 24 septemberVannacht vinden we twee Jupitermanen ten oosten en twee ten westen van de planeet. De maantjes zijn in een verrekijker te zien, mits deze trillingsvrij is neergezet.

ma 27 septemberVannacht staat de maan ten zuidoosten van Jupiter. Ook Saturnus staat in de buurt.

di 28 septemberVannacht is er een samenstand tussen de maan en Saturnus. De maan staat ten zuidoosten van de planeet. Jupiter bevindt zich ten westen van dit tweetal.

De AstrokalenderRoy Keeris

do 30 septemberDeze ochtend is er een nauwe samenstand tussen de maan en Aldebaran, de rode hoofdster van het sterrenbeeld Stier. Om 5.35 uur 's morgens bevindt Aldebaran zich minder dan een derde maandiameter ten zuiden van de maan.Gebruik eventueel een verrekijker.

OKTOBERDe planetenMercurius kun je rond 24 oktober aan de avondhemel vinden. Omdat de ecliptica helaas een kleine hoek maakt met de horizon, staat hij wel erg laag en is hij moeilijk te vinden. Gebruik in elk geval een verrekijker. Venus staat in het sterrenbeeld Leeuw en is nu een schitterende ochtendster. Mars vinden we 's avonds in het zuidwesten en door zijn kleine diameter valt er door een kleine telescoop niet veel meer aan te zien. Jupiter en Saturnus staat allebei in het sterrenbeeld Ram en kun je bijna de hele nacht bewonderen.

di 5 en wo 6 oktoberDeze twee ochtenden staat de maan in de nabijheid van de 'ochtendster' Venus en Regulus, de hoofdster van het sterrenbeeld Leeuw. Op 5 oktober staat de maan nog ten noordwesten van Venus en Regulus. Een dag later is d it tweetal al gepasseerd en staat de maan ten oosten (links) van Venus en Regulus

vr 8 oktoberOm 7 uur 's morgens staat de zeer smalle maansikkel boven de oostelijke horizon. Het is dan ruim 30 uur voor Nieuwe Maan. Een uitdaging!

vr 8 oktober's Ochtends staat de heldere planeet Venus ongeveer drie graden ten zuiden van Regulus, de helderste ster in sterrenbeeld Leeuw.

zo 10 oktober - WETENSCHAPSDAGVrijwel alle Volkssterrenwachten en een honderdtalandere wetenschappelijke instellingen zijn vandaaggeopend voor het publiek. Erworden talrijke voordrachten en demonstratiesgegeven.

vr 15 oktoberVanavond is de maan enkele graden ten noorden (boven) de rode planeet Mars te vinden.

za 23 oktoberVannacht staat de planeet Jupiter in oppositie. Dat betekent dat zon, aarde en Jupiter op een lijn staan, en Jupiter precies tegenover de zon aan de hemel staat. Op het moment dat de zon ondergaat, komt Jupiter dus op. Daardoor is de heldere planeet de hele nacht te zien.

za 23 oktoberVannacht staan de vier grote Jupitermanen ten westen van deze planeet. Drie van de maantjes staan dicht bij elkaar. De maantjes zijn al met een verrekijker te zien. Zorg er wel voor dat de verrekijker stevig staat, bijvoor­beeld op een fotostatief.

zo 24 oktoberOm 22.02 uur is het Volle Maan. De hele maanschijf is dan zichtbaar. Vier graden ten noorden van de Volle Maan bevindt zich de heldere planeet Jupiter. Saturnus staat linksonder van d it duo.

ma 25 oktoberVannacht staat de maan drie graden ten zuiden van de geringde planeet Saturnus. Rechtsboven van d it twee­tal bevindt zich Jupiter.

di 26 en wo 27 oktoberDeze twee nachten houdt de maan zich op in de buurt van de heldere oranje-rode ster Aldebaran.

za/zo 30/31 oktoberVannacht eindigt de zomertijd. De klok w ordt om drie uur 's nachts een uur teruggezet.

NOVEMBERDe planetenMercurius kun je aan het eind van de maand voor zon­sopkomst in het zuidoosten vinden. Venus b lijft echter de hele maand hoog aan de ochtendhemel schitteren in het zuidoosten. Zij komt meer dan vier uur voor de zon op. Mars kunnen we 's avonds nog steeds in het zuidwesten vinden. Jupiter en Saturnus staan vlak bij elkaar en zijn het grootste deel van de nacht te zien.

di 2 novemberOm 3 uur 's morgens staat de maan slechts een graad ten noorden van Regulus, de hoofdster van het ster­renbeeld Leeuw, do 4 novemberVanochtend staat de maan vlakbij de heldere planeet Venus.

za 6 novemberVanmiddag staat de planeet Saturnus in oppositie. Dat betekent dat de zon, aarde en Saturnus op een lijn staan, en dat Saturnus precies tegenover de zon aan de hemel staat. Zoek Saturnus 's avonds op: zodra de zon onder gaat, komt Saturnus op. Saturnus is dus de hele nacht te zien.

zo 7 novemberOm 7 uur 's morgens staat de zeer smalle maansikkel boven de oostzuidoostelijke horizon. Het is dan slechts 22 uur voor Nieuwe Maan.De maan is met het blote oog waarschijnlijk niet te zien. Probeer het eens met een verrekijker.

do 11 novemberVanavond staan de vier helderste manen van Jupiter ten oosten (links) van de planeet. Met het blote oog is hier niets van te zien. Gebruik een stabiel opgestelde verrekijker.

za 13 novemberAan het; begin van de avond staat de maan ten noorden van de oranje-rode planeet Mars.

wo/do 17/18 november METEORENREGENVannacht w ordt het maximum van de Leoniden-mete- orenzwerm verwacht. De meteoren lijken uit de kop van het sterrenbeeld Leeuw te komen. Omdat de Leeuw pas rond middernacht opkomt, zijn er voor die tijd geen meteoren van deze zwerm te zien.Eens in de 33 jaar kan er een geweldige sterrenregen optreden met meer dan 10.000 meteoren per uur. Vorig jaar had de regen kunnen plaatsvinden, maar dit is niet gebeurd. Zou hij d it jaar dan alsnog komen? Ga vannacht zeker kijken, want als de sterrenstorm komt, is het in Europa het beste te zien! Rond 3 uur maak je de beste kans.

Deze kalender is een greep u it de maandkalender van Sterren en Planeten 1999, een uitgave van Stichting Universum.

V ersch ijn t oktober 1999. ISBN 90 -6638-035 -7

Prijs in de boekhandel: f 22,50.

A fgehaald bij S tich ting 'De Koepel',

Zonnenburg 2,3512 NL Utrecht,

betalen )WG leden ƒ19.95!

Ste r r e n en P l a n e t e n

D e i lw r « n b c m c l v a n m a a n d t o t m a a n d

15 september 1 oktober 15 oktober 31 oktober 15 november 1 december

1 uur 24 uur 23 uur 21 uur 20 uur 19 uur

september: november:Eerste kwartier 17 sep 22:06 Nieuwe maan 8 nov 4:53Volle maan 25 sep 12:51 Eerste kwartier 16 nov 5:10

Volle maan 23 nov 8:05oktober:Laatste kwartier 2 okt 6:02Nieuwe maan 9 okt 13:34Eerste kwartier 17 okt 17:00Volle maan 24 okt 22:02Laatste kwartier 31 okt 13:04

Zon Op: Onder:18 september 7:18 19:4923 september 7:26 19:3728 september 7:34 19:25

3 oktober 7:43 19:148 oktober 7:51 19:0218 oktober 8:09 18:4028 oktober 8:26 18:19

2 november 7:35 17:10

Paul Dekkers

Lunar prospector op de maan te pletter geslagen...Het geld voor de lunar prospector was deze zomer op, en om nog wat gegevens over de samenstelling van de maankorst te verzamelen heeft men de prospector in een in het duister liggende krater op de zuidpool van de maan laten storten. Met een inslagsnelheid van 1700 meter per seconde (6120 kilometer per uur!) gaat het aparaat natuurlijk wel stuk, maar er zullen ook stof en brokstukken de ruim te in geblazen worden. Nou hoopt men dat door het spectrum te bepalen men waterdamp kan waarnemen. Er zou dan ijs in de bodem van de maan zitten. Tot nog toe heeft men alleen nog niets gezien...(Bron: Informatieblad de Koepel; New Scientist, 22jun-7aug)

Amerikaanse vlucht naar MercuriusIn 2004, dertig jaar nadat de Mariner twee keer Mercurius bezocht, zal de Messenger gelanceerd worden. Messenger staat voor 'Mercury Surface, Space Enviroment, Geochemistry and Ranging'. In 2008 zal het ruimtevaartuig de planeet pas bereiken. Er zullen dan met zeven instrumenten vanuit een baan om de planeet een jaar lang metingen worden gedaan. Het gedeelte van de planeet dat Mariner 10 gemist heeft w ordt dan ook in kaart gebracht...(Bron: Informatieblad de Koepel; Nature. 15 ju l 99)

Radiostelsel op recordafstandEen Nederlands-Amerikaans team heeft een heel erg ver verwijderd radio-melkwegstelsel gevonden. TN J0924-2201 in Hydra heeft een roodverschuiving van 5.19. Het staat dus op een afstand van minimaal 11 miljard lichtjaar en is dan het verst bekende radiostelsel. Het stelsel bevat een zwart gat. Het nu ontdekte stelsel staat 200 maal zover weg als het eerst bekende radiostelsel, Cygnus A. Het is op radiogolflengte 30 maal zo helder. Het stelsel is waarschijnlijk nog bezig zich te vormen door versmelting met kleinere melkwegstelsels. Het stelsel is ook in gewoon licht waargenomen: er moest daarvoor drie uur belicht worden!(Bron: Informatieblad de Koepel; Universiteit Leiden. 3 jun 99)

Zonnewijzer op MarsDe Mars Surveyor 2001 Lander van de NASA zal in januari 2002 een zonnewijzer op de Rode Planeet zetten. Op internet kan dan op beelden van 8 bij 8 cm de zonnewijzer met de plaatseljike Marszonnetijd worden afgelezen. Kinderen hebben hiervoor ontwerpen ingestuurd.(Bron; Informatieblad de Koepel; Nature 29 april 99)

Reuzenplaneet in aardachtige baanOp de ESO-sterrenwacht op La Silla is sinds 1992 een langjarige studie bezig aan zonachtige sterren, waarbij men o.a. zeer nauwkeurig de radiele snelheid (dopplerverschuiving van de spectraallijnen) van de sterren meet. Op basis van die metingen is een nieuwe extra-solaire planeet ontdekt. Het is een reuzenplaneet bij de ster i Horologii in het zuidelijke sterrenbeeld Horologium (slingeruurwerk). Het betreft een ster van magnitude + 5 ,4 op 56 Ij afstand, dus relatief dichtbij. De planeet zou een omloop hebben van 320 dagen in een elliptische baan (excentriciteit 0,16). De massa van d it nu ontdekte object, / Hor b genoemd, bedraagt tenminste’ 720 maal die van de Aarde, ofwel 2,26 keer die van Jupiter. De snelheidscurve is nog niet helemaal in overeenstemming met de gegevens. Het kan zijn dat er nog een tweede planeet in het spel is. Het kan echter ook dat de baan van de planeet variabel is omdat de ster, die jonger en actiever is dan de zon, sterke activiteit heeft. Toekomstig onderzoek zal ons hier meer over vertellen...(Bron: Informatieblad de Koepel; ESO persbericht 29 ju l 99)

Deep Space 1Vanaf half maart 1999 werkte de ionenmotor van de Deep Space 1 onafgebroken zes weken lang. Toch werd nog geen 5 kg xenongas verbruikt. De snelheid van het ruimtevaartuig werd maar even met 300 m/s verhoogd (1080 km/h). Met dezelfde hoeveelheid normale brandstof zou de snelheidsverandering ongeveer 80 m/s zijn geweest. Op 6 mei 99 kwam de DS1 in de standbij modus terecht waarbij de hoofd­antenne werd uitgeschakeld. Men onderzoekt nog wat er is misgegaan.Op 29 juli 1999 zal DS1 de planetoide 9969 voorbij trekken waarbij het navigatiesysteem aan boord zelfstandig zal proberen zo dicht mogelijk bij de planetoide te komen. 1992 KD (planetoide 9969) werd op 27 mei door E. Helin en K. Lawrence met de 45 cm Schmidt telescoop op Palomar ontdekt. Een defin itie f nummer (9969) heeft het planeetje inmiddels, maar men zoekt nog naar een passende naam.Tijdens de passage van het planeetje zullen gegevens verzameld worden over de samenstelling, grootte, vorm, oppervlakte en helderheid.(Bron: Informatieblad de Koepel: NASA/IPL persbericht. 7 -17 mei 99)

AdressenKloppen de gegevens op deze lijst niet? Bel 030-273 15 82 o f mail naar pdekkers@phys.uu.nl

Landelijk telefoonnummer: 033-472 5237, fax: 020-884 0866, e-mail: jwg@phys.uu.nl Ledenadministratie / Landelijk bureau: JWG, Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht

Giro: 2827747 t.n.v. Jongerenwerkgroep N.V.W.S. te Utrecht

Secretariaat JWG: JWG, Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht Publiciteit: Joost Hartman, Kruisstraat 28, 5211 DV Den Bosch, 073-614 9774, joosthartman@compuserve.com UniVersum: Sanne Mos, Prof. Pullelaan 4, 3571 JD Utrecht, 030- 273 1582, s.mos@phys.uu.nlComputergroep: Paul Dekkers, Vermeulenstraat 134, 3572 WT Utrecht, 030-273 5686, pdekkers@phys.uu.nl Dia-Uitleen: Pieter Luteyn, Van Slingelandtstraat 132, 2582 XT Den Haag, 070-355 4156, p.c.luteijn@et.tudelft.nl Waameemcommissie: Martijn Hordijk, Vossendijk 59, 6534 TC Nijmegen, 024-356 0991, martijn@jwg.nl.eu.org Kijkerbouwgroep: Richard van den Eikhoff, Ru Parésingel 10, 2642 CS Pijnacker. 015-369 8072, eikhoff@dds.nl

Jongerenkamp: Joost Hartman, Kraayenberg 9605, 6601 PC Wychen, 024-641 5103, joosthartman@compuserve.com Ouderenkamp: Yvo Bogers, st. Ignatiusstraat 40A, 4817 KM Breda, 076-5297186, etmyvbo@etm.ericsson.se Buitenlandkamp: Sikke Kingma, Vrijheidslaan 462, 2321 DS Leiden, 071 - 532 2479, s.kingma@chem.leidenuniv.nl

Bestuur JWGVoorzitter: Maarten Kleinhans, Montfoortlaan 3-3, 3525 EE Utrecht, 030-289 8982, m.kleinhans@geog.uu.nl Vice-voorzitter Joost Hartman, Kraayenberg 9605, 6601 PC Wychen, 024-641 5103, joosthartman@compuserve.com Secretaris: Sikke Kingma, Vrijheidslaan 462, 2321 DS Leiden, 071 - 532 2479, s.kingma@chem.leidenuniv.nl Penningmeester: Marcel Vonk, IBB 103, 3582 XJ Utrecht, 030-2511603, m.l.vonk@phys.uu.nlAfdelingscoördinator: Jeroen Brink. Bruine Lijster 21, 1423 RT Uithoorn, 0297-533 305, jeroen_brink@hotmail.com Kampgroep: Toineke Westen, Kromstevenwerf 36, 2317 DH Leiden, 071-523 5671, toineke@westenr.demon.nl UniVersum: Sanne Mos, Prof. Pullelaan 4, 3571 JD Utrecht, 030- 273 1582, s.mos@phys.uu.nlBureaumedewerker: Roy Keeris, Warande 147, 3705 ZL Zeist, 030-695 1197, r.b.keeris@chem.uu.nl Bestuurslid: Richard Westerbeek, Landluststraat 108, 2804 KT Gouda, 0182-54 6344, rwesterbeek@hotmail.com Bestuurslid: Laurens Simonis, Donkeregaarde 4, 3436 ZE Nieuwegein, 030-604 6539, lmsimonis@wxs.nl

JWG-AfdelingenRegio MiddenAmersfoort: Joost Kramer, Grebbestraat 43, 3812 JC Amersfoort, 033-462 1570Amsterdam: Eva Zanen, Langeleidsedwarsstraat 208, 1017 NR Amsterdam, 020-624 9859Gooister: Rien Parhan Sr., Versteeghstraat 31, 1403 RS Bussum,035-693 9278, gooister@hotmail.comGouda: Richard Westerbeek, Landluststraat 108, 2804 KTGouda, 0182-54 6344, rwesterbeek@hotmail.comUtrecht: Sanne Mos, Prof. Pullelaan 4, 3571 JD Utrecht, 030-2731582, s.mos@phys.uu.nl

Regio Oost en NoordAchterhoek: Aileen van Norde, Veldstraat 17, 6822 AM Arnhem, 026-370 02 06

Almelo-Wierden-Rijssen: Heiko Locher, Prof. Lorentzstraat 15, 7557 AV Hengelo, 074 - 291 5592Apeldoorn-Deventer-Zutphen: Jan-Jitse Venselaar, Rozenhoflaan 23. 7201 ATZutphen, 0575-51 1459, yoyosmurf@hotmail.com Groningen: Maarten den Daas, ët Zuden 163, 9531 U Leek, 0594-51 9867Lattrop: Arnold Tukkers, Th. v.d. Borchstraat 9, 7591 TT Denekamp, 0541-3545 98, sterrenwacht@vst3.cnt.antenna.nl Zwolle: Steven Rieder, Posthoornbredehoek 12, 8011 XB Zwolle, 038-423 0457, s_rieder@startrekmail.com

Regio WestDen Haag: Miron Ashkenazy, Van Aersenstraat 60, 2582 JR Den HaagHaarlem: Sharon Herstein, Kringloop 101, 1186 GT Amstelveen, 020-643 7375Leiden: Jennifer Tjon, Annie Romeinsingel 54, 2331 SV Leiden, 071-576 8033Rijnmond-Dordrecht: Jessica de Greef, Lijsterlaan 25, 3055 CC Rotterdam, 010-422 6888Zoetermeer: Nils de Mooij, Larikszoom 37, 2719 HG Zoetermeer, 079-361 6230

Regio ZuidDen Bosch: Corstiaen Versteegh, Julianalaan 3. 5331 BH Kerkdriel, 0418-63 1727, cpcversteegh@hotmail.com Eindhoven: Ivo Balk, 't Winkel 26, 6027 NV Soerendonk, 0495-59 3260Tilburg: Ton Spaninks, Generaal de Wetstraat 31, 5021 TK Tilburg, 013-542 2534West-Brabant: Christiaan Biemond, Repestraat 3, 4735 SJ Zegge, 0165-56 1978Zuid-Umburg: Emerald Kloosterman, Ringweg 55, 6141 LZ Limbricht, 046-458 1705

Werkgroep N.V.W.S. en Stichting De KoepelAdviesgroep instrumentenbouw: H.G.J. Rutten, Boerenweg 32,5944 EKArcen, 077-473 1347Astrofotografie: H. van Asperen, A. Pauwstraat 5, 6882 KP Velp, 085-362 0544Kometen: H. van Asperen, A. Pauwstraat 5, 6882 KPVelp, 085-362 0544Leidse Sterrewacht: J.H. Odekerken, Provincialeweg West 75, 2851 EK Haastrecht, 0182-52 4984Maan en PLaneten: J.H.G. Viester, De Els 36, 7482 BC Haaksbergen, 053-572 26 20Meteoren: Dick Gevers, Speerdistelveld 5, 3448 EK Woerden, 0348-42 0279Sterbedekkingen: H.G.J. Rutten, Boerenweg 32, 5944 EKArcen, 077-473 1347Sterrenkunde en Computer A. Peters, Witgensteinlaan 149, 1062 KD Amsterdam, 020-408 0204 Stichting De Koepel: Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht, 030-231 1360Veranderlijke sterren: G. Comello, p/a Kapteyn Lab., Postbus 800, 9700 AV Groningen, 050-363 4069Weeramateurs: A. Blankenstein, Holterweg 1, 7475 AT Markelo, 0547-36 12 08Zon: Benno Houweling, Veenenburg 36, 2804 WZ Gouda, 0182-53 9082

IsJ* AA/*>/uUl~ A/-M*J\A/Cj')

De JWG is een sterrenkundevereniging voor jongens en meisjes van 8 to t 21 jaar. De JWG is een vereniging voor en door jongeren. Wij willen proberen de sterrenkunde meer bij de jongeren onder de aandacht te brengen. Dit gebeurt nu al zo 'n 32 jaar en zal ook nog wel een tijd zo

doorgaan. Een vereniging draait op en voor de leden; zo ook de JWG. Wij hebben de JWG-leden bij alle activiteiten nodig.

E en van de activiteiten is het blad d a tje nu in je handen hebt: UniVersum. Dit is het lijfblad van de JWG-er. UniVersum is een blad voor alle leden dat vijf keer per jaar verschijnt. Elke keer staat het weer propvol m et interessante info en artikelen. Zo staat er in elke UniVersum de

'AstroKalender' waarin voor de komende tijd de bezienswaardigheden staan. Deze zijn al m et het blote oog o f een kleine kijker w aar te nemen. Voor de leden die al w a t verder zijn, is er 'M e t de Kijker op Jacht', waarin bepaalde objecten verder worden uitgediept.

J e vindt deze informatiestroom te weinig? Dan kun je ook nog naar een JWG-afdeling bij jou in de buurt gaan. De JWG heeft ongeveer tw intig afdelingen, verspreid over het hele land. Deze afdelingen hebben maandelijks een bijeenkomst voor alle JWG-ers uit een bepaalde

omgeving.Hier kun je dan gezellig m et je leeftijdsgenootjes kletsen over de laatste sterrenkundige nieuwtjes. O f je gaat m et je hele afdeling op excursie naar een sterrenwacht o f planetarium. Sommige afdelingen organiseren ook zelf afdelingskampjes.

W anneer je dat nog niet genoeg vindt: er zijn jaarlijks ook tw ee Landelijke Bijeenkomsten. Hier ontmoeten alle JWG-ers uit Nederland elkaar, maar je mag ook gerust je vriendjes of vriendinnetjes meenemen. In mei is er een voor alle JWG-leden en in oktober een voor alle

jongere leden. Op zo'n dag is er een heel programma voor jullie in elkaar gezet rond een bepaald thema. Soms komen er ook bekande sprekers zoals Erwin Kroll o f Vincent Icke.

Ga je al naar de afdelingsbijeenkomsten en kom je naar alle landelijke bijeenkomsten maar wil je toch nog meer? Dat kan! In de zomervakantie organiseert de JWG een aantal zomerkamp­en voor haar leden. Er zijn tw ee jongerenkampen van elk een week voor jongens en meisjes

to t 13 jaar. Hier doe je m et elkaar allemaal leuke dingen, en 's avonds ga je bij een heldere hemel waarnemen. Ben je hier te oud voor, dan is er ook een Ouderenkamp. Dit kamp duurt tw ee weken, en is bedoeld voor jongeren van 14 to t en m et 17 jaar. Tenslotte proberen w e iedere zomer een kamp in het buitenland te organiseren. Dit jaar is de JWG naar Roemenie geweest om de zonsver­duistering en het Perseidenmaximum waar te nemen. Als je een fanatieke sterrenliefhebber bent mag je zo'n kamp niet missen!

Ben je nieuwsgierig geworden en wil je ook lid worden? Stuur dan het onderstaande strookje op naar JWG

zonnenburg 2

3512 NL UTRECHTJe kunt het strookje natuurlijk ook gebruiken om je vrienden en vriendinnen lid te maken!

Ja, maak mij, to t wederopzegging, lid van de JWG. JWG-lidmaatschapsprijsIk ontvang dan 5 keer per jaar het blad UniVersum. - fl 30 - (t/m 20 jaar)Ik wacht met betalen tot ik een acceptgiro heb ontvangen. _ f| 3 5 ' . (oucjer dan 2 0 jaar)

Naam:.......................................................................................... m / vAdres:..........................................................................................................Telefoonnummer:............................................Postcode/Plaats:.................................................................................... Geb. datum :......................................................Datum :............................................Handtekening ouder/verzorger:

Jongerenwerkgroep vol Sterrenkunde

Inhoud UniVersum 5

Een nieuw millennium?.........................................................3

Mir, waar stort je neer? ...................................................... 4

Hoe een rood stoplicht groen kan lijk e n ........................... 8

Een verslag van de Edips-Trip ...........................................12

De reis langs de messier objecten.................................... 14

M et de kijker en camera op ja c h t.................................... 16

Het heelal in beweging .................................................... 20

Een verslag van de Edips-Expeditie........................... 22

Uit de oude doos: zo wordt UniVersum g em aakt! 23

Puzzel pagina's ..................................................................24

C luster.................................................................................. 26

Verenigingsnieuws ............................................................. 27

De Astrokalender................................................................28

Adressen................................................................................31

REDAXIOMEELHaai Kids,

Het is w eer w in te r, en dus lange, koude nachten w aarin je lekker ku n t w aarnem en. De m inder actieve w aarnem ers kunnen in deze UniVersum lezen w a t ze a llem aal missen.Deze UniVersum is lekker n ie t de laatste van het m illenn ium ! Hoezo? kom t er nog een UniVersum num m er 6 dan? Nee. lees pagina 3 maar, dan weet je precies w a t ik bedoel.Er staan nog veel meer boeiende dingen in deze UniVersum , m aar daar kun je ze lf ach te r komen doo r gauw verder te lezen.

5anne en Paul

UniVersum is een uitgave von de JWG, de JongerenWerkGroep voor Sterrenkunde.De JWG organiseert aktiviteiten op het gebied van sterrenkunde voor jongeren van 8 tot 21 jaar.JWG-leden ontvangen UniVersum in de maanden januari, april, juni, september en november.

Redaktie:Sanne Mos, eind- hoofdredaktricePaul Dekkers, hoofd- eindredacteurRoy KeerisJennifer TjonSandra BleijerveldRuud NellenRuben van Moppes

Redaktie-adres:Voor inhoudelijke zaken:JWG UniVersum Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht Tel.: 0 3 0 -2 7 3 15 82 E-Mail: s.mos@phys.uu.nl Voor ledenzaken:JWG Landelijk Bureau Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht Tel.: 030 - 695 11 97 E-Mail: r.b.keeris@chem.uu.nl

De kopij voor het volgende nummer moet uiterlijk 15 juli 1999 in het bezit van de redaktie zijn.

Eindredaktie/lay-out:Sanne Mos en Paul Dekkers

Druk:Ponsen & Looijen, Wageningen

JWG-Lidmaatschap:t/m 20 jaar fl. 35,00ouder dan 20 jaar II. 40,00

Secretariaat JWG:Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht

JWG-site op internet:http://www.phys.uu.nl/-jwg/

Statuten en Huishoudelijk Regelement zijn op te vragen bij de secretaris.

ISSN 0925-5303

O p de voorplaat:De M ir (foto Nasa)

KflMP€N!

Als t e T r i ! T l a" eriei kanl pe," en kampies aan in de w i" te r en het voorjaar Als je wel een keer mee w ilt, lees dan snel verder!

3 Vm 5 maart: landelijk weekendkampje voor iedereen van 14 Vm 18 jaar

ie dat ï ï m aar n i f e “ w T ' ' iedefeen d ie misschien w e l °P ouderenkam p zou w illen Als

^ S . T K f n ’S S B ^ z i j n * b0erdenj ™ ar ° ° k a ' ia re " 0Udere" kamP

fe l 030W6 9Z 7 v ^ T ]e ° f T inschrijfformulier Wl't- ^ n je da t krijgen b ij Emma Versteegh,

w il t 0rVOOr J6 je 'n i6der geval voor 21 feb ruari °P heb t 9egeven als je mee

20 t/m 24 april: landelijk paaskamp

^ n ' h o t Hk° 'IT T paas,kamf ' net zoals vo ri9 i ^ r . D it is een kam p voor iedereen van 8 Vm 15 iT h 7 Van d ° nderda9 20 Vm ™ anda9 24 april. N a tuu rlijk w o rd t he t heelgezellig, en ik

kan je dan o ok zeggen d a t je het e igenlijk n ièt mag missen. Het kam p w o rd t gehouden in Zeist in scoutm ghu's De Bison'. De kosten van het kam p z ijn 75 gu lden . Voor iedereen d ie het vorig jaar leuk vond o f er nu w e l heen w il, kan ik alleen m aar het vo lgende zeggen: gee f ie op !Een insch rijffo rm u lie r o f in fo rm a tie is te verkrijgen b ij Richard W esterbeek, te l 0 18 2 -5 46 3 44 m .i.v 22 nov.:0182 -579950 ). Als je nog n ie t w eet o f je mee w ilVkan, kan je n a tu u rlijk ook even

w achten, m aar als je zeker w ilt zijn d a t je mee kan, geef je dan zo snel m oge lijk op.

Bouw je eigen telescoop op het Paaskamp!

Heb je a ltijd al je eigen te lescoop w illen bouw en? Dan is er nu een heel m oo ie m oge lijkhe id voor ie: op het kom ende Paaskamp (20 -24 april) kun je voor f 4 0 0 ,- je eigen JWG-Plus kijker bouw en . En om het nog m ooier te maken is de rest van het kam p dan gratis!

De JWG-Pluskijker is een telescoop m e t een 6 cm -lens m et een b randpun tsa fs tand van 90 cm op een stevig hou ten s ta tie f m et D obson-kop. De kw a lite it van de kijker is m instens even goed als die van een even g ro te te lescoop d ie je in de w inke l koop t, en bovendien is h ij een heel s tuk voordeliger. Daarnaast is het na tuu rlijk heel leuk om naar de hem el te kijken m et een telescoop d ie ie ze lf hebt gem aakt!

Op het kam p zijn ervaren kijkerbouw ers aanwezig d ie je helpen bij het maken van je telescoop. Er kunnen maximaal vier kijkers gebouw d w orden . Als je meer in fo rm a tie w ilt hebben over het bouwen van een 6 cm -kijker op het Paaskamp.. neem dan con tac t op m e t M arcel Vonk 030-25991 13 m .l.vonk@ phys.uu .n l.

2 0 0 0 ... 1:1:N NIIEUW MILLENNIUM?

Millenniumfeesten, millenniumvoorstellingen, de voetballer van het millennium, de millennium-bug... Iedereen is ermee bezig: er komt een nieuw millennium aan! M aar begint er in het jaar 2 000 eigenlijk wel een nieuw millennium?

Als ik je vraag om to t tien te te llen, hoe doe je d a t dan?"1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 101', na tuurlijk . M aar ik heb je alleen maar gevraagd om to t 10 te tellen - ik heb niet gezegd w aar je moest beg innen! Je had net zo goed "6, 7, 8, 9, 10" kunnen zeggen.M aar ja , als je te lt is het nu eenmaal logisch om bij 1 te beginnen, en n ie t bij 7 o f bij 0 o f bij -33.

Hetzelfde g e ld t voor onze jaarte lling : het allereerste jaa r van onze jaa rte lling was (na tuurlijk) het jaa r 1. En het tiende jaar van onze jaa rte lling was dus het jaar 10, en het du izendste jaa r was het jaar du izend , enzovoort. H et w o o rd "m illenn ium " be teken t heel le tte rlijk : "duizend jaar" - een m illenn ium is dus een periode van duizend jaar. En w anneer beg in t een n ieuw m illenn ium ? Op het m om en t d a t het vorige m illenn ium is a fge lopen. Logisch, toch?

M aar bedenk je nu eens: w anneer was het eerste m illenn ium afge lopen? N adat er 1000 jaar voorb ij w aren, na tuurlijk . En w a t was het du izendste jaar? Precies, het jaa r 1000. Dus het eerste m illenn ium w as afge lopen aan het EINDE van het jaa r 1000. En het tw eede m illenn ium begon dus in het jaa r 1001 - net zoals het allereerste m illenn ium begon in het jaar 1. En het derde m illenn ium gaat om precies dezelfde reden beginnen op 1 januari 2001 - n iet op 1 januari 2 0 0 0 !!!

Nu kun je na tu u rlijk een heleboel redenen verzinnen w aarom het sowieso onzin is om het n ieuw e m illenn ium te vieren. Om te beginnen beg in t onze jaa rte lling bij de geboorte van Jezus, en het is helemaal n ie t zo precies bekend w anneer die nu geboren is - w e zouden er best een paar jaar naast kunnen z itten , en dan leven w e dus e igenlijk in het jaar 1995, o f 2005 o f zoiets. Daarnaast is onze jaa rte lling er een van de vele: de Joodse jaarte lling is b ijvoorbeeld al bij het jaar 5759, en de m oslim -jaarte lling bij het jaar 1419!

Kortom : het jaar 2000 is voor misschien b ijzonder d oo rda t het een m ooi rond geta l is, m aar het begin van een n ieuw m illen ium ...? Nou, nee!

Mir, waar stort je neer?De M ir nadert zijn einde. Begin volgend jaar zal het ruimtestation als een vuurbal de atmosfeer van de aarde binnen vallen. Een groot deel zal natuurlijk in de dampkring verbranden, maar van de 141 ton massa zullen bijna zeker grote brokstukken ook op de aarde neerkomen. De plaats is natuurlijk niet bekend, maar het zal zijn tussen 52 graden noorder- en 52 graden zuiderbreedte. Nederland ligt daar ook in! Bijkomend feit: in de bijna veertien jaar dat het ruimtestation bewoond werd en in een baan rond de aarde circelde heeft ze wel een naam gekregen... Een rampscenario.

Een m aand na het lanceren van de eerste m odu le van de M ir op 20 feb ruari 1986 kom en de eerste bewoners aan in hun Sojoez-capsule. Ze lossen w a t technische p rob lem en op en zorgen da t de latere bem anningen ontvangen kunnen w orden.

k‘ s D at gaa t a llem aal p rim a . De eerste L s prob lem en kom en zodra septem ber 1988

tw ee kosm onauten te rug w illen naar huis. M e t de M ir ze lf is er dan nog een hele tijd n ie ts aan de hand, m aar m e t hun Sojoez-capsule d ie hun naar huis m oet brengen gaat het m inder goed: de raketten d ie de capsule zouden m oeten afrem m en werken n iet. Ze kunnen n iet te rug naar de Mir, en hebben m aar voo r tw ee dagen zuursto f. O ok is de w c al a fgesloten en erg veel b e w e g in g s ru im te is er o o k n ie t. U ite inde lijk luk t het om op aanw ijz ing van de v lu c h tle id in g de b o o rd c o m p u te r te

herprogram eren, en landen de tw ee veilig: verm oeid m aar opge lucht.

De eerste prob lem en van de M ir komen pas na 4 jaar, een jaa r voor de (in eerste instantie) s te rfda tum van de Mir. Op het m o m e n t d a t tw e e kosm onau ten zich klaarmaken voor een ru im tew ande ling en de luchtsluis openen gaa t het lu ik m et een enorm e klap open: er za t b lijkbaar nog w a t luch t in de cabine. Zodra ze "b u ite n " na zes uur klaar z ijn m et een klus kom en ze weer naar b innen o m d a t ze nog m aar voo r een ha lf uur zu u rs to f hebben. Het lu ik w il alleen niet d ich t! Door de klap is het behoorlijk beschadigd, en b lijk t m oe ilijk te maken. Ze z ijn b ijna d o o r hun lu c h t heen, maar kunnen nog net op tijd d o o r een andere sluis naar binnen.

Rare vogels in de Mir?Als de M ir u ite inde lijk al bijna v ijf ja a r leven ach te r de rug heeft, w aa r het s ta tion aanvankelijk voor bedoeld was, w o rd t het leven van het s ta tion nog w a t verlengt. In eerste instantie o m d a t er geen geld was voor een opvolger, m aar ook o m d a t de M ir nog veel geld op kon leveren. Dat kwam de Russische ru im tevaart na tu u rlijk goed van pas. Voor 12 to t 15 m iljoen d o lla r was er w e l een p lek je aan boo rd v o o r een bezoeker.

De eerste bezoeker, een Japanner d ie z 'n veertig ja rig televisie-bestaan vierde, kreeg het ritje van een te levis ieg igant m et de bedoeling fraaie kosmische reporages te maken. Er is sinds hem nog n oo it iemand zo ziek geweest in de ru im te ...

de mir boven het aardse wolkendek, de zonnepanelen zijn nog niètbeschadigd

Geld heeft dus een g ro te ro l gespeeld in het bestaan van de Mir. Anders was het station er nu al n iet meer, m aar w aren er ook m in d e r p rob le m e n gew eest. D oor bezu in ig ingsp lannen w erden bijvoorbeeld o o it tw e e v luch ten te rug naar m oeder aarde sam engevoegd, en was er daardoor geen plek m eer voor iem and: hem werd gevraagd nog "eventjes" in de ru im te te blijven. Hoe lang da t was hadden ze hem niet verte ld, en da t was m aar goed ook. U ite inde lijk is hij pas na 312 dagen weer te rug op aarde. Toch kan het nog gekker, w a n t de arts Valeri Poljakov keert pas na 438 dagen terug, nadat hij m eer dan 7000 baantjes om de aarde heeft gedraaid. Zijn b o tte n en sp ieren z ijn er d o o r de gew ich ts lo o she id a lleen n ie t be te r op gew orden, en pas na een jaa r z ijn die er pas w eer een beetje bovenop.

Het begin van het e indeNog steeds geen echte problem en m et de M ir zou je zeggen... M aar o ok pas na acht jaar begon de ellende pas overhand te k rijgen . Twee kosm onau ten , A leksandr Serebrow en Wassili Tsibliyev (leuke namen he?), beginnen m et hun Sojoez-capsule aan de te rug re is naar de aarde. Na het on tkoppe len vliegen de tw ee nog even een rondje om de M ir om te kijken o f alles nog goed z it, m aar d o o r a lle verm oeidhe id vliegen ze op tegen de Kristall m odule. Echt g ro te problem en zijn er niet, en de tw ee landen vervolgens nog veilig op aarde. Later da t jaa r kom en er w eer problem en. Nu bij het aankoppe len van he t onb e m a nd e v rach tsch ip Progress M -2 4 . De au tom a tische koppe lpog ingen m islukken en u ite inde lijk loodst Joeri M alentsjenko de Progress m et de hand b innen. Koppelen b lijk t over het algemeen lastig, w a n t even la ter gaat zelfs de autom atische koppeling van de Sojoez m e t aan b o o rd d rie

Ja, w a t kan er dan nog meer mis gaan. Nou, aan het einde van datze lfde jaar, 1994, is het w eer raak: de s troom va lt u it! De h o o fd ­m odule kom t zonder s troom te z itten , en er m oeten batte rijen u it andere m odules w o r­den aangesleept. Om de zonnepanelen nu nog goed op de zon te houden zoda t ze n iet helemaal zonder s troom kom en te z it­ten m oeten deze m et de hand w orden bijgeregeld.

Brand!Dan gebeurt er iets d a t bijna n ie t te geloven is. Brand! Terwijl een kosm onaut bezig was m et een aparaat om zu u rs to f te produceren v lieg t het in de fik ! Het d u u rt even voordat iedereen het d o o r heeft, m aar dan breekt de stres o ok goed u it: de steekvlam is inm idde ls bezig de bu itenw and aan te vreten. In alle haast w o rd t een nood land ing voorbereid m et een Sojoez.

De brand b lijk t nog n ie t te blussen m et een n a tte doek, en pas nad a t h ij d rie brandblussers hee ft leeggespoten lijk t het vuu r gedoofd . De kosm onauten zien alleen geen hand meer voo r ogen, en m oeten zuurstofm askers opze tten . Dagenlang is het ook n ie t du ide lijk o f de dam pen g iftig w a ren en o f de gezo n dh e id van de kosm onau ten e ro nd e r h ee ft ge leden.

Een aparaat om zuurstof te maken vat vlam...

ru im tevaarders (w aaronder nu iem and voor de ESA) mis. Gelukkig is er een ervaren persoon b ij en he t lu k t hem om de handbed ien ing te gebruiken. Later gaa t het nog een keer fo u t en d r ijf t de Sojoez langzaam weg. Het luk t gelukkig nog, na de handbed ien ing...

W ol ze or nog aan hebben kan jc je a fvragen, m aa r iem and van de Russische ru im tevaa rt heeft de pers ve rte ld da t de M ir tegen het m ile n n iu m -p ro b le e m kan. O ok a l is de co m p u te r o o rsp ro n ke lijk u it 1986. er z ijn al aa rd ig w a t ve rn ieuw ingen geweest. Ach, het had er ook nog m aar b ij m oeten kom en...

De Am erikaanse v lu ch tle id in g kreeg de vo lgende ochtend pas te horen da t "h u n " a s tronau t m aar net aan de dood was on tsnap t: de Russen w aren d o o r alle d rukte er n ie t o p gekom en een A m erikaanse collega te w aarschuw en...

G ezondheid!Het is w e l vaker n iet gezond geweest om b innen in de M ir te vertoeven. Op 2 april 1997 b lijk t het koelsysteem lek te z ijn en neem t de tem pe ra tuu r a larm erend toe. De

Qe luch t w aarin de kosm onauten m oeten leven temperatuur Zlt opeens vol koelv loe isto f en ze krijgen nam angst- roc*e ogen en vlekken o p de hu id .

aanjagend U ite in d e lijk va lt dan o ok het foer luchtverversingssysteem u it, en lo o p t de

hoeveelheid koo ls to fd iox ide snel op. De lekken kunnen m aar m et m oeite w orden ged ich t...

Rammen!Dan hebben w e al een t i jd je geen koppe lingsprob lem en meer gehad zou je denken, en daar w erd het inderdaad weer eens tijd voor. Op 25 ju li 1997 w o rd t er een n ieuw besturingssyteem geprobeerd van een Progress m odule. Tsibliyev probeert m et de handbesturing het vrachtschip b innen te

Links z ijn duidelijk de bescahdigde zonnepanelen te zien...Dc M ir was nu duidelijk aan het aftakelen...

loodsen, da t m et 2 .9 m eter per seconde (ongeveer 11 k ilom eter per uur) op de M ir a f kom t. Het toestel kom t alleen nog niet echt in beeld, en volgens het draaiboek zou de m odu le toch al u it het raam pje te zien m oeten zijn. Opeens d u ik t het vrachtschip op vanachter een zonnepaneel: het d ing is heel d ich tb ij, en heeft ook nog veel te veel sn e lhe id ! Het 7 to n zw are toeste l beschadigd een zonnepaneel en b o o rt een ga t in de Spektr m odule van de Mir. A lle lu c h t d re ig t u it he t ru im te s ta tio n te ontsnappen. De lekke m odu le w o rd t snel gesloten en het leven van de astronauten w o rd t gered. M aar om de m odu le te sluiten moesten er w e l w a t kabels doorgekn ip t w o rd e n en d a a rd o o r d aa lt de energ ievoorzien ing to t de helft.

This is g round -con tro l...Nouja, je heb t vast w e l een keer naar de rec lam e gekeken en gezien hoe tw ee russische kosm onau ten een kabel lostrekken in de M ir om terug te kunnen naar de aarde. Daar staat im m ers een heerlijk koel b ie rtje te w achten, en dat hebben ze b lijkb a a r liever dan de vloeistofzakjes w aar ze ze lf hun drinken u it m oeten halen.Nou was het n iet bedoeld om een koud b iertje te krijgen, en ook n ièt om v luch t- le ider W ladim ir, o o it ook bew oner van de Mir, beneden boos te maken ("h e t lijk t wel een kleuterklas daarboven" zei hij toen hij hoorde w a t er aan de hand was). Maar perongeluk trek t Lazoetkin een (verkeerde) kabel los van he t besturingssysteem . En net als vorige keer raken de zonne­panelen weer van de zon a f en daa lt de e ne rg ie voo rz ien in g to t een nog lager niveau. De stuurraketjes van de Sojoez m oesten geb ru ik t w o rden om alles weer een beetje onder con tro le te krijgen. Toch ook n ie t leuk om te w eten d a t de b randsto f van je vervoer naar huis opgeb ru ik t w o rd t voo r iets anders...Om het m akke lijk te houden w erd de reparatieklus bew aart voor de vo lgende bewoners.

E igen lijk w o rd e n ze d aa rvo o r m eteen bestraft, w a n t bij hun Sojoez w erken de raketten die voor zachte land ing m oeten zorgen niet, m aar d o o r de stoelen die naar het lichaam gevorm d zijn kom en ze er wel heelhuids vanaf. De Sojoez van de nieuwe bem ann ing had overigens w eer de inm iddels bekende problem en...

Mensen...Het b lijf t p ijn lijk als er een mensenleven in het spel zit. Er zijn hartk lachten geweest, m aar ook risico's d ie d o o r materiaal werd ve roorzaak t: daar heb je al een paar voorbeelden van gehoord . Zo w as er ook een keer een handschoen die n ie t goed sloot, en de sluis moest dus snel weer gevuld w o rden m et lucht.Boordcom puters hebben het vaak begeven, aan- en ontkoppe len g ing vaak fo u t (ook ontkoppe len zoda t er geen n ieuw e bevoor­rading, w aaronder n ieuw e com puters, kon kom en), er waren verscheidene lekken en luiken die n iet goed sloten, en zo kan je wel even doo r gaan m et de ellende. Is er dan niets positiefs gebeurd?

Positief?Tuurlijk w e l! De Russen hebben in al d ie tijd , b ijna veertien jaar, o n g e lo fe lijk veel onderzoek kunnen doen. Ook samen m et Am erikanen. En u ite inde lijk hebben ze het ru im testa tion na tuu rlijk w el, hoe krom het vaak ook g ing , in de luch t w eten te houden. Het laatste jaar kw am de M ir w e in ig meer in het n ieuws; het g ing dus ook betrekkelijk goed, en men heeft zich w eer norm aal met w etenschap bezig kunnen houden.

Bem anning w erd gew oon afge lost, en de laatste bem ann ing hee ft inm idde ls het schip verlaten.En daarna? W ilde verhalen doen de ronde; er zou een m u ltim iljo n a ir een ve rb lijf in de M ir w illen , m aar die bleek toch niet genoeg geld te hebben. M isschien zou er een speelfilm gem aakt w o rden , m aar ook daar is niets meer van gehoord . Het is na tuu rlijk allemaal n iet zo gek, als de Russen de M ir toch ook graag zagen als iets w aa r ze nog w a t geld u it konden halen. M aar nee, het einde ko m t in z ich t, en da t bevalt de Am erikanen w e l: begin 2 000 m oe t de eerste Am erikaanse en Russische bem an­ning naar het In ternationa l Space Station; dan kunnen de Russen be te r daa r in investeren.

Het e inde...Begin januari-zu llen nog tw ee mensen naar de M ir afreizen, die to t die t ijd als het m eezit in au tom atische p ilo o t b lijft. De M ir w o rd t dan klaar gem aakt voor z 'n einde, en zal begin vo lgend jaa r a fgerem d w orden m et de behu lp van de b rands to f in de aangekoppelde Progress. Het s ta tion du ik t dan de dam pkring in, en zal verbranden. A ls he t goed is vallen de resten dan, gecoörd ineerd d o o r de Russen (en we hebben gezien hoe goed ze kunnen sturen), in de oceaan. Gaat de M ir daarvoor nog kuren vertonen, d o o r u itva llende com pute r o f e ne rg ie voo rz ien in g , dan is er geen houden meer aan, en vallen de brokstukken "e rg e n s " o p aarde, tussen 52 graden noorder- en 52 graden zu iderbreedte. En dan m aar hopen da t het in onbew oond gebied is...

De M ir schiet nis lichtspoor aan de hemel voorbij...

"Toch ook niet leuk om te weten dat de brandstof voor je terugreis verspild w ordt..."

Hoe een rood stoplicht ?roen kan lijken: het Doppler-effectMarcel Vonk

Heb je wel eens een vallende ster gezien? Vast w el... En waarschijnlijk w eet je ook wel dat een vallende ster niet echt een ster is die naar beneden valt, maar eigenlijk een meteoor: een klein stukje stof o f een steentje dat in de dampkring van de Aarde kom t en daar verbrandt. W ant de sterren zelf bewegen niet: ze staan vandaag precies op dezelfde plek aan de hemel als gisteren, en zullen morgen ook weer op precies die zelfde plek staan. Of... toch niet helemaal?

Sterren bewegen!Nee, de sterren staan n ie t helemaal stil aan de hem el. Ze bew egen, al doen ze da t dan héél langzaam . Zo langzaam da t w e daar norm aal gesproken helemaal niets van merken. De G rote Beer z ie t er vandaag b ijna hetze lfde u it als honderd jaa r geleden. M aar als je heel precies de plaats van de sterren gaa t opm eten zal je zien dat ze in d ie honderd jaar toch een heel klein beetje verschoven zijn. Om d ie reden z ijn sterrenkaarten ook n ie t w illekeurig lang te gebru iken: als je een heel nauw keurige sterrenkaart m aakt m oe t je die ongeveer om de v ijftig jaar o pn ie u w tekenen, om d a t de plaatsten van de sterren op die kaart dan n ie t m eer he lem aal k loppen . Op een sterrenkaart w o rd t dan ook a ltijd het jaar vermeld w aarin die kaart precies k lop t. Tot een jaar o f tw in t ig geleden w erden er vooral kaarten gebru ik t d ie als "r ich tja a r" 1950 hadden (je z ie t da t op een s te rrenkaa rt aangegeven m et de a a n d u id in g "1 9 5 0 .0 " ) ; te g e n w o o rd ig geb ru ike n w e s te rrenkaarten d ie in he t ja a r 2 0 0 0 precies kloppen ("2 0 0 0 .0 ", dus), en over een jaa r o f d e rtig m oe ten w e gaan overstappen o p de "2 0 50 .0 "-ka a rten .

O f een ster aan de hemel naar links o f naar rechts, naar boven o f naar beneden bew eegt kun je gew oon zien: je neem t b ijvoorbeeld vandaag een fo to van een stukje sterrenhem el, en over tien jaar weer, en dan ga je heel nauw keurig opm eten w e lke ster in w e lke rich ting verschoven is, en hoe ver. M aar stel nu da t een ster n iet naar links o f naar rechts bew eegt, m aar recht naar je toe o f van je a f - kun je da t dan ook zien?

Het maken van een fo to he lp t dan in elk geval niet meer: als je over tien jaar een fo to neem t van dezelfde ster lijk t hij nog steeds op dezelfde plaats aan de hemel te staan, alleen staat hij dan een stukje verder w eg o f d ich te rb ij.

Vergelijk m aar m et de koplam pen van een auto d ie je 's nachts heel in de verte ziet: als de auto nog heel ver w eg is zie je alleen tw ee lichtpuntjes d ie stil lijken te staan; pas als de au to w a t d ich te rb ij ko m t zie je du ide lijk da t hij op je af bew eegt en kun je inschatten hoe hard hij rijdt.

Van je af o f naar je toe?Toch kunnen astronom en erachter komen o f een ster naar ons toe o f van ons a f beweegt.

1950.0 • 2000.0 •

Op het eerste gez ich t lijken de twee sterrenkaarten precies g e lijk . M a a r als je ze over e lkaa r heenlegt, z ie je de kleine

verschuivingen in de posities van de sterren.

Ze gebru iken daar een heel s lim m e truc voor die m et een m oe ilijk w o o rd het "D opp le r-e ffec t" w o rd t genoem d. Om te kunnen begrijpen w a t het Doppler-e ffect precies is gaan w e eerst eens een klein u its tap je maken.

W e vergeten onze sterren even, en gaan kijken - o f liever gezegd: luisteren - naar race-auto 's. Hoe k link t een race-auto als je vlak langs de baan staat en je h o o rt de a u to langskom en? "VRRRRROOOOOOAAAAAAARRRRRR...", o f zoiets. Probeer het ge lu id ze lf m aar na te doen - da t luk t je w aarsch ijn lijk beter dan het m ij lu k t om de klank op te schrijven...

W aar het om gaat is d a t er op het m om en t da t de au to je passeert iets aan het ge lu id verandert. Van de "VRRRROOOOO..." naar de "...AAAAAAAR - RRRRRRR", zal ik m aar zeggen. Als je goed naar d it ge lu id lu is te rt hoor je da t de to o n h o o g te van het geluid iets lager w o rd t. Hetzelfde e ffect kun je trouw ens horen bij een z iekenauto die je m et loeiende sirene's inhaalt, o f als je in de tre in een k linge lende bel van een spoo rw egove rgang passeert. Kennelijk is geluid van een race-auto (of van iets anders, als het m aar herrie m aakt) dus iets hóger als de au to op je a f kom t, en iets lager als de au to bij je vandaan rijd t. W aar kom t d it verschil vandaan?

Golven!Om d it te kunnen begrijpen m oeten w e eerst eens goed kijken naar w a t geluid nu e igen lijk is.

Je heb t vast w e l eens een steen in het w a te r gegooid , en gekeken naar de m oo ie kringvorm ige golven d ie dan ontstaan. Op vrijw e l dezelfde m anier is geluid o ok een g o lf - alleen dan geen g o lf in het water, m aar een g o lf in de luch t! Net als het w a te r aan het golven w o rd t gebracht d o o rd a t de steen in het w a te r p lonst, zo w o rd t de luch t o ok d o o r van alles en nog w a t aan het golven gebracht. Bijvoorbeeld d o o rd a t je hard m et je handen tegen elkaar slaat, o f d o o rd a t je op een flu it je blaast. Het g ro te verschil m et de golven in het w a te r is na tuu rlijk da t je de golven in de luch t n iet kun t zien: ze z ijn er w el, m aar doo rda t de luch t doo rz ich tig is zie je er helemaal niets van.

Je ku n t w e l op een andere m anier merken da t die geluidsgolven zich d o o r de luch t heen bewegen.

Als je een steen in een vijver g o o it d u u rt het een tijd je voorda t de eerste golven de w a terkan t bereiken. Hetzelfde kun je bij ge lu id merken w anneer je b ijvoorbeeld naar een heipaal kijkt te rw ijl d ie in de g rond geslagen w o rd t. Als je een paar honderd m eter van de heipaal a f staat zie je steeds de "h a m e r" op de heipaal te rech t komen, m aar hoo r je pas een paar tellen la ter de klap. Iets dergelijks m erk je ook als het onw eert: eerst zie je een b liksem flits; even daarna hoo r je de donder pas. D it ko m t allebei d o o rd a t de geluidsgolven er even over doen om d o o r de luch t te bewegen en jo u w oor te bereiken.

Goed, ge lu id is dus een go lf. Elke g o lf heeft een eigenschap die w e m et een m oe ilijk w o o rd de "fre q u e n tie " van de g o lf noem en. Het w oo rd frequen tie betekent zoiets als: "hoeveel golven zijn er per seconde?" Als je een steen in het w ater goo it, en je k ijk t hoe snel de golven aan de w a te rkan t aankom en, zou je b ijvoorbeeld kunnen zien da t er elke seconde d rie n ieuw e golven de kant bereiken. W e zeggen dan d a t d ie w a te rgo lf een frequen tie van drie golven per seconde heeft. Geluid hee ft een veel hogere frequentie : bij de meeste tonen d ie je ku n t horen bereiken er een paar honderd ge lu idsgolfjes per seconde je oor - een frequentie van een paar honderd golfjes per seconde, dus.

Frequentie is... toonhoogte!De frequentie van een ge lu id heeft een heel be langrijke invloed op het ge lu id : het bepaalt nam elijk de to o n h o o g te ervan.Als geluid een heel hoge frequentie heeft - dus veel golfjes die per seconde je o o r bereiken - hoor je een heel hoge toon ; als het geluid een heel lage frequentie hee ft - dus w e in ig golfjes die per seconde je o o r bereiken - hoo r je een lage toon. Je kun t d it heel sim pel ze lf zien m et behu lp van een elastiekje. A ls je een elastiekje een klein beetje spant, en je p luk t eraan als aan een gitaarsnaar, zie je d a t het elastiekje m et een bepaalde snelheid tr ilt, en je h o o rt een bepaalde toon . Als je het elastiekje nu w a t strakker spant en je p lu k t nog een keer aan het elastiekje m erk je tw ee d ingen: ten eerste zie je da t het elastiekje sneller t r i l t - een hogere frequen tie dus - en ten tw eede hoo r je da t de to o n hoger is gew orden. Frequentie is too n h o o g te !

Nu gaan w e even te rug naar de steen in de vijver. Aan de w a te rkan t zag ik d rie golven per seconde aankom en. M aar stel je nu eens voor da t ik in een boo tje stap, en heel hard naar het m idden van de vijver to e roei. Dan zie ik de golven veel sneller op me a fkom en, o m d a t ik als het w are "tegen de golven in " beweeg. Misschien zie ik nu als ik hard roei elke seconde w e l v ijf o f zes golven langs- schieten. De frequentie van de golven is voor m ij dus hoger gew orden!

Aan de andere kant kan ik na tuu rlijk o ok proberen "vo o r de golven u it " te roeien, zoda t ze me m aar heel langzaam inhalen. Op die m anier haa lt er misschien m aar één g o lf per seconde me in, en m erk ik dus een lagere frequentie .

Hetzelfde kan je m et geluid doen: als ik naar een g e lu id sb ro n - b ijvo o rbe e ld een k linge lende spoorw egbe l - to e beweeg beweeg ik "tegen de golven in " , en kom en de golven dus sneller langs: een hogere frequentie . Als ik van de spoorw egbe l a f beweeg beweeg ik "vo o r de golven u it" , hoor ik ze dus langzam er langskom en, en is de fre q u e n tie lager. M aar fre q u e n tie was too n h o o g te , dus... als ik naar de bel toe beweeg hoo r ik hem iets hoger, en als ik ervan afbeweeg iets lager! En hetze lfde ge ld t na tuu rlijk als de ge lu idsbron (b ijvoorbeeld de race-auto) naar m ij to e o f van me a f bew eegt. In het eerste geval w o rd t he t ge lu id hoger, in het tw eede geval lager. Dat is w a t w e het D oppler-e ffect noemen.

Frequentie is... kleur!W at heeft d it allem aal nu m et onze bewegende sterren te maken? Sterren maken in elk geval geen gelu id , m aar ze geven wel licht. En het b lijk t dat lich t, net als ge lu id , zich ook in golven beweegt. Licht g o lf t trouw ens nog veel en veel sneller dan het ge lu id : bij een gem idde lde lic h tg o lf bereiken er elke seconde to c h al g a u w m eer dan 500 .00 0 .00 0 .0 0 0 .0 0 0 golven je oog !

Net zoals bij ge lu id de frequentie de to o n h o o g te bepaalt, zo is er ook bij lich t iets heel simpels dat d o o r de frequen tie w o rd t bepaald: de kleur! G roen lich t t r i lt b ijvoorbeeld sneller dan rood licht, en b lauw lich t t r i lt nog w ee r sneller. En bij lich t kun je dus o ok precies hetze lfde doen als bij ge lu id : als je naar het lich t toebew eeg t w o rd t de frequen tie iets hoger, en de kleur dus "b la u w e r";

als je van het lich t a fbew eeg t w o rd t de frequentie iets lager, en het lich t dus "ro d e r". W e noemen d a t "b lauw verschu iv ing" o f "roodverschu iv ing". M e t andere w oorden : als je m aar hard genoeg op een rood s top lich t a fr ijd t zie je het vanzelf groen w o rden !

M o ch t je nu denken da t je zo verkeersboetes kunt om zeilen, dan m oe t ik je teleurste llen: doo rda t lich t zo vreselijk snel t r i lt m oe t je enorm hard tegen het lich t in bewegen om zo 'n enorm verschil te kunnen zien: je zou dan m et meer dan honderddu izend k ilom eter p e r seconde moeten bew egen! Zulke g ro te e ffecten krijg je dus n ièt zo snel, en om het D oppler-e ffect bij lich t in de p rak tijk te kunnen zien hebben w e dan ook onge loo flijk nauw keurige m eetappara tuur nodig.

Zulke m ee tappara tuu r doe t het vo lgende: een ster zend t a ltijd verschillende kleuren lich t d o o r elkaar u it. Er is heel precies bekend welke kleuren licht bepaalde sterren w e l en n ie t u itzenden . De m eetappara tuur w aarm ee w e het Doppler-effect bij sterren m eten ra fe lt het lich t van een ster uiteen in de verschillende kleuren, en k ijkt hoeveel lich t er van w e lke kleur w o rd t u itgezonden.

Stel nu d a t w e verw achten da t een ster een bepaalde kleur rood lich t heel veel u itzend t. Als w e naar de kleuren gaan kijken die de ster écht u itzend t, en w e zien da t de kleur d ie de ster zoveel u itzend t net iets roder is dan w e ve rw acht­en w e ten w e dus da t de ster van ons a f beweegt. Is d ie kleur iets b lauw er dan w e verw achten, dan w e ten w e da t de ster naar ons toe beweegt.

Probleem opgelost!En daarm ee hebben w e onze vraag dus bean tw oord : d o o r slim van het D oppler-effect geb ru ik te maken kunnen w e n iet alleen zien o f een ster naar links o f naar rechts, naar boven o f naar beneden bew eegt, m aar ook o f hij naar ons toe o f van ons a f beweegt.

A ls je d a t voor heel veel sterren doe t m erk je trouw ens da t vrijw e l alle sterren d ie w e kunnen zien van ons a fbew egen, en bijna geen enkele ster naar ons toe ! Hoe d a t kom t? Dat is een lang verhaal... da t ik in een vo lgende UniVërsum nog wel eens zal vertellen.

T e c h n i e k s t u d e e r j e a a n d e

U n i v e r s i t e i t T w e n t eHei verschijnsel supergeleiding w ord t op

de bovenstaande fo to aangetoond door

m iddel van een zwevende magneet boven

een plakje supergeleidend materiaal

(YBaCuO): de magneet induceert

inductiestromen in de supergeleider.

Omdat de elektrische weerstand in de

supergeleider nul is, zullen de opgewekte

stromen blijven lopen en een

tegengesteld magneetveld produceren.

Hierdoor zal de magneet b lijven zweven.

Bij de fa cu lte it Technische Natuurkunde

w ord t gebruik gemaakt van

supergeleiding om b.v. meetinstrumenten

voor medische toepassingen te

ontw ikkelen en te realiseren.

Zo is een hartscanner gemaakt die de

hartslag magnetisch kan meten i.p.v.

elektrisch. De meting die je z iet is

dezelfde hartslag op 7 posities gemeten,

zonder dat contact is gemaakt m et het

lichaam.

Een duide lijk voorbeeld van technische

natuurkunde: gebruikmakend van de

natuurkunde op zoek naar nieuwe

mogelijkheden.

Wanneer j i j ook aan de basis w il staan

van nieuwe ontw ikkelingen en

toepassingen, denk dan aan een

technische studie. Natuurlijk aan dc

Universiteit Twente.

W il je meer informatie? Neem dan

contact op met de Universiteit Twente.

Bureau Studievoorlichting

Telefoon: [053] 489 24 03

Email: studievoorlichlingffovcb.utwcntc.nl

Internet: www.utwente.nl/onderwijs/stuvo

SU n iv e r s i t e i t T w e n te

D t o n t t t n ip o ir n J r

a n tr e r x t lP it

V o f ic jC 2o-q ts \ j je

Koe JoKi's

tfc*xxk.le--

H K o€

U e t _‘3T"en?)

1 i0 6 2 l» n ^ b ftX t

oXaoH "T" i

M a a f l W »e

Een verslag van de Edips-Trip........... . leroen en lacquelineHoi allemaal,

Wij zijn meegeweest m et de Eclips-Trip naar Ettlingen. O m dat Maartens verhaal alleen ging over de eclips zelf, hebben wij een verslag gem aakt over het hele kamp.

Dag 2 (dinsdag)Waren w ij allemaal bij dat we u it Nederland (en de regen) weg waren, regende het op dinsdag ook in Ettlingen! Vandaar dus dat we eerst een uur (oké, misschien was het iets m inder lang) hadden gewacht to t de regen zou stoppen (wat-ie natuurlijk niet echt deed), voordat w e naar het centrum van Ettlingen vertrokken. Nadat we daar in groepjes waren verdeeld, begon Melanie systematisch alle w inkeltjes op STARWARS-spullen te doorzoeken. De rest hield zich ondertussen bezig met het kijken naar onder andere Diddl's ( = populaire Duitse muis). Toen we eindelijk to t de conclusie waren gekomen dat er in Duitse kraampjes echt alleen maar "W urst" verkocht w ord t, was het alweer tijd om naar huis te gaan.

Daar aangekom en kregen we nog w a t zeer interessante (ahum, ahum) praatjes voorgeschoteld. En toen we weer wakker werden na die praatjes, hebben we nog naar zonne-vlekken gekeken, een (mislukte) poging gedaan om het stilte-record te breken en zijn we naac een m in i-doo lhof gegaan (de volgorde kan iets anders zijn geweest).

En daarna was het al tijd om te eten: nasi. Het was de bedoeling dat je de nasi met stokjes opat, w at echt niet zo makkelijk is, als je het nog noo it gedaan

Dag 1 (maandag)Het was even zoeken, m aar ze stonden er wel, op het Jaarbeursplein, de JWG-eclips-mensen. Na een paar uur meligheid in de bus waren we ineens in Ettlingen. We verbleven in een gebouw van het Deutsche Rotes Kreuz en de zaal waar we sliepen (die norm aal als congreszaal gebru ik t werd) was op de eerste verdieping, net zoals de to ile tten en de keuken. Er was ook een g root balkon met een enorme bloemenspuit, helaas zag de leiding d it al snel en bedachten ze gelijk een strenge regel als je er mee speelde.

's Avonds gingen we rugbyen op het grasveld dat achter het gebouw lag.Daar bleek het Duitse gras wel héél erg groen en afgevend te zijn. De broek die Jeroen aan had, kan het niet navertellen; gesneuveld door de groene vegen en vlekken.Laat ik het er op houden dat het eten sterk was afgesteld op de vegetariërs, die er helemaal niet zoveel waren.

Een verhaal apart is het moordspel, dat ook die avond begon; to t het eind van het kamp had je de tijd om mensen 'te vermoorden'. Je kreeg een kaartje, waarop de naam stond van diegene die je moest vermoorden, d it deed je door te zeggen: "Je bent dood", als je dat gedaan had kreeg je van je slachtoffer een kaartje waarop de naam stond van je volgende slachtoffer. Dit vermoorden moest wel gebeuren wanneer er verder niemand in de buurt was, er waren nog veel ruzies over w a t er nou precies onder 'n iem and ' va lt (valt iemand die niemand voorstelt, ik zal geen namen noemen, ook onder niemand en hoever van je vandaan moest er nou niemand zijn?!). U iteindelijk waren er twee winnaars: Jeroen en Melanie.

Ik kan trouwens wel vertellen, dat de nachtrust d ie ik die nacht gehad heb, zo 'n 45 m inuten duurde.

volgende ochtend vroeg te vertrekken (ahhhhhh...) We waren toch best wel u itgeput en iedereen sliep snel (volgens kampbegrippen dan).

Dag 4 (donderdag: vertrek)Op donderdagochtend werden we wakker gemaakt door de nogal chagrijnige leiding en werd ons meteen du ide lijk gem aakt da t we moesten opschieten (eigenlijk was ons dat de vorige avond ook al vrij duidelijk geworden), w a t de meesten dan ook wel deden. We waren dan ook allemaal redelijk vroeg wakker en stonden dus ook al vroeg buiten om groepsfoto 's te maken, waarna we in de bus stapten.Onderweg was het eigenlijk nogal SAAI! Nadat de halve bus al ? op zijn/haar hand had staan en we ook al (op verzoek van Laurens) een m inuu t stilte hadden gehad voor de d u if die helaas was omgekomen bij een aanrijding m et de bus (splash), was het tijd voor een PAUZE!!!N a tuurlijk had Hester weer voor iets gezonds gezorgd (appels) en toen we die op hadden besloten we iets beschaafder te doen dan het merendeel voor ons en gingen we dus niet in de bosjes, maar naar het to ile t. Daar kwamen we to t de ontdekking dat ook de Duitsers Billy-Boy-automaten hebben.Terug in de bus viel iedereen in slaap tijdens een nieuwe poging om het stilterecord te breken, w a t d it keer wel lukte. Bijna heel de bus lag dus te slapen, toen "opeens" het liedje Mamma Mia van de toen nog Abba-teens in de hele bus te horen was in plaats van op één walkman.Na zes uur rijden en minstens tien keer zingen: "WE LOVE . . ." waren we e indelijk terug bij onze mammies en pappies in Utrecht.

Groetjes,Jeroen en Jacqueline

hebt, hoe "s n ij" je b ijvoorbee ld een ananas­plakje m et stokjes?! (je kun t hem n a t u u r l i j k ook gewoon in één keer naar binnen werken) Voordat het bedtijd was, werd er nog een verhaal verteld en kregen we

instructies voor de ECLIPS-DAG.

Dag 3 (woensdag: ECLIPS-DAG!!!)In de vorige UV heb je Maartens verslag over de eclips zelf al kunnen lezen. Ik vond de eclips wel grappig, maar toch ook heel gewoon, bijna iets alledaags.W at Maarten wel iets 'kleiner' heeft gemaakt zijn die m iljoenen liters w ater die vlak na de to ta lite it naar beneden kwamen. Echt niet normaal! 2 dagen laten waren m ijn kleren nog steeds nat, de paadjes rond het meer (dat toch nog wel een endje van de parkeerplaats a f lag) veranderden in no-tim e in sloten. Het zou een echte wolkbreuk geweest zijn, als het niet 4 uur later nog had geregend. Toen we te rug waren kregen we dan ook meteen de opdracht alle natte kleren u it te trekken en te douchen, w a t iedereen deed, behalve Maarten, die hield gewoon lekker zijn zeiknatte korte broek aan! (Hoe z it d it Hester: heeft Maarten gewoon maar één broek ofzo???).Door de regen konden we fijn de bonte avond voorbereiden, nou daar hadden we zin in ... Jeroen, W outer en Isabelle hadden echt het droogste bonte-avond- stukje-van-het-m illenium opgevoerd.Na de bonte avond was er nog een disco (in ieder geval: da t moest hetvoorstellen). W at we echt even kw ijt w illen is dat bij Christian echt alle stop­pen doorslaan bij Eiffel 65 met hun liedje "BLUE", hij gaat er echt totaal van flippen.W e aten die avond wel m ooi pannenkoeken en we moesten al weer beginnen met ons voorbereiden om de

A 1 5 L/na^nitude: SS ‘dolvcmfye sterrenhoop__

tie t ü t ïs ijtitp sta-a-nde /hessier&bjcot m n ons /nelhje^stelsel (bOOOO lichtjaar hiervandaan-

s t e r r e n b e e ld . ^ Ö O C S M \ \ X ' t \ l _______________

M l L

101

‘L ittle Pmibbell f\lebul&.

Ë m m é m m m M ë%

sterrenbeeld. P£RS£US

A l t

jÊ m É M é ^ ___ ____________________

Grootte: 1WÖÓ liaktja.ar diam eter

-Spjm&Lflrmy ste,rre,nst.ejse.

sterrenbeeld MM-VIS____

/VI nd if fu s e , m m .

& ^ m t u d e J 3 .

l)e helderste diffuse nevel olie vjc kennen.

Deel vcxk de Oriom^ esterrenbeeld: ORlOtf

pOUfMO- Vi

v i l I t 1 W r* n r *

•fwc?/c f fte n 'JQ-'A d e /heest so-txïc objeojeM

HolvomticfC sterrenhop5 ' t e g e n b e e ld . H A A S J E

Mm .H u d e : M

In Mö m d e r een mo~ p\o~o~is, dolvwmïpt sierreuJ'-ooj) sterrcnJmp

sterrenbeeld: S CHORPIüEAL

£ X L M f l ,

/Hc^nihde: é.9 en 84Splra-a-lstelsel en onreëel/hcxtl^ s te sterrenbeeld: ( ro te ?eer

/i/l s’1 en /i/l %t buwx gebotst. i w w k i j

d e rd e ^ a-re fh 81 d e k leke.M l: keel e r j \zervor/hd h e e ft doorM J L L

M(x(xriel<.r(xck{ l>e stelsels s tixm

Met de kijker en camera ep jacht!M a r t ijn Hordijk '

Nu alle spanninngen van de zonsverduistering er weer opzitten en Nostradamus alweer ongelijk gekregen heeft (Volgens zijn voorspellingen zou de wereld of op 4 Juli of op 11 augustus vergaan), kunnen w e ons weer op hele andere dingen gaan richten. De zomermaanden zijn nu voorbij en de w inter is al weer begonnen. Nu worden de nachten weer langer, maar jam m er genoeg ook kouder. Je kunt je kijker weer tevoorschijn halen en alle w arm e kleren weer binnen handbereik leggen. En aangezien je op school ook niet gelijk begint m et de relativiteitstheorie, maar eerst leert optellen, gaan wij ons ook niet gelijk storten op de zwakke deep-sky objecten, maar beginnen w e met een overzicht van de sterrenhemel.

Het is w e l m akkelijk als w e een vast p u n t aan de hem el hebben , v a n w a a ru it w e a lle andere objecten kunnen leren kennen. H iervoor nemen w e een p u n t w aa r w e de hele sterrenhem el als het w a re aan o p kunnen hangen , nam e lijk de poolster.De poo lster staat in het verlengde van de aard-as. D aardoor lijk t het a lsof deze ster a ltijd op dezelfde plaats staat en de rest van de sterren erom heen draaien.

Het is een verkle inde versie van de g ro te beer. De g ro te beer kun je n ie t missen. Het bekendste gedeelte van d it sterrenbeeld is de steelpan. Dit gedeelte bestaat u it zeven heldere sterren die ongeveer 22 graden g ro o t is.

Draco

Cepheus.

Cassiopeia*

iomeioparaaiis'

De grootte van een object aan de hemel wordt uitgedrukt in graden. Je kunt dit heel eenvoudig meten. Hou je arm gestrekt voor je. Als je nu een vuist maakt, is op deze afstand het van de knokkel van de duim tot de knokkel van de pink 10 graden. De breedt van een gestrekte duim is ongeveer 2 graden. En als je je duim en pink zo ver mogelijk uit elkaar haalt, is de aftand tussen de top van de duim en de top van de pink ongeveer 2 2 graden.

Hier zie je twee sterrenkaartjes over elkaar heen: een van 8 uur ‘s avonds, de andere van 2 uur diezelfde nacht. De poolster staat nog steeds op z'n plek, maar de Lier is bijvoorbeeld helemaal van rechts naar links op het kaartje verschoven.

Reis lang de sterrenbeeldenDe poo lster is een ster u it het zwakke sterrenbeeld Kleine Beer. Over het a lgem een kun je van het sterrenbeeld kle ine beer m aar ongeveer drie sterren zien. De rest kun je e igenlijk alleen op een donkere plaats zien. De kleine beer z ie t e ru it als een kleine steelpan m et het handvat onderaan de pan.

In fe ite is de g ro te beer veel g ro te r dan alleen het steelpannetje, m aar voo rlop ig is het genoeg om alleen het stee lpannetje in de gaten te houden. V anu it d it gedeelte van de g ro te beer kun je heel veel sterrenbeelden vinden.

Tussen de kleine en de g ro te beer in kronkeld zich een heel lang sterrenbeeld. D it is het sterrenbeeld Draak. Het sterrenbeeld bestaat u it vrij zwakke sterren.

W eer te rug naar de g ro te beer. Als je de tw ee voorste sterren van de g ro te beer neem t en hun afstand 5 keer verlengt naar boven, dan kom je bij de poolster u it. Als je nog ongeveer de helt van d ie a ftand verder om hoog gaat, kom je u it bij het sterrenbeeld Cepheus. Het is net een huisje d a t op zijn kant gevallen is. A ls je in dezelfde rich ting doorgaat, kom je bij een v ijfta l sterren u it die een g ro te W vorm en. D it sterrenbeeld heet Cassiopea en staat vrij hoog aan de hemel.

De v ijf sterren zijn allem aal van m agn itude tw ee o f helderder. Cassiopea s taa t m idden in de m elkw eg. H ierdoor zijn er erg veel nevels en sterrenhopen in het sterrenbeeld te v inden. Hier kom ik la ter nog op terug. Laten w e nog even te rug gaan naar Cepheus. Je w eet w el, dat sterrenbeeld tussen Cassiopea en de G rote Beer in. Naast d it sterrenbeeld, rich ting het zuiden staat een heel helder sterrenbeeld. Het is een heel g ro o t kruis. D it is het sterrenbeeld Zwaan.De Zwaan staat net als Cassiopea in de m elkweg. Dat betekent da t h ier ok heel veel m ooie deep-sky objecten in staan. O nder de vleugel d ie naar het westen gerich t is, staat een sterrenbeeld da t een van de helderste sterren aan de hemel bevat. Dit is het sterrenbeeld Lier en de heldere ster is W ega. Aan de andere kant van de Zwaan staat een heel g ro o t sterrenbeeld. D it sterrenbeeld is het onder­w e rp in heel veel spannende legenden u it het oude griekenland.

Het sterrenbeeld Pegasus is te zien als een heel g ro o t vierkant aan de herfst hem el. D it v ierkant heeft in de sterrenkunde nog een bepaald nut. Het w o rd t geb ru ik t als drem pelveld. D rem pelve lden z ijn hele h and ige d ingen . Je geb ru ik t ze om te kijken hoe helder het op een avond is. D it w e rk t al vo lg t: Je neem t de bovenste driehoek u it het vierkant en te lt het aantal sterren d a t erin staat. De hoeksterren tellen mee.U it het aantal sterren da t je te lt kun je bepalen w a t de g rensm agn itude is. D it is de helderheid van de zwakste sterren die je die nacht nog net m et het b lo te oog ku n t zien. De fo rm ulie ren hier­voor kun je bij de W aarneem Commissie krijgen.

Als w e w a t beter naar de hemel gaan kijken zien w e m eer dan alleen m aar sterren. Tussen al die sterren staan nog veel meer objecten. Een hoop van deze objecten maken deel u it van ons eigen zonnestelsel. M aar een paar staan veel verder w eg. Een ervan is de androm eda nevel. De androm edanevel is n iet echt een nevel m aar een heus sterrenstelsel. Het staat ongeveer 2 m iljoen lich tjaar ver w eg. Dit sterrenstelsel kun je op aarde, onder goede om stand igheden, m et het b lo te oog zien.W eet je het vierkant van pegasus nog te vinden? Zoek het nog m aar eens op, dan gaan w e van daar u it naar de androm edanevel.Zoek de ster a-androm eda, da t is de heldere ster links boven in het v ie rkant van pegasus. Ga vanu­it deze ster naar links en een klein beetje om hoog. Je kom t nu u it bij een ster van ongeveer m agn i­tude 3 a 4. V anu it deze ster ga je nog een keer naar links boven naar een ster van m agn itude 1.

D it is de ster M irach, de tw eede heldere ster u it het sterrenbeeld androm eda.

V anuit deze ster hoe f je alleen nog m aar iets om hoog te kijken, ongeveer v ijf graden (w eet je nog hoe da t kon m eten ?) en je z ie t een vrij zwak sterretje van m agn itude 4. A ls je daar iets links van kijkt, dan zie rechts op je ooghoek een vaag vlekje. D it is de androm edanevel. A ls je de nevel m et het b lo te oog w il zien, m oe t je er n iet recht naar to e kijken m aar er vlak langs kijken. D it heet perifeer kijken.

M 31 , zo w o rd t de androm edanevel o ok w e l eens aangeduid, is ook erg m ooi m et een verrekijker. O m dat het een erg u itgestrekt ob ject is, m oet je het d o o r een verrekijker bekijken en n ie t doo r een te lescoop. Een verrekijker hee ft nam elijk een g ro te r beeldverld dan een telescoop. Je ku n t dan het hele ob ject in een keer zien.

W e gaan w eer even te rug naar het sterrenbeeld Zwaan, da t g ro te kruis. A ls je da t w eer gevonden hebt, ga je langzaam naar het westen. Dan kom je bij het sterrenbeeld Lier u it. D it sterrenbeeld is te herkennen aan een hele heldere ster m et daar een w iebertje onder. Tussen de tw ee onderste sterren van he t w iebertje staat een neveltje, d a t je ku n t zien in een kleine kijker. Precies in het m id ­den zie je een w azig vlekje. D it is de ringnevel (a fgekort M 57). D it neveltje heeft een helderheid van m agn itude 5. D it is het restant van een ster. A ls sterren oud w o rden dan blazen ze hun bu itenste lagen te rug de ru im te in. W at ove rb lijft is de sterkern, m et daarom heen een ring van gas. Je raad nu misschien ook al w aa r de naam ring ­nevel vandaan kom t. De sterkern is z ich tbaar als een centra le ster in de nevel. Deze zul je alleen nier kunnen zien, tenzij je een erg g ro te telescoop hebt. D it sterretje heeft nam elijk een helderheid van + 1 5 .Nog een m oo i ob jec t da t m et redelijk eenvoudige m iddelen te bekijken is, is M 13 . Een bo lhoop die iets meer naar het noordw esten staat, in het sterrenbeeld Hercules. A ls je iets ten noordw esten van de lier k ijk t zie je vier sterren die een klein trapez ium vorm en. Misschien vind je da t het meer lijk t op een b loem po t. D it is het lichaam van het sterrenbeeld Hercules. De b o lhoop M 13 staat tussen de tw ee sterren aan de rechterkant van de b lo em p o t op ongeveer eenderde van de afstand tussen beide sterren, onder de bovenste ster.M 13 is van m agnituse 5.6 en is de best z ich tbare b o lhoop van de noorde lijke hemel.

Door een 15 to t 20 cm telescoop zie je de bo lhoop opge lost in honderden sterren. Maar d o o r een kleine 6 cm kijker is de b o lhhop ook de m oeite w aard.

Als je er nu nog geen genoeg van heb t en verder w ilt kijken, dan m oe t eens naar de g ro te beer k ijken. Zoals je m isschien w e l w ee t, is het steelpannetje m aar een klein gedeelte van de g ro te beer. Het hele sterrenbeeld is veel groter. Als je de ster links onder van de pan neem t, en vandaaru it een lijn tre k t naar de ster rechtsboven in de pan en je verlengt die afstand een keer in deze lfde r ic h tin g , dan kom je b ij tw ee sterrenstelsels u it. D it zijn M81 en M 82. Deze tw ee sterrenstelsels zijn van m agnituse 7.2 en 8.1. Ze w e rden o n td e k t in 1781. M81 is een sterrenstelsel van het type Sb en staat op een afstand van 2.6E + 6 parsec. Door een 10 cm telescoop kun je bo lvorm ig centraal deel zien m et aan de buitenzijde, onde r gunstige om stand ig ­heden, een ovale vlek.Bij M 82 , d ie een iets g ro te re oppervlakte helder­heid heeft, is het m oge lijk om doo r een 10 cm kijker een o f m eer sto fbanden te zien d ie haaks op de lengte rich ting staan.Probeer m aar eens o f je ze op een heldere avond kun t v inden. Als je ze heb t kunnen tekenen, vergeet dan n ie t om je w aarnem ingen naar de w aarneem com m issie te sturen.W e blijven nog even in de g ro te beer. Aan de onderkan t van de pan, vlak bij de ster M erak staat een planetaire nevel van m agnituse 9,6. D it is M 97, ookw el de Uilnevel genoem d. In een kleine kijker is er aan de nevel n iet veel s truc tuu r te zien. Om ech t s tru c tu u r en de centra le ster van m agn itude 14 te zien m oe t je een kijker van tenm inste 20 cm hebben. M aar laat je daardoor n iet on tm oed iggen om toch eens te proberen de uilnevel te vinden.Niet ver van M 97 , iets erboven, staat nog een sterrenstelsel. D it is M 108 . Het sterrenstelsel is van m agn itude 10 en is van het type Se. W e kijken er van de z ijkan t tegenaan. In kleinere kijkers is het te zien als een vlekje da t in het m idden w a t helderder is.Ik heb nu nog lang n ie t alle m ooie objecten u it de g ro te beer gehad, m aar de rest m oe t je ze lf maar eens bekijken en opzoeken. H opelijk ga je nu weer vol goede m oed aan het w aarnem en en kan de w acom w eer w a t m ooie w aarnem ingen tegem oet zien.

DIT IS TE KOOP BIJ /E CLUB.

BROCHURES

JWG-09 Messier-lijst f 0,75JWG-35 Het maken van een eenvoudige kijker f 4,25JWG-39 Sterrenkunde practica f 4,00JWG-41 Lijst van 120 dubbelsterren f 0,50JWG-44 Het atoom f 2,25JWG-45 Coordinatiestelsels f 1,75JWG-49 Waarnemen met een prismakijker f 6,00JWG-50 De levensloop van de zon f 6,00JWG-51 Cursus helderheid en m agnitude f 6,00JWG-54 Moeilijke woorden in de sterrenkunde f 2,00JWG-55 De zon f 7,50JWG-57 De spectroscoop (incl. tralie) f 5,50JWG-63 De evolutie van zware sterren f 2,00JWG-64 Het waarnemen van de zon f 5,50JWG-65 Hoe gebruik ik mijn JWG-kijker ? f 5,50JWG-67 Weerkunde f1 3 ,0 0 CJWG-69 Wegwijs in fotoland f 4,00 CJWG-70 Hoe maak ik een sterrenkaart? f 1,75 AJWG-71 Het heelal (voor jonge leden) f3 ,0 0 BJWG-72 Waarnemen (voor jonge leden) f 15,50 TJWG-74a Het Bert-puzzelboek deel 1 f 2,50 BJWG-74b Het Bert-puzzelboek deel 2 f 2,50JWG-74c Het Bert-puzzleboek deel 3 f 2,50JWG-74abc Alle drie de boekjes samen f 5,00JWG-76 De afdelingshandleiding van de JWG f 3,00JWG-77 De bewegende Aarde f 14,50 TJWG-78 Waarnemingshandleiding Jupiter f 4,25 BJWG-79 M et de kijker op jacht f 12,50 TJWG-80 Sterrenkundecursus voor iedereen f 4,00JWG-81 Stonehenge f 4,00JWG-82 Planetoïden, kometen en meteoren f 8,50JWG-B2 Reis langs de reuzeplaneten f 3,50JWG-B3 Samen naar Mars f 2,50JWG-B4 Bouwbeschrijving 15 cm Dobson f 11,50 CJWG-B5 Waarneemblok Mars/Jupiter f 5,00 TJWG-B7 Heeft de aarde koorts ? f 2,00 CJWG-B9 Handboek meteoren kijken f 10,00CJWG-B12 Kometen en co f 15,00 CJWG-B13 Weet jij veel ? f 19,00 T

JWG-B11 Sterren en planeten 1999 f2 ,0 0 CJWG-B15 Sterren en planeten 2000 f 19,95 C

ASt RO-WARe

AW-06 Velletje lichtgevende sterren f4 ,0 0 AAW -10 Draaibare sterrenkaart f7 ,5 0 CAW -11 Planetenschijf f5 ,5 0 CAW -13 Maanschuif t/m het jaar 2000 f 1,50 A

MS-01

MS-02

MS-03

MS-04

MS-05

MS-GIF

WD-01

WD-02

DISKETTES

Planetarium, gravitatie-simulatie f 5,00(bouw je eigen zonnestelsel), messierlijst, jupitermanen

Skyglobe 3.60. Dit is een planetarium- f 5,00 programma voor MS-DOS

Sterren en NGC-catalogus met f 5,00100.000 sterren en 8.000 andere objecten. Vooral leuk als je zelf programmeert.Voor MS-DOS.

Deepspace en geoclock. Bekijk de f 5,00aarde vanuit de ruim te en zie waar het licht en donker is.Voor MS-DOS.

CCD-opnamen van Mars en Jupiter f 5,00verwerkt to t computer-filmpjes. Voor MS-DOS.

Plaatjes van de Aarde en de Maan, f 5,00incl een programma om deze te bekijken

Astronomy Lab, ECU en MyStar Maak zelf slingerdiagrammen. Deze programma's gebruiken windows.

f5 ,0 0

CD-01

M oontool, Satra, Adock en Skymap. f 5,00 Skymap is één van de beste planetarium- programma's die er is.Deze programma's gebruiken windows.

Alle gegevens van de Mars-pathfinder. f 15,00 De CD bevat filmpjes, 25 videoclips, 3D- beelden en vluchtgegevens NIEUW !

MS-WIU Wegwijs in Universum. Een sterren- f 5,00 kundige encyclopedie met talloze kwisvragen NIEUW I

h o e k r i / g I e I e b e s t e l l i n g t h u i s ?

Maak het verschuldigde bedrag plus de portokosten over op g iro 3990609 t.n.v. Stichting UniVërsum. Vergeet niet de bestelnummers te vermelden! Anders weten w e niet w a t we je op moeten sturen! Achter de verkoopprijs staat een letter die aangeeft hoeveel portokosten er bij de prijs komen:

A: f 0,80 B: f 1,60 C: f 3,20 T: f 6,00

Heelal in bewegingMaarten Bergnians

Dat de planeten om de zon draaien zal je bekent zijn. Dat dat niet de enige beweging is die we maken, zal misschien iets minder bekend zijn. Onze zon maakt deel uit van een sterrenstelsel; het Melkwegstelsel ook wel "de melkweg" genoemd. Het heeft een doorsnede van 100 .000 lichtjaar (een lichtjaar is zo 'n 4 biljoen kilometer) en als je op een donkere avond omhoog kijkt kan je onze eigen melkweg zien als een dichte band van sterren. Kijk maar eens bij de astronomische kalender, daar zie je hem afgebeeld als een lichtblauwe band. Ons stelsel draait om zijn as met in het centrum dat in de richting van het sterrenbeeld Boogschutter ligt. Dit is vermoedelijk een zw art gat, een ster met zo'n grote aantrekkingskracht dat zelfs licht er niet van kan ontsnappen. Onze zon bevindt zich in een rustig buitengebied (30 .0 0 0 lichtjaar vanaf het centrum). De dichtstbijzijnde zichtbare ster is Alpha Centauri op een afstand van 4 ,3 lichtjaar.Daarnaast beweegt ons melkwegstelsel ook nog eens door de ruimte, in een soort stroming samen m et andere sterrenstelsels, vermoedelijk richting een grote aantrekkingsbron.

Door al d ie bew egingen is het m oe ilijk te bepalen w aar een eventueel m id d e lpu n t van het heelal zou liggen, zeker als je bedenkt da t het alsmaar u itd ijt. D it u itd ijen is een b ijzonder proces, het is ongeveer te vergelijken m et een ballon d ie je opb laast, m aar het vreem de is, is da t bij een ba llon d ie je opblaast voeg je luch t toe , w aardoor de ba llon g ro te r w o rd t. Het Heelal echter w o rd t g ro te r zonder d a t er "s to f" bij kom t. Het lijk t daarom m eer op deeg da t aan het rijzen is (Een s to f in he t deeg w o rd t om geze t in gas en daa rdoor zet het uit).

Neem nu b ijvoorbeeld het deeg van de o liebo llen mix, m et krenten erin. In het begin z itten de krenten redelijk d ich t bij elkaar, m aar hoe langer je het laat rijzen, hoe verder de krenten van elkaar vandaan kom en te z itten . Zo gaat het ook op d it m o m e n t m et het heelal, het zet u it. D oorda t men w eet m et w e lke snelheid het heelal u itzet, p robeert men hierm ee te bepalen w aar en w aneer al d ie krenten., eh., sterrenstelsels heel d ich t op elkaar hebben gezeten. Het m om en t dat d it zo w as heeft men aangeduid m et de Oerknal, ook w e l "B ig B ang@ "genoem d.

Op da t m om en t was het heelal onvoorste lbaar klein en m oe t het m et een enorm e kracht zijn gaan u itze tten .

Behalve d a t de onderzoekers w ille n w e ten w anneer de oerknal is geweest, w illen ze ook graag w e ten hoe het heelal verder zal gaan, h ierover zijn een aantal theorieën waarvan ik er een paar proberen u it te leggen.

Groter en groterDe eerste is het eenvoudigst, da t is nam elijk dat het heelal eeuw ig zal u itd ijen . Dat zou betekenen d a t de onde rlinge afstanden tussen de sterren­stelsels steeds g ro te r en g ro te r zouden w orden . Je zou het kunnen vergelijken m et d ie o liebo llenm ix d ie n iet m eer w il stoppen m et rijzen; de krenten gaan steeds verder van elkaar vandaan. Som m ige beweren zelfs da t op een gegeven m om ent d it heelal misschien tegen een ander heelal op botst en dan in elkaar over gaan (Neem tw ee veel te kleine bakken m e t o liebo llenm ix en zet d ie vlak bij elkaar, ze zullen in elkaar overgaan). M aar dan m oe t er na tu u rlijk w e l een ander heelal buiten d it heelal zijn, dus da t is wel erg ver gezocht.

StilstandEen andere m ogelijkhe id is da t het u itd ijen van het heelal to t stilstand kom t. D it zou dan komen d o o rd a t er op d it m om en t zoveel m aterie in het heelal zou z itten da t de aantrekkingskracht van al d ie m aterie het u itd ijen stop t. O liebollenm ix. De krenten zijn zo zw aar d a t de m ix n ie t meer kan u itze tten .

Dit zou m ogelijk zijn als er genoeg m aterie zou zijn om het u itd ijen te stoppen. Je kan d it vergelijken m et een proefje. Neem een sterke m agneet (de m aterie) en houd deze tegen de o nde rkan t van een ta fe l. Neem nu een paperclip (he t u itd ijende heelal) en schuif deze over de tafel over de m agneet. Als de m agneet sterk genoeg is, zal de paperclip stoppen boven de m agneet, zo niet, dan schuift de c lip gew oon door.

Terug naar het begin...De derde m ogelijkhe id is d a t het u itd ijende heelal langzaam to t s tils tand kom t en daarna weer ineen zal krim pen. De o liebo llenm ix is zover gerezen d a t er teveel gas in is gevorm d en door de krenten en het deeg zakt de hele boel w eer in elkaar. Helaas k lop t ons voorbeeld m et de m ix n iet meer, w a n t er on tsnap t luch t u it de mix, w a t niet gebeurt bij het inkrim pende heelal. U ite inde lijk zal het heelal dan w eer terugkom en zoals het o o it begonnen was, nam elijk zoals bij de oerknal. A lleen noem en w e het m om en t w aarop alles w eer b ij e lkaar kom t, de E indkrak, de "B ig C runch". W a t hierna m et het heelal zou gebeuren is ook n ie t bekend, o m d a t da t op hetze lfde zou neerkom en op w a t er was voor de oerknal.

Voor alle d rie de theorieën is w e l iets te vinden, er is op d it m om en t te w e in ig m aterie bekent om het heelal to t stilstand te brengen, dus zou het b lijven u itd ijen . M aar er w o rd t ook aangenom en da t nog lang n ie t alle m aterie in het heelal bekent is, en da t er nog een enorm e hoeveelheid "zw arte m aterie " zou zijn . Om het heelal to t stilstand te laten kom en zou die hoeveelheid genoeg moeten zijn . O m dat het vrijw e l onm oge lijk is om een evenw ich t te krijgen tussen de aanw ezige materie en het u itd ijen , denken ze d a t de snelheid w aarm ee het heelal u itd ijt langzaam afneem t, om vervolgens heel langzaam to t stilstand te komen waarna de hele boel w eer langzaam op gang kom t om w eer in te krim pen, zoda t de theorie over de e indkrak het meest w aarsch ijn lijk is. A lthans, d a t zeg t de ene groep. W etenschappers zijn het echter ook nu w ee r lang n ie t allemaal eens. Een andere groep hee ft onlangs nam elijk m et ingew ikke lde berekeningen aangetoond dat het heelal alleen nog m aar g ro te r zal w orden ... W e zouden na tu u rlijk een weddenschap over kunnen afs lu iten, m aar o f er ook u itbe taa ld w o rd t na de eventuele Eindkrak da t kunnen w e niet voorspellen. Het zou echter nog zo lang duren voorda t het heelal to t stils tand is gekom en dat tegen d ie t i jd onze e igen zon al lang is opgebrand.

D E J W G ECLIPS EXPEDITIERoderick' Huizing

Van 3 t/m 13 augustus vond RoKa (Roemenië kamp) plaats. H et zijn 11onvergefelijke dagen geworden in het plaatsje Targoviste, 8 0 km ten zuiden van Boekarest.

Op 3 augustus verzam elde een s te lle tje onge rege lde zich o p S chipho l vo o r de incheckbalie van Tarom om ongeveer een uur later rich ting Boekarest te vertreken. Op het vliegveld w erden w e opgew acht d o o r enkele leiders die alvast vo o ru it waren gereisd m et de telescopen en andere spullen d ie n u ttig konden zijn en terplekke n iet te verkrijgen waren.

Vanaf het vliegveld w erd per bus verder gereisd naar Targoviste. Hier verbleven w e op een heuvel­to p in een d o o r het leger te r gesteld ten tenkam p.Na harte lijk on thaa ld te zijn d o o r de Roemenen d ie al aanwezig waren zoch t iedereen een plaats voo r z ijn spullen in een van de ten ten en hield z ichze lf bezig to t het avondeten.

De eerste avond w as het eten nog goed te eten, m aar de overige avonden was het eten nogal koud en was het voorgerech t ondefin ieerbaar en d it was in som m ige gevallen m aar goed ook. M aar naar het e inde toe w erd het toch iets beter. O m dat er a ltijd in een restaurant gegeten w erd en de w c 's n ie t m eer w aren dan een g a t in de grond en dus w e in ig onderhoud nod ig hadden w as er geen corvee.

Van p rogram m a was n ie t echt sprake. Er z ijn over het hele kam p verspreid ongeveer 3 praatjes geweest, een avondw ande ling en w a t u itstapjes naar b ijvoorbee ld Dracula's kasteel, een zw em bad m et erg w e in ig water, Boekarest, en de zoveelste ed itie van het in te rna tionaa l festival van astro poëzie (gedichten en m uziek m et als them a alles w a t m et astronom ie te maken heeft). Na enkele p raatjes van in te rn a tio n a le gasten en onze opvoering van Het Is Een N acht (het g ing over nacht en was dus astro poëzie) w erd al snel du ide lijk w aa rom n iem and hier o o it van gehoord had en daarom hebben de meesten van ons zich "d iscree t" verw ijderd om Targoviste te bezoeken.

N a tuu rlijk w erd er m e t nachten d ie veel helderder zijn dan in Nederland veel w aargenom en, zowel sterren als Roemenen van het andere geslacht, die vo lo p aanw ez ig w a ren . D it laa ts te voora l tijdens de bon te avond toen er een kam pvuur was gem aakt en er w a t w erd gezongen en gedanst. Toen d it eenmaal w as afge lopen w erd er voor het eerst d o o r een reden lijk aantal JWG'ers actie f geïntegreerd en het is dan ook voor velen een erg lange en gezellige nacht gew orden.

Door al d it gebabbel over hoe gezellig het wel n iet was, zou je bijna vergeten w aarom w e naar Roemenië g ingen: de Zonsverduistering! . De 11 e augustus begon lich t b ew o lk t en even lieten enkelen het hoo fd hangen. M aar na het o n tb ijt tro k het helemaal open en be loofde het een m ooie en w a rm e dag te w orden . Rond het eerste contact echter kw am er bew olk ing opzetten die ons voo r de to ta lite it d re igde te bereiken. D it gebeurde ook en er was dan ook een kreet van o n tz e ttin g u it de m onden van de ongeveer tw eehonderd aanwezigen te horen. Deze kreet w erd o nm idde llijk gevo lgd d o o r een vreugdekreet o m d a t de w o lk die over de zon heen trok g ed e e lte lijk o p los te . H ierna vo lgden tw ee onvergete lijke m inuten. Ze w aren onbeschrijfe lijk en leken in tw ee te llen voorb ij te gaan. Toen de to ta lite it w e e r v o o rb ij w as liep iedereen gedurende een kw artie r verbaasd en doelloos rond. En een uur later leek het allemaal zo onw erke lijk da t het m eer aanvoelde als een d room dan als iets da t w erke lijk gebeurd was. Er w erd dan ook bijna unaniem besloten om elkaar w eer te on tm oe ten rond 21 ju n i 2001 ergens in het Zuiden van A frika.

u it de o u d e d o o s ... U n iV ë rs u m 2 - 1 9 8 2

2 0 ÜJORDT V M V C flT itM S EM AAI^ t!

^ L />

en e ig e n lijk is e r n iè t eens vee l ve rande rd .

PuzzelPuzzel 1:

Welk van de volgende woorden hoort niet in het rijtje thuis? Zet de eerste letters van die woorden achter elkaar en je vindt de naam van een sterrenbeeld.

Beteigeuze - Rigel - Altair - Antares - Charon Halley - Hubble - Ernest - Cassini - Hale

Conrad - Bean - Gordon - Poirot Hades - Ceres - Pallas - Juno - Vesta

Sirius - Toliman - Ejnar - Canopus - Arcturus lo - Uranus - Europa - Callisto - Ganymedes

Perseus - Cassiopeia - Stier - Vissen - Pegasus

Puzzel 2:Beantwoord de volgende vragen:

Wat is bij een zonnevlek de umbra?Welk sterrenbeeld vormt het herfstvierkant?

Welk spectraaltype lig t tussen G en M?Hoe heet de buitenste laag van dë dampkring?

Hoeveel ton waterstof verbruikt de zon dagelijks?Wat is het grootste sterrenbeeld?

In welk sterrenbeeld staan de sterren Castor en Pollux?Wie was de vader van Castor en Pollux?

w at onstaat vaak bij menging van vochtige warme lucht met koude lucht?Hoe heet het laagste punt op Venus?

Puzzel 3:Hoe heten deze objecten o f verschijnsels?

\

p laa tje 2

.Si'-fa­ns.5o.

■ • » f '

P a g in a

Om de a n tw o o rd e n te lezen m oe t je nog even je U n iV ersum om d ra a ie n ...

(guujueuieip) SuuajsmpjaASUOz (3>jB}n>|BAH) iaauio>|

pA3udo>ppjeed |9Aaue>|U3UjepjooN

:e p zzn d

PLusei|3 eueja JSjlAI

sn azua8u!|33/YYL

§UP|SJaieM(iO|!>| 000-000'000’000'09Z) uoj pjt?!|!ui 09S

J 3 3 J S O X 3

>1snst?3ad

UJ3>| 3J3>jUOp 30:z pzznd

•snaijdao ppaquajja js ja i| jpu|A a| •epaiuojpuv uee jam jsuajS ja jis

•jaaue|d uaa jppiu jajjdn.l uba ueeiu uaa8 si snuejn•jajs uaaS sj jp u |3

•ap!OjauP|d uaa8 si sapen •z \ o||ody ap ut?A p!|s§umueiuaq uaa8 aSma s p sj jo jiod

■uioouojjsb uaaS s| jsaujg •ueeiu uaa Jt?eiu ja js uaa§ sj uojeq^

:[ pzznd

: u a p j o o M 4 . u v

Paul Dekkers

Nova in sterrenbeeld Arend!Een nova is een ster die aan het einde van z'n leven is. Vroeger was de ster veel zwakker, en niet met het blote oog te zien, maar nu heeft er een krachtige explosie voorgedaan en is de ster duidelijk te zien. Die explosie werd veroorzaakt door twee sterren die dicht bij elkaar staan waarvan een van de twee een w itte dwerg is (de kleine resten van een oude ster). Zodra de andere ster ook aan het einde van z'n leven komt groeit deze ster enorm en loopt er materie over naar de w itte dwerg. Als daar een enorme lading van die materie in is gelopen zal er spontaan kernfusie optreden en explodeert de buitenlaag van de ster die dan met meer dan 1000 kilometer per seconde de ruimte in geblazen wordt.Begin november werd de nieuwe nova ontdekt in het sterrenbeeld Arend (Aquila). De ster werd ontdekt door een Portugese amateurastronoom met behulp van een grote verrekijker. In het begin was het object van magnitude + 6 , maar het werd nog helderder: een dag later was de magnitude toegenomen to t +3.7. Oorspronkelijk was het slechts een zwak sterretje met magnitude +15.6 !Het object staat twee graden ten noorden van delta aquilae, een ster van magnitude +3 .4 . De Arend is goed te zien vroeg op de avond aan de zuid-westelijke horizon. De alfa-ster is met magnitude +0.77 opval­lend, en maakt deel uit van de "zomerdriehoek".

Een planeet ontdekt buiten ons zonnestelsel!Voor het eerst is het astronomen gelukt de gang van een planeet buiten ons zonnestelsel te volgen om zijn eigen ster. Dit bevestigd het bestaan van planeten bij andere sterren, w at to t nog toe alleen maar wiskundig aangetoond kon worden door kleine schommelingen in het licht bij sterren.Dit soort schommelingen worden heel vaak waargenomen, maar het is noo it gelukt om te bewijzen dat het om een planeet ging.De gasplaneet draait om een ster die 153 lichtjaar weg van de aarde staat.

Het onderzoek begon op 5 november, gebaseerd op schommelingen bij die ster die eerder waren waargenomen. Dit w ordt wel vaker gezien bij sterren. Door deze schommelingen kan nagegaan worden hoe zwaar de planeet ongeveer moet zijn, en hoelang die er over doet om om de ster heen te draaien. De baan bleek binnen 3,5 dag afgelegd te zijn, en de grootte van de planeet werd geschat op ongeveer zes keer Jupiter.De dimming van het licht geeft aan dat het om een planeet moet gaan die ongeveer 60% groter is dan Jupiter. Dat het om een gas-planeet gaat ziet men omdat het omdat het met gravitatie-technieken blijkt dat de dichtheid van de planeet 0,21 gram per kubieke meter is. Ongeveer een vijfde van die van water...

De mars 'polar lander1 geland?Na de aarde is Mars de planeet met het meest vriendelijke klimaat in ons zonnestelsel. Zo vriendelijk dat er misschien ooit wel prim itief leven geweest kan zijn, bijvoorbeeld in de vorm van bacterien. Opgedro'ogde kanalen tonen aan dat er in elk geval misschien lang geleden wel water gestroomd kan hebben op Mars, en hoewel er misschien diep binnenin Mars nog steeds water verstopt zit is de temperatuur er nu te laag en de atmosfeer te dun om water vloeibaar aan de oppervlakte te hebben; maar misschien is d it anders bij de polen. Om d it te onder­zoeken is de Mars Polar Lander gemaakt. Na een lange vlucht moest de lander aankomen op de rode planeet op 3 december. Het ruimtescheepje zou de atmosfeer inkomen met de goede hoek, z'n hittescherm afstoten en een parachuite uitstoten om vervolgens neer te komen op het oppervlak. Binnen 24 minuten zou het scheepje z'n status door moeten sturen naar de Nasa. Er is to t nog toe alleen niets vernomen van het scheepje: alle mogelijkheden die er waren zijn mislukt. Er w ord t nog onderzocht w at er met de lander gebeurd is.

Nieuwe ruimte telescoop w ord t ontwikkeldHoewel we door de beelden van Hubble telescoop behoorlijk w at meer weten over het universum, was deze telescoop natuurlijk pas het begin van de ruimte telescopen. NASA heeft plannen om de Hubble u it te breiden zodat die 10 keer zoveel kan. De "Next Generation Telescope", de opvolger van de Hubble, moet to t "de rand van het univerusm" kunnen kijken...

Nieuwe theorie over het ontstaan van Neptunus en UranusMet computersimulaties is aangetoond dat Uranus en Neptunus misschien wel oorspronkelijk vlak bij de banen van Jupiter en Saturnus zijn gevormd, en dat de zwaartekracht toen de planeten naar hun huidige baan dreef.

Verenigingsn/euwsIn Leiden kan je ook vo lgend jaar weer te rech t voo r een leuke b ijeenkom st. De kom ende b ijeenkom sten zijn gepland op 14 januari en 11 feb ruari, deze zullen zoals gew oon lijk in de Leidse sterrenw acht zijn. V oor meer in fo rm a tie , b ijvoor-beeld over het p rogram m a, kan je bellen m et Jennifer T jon, tel. 0 71 -5 7 68 0 33 . O ok staat er na tu u rlijk in fo rm a tie in de Regulus.

O ok de vaste aanhangers van a fde ling Am sterdam kunnen de kom ende tijd hun lol w eer op: er is n iet alleen een gew one bijeenkom st, ook de pannenkoekenbijeen­kom st z it er w eer aan te kom en. Deze is op 3 0 december, bij Eva thuis. De gew one b ijeenkom st van januari is op 22 januari, in de sterrenw acht. A ls je m eer in fo rm a tie w ilt kan je in de Komeet kijken, voor vragen kan je bellen m et Eva Zanen, te l. 020 -6249859 .

Bij a fde ling R ijnm ond kan je de kom ende tijd o ok een lange b ijeenkom st verw achten, en w e l op 29 januari. Deze b ijeenkom st zal, zoals a ltijd , gehouden w o rden bij Jessica thu is , en na tuu rlijk w o rd t het w eer heel leuk. Als je w il t kom en, o f nog vragen hebt, kan je bellen m et Jessica de Greef, tel. 010 -4226888 .O ok ko m t er tegen die tijd nog een u itno d ig ing m et w a t m eer in fo in de bus vallen.

Voor de leden van a fde ling U trecht w o rd t het w eer lekker sm ullen in januari, dan is nam elijk de snertb ijeenkom st, op 22 januari. U iteraard w o rd t d it w eer een hele leuke bijeenkom st, w aarop veel gaa t gebeuren. De b ijeenkom st is op de sterren-w acht, voor meer in fo rm a tie kan je de U trechtoscoop raadplegen. A ls je dan nog steeds vragen hebt, kan je bellen m et Sanne Mos, tel. 030 -2731582 .

Regioramfte ZUID!W oon je in regio Zuid, ben je jo n g e r dan 15 jaar, en heb je tijd in het weekend van 17 t/m 19 m aart (en da t k lop t nu ech t!), kom dan naar het gew eld ige Regiokam pje Z u id !

Leer meer mensen kennen die ook nog wel eens o m h oo g naar de sterren kijken, o f kom bekenden tegen van Joka.

N a tuu rlijk w o rd t het een onvervalst JWG- w eekendkam pje (u iteraard hoe f ik ju llie niet meer te vertellen w a t da t betekent), m its jij aanwezig bent!

V oo r m eer in fo rm a tie kan je co n ta c t opnem en met:Ivo Balk, 't W inke l 26, 6027 NV Soerendonk, 0495 -593260

POMRIS OPTISCHS INSTRUM€NT€N

POLARIS OPTISCHE INSTRUMENTEN

Nachtegaalstraat 76 3581 AM Utrecht

tel/fax: 030- 2322569

* Maksutov Cassegrain systeem* Opening 90 mm* F = 1250 mm* Openingsverhouding F/13.8* M agnitude 11.7* Scheidend verm ogen 1".3* Hoofdspiegel Pyrex* EMC coating* G ewicht ca. 4,5 Kg* Inclusief handbedieningskastje (niet afgebeeld)* Volgmotoren werken ca. 40 uur op batterijen* Aansluiting voor 12V accu

S*tumüs # ADeze kaart is aeldia od:15 november 24:001 december 23:0015 december 22:0031 december 21:0015 januari 20:0031 januari 19:00

november: ianuari:Nieuwe maan 8 nov 4:53 Nieuwe maan 6 jan 19:14Eerste kwartier 16 nov 5:10 Eerste kwartier 14 jan 14:34Volle maan 23 nov 8:05 Volle maan 21 jan 5:41

december:Laatste kwartier 29 nov 0:20Nieuwe maan 7 dec 23:32Eerste kwartier 16 dec 1:50Volle maan 22 dec 18:33Laatste kwartier 29 dec 15:05

Zon Op: Onder:17 november 8:02 16:4627 november 8:19 16:35

7 december 8:33 16:2812 december 8:38 16:2717 december 8:43 16:2827 december 8:48 16:33

6 januari 8:47 16:4316 januari 8:41 16:58

De Astrokalender

DECEMBERDe planetenIn de eerste helft van de maand is Mercurius tijdens de ochtendschemering boven de zuidoostelijke horizon te vinden. Verwar deze planeet niet met Venus, die veel helderder is en hoger boven de horizon staat. Mars staat 's avonds boven de zuidwestelijke horizon. De planeet gaat ongeveer vier uur na de zon onder. Jupiter en Saturnus zijn to t lang na middernacht te zien. De twee planeten stralen in sterrenbeeld Ram, waar ze de helderste objecten zijn. Ze staan ongeveer zestien gradeen van elkaar. Jupiter is de helderste van de twee.

wo 1 decemberVandaag begint de weerkundige winter: d it zijn de maanden december, januari en februari. De ster­renkundige w inter begint op 22 december.

do 2 decemberDeze avond staan de vier heldere manen van Jupiter allemaal ten oosten van de planeet.

vr 3 december's Morgens staat de maan ten noorden van Spica. Spica is de opvallendste ster in sterrenbeeld Maagd. Ook de heldere planeet Venus staat in de buurt.

za 4 decemberDeze ochtend staat de maan ten oosten van Venus,

ma 6 decemberVanochtend kan vlak voor zonsopkomt de smalle maansikkel worden gebruikt om Mercurius op te zoeken.

Paul Dekkers

Mercurius staat een paar graden ten westen (rechts) van de maan. Het tweetal bevindt zich laag boven de zuidoostelijke horizon.

zo 1 2 decemberVanavond schuift de maan voor Mars. Om 19:16 uur verdwijnt Mars achter de donkere maanrand. Helaas gebeurt d it laag boven de zuidwestelijke horizon, op maar 4 graden hoogte. Om d it verschijnsel te kunnen zien m oetje vrij uitzicht hebben over de zuidwestelijke horizon. Gebruik in elk geval een verrekijker.

ma/di 13/14 decemberVannacht is het maximum van de Geminiden-meteo-lrenzwerm. Deze nacht zijn vele tientallen 'vallende sterren' per uur te zien. De meteoren komen schijn­baar u it het sterrenbeeld Tweelingen (Gemini), vandaar de naam 'Geminiden' voor deze zwerm. Alleen in het begin van de avond zal het maanlicht enigszins storen. Ook nachten voor en de nacht na de nacht van 13/14 december zijn er al enkele Geminiden te zien.

vr t/m m a 17 t/m 20 decemberDeze avonden trekt de maan achtereenvolgens langs Jupiter (17 december) en Saturnus (18 en 19 december).

zo/ma 2 1 / 2 2

Vanacht staat de maan in de buurt van de helderrode ster Aldebaran. In de loop van de nacht w ord t de onderlinge afstand van deze twee steeds kleiner.

wo 2 2 decemberVandaag begint de sterrenkundige winter. Om 8:44 uur bereikt de zon haar zuidelijkste breedte. Vanaf dat moment beweegt de zon weer noordwaarts en w or­den de dagen langer. Op het zuidelijk halfrond begint vandaag de sterrenkundige zomer.

wo 2 2 decemberOm 18:31 is het Volle Maan. De hele maanschijf wordt dan door de zon verlicht.

zo 26 decemberVanavond staan de vier heldere manen van Jupiter alle­maal ten westen van de planeet.

zo/ma 26/27 decemberVannacht staat de maan ten oosten (links) van Regulus, de hoofdster van sterrenbeeld Leeuw.

do 30 en vr 31 decemberDeze twee ochtenden staat de maan ten noorden van Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd.

JANUARIDe planetenMercurius is niet te zien. De heldere planeet Venus staat 's morgens in het zuidoosten. Venus nadert echter de zon. Aan het eind van de maand komt de planeet minder dan twee uur voor de zon op. Mars is 's avonds in het zuidwesten te zien. De planeet is te herkennen aan zijn opvallend oranjerode kleur. Mars gaat meer dan drie uur na de zon onder. De reuzen­planeten Jupiter en Saturnus staan deze maand ongeveer 14 graden van elkaar. Aan het begin van de avond staan ze in het zuiden. Na middernacht gaan ze in het westen onder.

ma 3 januariRond 7 uur is te zien dat Venus vlakbij de smalle maansikkel staat. Bij heldere hemel is ook het asgrauwe schijnsel van de maan te zien. Beide objecten passen in het beeldveld van je verrekijker!

ma/di 3/4 januariIn de nanacht zullen er regelmatig 'vallende sterren' te zien zijn. De meeste behoren to t de Boötiden- meteorenzwerm. De meteoren van deze zwerm lijken u it het sterrenbeeld Boötes te komen. Het hoogtepunt is rond 5 uur, er is dan gemiddeld een meteoor per m inuut te zien.

vr 7 januariVanochtend staat de witgele planeet Venus ongeveer zeven graden ten noorden van de rode ster Antares. Antares is de helderste ster van het sterrenbeeld schorpioen.

zo 9 januariVanavond staan de vier helderste maantjes van Jupiter allemaal ten westen van de planeet.

ma 10 januariAan het begin van de avond is te zien dat de smalle maansikkel een paar graden ten zuiden van de rode planeet Mars staat.

Deze kalender is een greep u it de maandkalender van Sterren en Planeten 1999, een uitgave van Stichting Universum.

M O O

Sterren en Planeten 2000

* Deze uitgave is gewoon verkrijg­baar via de boekhandel. Sterren en Planeten 2000 kost daar

. ƒ 22,50. |WG-leden kunnen de ’ gids tegen gereduceerde prijs

■ rechtstreeks kopen bij Stichting ’ 'De Koepel', Zonnenburg 2, 3512

.. f. NL Utrecht; afgehaald kost Sterren en Planeten 2000 dan

• ƒ19 ,95 .Ook bestelling per g iro is m oge­lijk, maar dan kom t er ƒ 6,- ver-

. zendkosten bij. Maak dus ƒ 25,95 over op g iro 3191545 t.n.v. Stichting 'De Koepel' te Utrecht en zet bij mededelingen: 'Sterren

•« ' en Planeten 2000 - JWG'.

-•. M e e r in fo rm a tie :' h ttp ://w w w .u n iv e rs u m .n u

AdressenKloppen de gegevens op deze lijst niet? Bel 030-273 15 82 o f mail naar pdekkers@phys.uu.nl

Landelijk telefoonnummer: 033-472 5237, fax: 020-884 0866, e-mail: jwg@phys.uu.nl Ledenadministratie / Landelijk bureau: JWG, Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht

Giro: 2827747 t.n.v. Jongerenwerkgroep N.V.W.S. te Utrecht

Secretariaat JWG: JWG, Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht Publiciteit: Joost Hartman, Kruisstraat 28, 5211 DV Den Bosch, 073-614 9774, joosthartman@compuserve.com UniVersum: Sanne Mos, Prof. Pullelaan 4, 3571 JD Utrecht, 030-273 1582, s.mos@phys.uu.nlComputergroep: Paul Dekkers, Vermeulenstraat 134, 3572 WT Utrecht, 030-273 5686, pdekkers@phys.uu.nl Dia-Uitleen: Pieter Luteyn, Van Slingelandtstraat 132, 2582 XT Den Haag, 070-355 4156, p.c.luteijn@et.tudelft.nl Waarneemcommissie: Martijn Hordijk, Vossendijk 59, 6534 TC Nijmegen, 024-356 0991, martijn@jwg.nl.eu.org Kijkerbouwgroep: Richard van den Eikhoff, Ru Parésingel 10, 2642 CS Pijnacker, 015-369 8072, eikhoff@dds.nl

Jongerenkamp: Joost Hartman. Kruisstraat 28, 521 1 DV Den Bosch, 073-614 9774, joosthartman@compuserve.com Ouderenkamp: Yvo Bogers, st. Ignatiusstraat 40A, 4817 KM Breda, 076-5297186, etmyvbo@etm.ericsson.se Buitenlandkamp: Sikke Kingma, Vrijheidslaan 462, 2321 DS Leiden, 071 - 532 2479, s.kingma@chem.leidenuniv.nl

Bestuur JWGVoorzitter: Maarten Kleinhans, Montfoortlaan 3-3, 3525 EE Utrecht, 030-289 8982, m.kleinhans@geog.uu.nl Vice-voorzitter: Joost Hartman, Kruisstraat 28, 5211 DV Den Bosch, 073-614 9774, joosthartman@compuserve.com Secretaris: Sikke Kingma, Vrijheidslaan 462, 2321 DS Leiden, 071 - 532 2479, s.kingma@chem.leidenuniv.nl Penningmeester: Marcel Vonk, IBB 103, 3582 XJ Utrecht, 030-2511603, m.l.vonk@phys.uu.nlAfdelingscoördinator: Jeroen Brink, Bruine Lijster 21, 1423 RT Uithoorn, 0297-533 305, jeroen_brink@hotmail.com Kampgroep: Toineke Westen, Kromstevenwerf 36, 2317 DH Leiden, 071-523 5671, toineke@westenr.demon.nl UniVersum: Sanne Mos, Prof. Pullelaan 4, 3571 JD Utrecht, 030- 273 1582, s.mos@phys.uu.nlBureaumedewerker: Roy Keeris, Warande 147, 3705 ZL Zeist, 030-695 1197, r.b.keeris@chem.uu.nl Bestuurslid: Richard Westerbeek, Landluststraat 108, 2804 KT Gouda, 0182-54 6344, rwesterbeek@hotmail.com Bestuurslid: Laurens Simonis, Donkeregaarde 4, 3436 ZE Nieuwegein, 030-604 6539, lmsimonis@wxs.nl

JWG-AfdelingenRegio MiddenAmersfoort: Joost Kramer, Grebbestraat 43, 3812 JC Amersfoort, 033-462 1570Amsterdam: Eva Zanen, Langeleidsedwarsstraat 208, 1017 NR Amsterdam, 020-624 9859Gooister: Rien Parhan Sr., Versteeghstraat 31, 1403 RS Bussum,035-693 9278, gooister@hotmail.comGouda: Richard Westerbeek, Landluststraat 108, 2804 KTGouda, 0182-54 6344, rwesterbeek@hotmail.comUtrecht: Sanne Mos, Prof. Pullelaan 4, 3571 JD Utrecht,030-273 1582, s.mos@phys.uu.nl

Regio Oost en NoordAchterhoek: Aileen van Norde, Veldstraat 17, 6822 AM Arnhem, 026-370 02 06

Almelo-Wierden-Rijssen: Heiko Locher, Prof. Lorentzstraat 15, 7557 AV Hengelo, 074 - 291 5592Apeldoorn-Deventer-Zutphen: Jan-Jitse Venselaar, Rozenhoflaan 23, 7201 ATZutphen. 0575-51 1459, yoyosmurf@hotmail.com Groningen: Maarten den Daas, ët Zuden 163, 9531 U Leek, 0594-51 9867Lattrop: Arnold Tukkers, Th. v.d. Borchstraat 9, 7591 TT Denekamp, 0541-3545 98, sterrenwacht@vst3.cnt.antenna.nl Zwolle: Steven Rieder, Posthoornbredehoek 12, 8011 XB Zwolle, 038-423 0457, s_rieder@startrekmail.com

Regio WestDen Haag: Miron Ashkenazy, Van Aersenstraat 60, 2582 JR Den HaagHaarlem: Sharon Herstein, Kringloop 101, 1186GT Amstelveen, 020-643 7375Leiden: Jennifer Tjon, Annie Romeinsingel 54, 2331 SV Leiden, 071-576 8033Rijnmond-Dordrecht: Jessica de Greef, Lijsterlaan 25, 3055 CC Rotterdam, 010-422 6888Zoetermeer: Nils de Mooij, Larikszoom 37, 2719 HG Zoetermeer, 079-361 6230

Regio ZuidDen Bosch: Corstiaen Versteegh, Julianalaan 3, 5331 BH Kerkdriel, 0418-63 1727, cpcversteegh@hotmail.com Eindhoven: Ivo Balk, 't Winkel 26, 6027 NV Soerendonk, 0495-59 3260Tilburg: Ton Spaninks, Generaal de Wetstraat 31, 5021 TK Tilburg, 013-542 2534West-Brabant: Prosper de Jong, Paulusdonk 15, 4707 TA Roosendaal, 0165-54 2715Zuid-Limburg: Emerald Kloosterman, Ringweg 55, 6141 LZ Limbricht, 046-458 1705

Werkgroep N.V.W.S. en Stichting De KoepelAdviesgroep instrumentenbouw: H.G.J. Rutten, Boerenweg 32,5944 EKArcen, 077-473 1347Astrofotografie: H. van Asperen, A. Pauwstraat 5, 6882 KP Velp, 085-362 0544Kometen: H. van Asperen, A. Pauwstraat 5, 6882 KPVelp, 085-362 0544Leidse Sterrewacht: J.H. Odekerken, Provincialeweg West 75, 2851 EK Haastrecht, 0182-52 4984Maan en PLaneten: J.H.G. Viester, De Els 36, 7482 BC Haaksbergen, 053-572 26 20Meteoren: Dick Gevers, Speerdistelveld 5, 3448 EK Woerden, 0348-42 0279Sterbedekkingen: H.GJ. Rutten, Boerenweg 32, 5944 EK Arcen, 077-473 1347Sterrenkunde en Computer: A. Peters, Witgensteinlaan 149, 1062 KD Amsterdam, 020-408 0204 Stichting De Koepel: Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht, 030-231 1360Veranderlijke sterren: G. Comello, p/a Kapteyn Lab., Postbus 800, 9700 AV Groningen, 050-363 4069Weeramateurs: A. Blankenstein, Holterweg 1, 7475 AT Markelo, 0547-36 12 08Zon: Benno Houweling, Veenenburg 36, 2804 WZ Gouda, 0182-53 9082

Lid werden van de JWG?

De JWG is een sterrenkundevereniging voor jongens en meisjes van 8 to t 21 jaar. De JWG is een vereniging voor en door jongeren. Wij willen proberen de sterrenkunde meer bij de jongeren onder de aandacht te brengen. Dit gebeurt nu al zo 'n 32 jaar en zal ook nog wel een tijd zo

doorgaan. Een vereniging draait op en voor de leden; zo ook de JWG. W ij hebben de JWG-leden bij alle activiteiten nodig.

E en van de activiteiten is het blad d a tje nu in je handen hebt: UniVersum. Dit is het lijfblad van de JWG-er. UniVersum is een blad voor alle leden dat vijf keer per jaar verschijnt. Elke keer staat het weer propvol m et interessante info en artikelen. Zo staat er in elke UniVersum de

'AstroKalender' waarin voor de komende tijd de bezienswaardigheden staan. Deze zijn al m et het blote oog o f een kleine kijker w aar te nemen. Voor de leden die al w at verder zijn, is er 'M e t de Kijker op Jacht', waarin bepaalde objecten verder worden uitgediept.

J e vindt deze informatiestroom te weinig? Dan kun je ook nog naar een JWG-afdeling bij jou in de buurt gaan. De JWG heeft ongeveer tw intig afdelingen, verspreid over het hele land. Deze afdelingen hebben maandelijks een bijeenkomst voor alle JWG-ers uit een bepaalde

omgeving.Hier kun je dan gezellig m et je leeftijdsgenootjes kletsen over de laatste sterrenkundige nieuwtjes. O f je gaat met je hele afdeling op excursie naar een sterrenwacht of planetarium. Sommige afdelingen organiseren ook zelf afdelingskampjes.

W anneer je dat nog niet genoeg vindt: er zijn jaarlijks ook tw ee Landelijke Bijeenkomsten. Hier ontmoeten alle JWG-ers uit Nederland elkaar, maar je mag ook gerust je vriendjes of vriendinnetjes meenemen. In mei is er een voor alle JWG-leden en in oktober een voor alle

jongere leden. Op zo'n dag is er een heel programma voor jullie in elkaar gezet rond een bepaald thema. Soms komen er ook bekande sprekers zoals Erwin Kroll of Vincent Icke.

Ga je al naar de afdelingsbijeenkomsten en kom je naar alle landelijke bijeenkomsten maar wil je toch nog meer? Dat kan! In de zomervakantie organiseert de JWG een aantal zomerkamp­en voor haar leden. Er zijn tw ee jongerenkampen van elk een week voor jongens en meisjes

to t 13 jaar. Hier doe je m et elkaar allemaal leuke dingen, en 's avonds ga je bij een heldere hemel waarnemen. Ben je hier te oud voor, dan is er ook een Ouderenkamp. Dit kamp duurt tw ee weken, en is bedoeld voor jongeren van 14 to t en m et 17 jaar. Tenslotte proberen w e iedere zomer een kamp in het buitenland te organiseren. Dit jaar is de JWG naar Roemenie geweest om de zonsver­duistering en het Perseidenmaximum w aar te nemen. Als je een fanatieke sterrenliefhebber bent mag je zo'n kamp niet missen!

Ben je n ieuw sgierig gew orden en w il je ook lid w orden? Stuur dan het onderstaande strookje op naar JWG

zonnenburg 2 3512 NL UTRECHT

Je kun t het strookje na tuu rlijk ook gebruiken om je vrienden en vriendinnen lid te maken!

Ja, m aak m ij, to t w ederopzegg ing , lid van de JWG. JW G-lidm aatschapsprijsIk ontvang dan 5 keer per jaar het blad UniVersum.ii * u * i * * * • l. l - t l .3 0 ,- ( t /m 20 jaar)Ik w a ch t m et beta len to t ik een acceptg iro heb ontvangen. - fl 35 - (ouder dan 20 jaar)

N aam :............................................................................................ m / vAdres:..........................................................................................................Te le foonnum m er:............................................Postcode/Plaats:.....................................................................................Geb. d a tu m :......................................................D a tum :............................................Handtekening ouder/verzorger: