89
Uphando ngezenzululwazi UPHANDO nabaFundi besiGaba seSiseko Inxalenye yeengcingane nezimvo ezikule ncwadana sisiqhamo esiqanduselwe yintsebenziswano ende ephakathi kwesibini sakwaKenyon, u-Alan kunye noViv. La maphuthi ahlathinye athi, sekulithuba encazelana ngothando lwemfundo yamabanga aphantsi kwakunye nophuhliso lootitshala. Ngokutsho kwabo, oku kusukela ngeminyaka yokugabuka kwenkungu, oo-1960, ngethuba bobabini beqalisa ukuhlohla eLondon, ukuza kuthi ga ngeminyaka yoo-1970. Oku kuncazelana ngezimvo kuqhubekile naseLovedale, e-Alice, kwaya kutsho nase-Cape College, e-Fort Beaufort, apho abo babesebenza nabo bekunye nabafundi babo babanceda ekuphuhliseni nangakumbi ezi ngcingane nasekuzisebenziseni kwiimeko nemixholo efanelekileyo. Umsebenzi othe walandela usenziwa kunye nootitshala eziklasini, uthe wawulola nangakumbi lo msebenzi ngokubhekiselele kwimfaneleko yawo. Uguqulelwe esiXhoseni ngu-NF Saliwa-Mogale noNkululeko Ndiki Ulungelelaniswe ngu Layout by Welma Odendaal ISBN 978-0-9814425-2-5

Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Uphando ngezenzululwaziUphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Citation preview

Page 1: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

UUpphhaannddoo nnggeezzeennzzuulluullwwaazzii

UPHANDOnabaFundi besiGaba seSiseko

Inxalenye yeengcingane nezimvo ezikule ncwadana sisiqhamo esiqanduselwe yintsebenziswano ende ephakathi kwesibini

sakwaKenyon, u-Alan kunye noViv. La maphuthi ahlathinye athi, sekulithuba encazelana ngothando lwemfundo yamabanga aphantsi

kwakunye nophuhliso lootitshala. Ngokutsho kwabo, oku kusukela ngeminyaka yokugabuka kwenkungu, oo-1960, ngethuba

bobabini beqalisa ukuhlohla eLondon, ukuza kuthi ga ngeminyaka yoo-1970. Oku kuncazelana ngezimvo kuqhubekile

naseLovedale, e-Alice, kwaya kutsho nase-Cape College, e-Fort Beaufort, apho abo babesebenza nabo bekunye nabafundi babo

babanceda ekuphuhliseni nangakumbi ezi ngcingane nasekuzisebenziseni kwiimeko nemixholo efanelekileyo. Umsebenzi othe

walandela usenziwa kunye nootitshala eziklasini, uthe wawulola nangakumbi lo msebenzi ngokubhekiselele kwimfaneleko yawo.

Uguqulelwe esiXhoseni ngu-NF Saliwa-Mogale noNkululeko Ndiki Ulungelelaniswe ngu

Layout by Welma OdendaalISBN 978-0-9814425-2-5

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:15 PM Page 1

Page 2: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

INkcazelo yeKharityhulamu yeSizweINzululwazi yezeNdalo – isiGaba esisiSekoIsiPhumo sesiFundo 1 Uphando ngezenzululwazi

Abafundi basebenza ngokuzithemba ekufuneni ulwazi ngeziganeko zendalo; baphanda ulwalamanonokusombulula iingxaki kwiimeko zenzululwazi, kwezobuchwepheshe nakwezokusingqongileyonendalo.

IIzziiqquullaatthhooIntshayelelo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Icandelo 1Yeyiphi eyona ndlela ilungileyo yokwenza ukuba umkhenkce unyamalale? . . . . . 6

Ukuphanda ngoDongwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10

Ukuphanda ngeSonka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14

Icandelo 2Ukuphanda ngezinambuzane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Ukuphanda ngezityalo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

Icandelo 3Zingaphi iindlela onokwenza ngazo ukuba ibhalbhu yetotshi ilayite? . . . . . . . . . 36

Ukuphanda ngoTsalo noTyhilizo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

Icandelo 4Ukuphanda ngezimo zenyanga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Ukuphanda ngemozulu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Isiqukumbelo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Isihlomelo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:15 PM Page 2

Page 3: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Intshayelelo

Ngonyaka ka-2004 ootitshala besiGaba esisiSeko bezikolo zamabanga aphantsiezili-9 kwisithili soMzantsi baqalisa ukusebenzisana nePSP ukuzama ukwakhanokusungula uphando lwezeNzululwazi yezeNdalo kunye nabafundi babo,njengenxalenye yeProjekthi yeMSET, exhaswa ngezimali ngumbutho iShuttleworthFoundation. Le ncwadana sisiphumo sentsebenziswano yethu yeminyakaemithathu.

Yintoni equlathwe yile ncwadana?Kule ncwadana sidandalazise izigaba ezili-9 zophando esizenze kunye nabafundi.Ezi zigaba zophando ziqhube kakuhle kakhulu xa bezisenziwa nabafundi beBangaR ukuya kutsho kwiBanga 3. Kule ncwadana uya kufumana iingcebisozokusebenzisa izinto ezifumaneka lula, mihla le eziya kukunceda ekwenzeni ezizigaba zilithoba zophando kunye nabafundi eklasini yakho.

Indlela eyakhiwe ngayo le ncwadiSiqala ngokujolisa kwindima yokuhlatywa kwemibuzo. Emva kweli nqanaba ke,le ncwadana ithi yahlulwe ngokwamacandelo amane. Icandelo ngalinye lithi ligxilekwisolotya ngalinye leNkcazelo yeKharityhulamu yeSizwe ngokweNzululwaziyezeNdalo.

La masolotya ke ngala:O INkqunto (matter) neziNto ezinomsebenzi (material)O Ubomi neMpiloO I-Eneji neNguqukoO IPlanethi yoMhlaba nokuNgaphaya kwayo.

Icandelo lokuqala lijolise kwiNkqunto neziNto ezinomsebenzi. Kweli candelo uyakufumana izikhokelo zeendidi ezi-3 zophando: umkhenkce, udongwe, kunyenesonka.

Kwicandelo lesibini elingoBomi neMpilo, sidandalazise iindidi ezi-2 zophando oyakuthi uzenze kunye nabafundi bakho: izilwanyana ezincinane kunye nezityalo.

Icandelo lesithathu, elingeziNika-mandla okanye i-Eneji neNguquko, liqulatheiingcebiso zeendidi ezimbini zophando: umbane nentshukumo.

Kwicandelo lokugqibela, elingePlanethi yoMhlaba nokuNgaphaya kwayo, sicebisengeendlela ekunokuthi kuphandwe ngazo izimo zeNyanga kwakunye neMozulu.

Indlela yokusebenzisa le ncwadiMusa ukucinga ukuba kukho indlela enye kuphela efanelekileyo yokusebenzisa lencwadi, ekukuqala kwiphepha lokuqala ukuya kwelokugqibela. Uvumelekile ukubauqale naphi na apho uthanda khona. Khetha naluphi na uphando onokulwenzanabafundi bakho nonomdla kulo, nocinga ukuba luya kutsala umdla nakubo.Kananjalo kufuneka ukhethe into eya kuhambelana nomxholo okanye iprojekthienisebenza ngayo eklasini okanye esikolweni sakho. Le ncwadana yenzelwe njeukukuncedisa nokukunika isikhokelo. Ayenzelwanga ukuba ibe yimigqaliseloemiselweyo ekufuneka uyilandele. Landela iingcinga zakho, uzithembe wena buqukunye nabafundi bakho.

Umkhenkce, udongwe,nesonka

Izinambuzane nezityalo

Umbane nentshukumo

Izimo zeNyanga kunyenemozulu

INTSHAYELELO 3

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:15 PM Page 3

Page 4: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Into ekuya kufuneka ukuba uyithathele ingqalelo yimozulu kwanexesha lonyakaekufuneka uphande izihloko ezithile ngalo. Umzekelo, ubusika ingalixeshaelingafanelekanga lokuphanda ngezityalo nezilwanyana ezincinane ngenxayokunqongophala kwazo ngeli thuba.

Siyathemba ukuba uya kuzifumanisa zilulutho nenkanyiselo ezi ngcebiso. Kambe,njengathi, siyathemba ukuba uya kuyifumanisa iNzululwazi yezeNdaloingummandla wekharityhulamu omnandi nonomtsalane ukuphanda ngawo kunyenabafundi bakho. INzululwazi ingasisiseko esiluqilima nekhonkco elihlanganisaumsebenzi omhle odidiyelweyo ntlandlo zonke zommandla obanziwekharityhulamu yesiGaba esisiSeko.

Yintoni eyenza

umbane?

Usuka phi umkhenkce?

Amanzi afika njani

etephini?Kutheni eminye imifuno

ikhula ngaphezulu

komhlaba lo gam

a

eminye ikhula phantsi

komhlaba? Asuka phi amafu?

Wenziwa njani umbane?

Kutheni inyangailiceba nje ngamanye

amaxesha?

Isuka phi imvula?

Zisuka phi iinkozo

nembewu?

4 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:15 PM Page 4

Page 5: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Ukuhlatywa kwemibuzoUya kufumanisa ukuba kule ncwadana sithe gqolo ukucebisa ngeendlelazokukhuthaza abafundi ukuba bacinge ze bavakalise imibuzo yabo, kwayebangade bahlokozwe, belolwa okanye belotywa ukuze babuze imibuzo. Kananjalomasingoyikiswa kukuba abantwana baya kubuza imibuzo esiya kunzinyelwakukuyiphendula. Akuyomfuneko ukuphendula yonke imibuzo abayibuzayo.

Kumathuba amaninzi eklasini kuqheleke ukuba ibe ngootitshala ababuza imibuzo.Kambe, njengootitshala, silindele ukuba abafundi bethu bayiphendule imibuzoleyo. Sikholelwa ukuba kufuneka ibe ngabafundi ngokwabo abafumana amathubaokubuza imibuzo, ukuba ikharityhulamu isekelwe emntwaneni ngenene. Kufunekaukuba siqinisekise ukuba abafundi bafumana intlaninge yamathuba okubuzaimibuzo abanokuba banayo. Kambe kufuneka ukuba bafumane amathubaokuphanda imibuzo abanayo.

Sithe gqolo

ukucebisa

ngeendlela

zokukhuthaza

abafundi ukuba

bacinge ze

bavakalise

imibuzo yabo,

kwaye bangade

bahlokozwe,

belolwa okanye

belotywa ukuze

babuze imibuzoº

INTSHAYELELO 5

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:15 PM Page 5

Page 6: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

ICANDELO 1INkqunto neziNto ezinomsebenzi

Indlela yokwenza umkhenkceunyamalale yayiluphando lokuqala

esathi salwenza kunye nabafundibesiGaba esisiSeko kwiProjekthi yeMSET. Le

yaba yindlela entle kakhulu yokuqalisa umsebenziwethu, kwakunye nokuphandwa kwento phantse ngabo

bonke abantwana. Umbuzo owawusentloko esaqala ngawo (Yeyiphieyona ndlela ilungileyo yokwenza ukuba umkhenkce unyamalale?) wawuvuswayimibuzo eyathi yachukunyiswa, isengwa ngootitshala kubafundi babo phambikocweyo lukamasifundisane wokuqala.

Ukucwangcisa nokulungiselela ukwenza uphandoXa usenza olu phando kufuneka uqinisekise ukuba unamagaqa omkhenkceoneleyo, ukuze isibini ngasinye okanye iqelana elincinane labafundi abathathu libenokuba negaqa lalo lomkhenkce. Kananjalo kuya kufuneka uqinisekise ukuba onkeloo maqhekeza omkhenkce aphantse alingane. Kuya kufuneka ucinge ngendlelaonokugcina ngayo loo maqhekeza omkhenkce engumkhenkce de kufikelele ixeshaofuna ukuwasebenzisa ngalo. Enye yezinto onokuzenza kukusebenzisa iflaski.Enye into esiyifumanisileyo yeyokuba kubaluleke kakhulu ukuba kufumaneke eziglasi zeplastiki zilahlwayo ukuze isibini ngasinye sibe nokufaka iqhekeza lasolomkhenkce kule glasi.

6 FOUNDATION PHASE SCIENCE

YYeeyyiipphhii eeyyoonnaa nnddlleellaa iilluunnggiilleeyyoo yyookkwweennzzaauukkuubbaa uummkkhheennkkccee uunnyyaammaallaallee??

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:15 PM Page 6

Page 7: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Ukuqinisekisa ukuba abafundi banento yokwenzaSicebisa ukuba uzinike ithuba lokufundisisa uphando olu kwiintsuku ezimbiniokanye kusuku olungaphambili kokwenziwa kwalo. Ngxaki zini ocinga ukubaabafundi bakho bangahlangana nazo? Yintoni ekunokufuneka uyenze ukuncedaabafundi bakho? Ungaqinisekisa njani ukuba abafundi bakho ngabo ngokwaboabenza uphando? Lo ayingomsebenzi womboniso. Kufanele sibathembe abafundiukuba bayakwazi ukufuna ulwazi, banesakhono sokuqamba nesiphiwo sokuyila.Kufanele ukuba ibe ngabo abenza uphando. Kufanele bazive bengabanini-msebenziwophando olo. Eyakho indima ebalulekileyo kukubakhokela nokubanika inkxaso, xauthe waqaphela ukuba bayaludinga uncedo lwakho.

Xa luthe uphando olo lwaphuma apho bekungacingelwanga khona, yintoengenamsebenzi leyo. Omawukwenze nje kukuxelela abafundi ukuba mabaphindebalwenze uphando olo. Kakade ooSonzululwazi abalwenzi kanye kuphela uphandolwabo babe balugqibile. Bayahluka, baguqule iindlela zabo, bafanekise izinto ezithile,baphonononge oko bakwenzayo, kwakunye neziphumo zoko bakwenzileyo. Ngakooko ke abafundi bakho baya kuba baziphethe njengoosonzululwazi boqobo!

Yintoni ekulindeleke ukuba abafundi bakho bayenze?Uyabazi abafundi bakho. Zama ukuqikelela ukuba baya kwenza ntoni na. Chithaisithutyana nje sexesha uzama ukucinga ngoko bafanele ukuba bacinga ngako nabayakuthi bakuzame, ukwenzela ukuba amaqhekeza abo omkhenkce anyibilikengokukhawuleza. Oko kuya kukunceda kumalungiselelo akho. Into abantwanaabagqibe nabaceba ukuyenza, mhlawumbi, ingabonakalisa ulwazi lwabolwangaphambili nasele benalo. Umzekelo, abanye abantwana, mhlawumbibangagqatsisa amaqhekeza abo omkhenkce ngelanga. Mhlawumbi abanye abafundibangawabeka awabo amagaqa omkhenkce kwindawo emnyama elangeni. Ukantiabanye bangawacubha okanye bawahlafune awabo amagaqa omkhenkce. Abanyebaba bafundi mhlawumbi bangazama ukunyibilikisa awabo amagaqa omkhenkcengokuwaqhekeza phantsi, emhlabeni. Zama ukuvula ingqondo, ulindele nantoni na.Kufuneka ulindele ukuba abafundi bakho bangaphuma nalapho ubungacingelangakhona ngezinto abazenzayo.

Zeziphi iindlela ezilungileyo zokwenza ukuba umkhenkceunyamalale ngokupheleleyo?Xa siceba uphando, siqala ngokuzibuza imibuzo. Usuka phi umkhenkce? Uya phiumkhenkce? Ngokwale meko ke, umbuzo wethu ngowokuba, Zeziphi iindlelaezilungileyo zokwenza ukuba umkhenkce unyamalale ngokupheleleyo? Ngubanionokwenza ukuba elakhe igaqa lomkhenkce ibe lelona linyibilika ngokukhawuleza?Oku kuvakala ngathi lugqatso.

UMSEBENZI 1Qala ngokucela abafundi bakho ukuba bakungqonge. Ukuba unendawoekuqundanwa kuyo kuhleliwe phantsi eklasini yakho, cela abafundi ukuba niye

kuloo ndawo. Xa kuthe kanti ayikho indawo enjalo,ekhethekileyo yokufundela nokubalisa amabali eklasiniyakho, cela abafundi ukuba badibanise izitulo zabo, zebahlale phantsi ukuze kulungiselelwe ingxoxo.

Ungaqala mhlawumbi ngokubalisa ibali, okanyengengxoxo malunga nemozulu, ngakumbi imini eshushu,ngxoxo leyo iya kukhokelela kubukho bamagaqaomkhenkce. Buza abafundi bakho ukuba yintoni naabayaziyo malunga nomkhenkce. Bhala phantsiiimpendulo zabo kwiphepha elikhulu lokubhala ngekokiokanye uzibhale ebhodini ngokungathi yindlu yezigcawuokanye yimaphu yocwangciso-zingcinga.

INKQUNTO NEZINTO EZINOMSEBENZI 7

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:15 PM Page 7

Page 8: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

UMSEBENZI 2IBanga R kunye neBanga 1Xa usebenza nabafundi beBanga R okanye iBanga 1, kufuneka ubanike imiyaleloecacileyo malunga nokulandelayo ofuna bakwenze. Sicebisa ukuba kufunekaubaxelele ngokungqalileyo nangenyameko into ekufuneka beyenzile. Baxeleleukuba iklasi yenu iza kuzama ukufumanisa ezona ndlela zilunge kakhulu nezonazikhawulezayo zokwenza ukuba amagaqa omkhenkce anyibilike. Emva koko kebaxelele ukuba ufuna basebenze ngokwezibini kwaye uza kunika isibini ngasinyeiqhekeza lomkhenkce. Baxelele ukuba kuza kufuneka ukuba kuphunyelwengaphandle eklasini, kwaye ufuna bajonge ukuba ngowuphi na umntu oyakufumana ezona ndlela zilungileyo zokwenza umkhenkce ukuba unyamalalengokupheleleyo. Bakhumbuze ukuba bazame ukucinga ngezona ndlelazikhawulezayo zokwenzeka koku.

Khuphela ngaphandle abafundi bakho. Ungabaxelela ukubabazikhethele amaqabane abaza kusebenza nawo okanyeubabele ngokwakho abantu ofuna ukuba basebenze nabo.Nika isibini ngasinye igaqa lomkhenkce eliseglasini yeplastikielahlwayo. Kuya kufuneka ukuba wenze isigqibo malunganokuba ikude kangakanani na nesikolo le ndawo ufunanisebenzele kuyo. Mhlawumbi ungagqiba kwelokubanisebenzele emabaleni okudlala ukwenzela ukubaningaphazamisani nezinye iiklasi. Mhlawumbi ningakwazinokusebenzela ecaleni nje kweklasi yenu. Kananjalo kuyakufuneka uqinisekise ukuba unakho ukwalusa isibiningasinye kwesikwenzayo. Bakhuthaze abafundi bakho ukubabacinge ngeendlela ezahlukileyo zokwenza ukuba imikhenkceyabo inyibilike.

Xa sithe isininzi sabafundi bakho sakwazi ukunyibilikisaimikhenkce yaso, ungabaphindisela kwaseklasini ukuzenixoxe malunga noko nikwenzileyo kwanoko kuthe kwafunyaniswa.

IBanga 2 neBanga 3Ukuba kuthe kanti abafundi bakho sele benonyaka okanye iminyakaemibini besesikolweni, sicebisa ukuba ubanike ithutyana lokwenzaizicwangciso zokwenza uphando lwabo ngokwezigaba ezibinibesebenza ngokwamaqela amancinane ezibini okanye ezithathu.O Okokuqala baxelele ukuba bachithe ithutyana elifutshane becinga

okanye bethetha ngezinto abanokuzenza.O Emva koko ke bacele ukuba bazobe isicwangciso soko bafuna

ukukwenza. Bakhuthaze ukuba baqikelele ngokunokuthikwenzeke. Kufuneka ulaluse ze ulicuthe xa kuyimfuneko ixeshalale misebenzi mibini. Ukucinga kubalulekile, kodwa kuyafunekaukuba abafundi babe nethuba lokusebenzisa iingcinganezicwangciso zabo.

Inqanaba elilandelayo kukubaxelela ukuba baqhube uphando lwabo.Xelela abafundi bakho ukuba ufuna baqwalasele oko kwenzekayo.Bakhumbuze ukuba babhale phantsi oko bakubonayo.

Njengoko usebenza nabafundi abaselula, sicebisa ukuba ubakhuphelephandle abafundi bakho ukuze kwenziwe olu phando. Nika isibiningasinye okanye isithathu ngasinye iqhekeza lomkhenkce elikwiglasiyeplastiki elahlwayo. Qinisekisa ukuba uyakwazi ukwalusaokwenziwa liqela ngalinye elincinane, kwaye uyafumaneka ukuzeuqhube okanye ukhuthaze abo bafundi basokolayo.

8 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:15 PM Page 8

Page 9: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Lo gama abafundi belinde ukunyibilikakwamaqhekeza abo omkhenkce, kufunekabaqwalasele okwenzekayo ze banike ingxelongokuqhubekayo: ‘Iqhekeza elo linendawanaezinyibilikayo’; ‘Linyibilike icala’; ‘Linyibilikelaphela’; njalo njalo. Abafundi beBanga 2nabeBanga 3 banokulinganisela ixeshaelithathwe liqhekeza lomkhenkce ukunyibilikabesebenzisa iiwotshi.

Yintoni esiyifundileyo?Qokelela abafundi bakho kwakhona ukuzekuqhutywe ingxoxo. Bakhumbuzengokwabelana ngezicwangciso zabo.Babuze ukuba:O Yintoni ebebecinga ukuba iza kwenzeka

phambi kokuba bazame ukunyibilikisaamaqhekeza omkhenkce abo?

O Yintoni abayifumanisileyo? Bacinga ukubakutheni kwenzeke loo nto nje?

O Yintoni eyenza ukuba umkhenkceukhawuleze kangaka ukunyamalala?

O Amanzi lawo ingaba ayaphi?O Yintoni esiyifundileyo?

Ubunzululwazi boNyibiliko nokuvela koMphunga• Unyibiliko ligama esilinika inkqubo yokuguquka kwesiqina (solid) sibe lulwelo

(liquid). Ibhotolo iyanyibilika. I-ayisikhrimu iyanyibilika. Itshokholethi iyanyibilika.Umkhenkce uyanyibilika.

• Ukuvela komphunga luhlobo ekubizwa ngalo imo elandelayo yenguquko xaulwelo lukhangeleka ngokungathi luyaguquka luba yirhasi okanye umphunga.

Zama ukwenza abafundi bakho ukubabacacise ngoko kwenzekayo nesizathusoko. Xa besenza oku, abafundi bakhaingcingane efuna ukuqinisekiswa -okanye bakha ithiyori - malunganesizathu sokwenzeka kokokwenzekayo. Kuya kuthini xa batheabafundi bawuhlafuna umkhenkce? Xakuthe kwenzeka oko, babuze abafundiukuba, Ingaba umkhenkce lowo uye phina? Ze emva koko kwenzeka ntoni na?Okokugqibela, ungababuza abafundiukuba, Kwenzeka ntoni xa sibila? Le ntoingenza abafundi bakhe unxulumano namanye amava abo. Umzekelo, ingabayoma njani impahla exhonywe ecingweni?

Musa ukuzikhathaza ngokufumana iimpendulo ‘ezichanekileyo’. Eyona ntoibalulekileyo kukuphembelela ukuba abafundi bakho bacinge nangakumbi. Lengxoxo yinxalenye ebaluleke kakhulu yophando. Ukhokela abafundi ukuba bacingekwaye bacamngce ngoko bakwenzileyo, kwakunye noko bakufumanisileyo.Ubanceda ukuba bathethe ngamava nageengcinga zabo. Okona kufundakunamandla kuveliswa okanye kuphuhliswa kukwenza (yinkqubo).

Eyona nto

ibalulekileyo

kukuphembelel

a ukuba

abafundi bakho

bacinge

nangakumbi.

INKQUNTO NEZINTO EZINOMSEBENZI 9

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:15 PM Page 9

Page 10: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

UUkkuupphhaannddaa nnggooddoonnggwwee‘Ibhokisana yamaqashiso’ – Ukuhlanganisa

uLwimi nezeNzululwazi‘Ibhokisana yamaqashiso’ okanye ‘Ingxowana yamaqashiso’ sisixhobo esibaluleke kakhulu nekuyimfuneko ukuba utitshala ngamnye wesikolo samabanga aphantsi abe naso. Yibhokisi okanye ingxowana enezinto ezahlukileyo ezininzi ngaphakathi. Injongo yayo yeyokuba umntu abe nakho ukufaka isandla sakhe ngaphakathi abambe okanye eve into engaphakathi, kungekho mntu ubonayo ukuba yintoni na leyo ibanjiweyo. Ibhokisana yejusi ebukhulu buziilitha ezi-5 ingasebenza kakuhle kakhulu. Kananjalo nebhokisi yamaphepha (enesiciko) engaphethanga nto ebinamaphepha okwenza iikopi isenokusetyenziswa. Le nto isebenza kakuhle kakhulu xa ibhokisi leyo igqojozwe macala omabini, ukuze abantwana babe nakho ukufaka izandla zozibini ebhokisini, ukuze babe nakho ukuyiva ngcono loo nto bayibambayo.

Ungayisebenzisa ibhokisana yamaqashiso (ingxowana yamaqashiso)ukuze uphuhlise okanye wandise ukusetyenziswa kolwimi lokucacisa ngabafundi bakho. Kananjalo ungayisebenzisela iNyumerasi, ezeNzululwazi kwakunye neZakhono zoBomi. Nanjengoko eli candelo lijolise kwiNkqunto neziNto ezinomsebenzi, ibhokisana yamaqashiso ixabiseke kakhulu ngokusebenziseka kwayo xa ufuna abafundi abancinane bacinge malunga neempawu zenkqunto nezinto ezinomsebenzi.

Phambi kokuba usebenzise ibhokisana yamaqashiso nabafundi bakho, yenzaisicwangciso sokuba yintoni na onokuyifaka kwibhokisana leyo ngeli thuba. Fakaizinto eziqhelekileyo, izinto ezivakala ngokwahlukileyo nezineemo ezahlukileyo.Kubafundi beBanga 2 nele-3, zama ukubandakanya izinto ezihlanganisa iimvakalokwakunye neemo ezahlukileyo. Umzekelo ungaquka ibhrashi yamazinyo, ibholayentenetya, isikhuhli, ibhrashi yeenzipho, ilitye, ipensile okanye usiba, ikama.

Ukuphanda inkqunto ngokuyichukumisaOnke amaBangaXa uza kuqala ukusebenzisa ibhokisana yamaqashisookanye ingxowana yamaqashiso, qokelela abafundi,bakungqonge. Baxelele ukuba ufuna bamamelengenyameko. Baxelele abantwana ukuba uza kubizaumntwana omnye ukuba azokufaka izandla zakheebhokisini, ukuze abambe into esebhokisini ze ayivengesandla ukuba yintoni na. Qinisekisa ukuba abantwanabayaqonda ukuba akufuneki bazikhuphe izinto ebhokisini.

Baza kusebenzisa izandla zabo kuphela ukuva ukubayintoni leyo bayibambileyo. Xelela abafundi ukuba awufuniukuba umntwana lowo ufake izandla ebhokisini axeleleiklasi ngento ayibambileyo. Koko kuza kubuzwa imibuzo ukuzama ukufumanisa ukuba ingaba yintoni na loo nto ibanjiweyo. Umntu uza kuzama ukuqashela okanye aqikelele ngokukhokelwa ziimpendulo azinikayo zemibuzo leyo.

10 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:15 PM Page 10

Page 11: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

INKQUNTO NEZINTO EZINOMSEBENZI 11

Emva koko khetha umntwana abe mnye obemamelengenyameko, ukuze eme ecaleni kwakho. Buza imibuzo eyakukuxelela okuthile ngesimo, ngemvakalo yoburhabaxanobumpuluswa, ngokuqina kwakunye nomsebenzi wentoleyo (ngamanye amagama malunga neempawu zento leyo).Umzekelo, O Imile njani le nto uyibambileyo?O Ingaba iqinile?O Ungakwazi ukuyicudisa?O Ucinga ukuba yenziwe ngantoni?

Khumbula ukuba umntwana akasayi kuyibona into leyo.Uyaqashisela nje, esekele loo maqashiso kwintoayibambileyo. Lo gama achukumisa into leyo, eyiphatha-phatha usebenzisa ulwimi olucacisa loo nto ayivayo.

Njengoko uqhubeka nokubuza imibuzo, yithi chu ukhuthaza ukubaiklasi le xa iyonke ibuze imibuzo nayo. Emva kokuba wena neklasiniqashele ngempumelelo ukuba yintoni na into yokuqala ethe yabanjwa,biza omnye umntwana ukuba eze ngaphambili aze kufuna intoebhokisini. Phinda ukhuthaze abafundi ukuba babuze imibuzo.Khuthaza umntwana lowo ubamba into esebhokisini ukuba aphenduleimibuzo malunga naloo nto ayibambileyo. Yithi chu ukhuthazaabantwana ukuba babuze imibuzo efana naleyo ubuyibuzile. Bayakukonwabela ukubandakanyeka ze bawuthathele emagxeni aboumsebenzi lowo. Baya kufunda isakhono esibaluleke kakhulu sokubuzaimibuzo esenga iimpendulo ezibalulekileyo.

Abafundi beBanga 2 nabeBanga 3Ungawandisa lo msebenzi nabafundi beBanga 2 kwakunye nabeBanga 3ngokunika iqela ngalinye ibhokisi yamaqashiso enezinto ezithilengaphakathi. Umntu ngamnye ufumana ithuba lokufaka izandla zakheebhokisini ukuze akhethe into ethile, ayichukumise ngenyameko(eyiphonononga), ze acacise ngayo (enika ingxelo). Umndilili weqela elouzama ukuqashisela ukuba yintoni na le iphethwe ngulo mntu(ukutolika - kusenziwa uvalo-zikhewu) ngokubuza imibuzo.

Ukuphanda inkqunto ngokusebenzisa zonke iziva-mvo zethuIzinto oza kuzifunaO Isityana esincinane sodongwe olungumgubo owomileyo oluza

kusetyenziswa liqela ngalinyeO Idropha (dropper) encinane yeqela ngalinyeO Iphetshana elibukhulu bungu-A3 elinemaphu yeengcinga ezotyiweyo

yeqela ngalinye (kwiBanga 2 okanye kwiBanga 3)O Iikhrayoni ezinemibala emibini kwiqela ngalinye (kwiBanga 2 kunye

neBanga 3)O Uxwebhu lwephepha lokubhala elinemigca yemaphu yeengcinga

ezotyiweyo (iBanga R okanye iBanga 1)O Iikoki ezinemibala emibini (iBanga R okanye iBanga 1)

Ungalufumana udongwe olungumgubo owomileyo kwivenkile ethengisaizinto zokuxonxa, okanye izinto zodongwe. (Uya kuyifumana idilesiyabathengisi eKapa kwisiHlomelo esikwiphepha 82.)

Ukuba uneedropha ezincinane, abantwana bangadibanisa amanziamancinane nolu dongwe lomileyo kwinxalenye yesibini yophando.

ibhokisana

yamaqashiso ixabiseke

kakhulu

ngokusebenziseka

kwayo xa ufuna

abafundi abancinane

bacinge malunga

neempawu zenkqunto

nezinto ezinomsebenzi

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:15 PM Page 11

Page 12: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Ukuphonononga kunye nokubhalaingxelo Nika iqela ngalinye uxwebhu lwephepha olunemigcayemaphu yeengcinga ebhalwe kulo kwakunye nesityaesincinane ekugalelwe kuso udongwe olungumgubo. Celaabafundi ukuba baphonononge olo dongwe. Bacele ukubabalukhe ngesandla udongwe olo, ukuze beve ukubaluvakala njani phakathi kweminwe yabo. Bacele ukubabaluthelekise kunye nezinye izinto ezifana nalo.

Babuze abafundi ukuba, O Lukhangeleka njani udongwe?O Luvakala njani udongwe?O Ingaba ukhe wayibona na into efana nalo?

Baxelele ukuba bathethe ngoko bakubonayo nokobakuvayo.

Ukuba usebenza nabafundi beBanga 2 kunye nabeBanga 3,bacele ukuba bazibhale phantsi izinto abazibonayokwimaphu yabo yeengcinga (imibala, uhlobo ezivakalangalo, ubunzima nobulula bazo, njalo njalo). Ukanti ukubausebenza nabafundi beBanga R kunye nabeBanga 1sicebisa ukuba uhamba-hambe phakathi kwamaqela laukuze ujonge indlela abafundi bakho abaqhuba ngayo.Emva koko ke kuya kufuneka ukuba nibe nengxoxo yeklasixa usebenza nabafundi beBanga R okanye abeBanga 1,malunga noko bakubonileyo. Zibhale phantsi iimbono zabokuxwebhu lwephepha elinemaphu yeengcingaobulucwangcisile.

Enye yezinto onokuyenza kukunika iqela ngalinye isiphasamagama abanokukhetha kuso kunye nesincamathelisi-maphepha eludongeni. Le yinto eyenziwa ngootitshalabaseNorthwood. Emva koko baye bacela abantwana ukubabakhethe ze bancamathisele kwimaphu yeengcingaamagama abacinga ukuba acacisa ngokupheleleyo ukugudanoburhabaxa bento, umbala wayo, njalo, njalo.

Ukuxoxa nokunxibelelanaAbafundi beBanga 2 kunye nabeBanga 3Cela abafundi bakho ukuba bakuxelelengabakufumanisileyo. Esi sisakhono esibalulekileyosenkqubo yezenzululwazi esiya kunceda abafundibakho ukuba baphuhlise ukuzithemba ekumeni,bathethe ngaphambili kweklasi iyonke. Kananjalobaya kufunda ukumamela abanye xa bethethayo zebeve ukuba bathini na kwaye becinga ntoni abanyeabafundi. Lo gama babelana ngeembono zaboabafundi, bhala phantsi loo magalelo abokwimaphu yeengcinga esebhodini. Intoesiyifumanisileyo yeyokuba iiklasi ezininzi zakwaziukuqashela ukuba loo nto iviwayo iyintoni nakanye. Abafundi ababekhe bahlala emaphandleninasezilalini, nokuba kungethuba leeholide, babanakho ukwazi udongwe olomileyo.

12 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:16 PM Page 12

Page 13: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

MATTER AND MATERIALS 13

Ukuqikelela nokubhala ingxeloPhambi kokuba unikezele ngeedropha ezinamanzi, cela abafundi ukuba bacingengokubaO Kuya kwenzeka ntoni ukuba siye sagalela amaqabaza amancinane amanzi?O Ingaba amanzi aya kuluguqula njani udongwe olo?

Ukuba usebenza nabafundi beBanga 2 kunye nabeBanga 3, bacele ukuba babhalephantsi iingqikelelo zabo ngombala omnye kwimaphu yeengcinga. Ukuba usebenzanabafundi beBanga R kunye nabeBanga 1, sebenzisa iikoki ukubhala iingqikelelozabafundi bakho. Kwakhona, cela amaqela abafundi ukuba abelane ngeengcingazawo neklasi iyonke, ze ubhale iingcinga zabo kwimaphu yengqondo esebhodini.

Ukuphanda, ukuqwalasela nokubhala ingxeloNgoku ke nikezela iidropha kwakunye namanzana amancinane kwiqela ngalinye.Cela abafundi ukuba bagalele amaqabazana amancinane amanzi kumgubo lowowodongwe. Baxelele ukuba ufuna babhale phantsi oko bakufumanisileyo kwimaphuyeengcinga ngombala owohlukileyo kulowo bebebhale ngawo iingqikelelo zabo. Buzaabafundi ukuba bafumanise ntoni na. Emva koko ke bhala oko bakufumanisileyokwimaphu yeengcinga esebhodini.

UkunxibelelanaBuza abafundi bakho ukuba,O Bebecinga (baqikelele) ukuba kuza kwenzeka ntoni?O Zinto zini iinguqu abazibonileyo okanye abazivileyo?O Kwenzeke ntoni emanzini?O Ingaba iingqikelelo zabo bezichanekile kusini na?O Faka iimbono zabafundi bakho kwakunye noko bakufumanisileyo kwimaphu

yeengcinga yeqela lonke, usebenzisa umbala owahlukileyo wekoki.

Ingaba sifunde ntoni na?Ekugqibeleni, buza iklasi iyonke ukuba, “Yintoni esiyifundileyo apha?” Lunikezelolwengxelo olubaluleke kakhulu olu kuba wenza iklasi yakho ukuba ivavanyeuphando. Ungacela abafundi ukuba banike ingxelo ngoko bacinga ukuba bakufundilengokuba bakuzobe. Cela abafundi beBanga 2 kunye nabeBanga 3 ukubabaleyibhelishe imifanekiso yabo. Musa ukuzikhathaza ngopelo lwamagamaolungachanekanga. Into esifuna ukuyikhuthaza kukufundwa kokubhala okusaqalayo.

Ukwandisa uphando Ungawandisa amava abafundi bakho kwakunye nophando lodongwe ngokunikaumfundi ngamnye udongwe ‘olumanzi’. Udongwe olumanzi lukhangelekangokwentlama kwaye ungalubumba ukuba lube yiloo nto ufuna lufane nayo.Udongwe oluyintlama alumanzanga kakhulu njengodaka. Lona lubuqina.Ungaluqhekeza okanye ulushicilele, ze ulubumbe lube yiloo nto uyifunayo.

Nika umntwana ngamnye udongwanyana ze ucele ukuba balubumbe olo dongwelufane neenyokana ezincinci ezenziwe ngodongwe olumanzi. Baxelele ukubabathathe imilinganiselo yeenyokana zaba ze babhale phantsi ubude bazokumaphetshana amancinane. Cela abafundi bakho ukuba baqikelele ukuba kuyakwenzeka ntoni na. Umzekelo, “Ucinga ukuba kuya kwenzeka ntoni kwinyokanayakho xa udongwe lomile? Ngoba?”

Emva koko ke beka iinyokana ezo kwindawo ekhuselekileyo apho ziya komangokucothayo kwaye zingabikho ngozini yokuqhekeka. Zigqume iinyokana ezongento ebuplastiki ukuze zingomi ngokukhawuleza. Xa udongwe luthe lomangokukhawuleza, luqhekeka ngokulula ze lophuke. Emva kwethuba, xa iinyokanaezo zomile, cela abafundi ukuba bathathe imilinganiselo yeenyokana zabo. Bangadebayilebhelishe nemizobo yabo. Ingaba iingqikelelo zabo zichanekile? Ingaba bacingaukuba kwenzeke ntoni kwiinyoka zabo? Kutheni?

UkuguqukakweempawuzenkquntoUdongwe luhlobolomhlabaocolekileyo.Amaqhekezanaomhlaba oludongwe(amaqhekezanyanaamancinanekakhulu)ngamaqhekezaamancinci kakhulukwaye akanazigaqa.Iimpawuzodongweolungumguboziyaguquka xaludityaniswenolweloolunjengamanzi,noluthi luhlanganiseamaqhekezanalawo.Amanzanyanaamancinaneagalelwekudongweangaveza udongweolunokubunjwaluxonxwe.Ukongezwakwamanzi amaninzikuya kwenzaintlama.

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:16 PM Page 13

Page 14: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

UUkkuupphhaannddaa nnggeessoonnkkaa

Izinto oza kuzifunaSicebisa ukuba ungabi nabafundi abangaphezulu kwe-6

kwiqela ngalinye. Ukuba unabafundi aba-4 kwiqela ngalinye,loo nto iya kwenza ukuba abafundi babe namathubaongezelelekileyo okuthabatha inxaxheba.

Kwicandelo lokuqala lophando, kuya kufuneka ukuba ubeumgubo wokuxova, igwele, iswekile, ityuwa, amanzi kunyene-oli, kwakunye nesityana esincinane seqela ngalinye.Phambi kokuba uqalise ngolu phandokunye nabafundi bakho, galela esinyesezithako kwisityana esincinanengasinye.

Qinisekisa ukuba iqela ngalinye linentoeyahlukileyo kwelinye. Le nto ibalulekekakhulu. Akufuneki ukuba unike iqelaelinye izithako zonke. Ufuna ukunikaabafundi bakho into emangalisayo!Ukuba unike iqela ngalinye intoeyahlukileyo kwelinye ukuzeliyiphonononge ze liyiphande, kukhoisizathu esisiso sokuba babelane ngokobakubonileyo. Esi sisakhono senkquboyezenzululwazi sokunxibelelana.

14 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:16 PM Page 14

Page 15: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

INKQUNTO NEZINTO EZINOMSEBENZI 15

Ukuphanda ngeempawu zezinto ezinomsebenziXa sele uzicwangcisile izitya ezo, nika iqela ngalinye

isityana esincinci esinesithako esahlukileyo kudederhulwezithako. Ukuba ufundisa abafundi beBanga 2 okanyeabeBanga 3, nika iqela ngalinye iphetshana elibukhulubungu-A3 kwakunye nosiba ukuze babhale phantsi okobakuqapheleyo. Sicebise ngeminye imibuzo onokuthiuyibuze ukuze ubaphembelele ukuba baqwalasele kwayebacinge ngenyameko malunga nento leyo isesityeniesisetafileni yabo. Kananjalo ufuna ukuba abantwanabaqikelele ukuba kuya kwenzeka ntoni na xa bechintseamanzana okanye xa begalele amanzi amaninzi.O Ingaba ikhangeleka njani? Yintoni ebangela ukuba

ucinge ngolo hlobo?O Ingaba ivakala njani xa uyichukumisa?O Ingaba ivakala njani xa uyijoja?O Ingaba ivakala njani xa uyingcamla?O Ingaba ucinga ukuba kuya kwenzeka ntoni xa uchintse

amanzi kuyo? Ukanti, kuya kwenzeka ntoni ukubaugalele amanzi amaninzi?

Cela abafundi beBanga 2 okanye abeBanga 3 ukuba babhale phantsi okobakubonileyo kwiphetshana obanike lona. Ukanti ukuba usebenza nabafundibeBanga R okanye beBanga 1, cela iqela ngalinye ukuba labelane nabanye ngokobakuqapheleyo. Emva koko bhala phantsi oko bakubonileyo kwimaphu yeengcingayeklasi esetshathini okanye esebhodini.

Xa kuthe akwabikho mntu ucingayo ukuba kufaneleke ukuba kwenzeke ntoni nangezi zithako xa zidibene zizonke, buza abafundi ukuba bacinga ukubakungenziwa ntoni na ngezi zithako xa zidityanisiwe zonke. Sicinga ukuba kuyakubakho nokuba mnye umntu oya kucebisa ukuba kungenziwa isonka!

Sazi ntoni ngesonka?Phambi kokuba ubambe ingxoxo nabafundi bakho, chitha

ixeshanyana ucinga ngento ocinga ukuba abafundi bakhobayayazi ngesonka. Kumakhaya amaninzi isonka sisenziwarhoqo. Cinga ngeentlobo ezahlukileyo zezonka. Ingabakwenziwa isonka esinjani ngamatheko akhethekileyo? Ingabaisonka sisetyenziswa njani kwimicimbi yenkolo kwakunyeneyenkcubeko? Ingaba isonka siphekwa ngendlela enye?Kananjalo ungagqiba kwelokuba uqokelele izisongeli okanyeamaphepha (iiplastiki zesonka, njl) zokufaka iintlobozezonka ezahlukileyo ukuze ubonise iklasi yakho.

Xa ugqibe ekwenzeni ingxoxo neklasi yakho, khangelauxwebhu lwephepha letshati kwakunye nekoki okanyeikhrayoni. Qokelela abafundi, bakungqonge, ze ubabuzeukuba bazi ntoni na ngesonka. Bhala phantsi yonke intoabakuxelela yona ngokohlobo lwendlu yesigcawu okanyeimaphu yeengcinga.

Musa ukulushiya olu phando kuba ningenaso isitovu se-onti esikolweni sakho.Nokuba uwenze onke amalungiselelo nabafundi, wayixova intlama, ungayibhaka/uyiphekeintlama yesonka sakho ekhaya. Ngosuku olulandelayo ningabelana ngeso sonka eklasini.

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:16 PM Page 15

Page 16: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Ukwenza isonka - ithuba lokwenza uhlanganisoSiyathemba ukuba uya kugqiba ekubeni wenze isonka esikolweni kunye nabafundibakho. Olu phando yenye yezinto eziphume phambili kwiintlobo zophandoesizenzileyo, kwaye sikonwabele xa sisonke ukulwenza. Kananjalo, ikwayindlelaeyiyo yohlanganiso lwemimandla emithathu yokufunda yekharityhulamu yesiGabaesisiSeko: ILitheresi, IzaKhono zoBomi kunye neNyumerasi. Xa senza isonkanabafundi, kufuneka bathathe imilinganiselo yezixa zezithako, ubunzima kunyenexesha.

Izinto oza kuzifunaKwiqela ngalinye kuya kufunekaukuba kubekho:O isitya sokuxovelaO iphiniO ijagi okanye imagi, kunyeO neemagi zokulinganisela okanye

amacephe okulinganiselaO umgubo wengqolowaO igweleO iswekileO ityuwaO i-oli kunyeO namanzi

Kananjalo usenokugqiba ekubeni ubenezinye izithako ezongezelelekileyo(amaqanda, ubisi, njl) ukwenzelaukuba amaqela abafundi abe nakhoukwenza iintlobo zezonkaezahlukileyo. Le ibe yinto eyenziwenguJean Grooter wesikolo samabangaaphantsi, iMoravian Primary School,ePhillipi.

Kananjalo ngumbono omhleukuqinisekisa ukuba bonke abafundibanxibe uhlobo oluthile lwee-ovaroli.Oku kusenokwenziwangokusetyenziswa kweeplastikizenkunkuma ezivulwe imingxumayentloko ngaphantsi, ze kugqojozweimingxunyana emibini yeengaloemacaleni. Emva koko keusenokujongisa iplastiki leyoyenkunkuma ezantsi, ze unxibiseabafundi ezi lokhwana.

A Khumbula ukuba iiplastikizenkunkumaezingagqojozwanga mingxumazingabenza abantwanabafuthaniseleke.

16 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:16 PM Page 16

Page 17: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Ukwabelana ngokufundaYenza ikopi yeresiphi, ze unike iqela ngalinye. Akukhathaliseki nokubausebenza nabafundi abancinane kangakanani. Eyona nto siyifunayo kukubabaqhelane nokubona okubhaliweyo koko kubangqongileyo. Nakubeni njeoomama, oomakazi, oomakhulu noosisi babo besenokungazisebenzisiiiresiphi ezibhaliweyo xa bepheka, iresiphi lolunye uhlobo lombhalooluyinxalenye yezicatshulwa ezibhaliweyo kubomi bethu bemihla ngemihla.

Nokuba ucinga ukuba oko iya kuba yinkcitha-xesha nje, kuba abafundi bakho“bengekakwazi okwangoku ukufunda”, sicebisa ukuba ubanike iresiphi. Leyenye yeendlela zokwenza ulwimi kunye nelitheresi ibe yinxalenye nentoenomongo kolu phando. Yenza ikopi ebhalwe ngokucacileyo nakakhulu ukuzeixhonywe edongeni. Emva koko ke fundela abafundi bakho ngokuvakalayoiresiphi leyo. Bacele ukuba bafunde kwakhona iresiphi leyo kunye nawe.

Ukupheka/ukubhaka intlama yesonkaKuya kufuneka ucinge ngendlela isonka eso esiya kuphekwa ngayo. Izikolo ezininziesisebenze nazo bezingenazo izitovu zokubhaka nokupheka izonka zabo. Kodwa ziyezenza amalungiselelo okwenza amagwinya, isonka esojiweyo, ukanti abanye badebeza nee-onti eziphathwayo eziklasini. Kuya kufuneka ukuba uthathe isigqibo sokubauya kuyisombulula njani le ngxaki esikolweni sakho. Mhlawumbi, uya kugqibaekubeni niyixove intlama ekuzeni kuphuma kwesikolo, ukwenzela ukuba uyithatheintlama leyo, ugoduke nayo ze uyibhake ngokwakho. Ungeza nezinto ezo keuziphekileyo esikolweni, ukuze ubonise ngeziphumo ezo ze kwabelwane ngezonkaezo neklasi.

Ukuba uthathe intlama leyo wagoduka nayo, ukuze uyipheke, ungayiphekangeendlela ezahlukileyo. Le nto inganinika ithuba lokuba nikwazi ukuthelekisaukuguda noburhabaxa kwakunye nencasa kunye nevumba lezonka ezo.

Ukungcamla (kunye nokuvavanya) isonka esibhakiweyoLe yindlela entle yokuhlanganisa ulwimi kunye nophando lwakho lwezenzululwazi.

Babele isonka phantse ngokulinganayo bonke abafundi bakho. Into oyifunayokukuba umntwana ngamnye abe nento ayingcamleyo – ngokwaneleyo – ukuzeakwazi ukucacisa ukuba injani na incasa yesonka eso kwaye yona inkangeleko yasoinjani na.

Kananjalo ufuna ukuba abafundi bakho bakwazi ukuthelekisa inkangeleko, ukugudanoburhabaxa kwakunye nencasa yezonka ezenzelwe ukuthengiswa. Kananjalo, ufunabazi ukuba ingaba izonka ziyafana kusini na okanye kukho iintlobo zezonkaezahlukileyo na (oko kuthetha igwinya, isonka esojiweyo, isonka esimhlophe, isonkaesimdaka, isonka esenziwe ngobisi, isonka esenziwe ngeqanda). Oku kuya kunikaabafundi ithuba lokuqwalasela nokunika ingxelo koko bakuphononongileyo kunyenabakufumanisileyo.

INKQUNTO NEZINTO EZINOMSEBENZI 17

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:16 PM Page 17

Page 18: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Xa umntwana ngamnye sele efumene iqhekeza lesonka, celaabantwana ukuba bawajonge ngenyameko lo maqhekeza. Babuzeukuba,O Ingaba iqhekeza elo lingachazwa njani?O Ingaba iqhekeza elo likhangeleka njani?

Emva koko ke nika abantwana ithutyana lokuba bajonge ze bacingekwaye bathethe nabanye abantwana. Ungazibhala phantsi izintoabazithethayo, okanye ungakuthatha oku njengengxoxo yomlomo.

Emva koko ke babuze ukuba,O Ingaba isonka eso usiphetheyo sifana njani kunye nesonka

sasevenkileni okanye emarikeni?O Ingaba ezi ntlobo zezonka zahluke njani?

Kwakhona phinda unike abafundi bakho ixesha lokuqwalaselanokucinga ngamaqhekeza ezonka abawaphetheyo. Ukuba uzibhalaphantsi izinto abazithethayo, bhala phantsi iimpendulo zale mibuzokanjalo.

Emva koko ke, buza iklasi yakho ukuba,O Ingaba injani incasa yesonka sakho?O Yintoni isizathu sokuba bacinge njalo?O Ingaba sivakala sirhabaxa okanye simpuluswa kusini na?

Kwakhona nika abafundi bakho ithuba lokungcamla nokucingangezonka abanazo.

Ukuba wenze iintlobo ezahlukileyo zezonka okanye upheke isonkangeendlela ezahlukileyo, cela abafundi bakho ukuba bathelekiseizonka ezahlukileyo, iindlela ezahlukileyo zokupheka izonka,kwakunye neencasa nokuguda noburhabaxa bezonka ezo.

Ukubhala phantsi into esiyifundileyo – Ukwabelana ngokubhalaEmva koko, kufuneka ucamngce kunye neklasi yakho malunganoko nikwenze ninonke, kwakunye noko kufundiweyo. Thathaiphepha elikhulu ze uxelele abantwana ukuba ufuna bakuncedenibhale ngoko bakwenzileyo xa bebesenza izonka.O Bacele ukuba bakuxelele ukuba yintoni na abayenzileyo kuqala.

Kufuneka ulungele ukulinda lo gama basacingayo.O Buza kwalo mbuzo mnye kwakhona ngendlela eyahlukileyo

(umzekelo, Besiqale njani ukwenza isonka sethu?).O Xa omnye wabantwana enika uluvo, nokuba libinzana nje,

mncome lo mntwana. Kubaluleke kakhulu ukuba ubakhuthazeabafundi bakho. Ukuba uluvo lwaloo mntwana asinto yakuqalangqa abantwana abathe bayenza, bakhumbuze ukuba ufunaukubhala yonke into abayenzileyo. Yintoni eyiyeyona yokuqalaesiyenzileyo?

O Khuthaza abafundi bakho ukuba bakunike izivakalisi ezizezabokwakunye namagama angawabo zama kangangoko ukubaungabhali ngokwamagama akho. Bhala oko abantwanabakuxelela kona.

Emva kokuba ubhale zonke izivakalisi, cela abafundi ukubabafunde izivakalisi kunye nawe. Lo gama usongeza izivakalisi,khuthaza abafundi ukuba bafunde kunye nawe konke okoukubhalileyo. Lo gama ubaphembelelayo abafundi, zamaukubakhuthaza abantwana ukuba bacinge ngolandelelwano lokobakwenzileyo.

18 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:16 PM Page 18

Page 19: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Usakuba uzibhale phantsi zonke iintlobo zamava ngokwenziweyo, fundangokuvakalayo konke okubhaliweyo othe wena kunye nabafundi bakho nakuyila.Buza abafundi ukuba ingaba bonwatyisiwe kusini na koko bathe bakuyila. Ingabaulandelelwano lufanelekile? Ingaba bangacinga ngandlela yimbi ilungileyoyokuthetha ngento ethile? Eli lithuba elifanelekileyo lokuba wena kunye nabafundibakho, manihlele nilungise iziphene koko bebekuyalela ukuba ukubhale. Leyinxalenye yenkqubo yokubhala. Abafundi bakho baza kuba becinga kwayebelinganisa ababhali bokwenene. Thatha umbala wekoki ongomnye okanyeikhrayoni enombala owahlukileyo ukuze wenze ingququ ngayo. Emva koko uyakubhala uluhlu olulungileyo nolungenaziphene, oza kuluxhoma kudonga lweklasiyakho. Ungaqalisa nencwadi yabafundi bakho yeeresiphi ezithandwayo kunyenabantwana abo.

Ukwabelana ngokubhala yindlela elungileyo yokubandakanya ukuziqhelanisanokuziqeqesha okunomongo kwelitheresi kumsebenzi wezobunzululwazi eklasiniyakho. Abantwana baya kuba nomdla ze bakulandele oko ukubhalayo nokobakufundayo kuba bebebandakanyeke ngokukuko kwinkqubo yokwenza isonka,kwaye nangenxa yokuba bebencedisile ekwakhiweni koko kubhaliweyo. Nokubaabafundi bakho basaqala ukufunda, oku ngamava anexabiso elikhulu, kwayeabantwana baya kufunda izifundo ezibalulekileyo ngokuphathelelene nokufunda,ukubhala kwakunye nezicatshulwa ezibhaliweyo.

Eminye imisebenzi yolwimi enokukhutshwa ngala mavaO Ukubhala imicu yezivakalisi emaphepheni ukuze abantwana bazibeke

ngokokulandelelana kwazo, nto leyo ilandela uhlobo ebebenze ngalo okobakwenzileyo.

O Ukwenza incwadi malunga nendlela yokwenza isonka.O Ukufunda oko kubhalwe kwiipakethi zezithako esizisebenzise ekwenzeni

isonka.O Ukuqokelela amabali kwakunye nemibongo malunga nesonka - (iilofu ezintlanu

kunye neentlanzi ezintlanu zasebhayibhileni).O Ibali lesikhukukazi esincinane – ukugqala ngokwelitheresi- buza abafundi

ukuba “xa ibiyihagu le ibibalisa (okanye esinye sezilwanyana), eli bali belizakwahluka njani?”

O Ukulanda umkhondo webali lesonka - k Qala kwiqebengwana lesonka oya kuthi uze nalo eklasini ukuze abafundi

babalise ibali lalo ukusuka kule meko likuyo bahlehle umva ukuyaekuqaleni.

k Iqebengwana lisuka kwizilayi ezi-2 zezonkak Izilayi ezi-2 zezonka zisikwe kwilofu yesonkak Ivenkile ithenge ilofu yesonka kwivenkile ebhaka izonka.k Ilofu yesonka yabhakwa e-ontini. njl (inkqubo yobuchwepheshe yokuhlela

nokwenziwa kwezinto ezinomsebenzi)O Khuthaza iklasi yakho ukuba izobe ze ibhale malunga neemeko ezahlukileyo

apho izonka ezahlukileyo bezenziwe khona zaze zatyiwa khona.

Ukwandisa uphandoEminye imibuzo onokucinga ngayo kunye nabafundiO Kwenzeka ntoni esonkeni

– emva kwexesha elithile?– ukuba usifake ekhabhathini emnyama?– ukuba usishiye ze / ungasisongelanga?ukuba sithe samanziswa?

O Kutheni ezinye iintlobo zesonka zingunda nje? Kukuthini ukungunda? Zeziphiezinye izinto ezingundayo?

O Singenza ntoni ngesonka? Singasigcada; isonka kunye nepudini yebhotolo ...

INKQUNTO NEZINTO EZINOMSEBENZI 19

Xa oosonzululwazibechaza iintlobozophandoabalwenzayo,basebenzisa amagamaanjengala alandelayoukucacisa inkquboyophando: Okokuqala,Phambi,Elandelayo,Emva koko,Ze,Okokugqibela.

UluhlulweenguquleloKwezeNzululwazi sithisicinge ngendlelaiimpawu zezintoeziguquka ngayo. Xasisenza isonka, kwayesidibanisa izithakoezahlukileyo, iimpawuzezithako ezahlukileyoziyaguquka.Iimpawu zezintoziyaguquka xa sithesazidibanisa, kananjaloiimpawu ziyaguquka xazifakwe ebushushwini(xa ziphekiwe).Ukufakwa kwezintoebushushwini(ukubhaka okanyeukupheka)kwenzaiinguquesingenakukwaziukuzihlehlisa.

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:16 PM Page 19

Page 20: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

ICANDELO 2 Ubomi neMpilo

UUkkuupphhaannddaa nnggeezziinnaammbbuuzzaanneeNokuba uziva njani na ngezinambuzane, siyathemba ukuba wena neklasiyakho niya kuphanda ngezi ntlobo zahlukileyo zezidalwa ezincinaneezifumaneka kwindawo enikuyo. Abantwana abancinane badla ngokubanomdla kakhulu kwizidalwa ezincinane ezahlukileyo ezifumanekaendalweni kwaye izinambuzane zingumthombo omhle kakhulunotyebileyo wophando.

Kuya kufuneka wenze isigqibo malunga nexeshalonyaka oya kukhetha ukuphanda ngaloezi zidalwa. Thina ke siyesakhetha ukuphela kwehlobonokuqala kokwindla,ngexesha lokwandakwezidalwa ezincinaneendalweni.

Kodwa eli ayiloxesha lokuphandakuphela.Unokufumanisa ukubaukuphela kwentwasahlobonokuqala kwehloboikwalixesha elifanelekileyo.

20 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:16 PM Page 20

Page 21: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Zintoni izinambuzane?Sithetha ukuthini ‘ngezinambuzane’? Izinambuzane zizidalwa ezincinane,zikwabizwa ngokuba zirhorho ezincinci (mini-beasts). Ezi zinambuzane ziqukaiintethe, iimpukane, oohlabamanzi, amabhungane, ooqongqothwane, iimbovane,izigcawu, iinkumba neenyekevu, imisundululu, amacilikishe, amalovane,oonqinishe, nayo nayiphi na into esisilwanyanana esincinane. Kodwa ke, ukubasiza kufunda ngezinambuzane kunye nabafundi abancinane, kukho izidalwaezinokuba yingozi xa kuphandwa ngazo. Abantwana basenokuhlatywa okanyebatyiwe zizo. Nakubeni nje sifuna ukukhuthaza abafundi bethu ukuba babezimfunalwazi, asifuni ukuba babe sengozini. Kodwa oko asinakukusebenzisanjengesizathu sokuphepha lo mbandela wezobunzululwazi.

Ukwazisa ngophandoKukho iindlela ezahlukileyo onokwazisa ngazo olu phando. Ingayintoentle ukuba abafundi bakho bangalukhokela okanye ibe ngaboabahamba phambili kuphando olu. Ngamanye amagama, ukubaumntwana unesidalwa esincinane asifumeneyo, kufanele ukubausisebenzise isidalwa eso. Isidalwa eso mayibe yindawo oza kuqalakuyo uphando, ukuze ke ulandelise ngokufunisela ngakumbingesidalwa eso kwakunye nezinye izidalwa jikelele.

Ukusebenza nabafundi beBanga 2 kwakunye nabeBanga 3Kuya kufuneka ukuba ube nephepha elikhulu kwakunyeneekoki okanye iikhrayoni. Kufuneka ulungiselele uphandongokubhala igama elithi, “izinambuzane” embindiniwephepha, ze emva koko ukrwele imigca esuka aphoembindini, uleyibhelishe, wenze into ebundlu yesigcawu /imaphu yeengcinga engqonge igama elo. Zama ukufumanaimifanekiso okanye incwadi yemifanekisoengezinambuzane ukuze wabelane ngoku kunyenabafundi. Ungayixhoma imifanekiso leyo eludongenilweklasi, okanye ubeke iincwadi kwitafile ekhethekileyoukuze abafundi babe nokujonga kuyo ngokuthe cwaka xasele bewugqibile umsebenzi.

UBOMI NEMPILO 21

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:16 PM Page 21

Page 22: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Qala ngokuqokelela abafundi,bakungqonge. Ungasebenzisa ibali,umfanekiso, okanye isinambuzaneesifunyenwe ngomnye wabantwanabakho, okanye izinambuzaneezahlukileyo ozikhethileyo othewazifumana. Nokuba yeyiphi naindlela oyikhethayo yokuqalisa oluphando, xa usazisa isihloko, buzaabafundi ukuba,O Sazi ntoni ngezinambuzane? O Zeziphi izinambuzane esizaziyo?

Xa abantwana benika iimpendulo,bhala iimpendulo zabo kwimaphuyeengcinga obuyicwangcisile.Sebenzisa naluphi na ulwimiabafundi abakunika iimpedulongalo. Nokuba bayazixuba iilwimi kulungile.

Ungasebenzisa eli thuba ukuphuhlisa nokwandisa ulwazi lwabafundi lolwimilwabo lwenkobe okanye ulwimi olongezelelweyo.

Ukuqwalasela izinambuzaneOkokuqala, kuwo onke amaBanga kuya kufuneka ukuba kubekho iipensilezokubhala namaphetshana okubhala ukwenzela ukuba abafundi bazobe okobakubonayo. Xa kuthe kanti ufundisa abafundi beBanga 2 nabeBanga 3,unokukhetha ukuba wenze ntoni na. Usenokugxininisa kwisinambuzane esinyengexesha, okanye ungacela iqela ngalinye ukuba liphande ngesidalwa esahlukileyo.

Xa sele usithathile isigqibo sendlela oza kuluqala ngayo uphando, kuya kufunekaukuba kuqokelelwe izinambuzane ezaneleyo ukuze iqela ngalinye libenesinambuzane esisesalo eliza kukwazi ukusiqwalasela ngokulula. Ungazifumanaezinye iindidi zemizekelo yezinambuzane ngokwakho, okanye ungakhuphelangaphandle abafundi ukuze babe nokuqokelela izinambuzane.

22 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

Xa usebenza

nabafundi

abancinane,

kulungile

ukuba

ukhokele

indlela

abaqwalasela

ngayo izinto.

iikritsi

isongololo

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:16 PM Page 22

Page 23: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Xa usebenza nabafundi beBanga R okanye abeBanga 1, sicebisa ukuba ugxininisekwisinambuzane esinye kwixesha ngalinye. Mhlawumbi kuza kufuneka ukubauqokelele imizekelo yeso sidalwa ogqibe ukuba ugxininise kuso. Nokuba yintonina othe wayifumana iya kuxhomekeka kwixesha lonyaka kwakunye nendawoisikolo sakho esikuyo. Naxa kunjalo, kuya kufuneka ukuba ufumane izidalwaezoneleyo ukwenzela ukuba iqela ngalinye libe nakho ukuqwalasela izinambuzaneezimbalwa.

Nokuba ufundisa liphi na iBanga, kwaye nokuba uziqokelele ngokwakho naizinambuzane okanye ziqokelelwe ngabafundi bakho, kuya kufuneka uzilungiselele‘iihotele’ eziza kuhlala kuzo izinambuzane lo gama uphanda ngazo. Le nto idibanakakuhle kakhulu neTeknoloji kwaye unakho nokubandakanya abafundiekwakhiweni kwezi ‘hotele’.

Sifumanise ukuba iibhotile ezibukhulu buziilitha ezi-2 zeplastiki esele zisebenzileezicocekileyo ziwufanele kakuhle kakhulu lo msebenzi. Ungasika ngobunonoumphezulu, ze uphendulele okanye ugobe umphezulu ukuze izinambuzane sibenakho ukuphefumla kodwa singakwazi ukuphuma ehotele phambi kokuba wenanabafundi niphande ngaso. Kananjalo ungasebenzisa iiplasitiki ezinomoyangokwaneleyo zokufaka izinto kwizikhenkcezisi. Ungasigcina isinambuzane usukuukuya kwezimbini phambi kokuba usikhulule sihambe.

Ukuqwalasela kunye nabafundi beBanga 2 okanye abeBanga 3Ukuba abafundi bakho ubaqokelelele ngokwakho izinambuzane,nikezela ngezimbalwa (zikwiihotele zazo) kwiqela ngalinye labafundi.Ukanti ukuba abafundi baziqokelelele izinambuzane zabo,banokuziqwalasela lo gama ziseziplastikini ezikhanyayo. Xelelaabafundi ukuba baziqwalasele ngenyameko enkulu izinambuzanezabo. Baxelele ukuba ufuna bazobe oko bakubonayo. Kuya kufunekaubanike ixesha elaneleyo lokwenza lo msebenzi abafundi ukuze babenakho ukuzoba imifanekiso eqiqiweyo. Ukuzoba kufuna ukubasiqwalasele ngenyameko enkulu oko siza kukuzoba kwaye kunikaubungqina bendlela ubani ebeqwalasele ngenyameko ngayo loo ntoebeyiqwalasela, akukhathaliseki nokuba loo mntu ‘uzoba kakuhlekangakanani na’. Kananjalo ungacela abafundi ukuba baleyibhelisheimizobo yabo.

Ukuqwalasela kunye nabafundi beBanga R okanye abeBanga 1Xa usebenza nabafundi abancinane, kulungile ukuba ukhokele indlelaabaqwalasela ngayo izinto. Okokuqala, kufuneka ubeke izinambuzane ezimbalwakwitafile yeqela ngalinye ukuze abafundi babe nakho ukuqwalasela ezozinambuzane. Emva koko ke abafundi kufuneka bakungqonge, ze ubaxelele ukubaufuna baqwalasele ngenyameko enkulu izidalwa ezo uzibeke ezitafileni zabo.

Bayalele abafundi ukuba baphindele kumaqela abo zeubacele ukuba baqwalasele izinambuzane zabo, emva kokoke uya kuphinda ubabizele kuwe ukuze bakuxelele ngokobakubonileyo.

Hamba-hamba apha phakathi kwamaqela, uzama ukubonisaabafundi iimpawu ezahlukileyo zezinambuzane obakhuphelezona. Usakuba uqinisekisile ukuba abafundi bafumene ithubaelaneleyo lokuqwalasela izinambuzane, phinda ubasondezekuwe. Buza iklasi iyonke ukuba ibone ntoni na, iyintoni naabayiqapheleyo ngezidalwa. Siqinisekile ukuba uyakufumanisa ukuba abantwana abancinane banomqwalaselaomkhulu. Kodwa ke, mhlawumbi uza kufuna ukubakhombisakwaye ugxininise umba othile.

UBOMI NEMPILO 23

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:16 PM Page 23

Page 24: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Yile nto kanye eyenziwa nguCherylJohannes wesikolo samabanga aphantsi,iNorthwood Primary School, ngethubaephanda ngeentethe kunye nabafundibakhe beBanga 1. UCheryl waye waxoxangeentethe nabafundi bakhe, wazewabathumela ezitafileni zabo ukuzebaqwalasele iinkcukacha ezithile.Abafundi bathe bakufumana ithubalokuphinda baqwalasele iintethekwakhona, babuya nezinye izintoezongezelelekileyo abazibonileyonabathe banika ingxelo ngazo. Bhalaoko abafundi bakuxelela konakwimaphu yeengcinga nanjengokouSarah Genever wenzayo nabafundibakhe beBanga 1 eDietrich Moravian.

Emva koko ke yalela abafundi bakho ukuba babuyele ezitafileni zabo, ze ubanikeixesha lokuzoba ngocoselelo oko bakubonileyo. Le nto asiyonto ‘nje elula’.Ukuzoba kungumsebenzi obalulekileyo nako, ngakumbi xa kwenziwa ngenkathalonokuqiqa. Uya kumangaliswa yindlela abanye abantwana abawucoselela ngayo lomsebenzi. Xhoma eminye yemifanekiso yabantwana kudonga lweklasi yakho,okanye uncamathisele eminye yemifanekiso kwincwadi engezinambuzane.

24 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

Inyekevu

imbovaneIbhabhathane

iphela

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:16 PM Page 24

Page 25: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Ukuqokelela izinambuzaneUkuba uceba ukuvumela abafundi bakho ukuba baziqokelelele izinambuzane,kufuneka ubanike imiyalelo ecacileyo nengqingqwa phambi kokuba bayekukhangela izinambuzane. Kananjalo, usenokuxoxa ngezinto abafundiabasenokuzifumana xa beqokelela izinambuzane.

Kufuneka ubakhumbuzile abantwana ukuba ezinye izinambuzane ziyaluma kwayezinobungozi. Baxelele ukuba maze bangakuzami ukubamba iinyosi kunyenoonomeva okanye izigcawu. Xa becinga ukuba isinambuzane esithilesinganobungozi, bakhuthaze ukuba bacele uncedo kuwe.

Khumbuza abafundi ukuba kufuneka balumke xa beqokelela iimbovane.Kananjalo, bakhumbuze ukuba ezinye zezigcawu zinobungozi kwaye bubulumkoukuba baziyeke izigcawu.

Kananjalo kuya kufuneka ukuba ube nento abantwana abaza kuqokelelela kuyoizinambuzane zabo. Sifumanise ukuba iiplastiki ezincinane ezikhanyayozokukhenkcisa zisebenza kakuhle kakhulu.

Uqwalaselo olwandisiweyoEmva kolu phononongo lokuqala, siya kukhuthaza ukuba uziphande banziizinambuzane. Qala ngokwenza enye ingxoxo kunye nabafundi bakho. Sicebisaukuba uyilungiselele le ngxoxo ngokwenza iTshati ye-L-F-F (Loluphi uLwazi eselesinalo? Yintoni esiFuna ukuyazi? Yintoni esiyiFundileyo?), okanye iTshati ye-L-F-C-N-F (Loluphi uLwazi esele sinalo? Yintoni esiFuna ukuyazi?Yintoni esiyiCingayo?Singayifumanisa Njani le nto? Yintoni esiyiFundileyo?).

Le yindlela elungileyo yokuqinisekisa ukuba uphando okhokelela kulo abafundilujolise kulwazi kwakunye nemidla yabo. Ekugqibeleni kophando ungabuzaabafundi bakho ukuba bafumanise ntoni na, kwaye ungababuza nokuba yintoni naabacinga ukuba bayifundile. Ngako oko le yindlela yokubhala phantsi isicwangcisosomsebenzi kwakunye nohlobo lomsebenzi lowo kujoliswe kuwo.

Yalela abafundi beklasi yakho ukuba bakungqonge. Bazise abafundi bakhongeTshati ye-L-F-C-N-F, ukuba zange uyisebenzise ngaphambili. Babuze ukubabazi ntoni na ngesinambuzane esithile.

iTshati ye-L-F-C-N-F

Bhala oko bakuxelela konaphantsi koludweolunesihloko esithi, ‘LoluphiuLwazi esele sinalo?’ Uyakumangaliswa ziinkcukachaabaya kukunika zonaabafundi kwakunyenabafundi abaya kukunikaezo nkcukacha. Emva kokoke buza abafundi bakhoukuba, ‘Yintoni esiFunaukuyazi?’ Phinda ubhalephantsi yonke imibuzoabanayo abafundi okanyekonke abafunaukukufumanisa. Emva kokoke buza abafundi ukuba,‘NiCinga ukubasingakufumanisa Njani okosikufunayo?’

UBOMI NEMPILO 25

Uya kufumanaimizekelokwisiHlomeloesikwiphepha 74kwakunye nephepha75.

Ukucwangcisa nokuphanda nabafundi besiGaba esisiSeko

LoluphiULWAZI eselesinalo?

YintoniESIFUNAukuyazi?

YintoniESIYICINGAYO?

SingayifumanisaNJANI le nto?

YintoniESIYIFUNDILEYO?

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:16 PM Page 25

Page 26: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Ukuba usebenza nabafundi beBanga 2 okanye abeBanga 3, mhlawumbi ungabacelaabafundi ukuba basebenze ngokwamaqela, ukuze baqale ngokucwangcisanokuceba oko bafuna ukukwenza. Babuze nendlela abanokufumana ngayoiimpendulo zemibuzo yabo.

Ukanti, ukuba usebenza nabafundi beBanga R nabeBanga 1, mhlawumbiungakuxoxa oku neklasi xa iyonke, ze ubhale iingcinga neempendulo zabokuxwebhu lwephepha olusebhodini.

Eminye imibuzo enokubuzwa kuphandoO Ingaba zenzani ezi zidalwa?O Ucinga ukuba zitya ntoni? Ingaba zisela ntoni?O Zizimela nini okanye ziphumla nini?O Ingaba zizimela phi okanye ziphumla phi?O Ingaba ziyaguquka ngokwemo zibe yenye into?O Ingaba ziguquka njani?

Sifunde ntoni?Emva kokuba abafundi bakho benze uphando lwabo, cwangcisa ixesha lokubakuxoxwe ngento abayifundileyo. Ukuba usebenza nabafundi beBanga 2 okanyeabeBanga 3, nika iqela ngalinye ithuba lokunika ingxelo yophando lwabo, intoabaceba ukuyenza, into abathe bayenza xa bebephanda, oko bathe bakufumanisa,kwakunye noko bacinga ukuba bakufundile.

Ukanti ukuba usebenza nabafundi beBanga Rkwakunye nabeBanga 1, baqokelelele ecalenikwakho abafundi ukuze bakungqonge ze ubaceleukuba bacinge ngoko bagqiba kukwenza. Babuzeukuba,O Yintoni esiyenze kuqala?O Yintoni esilandelise ngayo?O Ze ke emva koko senza ntoni?O Leyo into ilandelwe yintoni?O Kuye kwenzeka ntoni ke?O Yintoni esiyifumanisileyo?

Ngolu hlobo ke uya kube ukhuthaza abafundi bakho ukuba bacamngce ngalamava obunzululwazi, kwaye uyabakhuthaza ukuba bafunde belandelelanisa okobakwenzileyo ngokolandelelwano olululo. Oku kubaluleke kakhulu kwikhondolakho xa ubhala kwezenzululwazi xa sele usesikolweni.

Ukwandisa uphandoYeyiphi imibuzo esingathanda ukuyibuza izinambuzane zethu?Lo gama izinambuzane ziseklasini yakho, mhlawumbi ungathanda ukubambaiingxoxo ezongezelelekileyo nabafundi bakho ngezinambuzane ezo. Mhlawumbiungabuza abafundi ukuba mibuzo mini abanokuthanda ukuyibuza ezinyezezinambuzane. Uya kuthi ke ubhale imibuzo yabafundi bakho leyo. Le mibuzoingasisiqalo sophando olongezelelekileyo, okanye imfunalwazi. Mhlawumbiungamema uMququzeleli wezobuNzululwazi kwisikolo sakho ukuze azokuthethanabantwana ze aphendule imibuzo yabo. Okanye ungamema utitshalawezenzululwazi wesikolo samabanga aphakamileyo ukuze azokuthetha nabafundibakho.

IiJenali zezeNzululwaziNokuba usebenza nabafundi abancinci kakhulu, kufanele uzame ukucela abafundibakho ukuba bagcine iiJenali zezeNzululwazi. Le yinto ayenzayo uKaren Gallas,oyititshala yabafundi beBanga 1 eMelika. Ekuqaleni konyaka ngamnye uthi anike

26 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

Ezinye isidalwa ziyalalangeenyanga zonyakaezibandayo. Zithizizimele kwayeimizimba yazo ingenzinto ngeli thuba.

Nokuba

usebenza

nabafundi

abancinci

kakhulu,

kufanele uzame

ukucela

abafundi

bakho ukuba

bagcine iijenali

zezeNzululwazi.

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:16 PM Page 26

Page 27: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

umfundi ngamnye wakhe weBanga 1 iJenali yezeNzululwazi. Abantwanaabafundisayo bakuqhelile ukuba neejenali kwakwiBanga R. Bayazi ukuba ijenaliibanika indawo yokuzoba kwaye kulapho iingcinga kwanemibuzo ebalulekileyobanokuyibhala khona. “Kubantwana abaninzi inkqubo yokubhala kwijenali ibanikaiqonga lokubuza imibuzo ze bazame ukuphendula loo mibuzo.” (NguGalas, 1994:80)

Ukwenza iincwadana ezincinane zengcacisoEmva kokuphanda ngezinambuzane, mhlawumbiungathanda ukucela abafundi bakho ukuba benzeincwadana encinane yengcaciso ngesinambuzanengasinye abaphande ngaso. Iphepha ngalinyelinganomzobo kwakunye nesivakalisi esisezantsikwawo. Oku kwenziwa nguCheryl Johannes xawayesebenza nabafundi bakhe beBanga 1eNorthwood.

Nakubeni nje abantwana abaninzi bengekakwaziukufunda nokubhala okwangoku, banganakhoukubhala (ngokuzoba) amava kwaneengcinga zabokwiijenali ngakumbi kweyobunzululwazi. UKarenGallas ucacisa indlela abathi nabo bantwanabasabhidekayo kokuqukwa zezobunzululwazi, abathibaqonde ngayo oko kwenziwayo kwezobunzululwazingokuzoba nokubhala kwiijenali zabo.

Ngezantsi apha uya kubona eminye yemizekeloyomsebenzi wabafundi besiGaba sesiSeko esukakwincwadi ebhalwe ngu-Ellen Doris eyaziwangokuba, yiDoing What Scientists Do: Children Learnto Investigate Their World. Kulo mzekelo, uyakuqaphela ukuba uJinja ubhale phantsi okoakubonileyo kwakunye neengcinga zakhe malunganesitswele asityalileyo. Iijenali zinendima enkulukakhulu nebalulekileyo eziyidlalayo ekuphuhliseni

ukuqonda komntwana ngenzululwazi. Uyakufumana amaXwebhu amaPhephaokuPhonononga nonokuthi uwakopeleabafundi bakho ukuze babhale (bazobe zebabhale) ngoko bakubonileyo nabaphandengako, kwisiHlomelo esikwiphepha 65-73.

UBOMI NEMPILO 27

Inyekevu”esukaeNorthwood

FPSc Xhosa1 9/13/09 6:16 PM Page 27

Page 28: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

AmalungiseleloPhambi kokuba uqalise uphando lwezityalokunye nabafundi bakho, zama ukuchithaixesha ekupheleni kosuku lwesikolo uhlolaamabala esikolo. Ngamanye amaxesha siyesicinge ukuba azikho izityalo kwindawoethile kokusingqongileyo. Mhlawumbi okukubangelwa kukuba sicinga ukuba izityaloezo sizibonayo azinamsebenzi okanyeazizihlanga. Kodwa siyakuqinisekisaukuba uya kuba nakho ukufumanaimbinana yezityalo ukuba uvuleamehlo ngokwaneleyo. Ixesha lonyakaliya kuba nempembelelo kokoukufumanayo kumabala esikolo.

Yingcingane elungileyoukufumana ezinye iincwadizezityalo zaseMzantsi Afrikaukuze uzibekelele kakuhleeklasini yakho. Ukuba awukwaziukufumana iincwadi ezinjalo kwisikolo sakho, tyelela ithala leencwadilasekuhlaleni. Buza igosa lethala leencwadi labantwana, ze ulicacisele ngokubaufuna ukuphanda ngezityalo nabantwana bakho. Amanye amagosa kumathalaeencwadi zabantwana aluncedo olukhulu, kwaye mhlawumbi angakunceda ukubaufumane iincwadi ezifanelekileyo. Ungade ngelinye ixesha ufumane neencwadiezinamabali enziwe ngemifanekiso.

28 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

UUkkuupphhaannddaa nnggeezziittyyaallooiS

tock

Phot

os

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 28

Page 29: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Zeziphi izityalo esizaziyo?Qala ngokwenza uluhlu lwazo zonke izityalo abafundi bakho abanokucinga ngazo.Kuya kufuneka ukuba ube noxwebhu lwetshati kwakunye neekoki okanye iikhrayoni.Cela abafundi bakho ukuba bacimele okomzuzwana ze bacinge ngazo zonke izityaloabathe bazibona ngolo suku. Banike imizuzwana embalwa ukuba bathethe kunyenoogxa babo ze babelane ngoko bakwaziyo. Emva koko ke cela abafundi bakhoukuba bakuxelele ngazo zonke izityalo abazaziyo kwakunye nezo banokuthi bacingengazo. Xa abantwana bekuxelela ngoko bakwaziyo, bhala iimpendulo zabongokoluhlu kuxwebhu lwetshati. Ukuba usondeze abafundi ecaleni kwakho, wonkeumntu uya kuba nakho ukubona kakuhle yonke into oyibhalayo.

Xa sele unoluhlu olude, luphonononge uluhlu olo kunye nabafundi bakho ze ubaceleukuba bakuxelele ukuba zeziphi izityalo eziyimithi. Ziphawule ezo zityaloziseluhlwini ngombala owahlukileyo wekoki okanye ikhrayoni. Ingaba kukho eminyeimithi abafundi bakho abayaziyo okanye abanokucinga ngayo? Yongeza amagamaaloo mithi kuluhlu lwakho.

Yintoni esinokuyifumana kumabala esikolo?Hlela abafundi bakho ngokwezibini zeubakhuphe ukuze kuphandwe ngokukhulakumabala esikolo. Musa ukuchitha ixeshaelide kakhulu ngaphandle. Eyona ntouyifuna kakhulu kukuba abafundi bathijezu nje oko kungaphandle. Ufuna ukubauqhubekeke nokwakha ukuqonda kwaboizityalo kokubangqongileyo.

Usakuba uphindele eklasini, ungongezaamagama ezinye izityalo kuluhlu olwenzekunye neklasi yakho. Ukuba uthathe omnyeumbala wekhrayoni okanye ikoki, uya kubanengxelo yamanqanaba amathathuomsebenzi wokuqala. Oku kuya kukunikaingxelo yohlolo oluqhubekekayo.

Sazi ntoni malunga nezityalo? Sifuna ukwazi ntoni?Abafundi beBanga 2 nabeBanga 3Nika iqela ngalinye uxwebhu lwephepha olubukhulu bungu-A4 oluneTshati ye-L-F-F (khangela kwiphepha 74). Cela abafundi bakho ukuba bachaze ukuba,Yintoni abayaziyo malunga nezityalo, kwakunye nokuba, Yintoni abafuna ukuyazimalunga nezityalo. Xelela abafundi bakho ukuba ufuna ukuba iqela ngalinyelizalise itshati obanike yona. Ufuna ukuba babhale phantsi malunga nokobakwaziyo ngezityalo, kwakunye noko bafuna ukukwazi.

UBOMI NEMPILO 29

Ufuna ukuba

babhale phantsi

malunga noko

bakwaziyo

ngezityalo,

kwakunye noko

bafuna ukukwazi.

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 29

Page 30: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Basakuba abafundi bezalise izintlu ezimbini zetshati,ungaxelela iqela ngalinye ukuba babelane ngokobakubhalileyo, okanye uxhome itshati yeqela ngalinyekudonga lweklasi. Le yinto abafundi beBanga 2 kwakunyenabeBanga 3 abanakho ukuyenza, bezenzela nje. Xelelaabafundi ukuba akukho mfuneko yakuzihlupha ngopelokwakunye nokubhala kakuhle. Into oyifunayo kukuba babekeizimvo ephepheni. Kambe ukuba basebenza ngokwamaqela,bafanele ukwazi ukwenza lo msebenzi nje kakuhle.

Abafundi beBanga R kwakunye nabeBanga 1Ukuba ufundisa abafundi beBanga R okanye abeBanga 1,yenza eli candelo kumsebenzi wakho. Qokelela abafundiubayalele ukuba bakungqonge ze uxhome itshati ye-L-F-Fenkulu ekuxwebhu lwephepha. Cela abafundi bakho ukubabakuxelele ngayo yonke into abayaziyo ngezityalo. Uyakumangaliswa lulwazi abanalo abafundi abaninzi.Abantwana abakhe bahlala emaphandleni nasezilalinibaqhele ukuba babe nobutyebi obungumangaliso bolwazilwezityalo nezilwanyana. Bhala iinkcukacha abakunika zonaabafundi phantsi koluhlu oluthi, Yintoni esiyaziyo ngeziTyalo.

Emva koko ke cela abafundi ukuba bakuxelele ngezintoabanokuthanda ukuzazi ngezityalo. Phinda, ubhale imibuzoyabafundi etshatini, phantsi koluhlu oluthi, Yintoni esiFunaukuyazi ngeziTyalo. Emva koko ke xhoma itshati edongeniukuze abantwana babe nakho ukulujonga xa besenzauphando ngezityalo.

Ukuphononongwa nzulu kwesityaloZininzi izinto onokukhetha ukuzenza kulo msebenziwokuphonononga. Unakho ukuza nemizekelo yezityaloeklasini yakho ukuze iqela ngalinye libe nezityalo ezimbalwa eliza kuzijonga.Okanye, usenokucela abafundi ukuba bazame ukuza nesityalo, okanye imvelisoyesityalo eklasini. Oku kungaquka iziqhamo, imifuno, iintyatyambo okanye intoeyenziwe ngesityalo. Banike abafundi bakho ithuba lokucinga ukuba yintoni naabanokuza nayo. Uya kumangaliswa bubuninzi nokwahluka kwezinto abafundibakho abaya kuza nazo, kwaye oku kuya kukukrobisa kubutyebi bolwazi eselebenalo.

Kuya kufuneka ukuba ube noxwebhu lwephepha olungenantolomntwana ngamnye kwakunye nezinto zokubhala. Zama ukucengainqununu yesikolo sakho ukuba ithenge izinto zokubhalaezisemgangathweni ngakumbi ezokuzoba. Ukuzoba yindlela entleyokwenza ukuba abantwana babe nokuqwalasela izinto ngenyameko.Ke ngoko kulula ukuzoba ngeepensile ezibhala kancinci (ezinjenge-B,2B,3B, njl) kunokuzoba ngeepensile ezigxininisayo (ezinjenge-H, 2H,3H, njl) Gcina ezi pensile zibhala kancinane kwindawoekhuselekileyo. Nanini na ke xa ufuna abafundi ukuba baqwalaseleinto ethile ze bazobe, ungabanika izinto zokubhala ezilungileyo.

Khuthaza abafundi bakho ukuba bayizobe loo nto bayenzayo. Leasinto yakugxajagxajiswa. Ukuzoba ngenyameko kuthatha ixesha.Nika abafundi bakho ixesha elaneleyo lokujonga ngocoseleloezityalweni ukuze bazobe oko bakubonayo. Kananjalo basenokongezanangayiphi na ingcaciso abanokuba bayayazi okanye imibuzoabasenokuba banayo ngesityalo eso.

30 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

Ukucwangcisa nokuphanda nabafundi besiGaba esisiSeko

LoluphiULWAZIesele sinalo?

YintoniESIFUNAukuyazi?

YintoniESIYICINGAYO?

Singayifumanisa NJANI lento?

YintoniESIYIFUNDILEYO?

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 30

Page 31: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Basakuyigqiba imifanekiso yabo abafundi beklasi yakho, yixhome eludongeni. Nikaabafundi bakho ithuba lokuba bajonge imisebenzi yoogxa babo. Intoesiyifumanisileyo yeyokuba abantwana bafunda ukuyihlonipha imisebenzi yabanyexa benikwe iwonga lokwenza njalo kunye nembeko. Xa abafundi bejongaumsebenzi woogxa babo, bafunda izifundo ezibalulekileyo malunga nendlelaeyahlukileyo yokwenza umsebenzi othile. Sicinga ngokwahlukileyo. Kanjaloimifanekiso iyakubonisa oku. Lo msebenzi uhlanganisa ubuGcisa neNkcubekokunye nezeNzululwazi yezeNdalo. Kananjalo uya kuba nobungqinaobuxabisekileyo nobulungileyo boko kunokwenziwa ngabafundi bakho.

Ukuphonononga amabala esikoloPhambi kokuba uthathe abafundi bakho ubasekuphononongo lwamabala esikolo, baxelele ukuba ufunabajonge izityalo ngocoselelo nangenyameko. Baxelele ukubaufuna bajonge izityalo ngocoselelo nangenyameko ukuzebafumane ubungqina bendlela izityalo ezenza ngayo ezinyeizityalo. Yahlula-hlula abantwana bakho ngokwamaqela zewabele iqela ngalinye ummandla othile wesikolo. Emva kokoke bakhuphele ngaphandle abantwana. Lo gama abafundibaphonononga izityalo, hamba-hamba apha phakathikwamaqela. Mamela izinto abazixelela abanye malunganezinto abaziqaphelayo.

Nisakubuyela eklasini, kufuneka ubambeingxoxo nabafundi bakho ukuze nabelanengoko nikufumanisileyo. Buza abafundiukuba,O Yintoni eniyifumanisileyo?O Niyawazi amagama ahlukileyo ezi

zityalo?O Ingaba kukho izityalo ezinamagqabi

atyiweyo?O Ingaba loo magqabi atyiwe ngubani?O Ingaba siyazi ukuba injani loo nto?O Ngubani obone iintyatyambo okanye

iziqhamo, okanye imbewu?

Xelela abafundi bakho ukuba bakhetheisityalo sibe sinye abaza kujolisa kuso.Abafundi beBanga 1 kwakunye nabeBanga2 bangathatha imilinganiselo yobudenobubanzi bamagqabi.

UBOMI NEMPILO 31

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 31

Page 32: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Ingaba izityalo zizenza njaniizityalo ezininzi?Enye yeendlela zokufumanisa ukuba izityalozizenza njani ezinye izityalo kukucela abafundibakho ukuba baqwalasele iziqhamo ezahlukileyo.Kufuneka uqokelele ilamuni, i-orenji okanye i-apile,idiliya kwakunye netumata. Amagaqana oosenzakwakunye nethanga anganomsebenzi omhle.Mhlawumbi ungathanda ukubandakanyaneebhanana kwakunye namaqunube kubaziziqhamo ezinomdla kakhulu ezo. (Imbewuyamaqunube ayibandakanywa njengesiqhamo!)Nika iqela ngalinye isiqhamo esinye ze usisike sibengamacala amabini. Cela abafundi ukubabaqwalasele imbewu okanye iinkozoezingaphakathi. Emva koko ke buza abafundiukuba, “Ingaba zonke izityalo zikhula kwezo nkozo ngalolonke ixesha kusini na?”

Uya kumangaliswa bubutyebi bolwazi abanalo abafundi.Abantwana abanamava okuhlala emaphandleni mhlawumbibanganento eninzi abayaziyo.O Ingaba esi sityalo sisuka phi?O Ingaba kwenzeka ntoni phambi koku?O Khona, ingaba kwenzeka ntoni phambi koko?O Phambi koko?O Ze kuthini ?O Ngoko ke yayinjani loo nto ekuqaleni?

Ngolo hlobo ke ungenzaabafundi bakho ukubabazobe izigabaezahlukileyo zesityaloesithile ze uzilandelelanisengokohlobo ezifaneleukulandelelana ngalo,ukusuka kwindlela isityaloesaqala ngayo ukuza kuthiga apho isityalo eso senzaisityalo esitsha, okanyeisityalo eso sife.

32 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 32

Page 33: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Yintoni esiyifundileyo?Emva kophando chitha ixeshananabafundi nicamngca ngokoabantwana bacinga ukubabakufundile. Xoxani ngokobakwenzileyo nokobakufumanisileyo. Nika ingxelongoko abafundi bakuxelele konakwitshati ye-L-F-F yeklasi. Oku kuyakukunika ubungqina bento eyenziwenguwe buqu kwakunye nabafundibakho, ze kusebenze njengento eyakubakhumbuza.

Ezinye zezinto ekunokucingwa ngazoYintoni ebangela ukuba amanzi abe luhlaza?Galela amanzi ejagini engenasiciko ze uwabekengasefesitileni. Wayeke loo manzi ukuze ade abe luhlaza.Emva koko ke uya kubuza abafundi ukuba, Yintonieqhubekayo? Yintoni ebangele ukuba amanzi abe luhlaza?

Singasifumanisa njani isizathu soko?

Oko ke kuya kuzala izinto ezinomdla ekunokwenziwauphando ngazo.

Umzekelo, O Ungayihluza le nwebu iluhlaza ngephetshana elithambileyo?O Ingaba kuya kushiyeka ntoni xa amanzi lawo etshe onke angumphunga?O Ingaba ukuwabilisa amanzi lawo kungayibulala le nto iluhlaza? (Ingaba le nto iluhlaza iya kufa ze iye

kuhlala ezantsi?) ukuba uyibulele, loo nto ithetha ukuba ibiphila!!

Ukukhulisa izintoEzinye izityalo zikhula kumalungu esityalo. Umzekelo,isityalo sentyantyambo ethile yase-Afrika singakhulaegqabini. Nqumla okanye usike igqabi esiqwini sesityalo.Faka igqabi ngentonga leyo kumhlatyana osengqayiniyesityalo ze ugalele amanzi. Gcina igqabi elo kwindawoefudumeleyo nemnyama eklasini. Gcina umhlaba lowoufumile. Igqabi elo liya kuhluma iingcambu eziya kungenaemhlabeni.

Isityalo setapile sikhula kwitapile ubuqu. Ukuba uthathaumntla womnqatha ze uwubeke esosini enamanzi, uyakuntshula ze isityalo somnqatha siqalise ukuhluma. Izityaloezininzi zemveli ezinjengesityalo esinamagqabi anencindinjengonomaweni (isityalo esinamagqabi atyebileyo, nathiadumbe ngamanzi) sikhula njengehlumelo sikwisityaloesingumzali. Amanye amakhala akhula ngale ndlela.

UBOMI NEMPILO 33

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 33

Page 34: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Izityalwanyana eziziincekeUkuba usebenza nabafundi beBanga R okanye abeBanga 1,cela iqela labafundi ukuba bakhethe isityalo esikumabalaesikolo ze basinonophele eso sityalo unyaka wonke. Xelelaiqela ngalinye ukuba ligcine iintsuku namaxeshaokunkcenkceshela nokuhlakulela okanye ukukhathalela esosityalo. Abafundi bakho banokuzalisa itshati yenyanga(njengekhalenda) ze bazobe oko bakwenzileyo ngeentsukuezifanelekileyo.

Qinisekisa ukuba abantwana basijongengomonde nangocoselelo isityalo esokwaye baqaphela neenguquleloezenzekayo. Iingxoxo ezithe gqolokunyaka jikelele ziya kubakhuthazaukuba bahlale benomdla kwayebekhumbula ukukhathalela isityalosabo.

Ekupheleni konyaka, unganceda iqelangalinye ekuhlanganiseni imizobo yaboeyenziwe kumathuba ngamathubaenyakeni ukuze benze incwadingesityalo. Qinisekisa ukubaubandakanya imizobo ebonakalisaizinto ezibalulekileyo ezenzekileyookanye izinto abafundi abazibonileyo.

34 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 34

Page 35: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Ukuhlikihla amagqabiKuya kufuneka ube nephephaelingqindilili kwakunye neekhrayoniezityebileyo (ezinombala oqaqambileyooluhlaza, omdaka, otyheli, obomvu).Emva koko ke cela abafundi bakhoukuba bakuncedise ekuqokeleleniamagqabi awohlukileyo (kungconokukhethwe kakhulu loo magqabi awephantsi ezityalo) ukuze kwenziwe lomsetyenzana. Thathani loo magqabiniye nawo eklasini.

Abantwana kufuneka babeke iphephaphezu kwegqabi, ze bahlikihlengekhrayoni leyo ngaphezulu loo gamalona igqabi lingaphantsi. Umphandlenesakhiwo segqabi kufanele ubonakale.

Xelela abafundi bakho ukuba basebenzise imiphezulu kwakunye nemiphantsiyamagqabi xa bekhuhlela imifanekiso yezakhiwo nemiphandle yamagqabi.Yintoni abayiqapheleyo?Yintoni abayifumanisileyo?

Oku kufanele ukuba kuvuselele imibuzo enomdla kwakunye namagqabantshintshize kwakhe ulwazi lwendalo lokufuna amagama amacandelo nemigca nemithamboeyahlukileyo yezakhiwo zezityalo. Ngokuqinisekileyo oku kuya kukhokelelaekuhleleni nasekubekeleleni okucela umngeni.

Incwadi yethu yokuqala ngqa yezityaloEkupheleni konyaka buza abafundi ukuba,

O Yitoni esiyifundileyo?O Singayenza ngantoni incwadi yethu?O Singaquka ntoni kuloo ncwadi?O Yintoni emasingayifaki kuloo ncwadi?O Singakwenza njani oko?

Iqela ngalinye labantwana abathathu lingacinga ngentoethile ze lizobe umfanekiso waso nasiphi na isityaloelisikhethileyo. Bencedwa ngutitshala wabobanokuhlanganisa onke amasolotya omsebenzi wabongohlobo olufanelekileyo. Ze ke emva koko bancedeutitshala wabo kuncanyathiselwe inxalenye yomsebenziemaphepheni encwadi.

UBOMI NEMPILO 35

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 35

Page 36: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

ZZiinnggaapphhii ii iinnddlleellaa oonnookkwweennzzaa nnggaazzoo uukkuubbaaiibbhhaallbbhhuu yyeettoottsshhii ii llaayyiittee??Kukho iindlela eziliqela nezahlukileyo zokwazisa ngolu phando. Mhlawumbi ungawuvulangengxoxo engobusuku nemini, naxa abantu befuna ukusebenzisa into enjengetotshi. Kungenjalo,ungabalisa ibali.

Kungenjalo, ungenza into eyenziwe ngootitshala besiGaba sesiSeko eNorthwood.

36 FOUNDATION PHASE SCIENCE

ICANDELO 3I-Eneji neNguquko

IntshayeleloNgexesha lokudlala (lokutya) kusuku lophando, ootitshala bagquma iifesitilezegumbi lokufundela ngephepha elimnyama. Bathe, kananjalo beza neentlobongeentlobo zezibane esikolweni. Ootitshala baqala ke ngoko ukungenisaabantwana eklasini. Eklasini kwakumnyama ngolona hlobo. Wawungenakubonanesandla esi siphambi kobuso bakho! Bababuza abantwana ukuba yintoni naabayibonayo. Emva koko ke bababuza abantwana ukuba yintoni na abacingaukuba inokubanceda ukuze babone. Abantwana beza neempendulo ezininziezahlukileyo, baza ke ootitshala bakhanyisa izibane kancinane, belayita isibanesibe sinye okanye zibe zibini ngexesha. Kudonga olungasemva, phakathi eklasini,ootitshala babexhome iinkwenkwezi kwiphepha elimnyama. Lo yayingumbonoomhle ngolona hlobo!!

Ootitshala babahlalisa phantsi emethini abantwana baze bavula ingxoxoemalunga nezinto ezinokusinceda zisikhanyisele ebumnyameni xa kungekhozibane zakukhanyisa. Ekugqibeleni kubekho umntu oye wacebisa ukubasingasebenzisa itotshi.

Ngokwenene, le ibiyindlela enomdla ngokwenene yokwazisa olu phando, kwayesizive sinelunda kwaye sixhamla nelungelo elilodwa ngokuba sibekho, ukuzakuxhamla kula mava. Ngelishwa ke, ootitshala abakwazi ukwenza into efana naleyonke imihla. Naxa kunjalo, kumnandi ukukhe ngezinye iintsuku kuchithweixeshanyana kucwangciswa kwaye kusenziwa namalungiselelo okwenziwakwento ekhethekileyo neyahlukileyo. Iklasi yakho iya kuyithanda kakhulu le nto.

Naxa kunjalo,

kumnandi

ukukhe

ngezinye

iintsuku

kuchithwe

ixeshanyana

kucwangciswa

kwaye

kusenziwa

namalungisele

lo okwenziwa

kwento

ekhethekileyo

neyahlukileyo.

iSto

ckPh

otos

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 36

Page 37: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Ukuphonononga iitotshiIzinto oza kuzifunaKuya kufuneka ukuba ube netotshi ukuze kwenzeke le ngxoxo. Kananjalosicebisa ukuba ube noxwebhu lwephepha oluyitshati yokubhala enomfanekisoolula wetotshi ozotywe embindini wephepha. Wuzobele lo mfanekiso imigcanaengathi ziintambo zesigcawu okanye imaphu yeengcinga.

UkuphononongaBuza abafundi bakho ngendlela abacinga ukubaitotshi isebenza ngayo. Ngawaphi amalunguetotshi? Yintoni eyenza ukuba ibhalbhu ilayite?Bhala iingcingane zabafundi kwimaphuyeengcinga. Sicinga ukuba uya kubafumanisaabantwana benolwazana ngokungaphakathietotshini, nokuba abaqinisekanga ukuba itotshileyo isebenza njani na. Njengoko iqhuba njeingxoxo vula itotshi leyo, uyiqhaqhe ukwenzelaukuba abafundi bawubone umphakathi kwakunyenamalahle ayo (ezi zinto ziqhele ukubizwanjengeebhetri) kunye nebhalbhu encinaneengaphakathi. Buza abafundi bakho ukuba, Ingabaibhalbhu yetotshi ilayita njani?

Ukufumanisa indlela elayita ngayo ibhalbhu yetotshiIzinto oza kuzifunaIqela ngalinye liya kufuna,O ilahle(ibhetri) yetotshi engu-1,5vO ibhalbhu yetotshiO oogesi ababini abagqunywe ngeplastiki, ababude bungama-20 cm emnye

Ungacela uMququzeleli wezobuNzululwazi esikolweni sakho ukuba athengeezi zixhobo kwabakwaRutland Industries. Idilesi yalo mzi-mveliso ifumanekakwisiHlomelo esikwiphepha 82. Qinisekisa ukuba zonke iibhalbhu kunyenamalahle ziyasebenza phambi kokuba uqalise uphando.

Kuya kufuneka kananjalo ukuba unike iqelangalinye,O uxwebhu lwephepha lokubhalaO izimo zamalahle etotshi ezimibalabala

ezi-5O izimo zebhalbhu yetotshi ezi-5O iPrestiki encinane kwakunye,O neepensile

Abafundi bakho baya kuzisebenzisa ezizinto ukuze banike ingxelo yokobakufumanisileyo. Uya kufumana iphephalezimo zamalahle etotshi, onokuthi ulikopeze ulisike, kwiphepha 76 elikwisiHlomelo.(Ezi zimo sizikope, sizisusela kumakhadi azuba.) Kananjalo uya kufumanaiphepha lezimo zebhalbhu yetotshi elikwiphepha 77 elikwisiHlomelo, noyakuthi ulikope ze ulisike. (Ezi zimo zebhalbhu sizikope sizisusela kwikhadielityheli.)

I-ENEJI NENGUQUKO 37

• Qala ngokunikaiqela ngalinye ugesiomnye

• Uya kuthi ke kamvaunike iqela ngalinyeugesi wesibini

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 37

Page 38: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

UkuphandaXelela abafundi bakho ukuba uza kunika iqelangalinye labafundi ilahle letotshi elingu-1,5v,ibhalbhu yetotshi kwakunye nogesi omde. Xelelaabafundi bakho ukuba ufuna baphande indlelaabanokwenza ngayo ibhalbhu yetotshi ukuba ilayite.

Jikeleza apha phakathi kwamaqela abafundi uzameukubona ukuba baqhuba njani na abafundi abo. Intoesithe sayifumanisa kukuba abafundi baziimfuna-lwazi kwaye banomonde nozingiso. Sibakhuthazilexa bebezama iindlela ezahlukileyo zokuphanda.Ekusebenzeni kwabo ngomdla nokungatyhafi, siyesaqaphela indlela entle abasebenzisana ngayoekubambeni nasekuqiniseni oogesi, iibhetri, kunyeneebhalbhu. Wonke umntu wayefuna ukuncedisa.

Ukunika ingxeloEmva nje kokuba iqela likwazile ukwenza ibhalbhuyalo yetotshi ukuba ilayite, banike,O izimo zamalahle etotshi ezizuba (bhlu) i-5O izimo zebhalbhu zetotshi ezityheli ezi-5O umcu omncinane wePrestiki, kunyeO nephepha lokubhala

Bonisa abafundi bakho indlela yokuncamathelisaisimo selahle letotshi elizuba kwiphepha labongendlela efanayo nendlela ebelibekwe ngayo, ukuzeibhalbhu yetotshi ilayite. Emva koko ke, celaabafundi bakho ukuba bakubonise ukuba iphi naibhalbhu. Ncamathelisa izimo zebhalbhu zetotshiezityheli kwiphepha lakho, ngendlela efanayo nendlelaebibekwe ngayo ukuze ibhalbhu yetotshi ilayite. Emvakoko ke cela abafundi bakho ukuba bazobe indawoehamba ugesi.

Emva kokuba ubancedisile abafundi bakho ukuba benzeumfanekiso woko bakwenzileyo, cela abafundi ukubabafumane enye indlela yokwenza ukuba ibhalbhu ilayite.Baxelele ukuba zininzi iindlela zokwenza ibhalbhu ilayite,kwaye ufuna ukuba bafumane zibe ninzi kangangoko.Baxelele ukuba ufuna bakubize xa kukho abazifumeneyo.

Sebenza ngolu hlobo nawo onke amaqela. Nokuba unabafundi abaninzikangakanani na eklasini yakho, unokukwazi ukwenza olu phando kunyenabafundi abancinane.

Khuthaza iqela ngalinye odlula kulo xa uhamba phakathi kwawo. Banikeuncedo xa ucinga ukuba baxingile, kwaye naxa belufuna uncedo olo. Kodwake, kwangaxeshanye, zama ukubavumela abafundi ukuba bazenzele uphando.Nokuba urhalela kangakanani na ukuba yinxalenye yophando okanye ufunaukubabonisa into amabayenze, MUSA ukungenelela. Bavumele abafundi ukubabawenze ngokwabo umsebenzi wezandla wophando. Siqinisekile ukuba uyakumangaliswa yindlela yobunzululwazi abaziphethe ngayo nabaya kuthibayibonakalise, nesakhono ofuna ukusibethelela.

38 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 38

Page 39: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

UkunxibelelanaAsakuba onke amaqela abafundi bakhoefumene ngaphezulu kwendlela enyeyokulayita ibhalbhu, nika iqela ngalinyeithuba lokwabelana nabanye abafundingendlela yabo engenye yokwenzaibhalbhu ilayite. Yima ecaleni kwabobantwana bathethayo, ubanike inkxasoabayifunayo. Benze ukuba babonisengomfanekiso woko bakwenzileyo. Longummandla obaluleke kakhuluwophando. Amaqela ohlukileyoanokufumana iindlela ezahlukileyozokwenza ukuba ibhalbhu ilayite.

Ukufumanisa iindlela ezininzi zokwenza ibhalbhu yetotshiilayiteNika abafundi bakho ixesha elaneleyo lokuzama ukufumana ezinye iindlelazokwenza ukuba ibhalbhu ilayite. Zintlanu ubuncinane iindlela zokwenza ukubaibhalbhu yetotshi ilayite. (Uya kuzifumana ezi ndlela kwisiHlomelo esikwiphepha79.) Ukuba usebenza nabafundi beBanga 2 nabeBanga 3, zama ukubakhuthazaukuba bazame ukuzifumana zontlanu ezi ndlela.

Ukanti ukuba usebenza nabafundi abancinane, mhlawumbi usenokucinga ukubalide kakhulu elo xesha balichithileyo, ngoko ke lanele. Ukanti unokukwaziukunika ithuba lokuba abantwana bakwenze oku ngelinye ixesha. Kuya kubanomdla ukufumanisa ukuba basazikhumbula kusini na iindlela zokwenzaibhalbhu ilayite, ebebeziveze kusuku lokuqala, okanye babe mhlawumbi bezaneendlela ezintsha kraca.

Xelela abafundi bakho ukuba babhale amagama abo kwimifanekiso abayenzileyo.Uze ke uyixhome le mifanekiso kudonga lweklasi.

Ukuphononongwa nzulu kwebhalbhu yetotshiAbafundi beBanga 2 kunye nabeBanga3Kulo msetyenzana ufuna abafundi ukuba baqwalasele nzulu ibhalbhu yetotshi.Ingaba ikhangeleka njani ibhalbhu? Malungu mani okanye zinto ziniezikwiBhalbhu??

Ukulungiselela uphononongoUkuze wenze lo msebenzi, kuya kufuneka wenze imodeliyebhalbhu yetotshi enkulu (esibaca) engumacala-mabini -2D. (Sinikezile ngamalungu ale modeli kwiphepha 78lesiHlomelo. Ungenza ikopi yale modeli ze uyisike.Kwakhona siphinde sasebenzisa ikhadi elityhelikwibhalbhu yetotshi saza sasebenzisa ikhadi elizubakwilahle letotshi.)O Khupha ngokusika isimo esikhulu sebhalbhu.O Khupha ngokusika esinye isimo esiyinkcenkce esihlala

ibhalbhuO Ncamathelisa ngeglu umphantsi webhalbhu kwicala

lasekunene lesimo esibuxande ukuze ikwazi ukonelakunxantathu oqatywe mdaka.

I-ENEJI NENGUQUKO 39

ibhalbhu inkcenkce yokubamba

igluncamathisa

zoba

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 39

Page 40: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

O Sebenzisa ikhrayoni enkulu emnyama okanye ikokiukuzoba indawo ehamba oogesi abatyebileyo ababini,njengoko kubonakalisiwe.

O Khupha ngokusika isimo esililiso elimbhoxo esincinanekumfanekiso omibalabala ovela kwimagazini zeusincamathelise phezu kwemigca emnyama oyizobileyo.(Oku kumele iliso leglasi elikhusela ukuba oogesiababini abakhulu bangadibani.)

O Yenza umsontwana ngenkatha yocingwanaolubhityileyo, ze uwubophelele, udibanise zozibiniiziphelo zemigca emnyama. Enye indlelakukugqobhozela iziphelo zenkatha leyo yocingwanaekhalibhodini, ze kusetyenziswe iteyiphuyokuncamathelisa ngecala elingafanelekanga(uzibophelele phantsi ngokuzigqwetha.)

O Songela icala lasekhohlo lesimo esihlala ibhalbhungakwicala lasekunene. Ngoku ke imodeli yakho yebhalbhu yetotshi selekukufutshane ukuba igqibeke.

O Sebenzisa amaqhuqhuva ePrestiki amele amaqhuma elothe asemacaleni kulekasi, kwakunye nencam yenkcenkce equkumbele ibhalbhu yetotshi.

O Qaba ngombala omdaka isimo setrapeziyam esiphakathi kwikasi yenkcenkcekwakunye nencam yenkcenkce yelahle letotshi. Oku kubonakalisa inwebuyeplastiki eyahlula isilinda okanye iqokobhe lenkcenkce kwincamyenkcenkce.

Le modeli yenziwe ukuze ubonakalise uhloboacwangciswe ngalo amalungu angaphakathi ebhalbhu.Oko kwenzekayo ngaphakathi kwebhalbhu yokulayitakuya kuhlala kungumnqa kubafundi ngaphandle kokubababe bacinge ngamalungu nokuba ingaba ucwangcisoloogesi lwenziwe njani ngaphakathi, ze babe nethubalokufumanisa olo bekelelo loogesi.

Ukusebenza nabafundiZoba umfanekiso wobuso ebhodini. Buza abafundiukuba,O Mpawu zini okanye malungu mani asebusweni?

Ngawaphi amalungu ohlukileyo asebusweni?

Nokuba abafundi bancinci kangakanani na baya kubanakho ukukunika iimbono zabo. Ngethuba bekunikaiingcinga zabo, zoba amalungu ze uleyibhelishe ilungungalinye.O Ke ngoku xelela abafundi bakho ukuba ufuna benze

kwalo nto inye kwibhalbhu yetotshi.O Ngawaphi amalungu okanye iimpawu zebhalbhu?

Nika abafundi imizuzwana embalwa yokubabaqwalaselise ngocoselelo. Lo gama besenza oko, zobaumphandle webhalbhu yetotshi. Xa sele ucinga ukubaabafundi banazo iinkcukacha abanazo, bacele ukubabakuxelele oko bakubonayo. Zoba ze uleyibhelishe loomalungu okanye ezo ndawo xa bathe bamanabekuxelela amalungu abawaqapheleyo.

40 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

Ikhoyili

Gobelangaphakathi

isincamathelisiumthunzi

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 40

Page 41: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Qala ngokubonisa ngebhola engqukuva yeglasi ze ubuze le mibuzo,O Yintoni esiyibonayo apha?O Sibona ntoni ngaphakathi kule bhola yeglasi?O Sibona ntoni phakathi kwala macingwana makhulu mabini?O Sibona ntoni emazantsi / ngasesikhondweni, phakathi kwala macingo

mabini?O Yintoni engezantsi kwebhalbhu yeglasi?O Yintoni esiyiqaphelayo kwelinye icala elineqokobhe lekcenkce, ngaphezulu?O Yintoni esezantsi kwebhalbhu yetotshi?O Yintoni esiyiqaphelayo phakathi kweqokobhe lenkcenkce kunye nesikhondo

seqokobhe lenkcenkce?O Ingaba ikho enye into eniyiqapheleyo?O Emva koko ke xhoma iimodeli zebhalbhu yetotshi ozenzileyo. Buza abafundi

bakho ukuba,O Nicinga ukuba siya kufumana ntoni xa sithe salivula eli qokobhe

lenkcenkce?O Yintoni enokuba ingaphakathi?O Ingaba ezi ngcingo zimbini zingaphakathi ziya phi?

Nika abafundi bakho ixesha lokucinga. Mabaqikeleleukuba amacingo lawo abekelelwe njani? Bakhuthazeukuba baqashele ngokuqiqileyo. Emva koko ke vulaimodeli yakho ze ubabonise indlela olunye ucingooludityaniswe ngayo ngelothe kwiqokobhe lenkcenkce,kwanendlela olunye ucingo oluya ngayo kwincamyenkcenkce esemazantsi ebhalbhu yetotshi.

Ke ngoku sebenzisa imodeli yakho ukubonakalisa indlelaepheleleyo yokuhamba kombane ukuze ibhalbhu ilayite.Umbane ukhululekile ukuba mawuhambe ngokupheleleyokuloo ndlela yawo igqibeleleyo. Uthi uhambe ukusukakwilahle letotshi, uhamba ngocingo uye kwiqokobhe

lenkcenkce, ze ke emva koko uye kutshokugesi omkhulu. Ukusuka apho uhambangocingwana oluncinane. Oku kuthi kwenzeolu cingwana lulayite, ze ubuyele umva usiyakomnye ugesi omkhulu ukuya kwilahleletotshi kwakhona.

Yintoni esiyifundileyo?Okokugqibela, zinike ixesha kunye nabafundibakho ukuze nicinge banzi ngala mava.Sebenzisa imaphu yeengcinga obuyiyileekuqaleni kolu phando xa ubuyalela abafundibakho ukuba baphonononge itotshingocoselelo, ze bacinge ngendlela esebenzangayo. Hlaziyani imaphu yeengcinga kunyenabafundi bakho nifunda zonke ezo zintozisemaphini.

Emva koko ke yalela abafundi bakho ukuba bathethe malunga nokobakwenzileyo kwakunye noko bakufumanisileyo xa ubunike iqela ngalinyeilahle letotshi kwakunye nebhalbhu yetotshi. Zama ukukhuthaza abo bafundibathandabuzayo nabangathathi nxaxheba ngokupheleleyo.

I-ENEJI NENGUQUKO 41

UmbaneUmbane luhlobooluthile lwe-eneji.Kumbane we-enejisingafumana okukulandelayo:• i-eneji efudumezayo

(izitovu kunyenezifudumezi)

• i-eneji yezandi(oonomathotholo,iiselula, amaqhoshaokunkqonkqoza),kwakunye

• ne-enejiyeentshukumo(iphiko elihambangombanelokuphozisaubushushu, imotoyokudlala).

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 41

Page 42: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

UUkkuupphhaannddaa nnggooTTssaalloo nnooTTyyhhiill iizzoo

Yintoni oya kuyifunaKuya kufuneka ukuba ube neemagazini ezoneleyo ezindalaukuze kubekho ubuncinane imagazini enye phakathikwabantwana ababini. Kananjalo kuya kufuneka ukuba ubenezinto ezininzi ezifanelekileyo eziya kwaziwa ngabantwanabakho, nezikhoyo kumakhaya abo nakubomi babo bemihlangemihla. Zama ukuqinisekisa ukuba unezinto ezahlukileyoezininzi ukuze ube nakho ukunika abafundi bakho amavaohlukileyo ukuze ugxininise indlela utsalo, utyhilizo nojijooluyinxalenye ngayo yobomi bethu bemihla ngemihla.

Siye saquka intlama yokudlala, udongwe, iibhaluni, amatye,ubunkcenkcarha, ubuplangana, ilastiki, isilingi, iPrestiki,isiponji, iibhola ezincinane ezithambileyo, isipringi,iphepha, iimbombozi zeplastiki ezingenanto nezinezicikoezijijwayo xa zivulwa naxa zivalwa, iimbomboziezingenanto ezineziciko ezicinezelwayo nezitsalwayo xazivulwa naxa zivalwa, njalonjalo. Faka zonke ezi zintouziqokeleleyo kwibhokisi okanye kwibhaskithi enkulu ukuzeube nakho ukuzifumana kakuhle xa uza kwenza isigabasokuqala sophando.

Qinisekisa ukuba unamabhastile ambalwa, iibhaluniezimbalwa, iimoto zokudlala ezimbalwa, amaplangaagudileyo ambalwa, kwakunye neebhloko ezimbini okanyeezintathu. Xa kuthe kanti wabe usebenza nabafundibeBanga 2 okanye abeBanga 3, sicebisa ukuba ufuneiiteyiphu zokuthatha imilinganiselo okanye iirula ezinde.

iSto

ckPh

otos

42 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 42

Page 43: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Ukwazisa uphandoUtsalo notyhilizo yinxalenye yobomi bethu bemihla ngemihla. Liyineneelavakaliswa ngu-Audrey Dryding ngethuba ekwakubanjwe ucweyolukamasifundisane, apho wathi, “Yonke into esiyenzayo ibandakanya utsalo,utyhilizo, okanye ujijo!” Sifumene incwadi yamabali emifanekiso neyakulwazisa kakuhle olu phando: isiBhadlalala seMbukumbuku yoMnqatheoyiTheniphu oMkhulukazi. Le yintsomi yaseRashiya eyayibhalwe ngu-LeoTolstoy. Sisebenzise inguqulelo eyayihonjiswe ngu-Helen Oxenbury.

Kweli bali kukho indoda endala eyatyala iminqathana ebizwa ngokubazitheniphu. Enye yeetheniphu yaye yakhula yasisibhadlalala esikhulukazi, yazayathi le ndoda xa izama ukuyitsala, ayakwazi. Ke ngoko yabiza umfazi wayo.Yade yabiza umzukulwana wayo ekugqibeleni kwakunye nenani elivakalayolezilwanyana ukuba ancedwe ukukhupha iitheniphu emhlabeni, kwaza kwathingelingeni bazikhupha. Ulwimi olusetyenziswe kweli bali lulula kakhulu kwayekukho uphinda-phindo oluninzi. Ngako oko ke eli bali lisilungele kakhuluisiGaba esisiSeko.

Uya kulifumana eli bali kwisiHlomelo esikwiphepha 80.

Sityhiliza xa kutheni ze sitsale xa kutheni?Usakuba ulifundile okanye ubabalisele abafundi bakho ibali obulikhethile,ncokola nabafundi bakho ngotyhilizo notsalo. Babuze ukuba,O Sityhiliza xa kutheni?O Sitsala xa kutheni?

Ungabacela ukuba bashenxise okanye bahambise izintoezahlukileyo eklasini. Umzekelo, unokucela omnyewabantwana ukuba avule ifestile okanye ucango. Xaumntwana esenza oku, mbuze ukuba, “wenza ntoni?Ingaba uyatyhiliza okanye uyatsala?” Okanye endaweniyokubuza lo mntwana usebenzayo, xelela abanye abafundiukuba baqwalasele ngenyameko. Loo gama umntwanaevula okanye evala ifestile okanye ucango, buza iklasi lexa iyonke ukuba, “Ingaba wenzani lo mfundi? Ingabauyatsala okanye uyatyhiliza?” Emva koko, thatha ibhokisiokanye ibhaskithi obufake kuyo izinto ezahlukileyoobuziqokelele. Nika iqela ngalinye izinto ezininziezahlukileyo. Xelela abantwana ukuba ufuna benzeuphando ngezinto ekufuneka bezityhilizile, kwakunyenezo kufuneka bezitsalile. Kulindeleke nakanjani ukubaigama elithi, jija kuya kuthethwa ngalo kwesi sithuba.Umzekelo, xa sikhama ilaphu (siyajija), kuba le ntoyindibanisela yokutyhiliza (ngesandla esinye) kwakunyenokutsala (ngesinye isandla).

Isipha samagamaKuya kufuneka ube namaphepha ama-3 amakhulu aziitshati kwakunye neekokiokanye ikhrayoni ukuze wenze loo msebenzi. Embindini wetshati nganyekufuneka ubhale la magama alandelayo:O TyhalaO TsalaO Jija

I-ENEJI NENGUQUKO 43

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 43

Page 44: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Faka igama ngalinye kwisangqa, ngohlobo obuya kwenza ngaloxa usenza imaphu yeengcinga. Kodwa ke ngoku, endaweniyokwenza imaphu yeengcinga uya kuba usenza isiphasamagama. Injongo zezokwenza abafundi ukuba bacingengawo onke amagama(mhlawumbi azizenzi ezininzi) athiabandakanye intshukumo echazwa ligama elisephepheni.Ukuba uthe wabhala igama elithi Tyhala embindiniwephepha, zama ukuxelela abafundi ukuba bacingengawo onke amagama abandakanya ukutyhala.

Le yindlela enamandla kakhulu yokwenza abafundibakho ukuba bacinge ngamagama ukuze bandisekwaye baphuhlise isigama sabo. Lo gama bacingangezenzo ezibandakanya ezi ntshukumo zintathu,ubabeka emendweni, ubalungiselela umsebenzi ozakulandela.

Ukukhangela imizekelo yotyhalo notsaloO Kuya kufuneka ukuba ube neemagazini ezininzi

ezindala ukuze wenze lo msebenzi. Kufuneka ubuncinaneukuba ube neemagazini ezinokwenela xa unokunikaisibini sabantwana imagazini enye abanokuthi bajongekuyo. Kananjalo kufuneka ubuncinane ukuba ubenezikere ezinokwenela xa uthe wanika isibini isikereesinye ukuze babolekisane ngaso.

O Yalela abafundi bakho ukuba bajonge imifanekisoabanokuthi kuyo babone izenzo zotsalo okanyeezotyhalo. Ukuba usebenza nabafundi abaselula kakhulu,ungabacela nje ukuba bakhangele imifanekiso enotyhalo.Okanye bangavele nje bajonge imifanekiso enotsalo.

O Xa abantwana bakho benika ingxelo kwaye bebonisanangemifanekiso yabo, bonke abantwana baya kuyibonayonke imifanekiso kwaye kuya kubakho imifanekisoyabantu okanye eyezinto ezityhalayo, ze eminyeimifanekiso ibe yeyabantu okanye izinto ezitsalayo.

Abantwana abadala bangaleyibhelisha intshukumo nganye.

Izikhundla zokusebenzela ezahlukileyoEnye indlela onokunika ngayo abafundi bakho amava okuphanda atyebileyokukumisela ‘izikhundla zokusebenzela’ ezahlukileyo. Nakubeni nje le ntoibandakanya ukucwangcisa ngocoselelo namalungiselelo anabileyo,ikwayindlela enomdla kakhulu yokunika abafundi bakho amava atyebileyo. Loonto nje iyodwa ithetha ukuba baya kuba bandakanyeka kwiintlobo zophandoezahlukileyo kodwa kube kujoliswe kwinto enye efanayo. Xa abafundi benikaingxelo ngoko bakwenzileyo, abo bafunda kunye nabo eklasini baya kufunaukuva ukuba zinto zini na ezenziwa ngamanye amaqela.

Okokuqala, kufuneka ufunde ezi ntlobo zophando zicetyiswe ngezantsi apha.Emva koko kufuneka uqokelele izixhobo nezinto oya kuzifuna. Khumbulaukuba wenza uphando lwezeNzululwazi kunye nabafundi bakho. Zamaukuthetha-thethana noMququzeleli wezeNzululwazi okanye iNqununu yakhomalunga nokuthengwa kwezinye izixhobo. Izikolo zinebhajethi yokuthengaizixhobo eziza kusetyenziselwa ukufunda nokufundisa.

44 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 44

Page 45: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

INDAWO YOKUSEBENZELA 1Yintoni efuna ukutyhalwa, yintoni efuna ukutsalwa zeibe yintoni efunda ukujijwa?Kuya kufuneka ukuba uqokelele izinto abaziqhelileyoabafundi bakho. Khangela okufumana ekhayeni lakho kunyenaseklasini yakho. Mhlawumbi usenokuquka ibhotileyesiselo yeplastiki enesiciko esijijwayo, nokuba yintoenesiciko esicinezelwayo xa sivalwa ze sitsalwe xasivulwa, usiba / ipensile, irhabha, isipeliti samaphepha,iibhola ezithambileyo ezincinane, umtya, isilingi,iibhaluni, iPrestiki, intlama yokudlala, amatye, intoeyenziwe ngenkcenkce okanye intsimbi, into eyenziwengeplanga, isipringi, njalo-njalo. Faka zonke izixhoboezo kwibhokisi enkulu kangangoko nengenzulu kuyaphi

(isiciko sebhokisi yamaphepha okwenza iikopi singawufanela kakuhle kakhululo msebenzi) ukwenzela ukuba iqela labantwana libe nokufikelela ngokululakwizinto ezikhoyo ukuze bakwazi ukuyibona nantoni na ukuba ingaba ifunaukutsalwa, ukutyhalwa okanye ukujijwa kusini na.

Cela abafundi ukuba baphandengezixhobo ezo ukuze bafumaniseukuba ingaba zifuna ukutyhalwa,ukutsalwa okanye ukujijwa kusini na.Baxelele ukuba ufuna bahlele izintoezo ngokwamaqela amathathu: ezokufuneka sizityhale, ezo kufunekasizitsale kunye nezo kufuneka sizijije.Ukuba usebenza nabafundi beBanga 2okanye abeBanga 3, ungenzaamaKhadi oMsebenzi anemiyalelo.Ukanti, ukuba usebenza nabafundibeBanga R okanye iBanga 1,mhlawumbi kuya kufuneka ubanikeimiyalelo ngomlomo.

Umzekelo weKhadi loMsebenziUkuba usebenza nabafundi beBanga 2 okanyeabeBanga 3, ungacela abafundi bakho ukubababhale phantsi ingxelo yoko bakufumanisileyo.Mhlawumbi usenokubanika itheyibhuli enezintluezi-3 ukuze babhale into nganye kuluhluolufanelekileyo, okanye ungabacela ukuba bazobeoko bakufumanisileyo.

Umzekelo wetheyibhuliNgokunjalo, abafundi beBanga R nabeBanga 1banakho ukubhala ingxelo ngokobakufumanisileyo ngokuzoba into nganye phantsikoluhlu olunye kwezi zintathu. Xa kufunekaabafundi benike ingxelo ngoko bakufumanisileyooko kuya kubenza babenento ebhalwe phantsiukuze bazikhumbuze ngayo.

Utyhalo uTsalo uJijo

Yintoni efuna ukuTyhalwa? Yintoni efuna ukuTsalwa?

Yintoni efuna ukuJijwa?

Phanda ngoko ukufumana ebhokisini.

Zinto zini ezifuna ukutyhalwa? Zihlanganisendawonye

Zinto zini ezifuna ukutsalwa? Zihlanganise ndawonye

Zinto zini ezifuna ukujijwa? Zihlanganise ndawonye

Zoba into nganye efuna ukutyhalwa kuluhlu loTyhalo.

Zoba into nganye efuna ukutsalwa kuluhlu loTsalo.

Zoba into nganye efuna ukujijwa kuluhlu loJijo.

I-ENEJI NENGUQUKO 45

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 45

Page 46: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

INDAWO YOKUSEBENZELA 2Yintoni eyenza ukuba inqwelo yokudlala ibalekengesantya esiphezulu?Apha kuya kufuneka ukuba ube neenqwelo zokudlalaezincinane ezintandathu. Ungazifumana ezi ngexabisoeliphantsi kakhulu kwivenkile ekudederhu lweevenkile.Zidla ngokufumaneka ngantathu okanye ngane, nto leyoizenza zibe phantsi kakhulu ngexabiso. Kodwa ke, ncedauzame ukukhetha iintlobo ezahlukileyo zeenqwelo, ii-4x4kunye nezigadla. Oku kuthetha ukuba abantwana bazakucinga ngokubaO yintoni ebangela ukuba enye inqwelo ibaleke kakhulu

kunenye? OkanyeO yintoni eyenza ukuba iinqwelo zishiyane ngokomgama

ezifikelela kuwo kodwa zibe bezityhilizwe ngokufanayo.

Indima yoku-1O Phawula iindawo apha eklasini, apho iqela ngalinye liza

kwenza khona lo msebenzi.O Phawula umgca ekuza kuqalwa kuwo ukuze abafundi

baluqale kuwo ugqatso.O Xelela amaqela abafundi ukuba ufuna bafumane eyona

nqwelo ibaleka kakhulu.O Babonise ngokucacileyo abafundi ukuba kufanele

“bazibekisele” phi iinqwelo zabo.O Baxelele ukuba kufuneka baqinisekise ukuba bonke

baqala emgceni omnye ngexesha elinye.O Baxelele ukuba kufuneka kubekho umntwana omnye oza kubaxelela ukuba

baqalise nini na ukubalekisa.O Uya kuthi ke unike umntwana ngamnye oseqeleni inqwelo eyiyeyakhe.O Nje esakuthi umlawuli-lugqatso, “Maziye”, umntwana ngamnye kufuneka

ayityhilize kanye inqwelo yakhe ukwenzela ukuba iqengqeleke.O Yeyiphi inqwelo ehambe ngesantya esiphezulu? Kutheni?O Yeyiphi inqwelo ehambe umgama omde? Bacinga ukuba kutheni kwenzeke

loo nto nje?O Abafundi beBanga 2 nabeBanga 3 bangathatha imilinganiselo yemigama

ehanjwe zezo nqwelo.

Indima yesi-2Kwindima yesibini yophando, kuza kufuneka wenzeithambeka. Ungasebenzisa ibhloko enye okanye ezimbiniukuze uthambekise elinye icala lebhodi eqinileyo okanyeiplanga. Nalapha ke kuya kufuneka ukhethe indawoeklasini ukuze abafundi ‘babalekise’ iinqwelo zabo.O Xelela abafundi ukuba kufuneka ukuba babolekisane

ngokuyeka iinqwelo zabo zibaleke bengakhange babebazityhilizile.

O Yeyiphi eyona nqwelo ihambe umgama omde? Kuthenibecinga olo hlobo nje?

O Bacele ukuba babhale phantsi ingcaciso leyo. AbafundibeBanga 1 bangayizoba inqwelo ehambe umgamaomde. Abafundi beBanga 2 nabeBanga 3 bangazalisaitheyibhuli.

46 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 46

Page 47: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

O Abafundi beBanga 2 nabeBanga 3 bangathatha imilinganiselo yemigamaehanjwe ziinqwelo zabo ukusuka ezantsi ethambekeni.

O Yalela iqela ukuba liphinda-phinde uphando lwalo amatyeli amaninzi. Celaabantwana ukuba babhale phantsi zonke iziphumo kwityeli ngalinye.

O Ukuba bayabutshintsha ubude bethambeka, oko kuya kwenza wuphiumahluko. Ingaba iinqwelo zihamba umgama omde? Bakhuthaze abafundibakho ukuba bacacise nawuphi na umahluko.

O Ukuba abantwana babeka ibhloko yeplanga ekupheleni kwethambeka, ingabaoko kuya kuzimisa iinqwelo? Okanye ingaba iinqwelo ezo ziya kuwutyhilizaloo mqobo? Kuya kwenzeka ntoni ukuba bongeze omnye umqobo?

Ukuba usebenza nabafundi beBanga 2okanye abeBanga 3, qinisekisa ukubababhala phantsi ingxelo yokobakufumanisileyo. Banokukwenza okungokuzoba, okanye ngokwetheyibhuliokanye benze igrafu.

O Yeyiphi inqwelo ehambe owonamgama mde xa bekungekhothambeka?

O Yeyiphi inqwelo ehambe owonamgama mde xa besebenziseithambeka abantwana?

O Xa abafundi benika ingxelo yokobakufumanisileyo kwiklasi yakho xaiyonke, babuze ukuba,

O Yintoni eyenza iinqwelo zihambengokukhawuleza?

O Ingaba iinqwelo zihamba ngokukhawuleza xa zibekwe ethambekeni?O Ingaba ukuthambekisa kakhulu okanye kancinci kwethambeka kwenza

umahluko? Ucinga ukuba inokuba yintoni isizathu soku?

Kananjalo banokucinga ngokuba ubani angakwazi njaniukutyhiliza iimoto ezi-2 ngohlobo olufanayo.

INDAWO YOKUSEBENZELA 3Ukuqalisa ukuhamba nokumaKolu phando, kuya kufuneka ukuba ube nengxowanayamabhastile kwakunye nemicingana yokusela.

Nika iqela ngalinye labafundi amabhastile ze ubavumeleukuba badlale ngawo okwethutyana. Emva koko kebacele abafundi bakho ukuba baphande ngendlelaabakuwenza ngayo amabhastile lawo ukuba ahambe.

Amabhastile Ungalenza njani ukuba ibhastilelihambe?Yintoni omawuyenze ukuze ibhastilelihambe?Fumana iindlela ezahlukileyo zokwenzaukuba ibhastile lihambe.Yeyiphi eyona ndlela ingconokunezinye?Kutheni le yona indlela ingconokunezinye?

Babuze ukuba,O Ungalenza njani ukuba ibhastile lihambe?O Yintoni omawuyenze ukuze ibhastile lihambe?O Ingaba kukho iindlela ezahlukileyo zokwenza ukuba ibhastile lihambe.O Ingaba kukho indlela engcono kunezinye?O Ucinga ukuba yintoni isizathu soko?

Nika abafundi bakho ithutyana lokucinga ngeendlela zokwenza ukubaamabhastile abo ahambe. Emva koko ke bakhuthaze ukuba bacinge ngokobakwenzayo, ze bacinge nangoko banokukwenza ukuze bamiseamabhastile abo.

I-ENEJI NENGUQUKO 47

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 47

Page 48: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Babuze ukuba,O Zingaphi iindlela onokuzifumana

zokumisa ibhastile?O Yeyiphi eyona ndlela isebenza

ngcono kunezinye?O Yintoni eyenza into ukuba iqalise

ukuhamba?

Emva koko ke landelisa ngokunikaabafundi bakho imicingana yokusela,ze ubacele ukuba basebenziseimicingana yabo yokusela ukwenzaukuba amabhastile abo ahambe.Ingaba bangayisebenzisa kusini naimicingana yabo ukumisa amabhastileabo? Nika abantwana ithutyanalokufunisela nokuzama oko, zebafumane iindlela ezininzikangangoko banakho zokusebenzisaimicingana yabo yokusela ukuzamaukuhambisa amabhastile abokwakunye nokuwamisa.

INDAWO YOKUSEBENZELA 4Yintoni etsalwa ngoomazibuthe (ngeetshowukhi)Kuza kufuneka uqokelele izinto ezininzi ezahlukileyo ekusetyenziswe izintoezahlukileyo ukuzenza. Zama ukuqokelela izinto ezininzi ezahlukileyoneziqhele ukubonwa ngabafundi koko kubangqongileyo, njengakumakhayaabo, okanye esikolweni. Zifake ezi zinto zahlukileyo etreyini enkulu okanyeesicikweni sebhokisi esingenzulwanga, ukuze bonke abafundi abaseqeleni babenakho ukufikelela kuzo ukuze baphande ngeempawu zazo.

Kananjalo kuya kufuneka ukuba umfundi ngamnye abe nomazibuthe(itshowukhi) wakhe. Kulunge kakhulu ukuba bonke abantwana abaseqelenibaphande ngexesha elinye, ukuze kungabikho mntwana ulinda ithubaelilelakhe ukuze asebenzise umazibuthe.

Beka itreyi enezinto ezahlukileyo etafileni, ze unike umntwanangamnye umazibuthe wakhe. Xelela abafundibakho ukuba baphande ngazo zonke izintoezahlukileyo ukuze bafumanise zonke izintoezitsalwa ngumazibuthe, okanye izintoumazibuthe ancamathelayo kuzo. Cela abafundiukuba benze iintlanti ezimbini. Kufunekabenze ubuhlanti bazo zonke izinto umazibutheozitsalayo okanye oncamathelayo kuzo. Emvakoko ke kufuneka benza obunye ubuhlantibazo zonke izinto ezikhoyo ongazitsaliyoumazibuthe okanye ongancamatheliyo kuzo.Cela abafundi bakho ukuba babhale phantsiingxelo yoko bakufumanisileyo ngokwemizobookanye bakwenze oko ngokwetheyibhulienezintlu ezimbini.

48 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 48

Page 49: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Kwakhona, ukuba usebenza nabafundi beBanga 2 okanyeabeBanga 3, ungabhala imiyalelo kwiKhadi loMsebenzi.Fakela imibuzwana embalwa, enjengale:O Omnye umazibuthe uya kutsalela izinto ezithile kuwo.

Zinto zini ozitsalela kuwo?O Zinto zini ongazitsaliyo?O Kwenzeka ntoni ukuba uthathe oomazibuthe ababini

wababeka kwiindawo ezimbini ezahlukileyo kodwa zibezisondelelene?

O Guqula omnye umazibuthe umbeke ngelinye icala.Kwenzeka ntoni ke ngoku?

OOoommaazziibbuutthheeOmnye umazibuthe uya kutsalela izinto ezithile kuwo.Zinto zini ozitsalela kuwo?Zinto zini ongazitsaliyo?Kwenzeka ntoni ukuba uthathe oomazibuthe aba-2, wababekakwiindawo ezimbini ezahlukileyo kodwa zibe zisondelelene?Guqula omnye umazibuthe umbeke ngelinye icala.Kwenzeka ntoni ke ngoku?

Ukuba usebenza nabafundi beBanga R kunye nabeBanga1, qinisekisa ukuba uchitha ixesha elininzi ngokwaneleyouhamba apha phakathi kwabo, ubaxhasa kwayeubakhuthaza abantwana abo. Qinisekisa ukuba nabongokwabo bayibhala phantsi ingxelo yokobakufumanisileyo. Nkqu nabantwana abancinanebanokukuzoba oko bakufumanisileyo kuphandoabalwenzileyo.

Ilizwi lokugqibelaNanjengoko sithe safumanisa kucweyo lukamasifundisane, utsalo notyhaloyinxalenye yobomi bethu bemihla ngemihla. Ootitshala ababiniabebeyinxalenye yeprojekthi basebenzise isifundo seMfundo yoLolongo-mizimba ukunikezela ngophando lotsalo notyhilizo kubafundi babo. Okukwakunomdla ngolona hlobo kwaye kubonakalise ngokucacileyo indlela utsalonotyhalo oluyinxalenye ngayo kuzo zonke iintshukumo esithi sizenze.

Utsalo

notyhalo

yinxalenye

yobomi bethu

bemihla

ngemihla.

I-ENEJI NENGUQUKO 49

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 49

Page 50: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

UUkkuupphhaannddaa nnggeezziimmoo zzeeNNyyaannggaaElinye lamasolotya ekharityhulamu yezeNzululwazi yezeNdalo lijolise kwiPlanethi yoMhlabanokuNgaphaya kwayo. Ngamanye amazwi, sikhuthazwa ukuba siphande ze sifumanisengakumbi ngoMhlaba kwakunye nesibhakabhaka. Kwakudala-dala abantu babesolokobenomdla kwaye bethabathekile koko bakubona esibhakabhakeni, ngexesha lasemini kwakunyenangexesha lasebusuku. Iinyanga zithiywe ngokobume beenkwenkwezi (izinkwenkwezi)umzekelo, inyanga kaJuni inikwe igama likaPleiades nebizwa njengeSilimela esiXhoseni.Kwiinkcubeko ezininzi kubaliswa amabali ukucacisa ngeqela elithile leenkwenkwezi.

50 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

ICANDELO 4 IPlanethi yoMhlabanokuNgaphaya kwayo

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 50

Page 51: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Olu phando lujolise kwizimo ezahlukileyozeNyanga. Kuya kufuneka ukuba ubenzeabafundi ukuba baphonononge iNyangaisithuba esingangeentsuku ezingama-30.Kodwa ke ukuba bathe babonakalisa umdla,qhubekeka nolo phononongo lweNyangaixesha elingaphezulu koko. Sivuyiswe kakhulukukuba sifumanise ukuba nkqu nabafundibeBanga 1 ekuqaleni konyaka babanakhoukuhlala besemdleni xa beqhubauphononongo oluthatha ixesha elide.Kananjalo bathe banakho ukubhala phantsioko bakubonileyo!

Yintoni oya kuyifunaYintoni oya kuyifuna? Sinikezele ngomzekelo weKhalenda yokuJonga iNyangakwisiHlomelo esikwiphepha 83 nesicebisa ukuba ulikope ze ulandiseleabafundi bakho elo phepha ukuze babhale phantsi oko bakubonayo. Kananjalo

senze incwadi ende egoso-goso njengendlela eyongezelelweyoyokubhala

ingxelo yendlelaiNyanga ekhangeleka ngayo. Sithe kananjalo sabeka iKhalenda

yeNyanga yase-Afrika ebonakalisa ukuguqukakwezimo zenyanga kunyaka wonke. Ezi khalendaziveliswa kwaye zifumaneka kwaClip-Clop,oyinkampani encinane yaseKapa. Uya kuzifumanaiinkcukacha zoqhagamshelwano nale nkampanikwiphepha 82 elikwisiHlomelo.

Kananjalo kuya kufuneka ucinge ngexesha lonyakaofuna ukwenza ngalo olu phando. Siphononongeizimo zeNyanga ngekota yokuqala yonyaka, ngexeshaapho isibhakabhaka siqhele ukungabinamafueNtshona Koloni. Kuya kufuneka ucinge ngexeshaapho kuqhele ukungabikho mafu esibhakabhakeniukuze wena nabafundi bakho nibe nokuphononongakakuhle. Ingakhathaza kakhulu into yokuba kubekhoamafu amaninzi ze abantwana bangabinakhoukubona inyanga.

IPLANETHI YOMHLABA NOKUNGAPHAYA KWAYO 51

ICawe UMvulo ULwesibini ULwesithathu ULwesine ULwesihlanu UMgqibelo

IKhalenda yokuJonga iNyanga

iCawa Mvulo Lwesibini Lwesithathu Lwesine Lwesihlanu

Ikota yokuqala

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 51

Page 52: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Yintoni esiyaziyo ngeNyanga?Okokuqala, fumanisa ukuba yintoni na abayaziyo abafundibakho ngeNyanga. Kuya kufuneka ukuba ube nephephaelikhulu eliyitshati kwakunye neekoki okanye iikhrayoni.Embindini wetshati leyo bhala igama elithi iNyanga, zeulizobele elo gama kwisangqa. Emva koko ke fakela imigcawenze imaphu yeengcinga (isakhiwo sokuceba ingqiqo)engoko abafundi bakho bakuxelela kona.

Qokelela abafundi ukuze bakungqonge ze ubabuze ukubabangakuxelela ntoni na ngeNyanga. Ungalindela ukubabakuxelele izinto ezifana nezi:O INyaga ayisoloko imile

ngokufanayo. Ngamanye amaxeshaibusangqa esibubhola.

O Ngamanye amaxesha iliceba elimilengokwebhanana, njengecala le-orenji, okanye njengebholayombhoxo! (Kule ndawo uyakufumana ithuba elihlelokunxulumanisa ulwimilwezibalo.)

O Abanye abantwana mhlawumbibangathi iNyanga ayisoloko imindaweni nye. Ikhangelekangokungathi iyahamba. (Nakubenike iNyanga ikhangelekangokungathi iyahambangokwesiqingatha sesangqa sesazinge icanda isibhakabhaka ebusuku,ngokwenene nangenyaniso ihamba ngokucotha okukhulu. Kuthatha iintsukuezingama 291/4 ukuhamba kweNyanga ijikeleze umhlaba wonke.Kukujikeleza komhlaba okwenza ukuba inyanga ikhangeleke ngokungathiihamba ngokukhawuleza.)

O Abantwana bangakuxelela ukuba inyanga iyaphuma yenyuke ze itshonenjengelanga kwiiyure ezingama-24. (Eyona nto yenza oku kukuba umhlabaujikeleza kanye ngeeyure ezingama 24. Le nto ayenziwa kukuba lilangakunye neNyanga ezihambayo.)

O Kananjalo usenokulindela ukuba abanye babantwana banokukuxelelangemifanekiso eyahlukileyo abayibona kubuso benyanga. Sifumanise ukubaabanye abantwana bathi babone umfazi othwele inyanda entloko, obelekeusana emqolo ehamba nenja ecaleni kwakhe. Omnye wabantwana usixeleleukuba wabona ihashe!

O Kananjalo abantwana basenokuthetha ngemibala yeNyanga. Sifumaniseukuba abantwana bachaphazele imibala enjengobusilivere, bugolidekwakunye nebubomvarha nobu-orenji.

52 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

Abanye abantwana bathi babone

umfazi othwele inyanda entloko,

obeleke usana emqolo ehamba

nenja ecaleni kwakhe. Omnye

wabantwana usixelele ukuba

wabona ihashe!umvundla umfazi uqongqothwane

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 52

Page 53: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Yintoni esifuna ukuyazi ngeNyanga?Okulandelayo, fumanisa kubafundi bakho ukuba yintoniabafuna ukuyazi ngeNyanga. Sebenzisa iphepha elikhululetshati elingenanto ze ubhale ekuqaleni ukuba yintoniesifuna ukuyazi ngeNyanga. Emva koko ke bhala phantsiimibuzo yabafundi bakho. Eminye yemibuzo enokubuzwangabantwana bakho isenokuquka:O Kwenzeka ntoni eNyangeni?O Yintoni iNyanga?O Kunjani eNyangeni?O Ingaba ungawubona umhlaba xa useNyangeni?O Kutheni iNyanga ikhangeleka yahlukile nje ebusuku?O Ucinga ukuba ikude kangakanani iNyanga kuthi?O Singazifumana njani iimpendulo?

Awunakho ukuphanda ngayo yonke imibuzo yabafundibakho. Kodwa unganakho ukuphanda ngeminye yalemibuzo. Ngamanye amaxesha, unokufumana iincwadikwithala leencwadi lengingqi yakho neziya kuphendulaeminye yemibuzo yabafundi bakho. Kananjalo ungenzaamalungiselelo otyelelo oluya kwiziko elingemicimbiyeplanethi. Uya kuyifumana inombolo kunye nedilesikwisiHlomelo esikwiphepha 82.

Xelela abafundi bakho ukuba xabefuna ukufumanisa ngakumbingokuqhubeka eNyangeni, kuyakufuneka ukuba baqwalasele iNyangaurhatya ngalunye kwiivekanaezimbalwa ezizayo. Xhoma edongeniikopi eyandisiweyo yeKhalendayokujonga iNyanga (khangelakwiphepha 83) ze ucele abafundibakho ukuba baqinisekise ukubabayayiqwalasela iNyanga ngorhatya.Bakhumbuze ukuba uza kubabuzangosuku olulandelayo ukuba babonentoni na, kwaye kuza kufunekabekuxelele ubume beNyanga ukubabebunjani na. Emva koko ke, kwiivekiezintlanu ezilandelayo, khumbuzaabafundi bakho emva kosukungalunye ukuba ufuna baqwalaseleiNyanga. Baxelele ukuba ulindeleukuba bakunike ingxelo yokobakuqwalaseleyo kusuku ngalunyeolulandelayo. Ngosuku ngalunyekufuneka uyalele abafundi ukubabazobe kwiKhalenda yokujongaiNyanga oko bakubonileyo kubusukuobudlulileyo.

IPLANETHI YOMHLABA NOKUNGAPHAYA KWAYO 53

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 53

Page 54: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Ngokuthe chu, wena kunye nabafundibakho niya kubona isimboesenzekayo. Kambe ukubaniyaqhubeka nophononongo iivekiezintlanu, abafundi baya kubonaukuba eso simbo siya phinda-phindana.

Mhlawumbi ayingabo bonke abafundibakho abaya kukhumbulaukuqwalasela iNyanga. Kodwa abanyekubo baya kukhumbula. Kambesiyakuqinisekisa ukuba uyakufumanisa ukuba ngokuye kuhambaixesha, nenani labantwanaabakhumbulayo ukujonga iNyangaliyakwanda.

Ukusebenza nabafundi beBanga 1USukaina Mitchell ongutitshala wabafundi beBanga 1 kule projekthi wabenzaabafundi bakhe ababeqala isikolo iivekana nje ezimbalwa, ukuba benzeuphononongo olude lwenyanga. Ngoncedo lukaSuaina, aba bantwanabancinane bathi babhala phantsi oko bakufumanisileyokwiKhalenda yokujonga iNyanga kwanakwincwadi egoso-goso. USukaina wathi kananjalo wasebenzisa olu phandoukuze alunxulumanise nezimo okanye izakhiwo, nto leyoyenza uhlanganiso lweMathematika kunye nophandolwezeNzululwazi yezeNdalo.

Ezinye zezinto onokucinga ngazo zeuzixoxe nabafundi bakho O Ungacebisa abafundi bakho ukuba babuze kwiintsapho

zabo ngezinto ezaziwayo ngeNyanga. Baya kuthi kebabelane ngezi nkcukacha kunye neklasi yabo. Ezinkcukacha zinokuquka ubucukubhede benkcubeko(ulwazi nenkolo) malunga neNyanga. Umzekelo,abanye abantu bakholelwa ukuba elona xeshalilungileyo lokutyala kuxa iNyanga inkulu. Aba bantubakholelwa ukuba imbewu ayikhuli kakuhle xa ityalwengexesha apho iNyanga incipha khona.

O Abanye abantu bathi xa iNyanga ikwindawo ethile, loonto ithetha ukuba kuza kunetha.

O Kutheni izinja zikhonkotha xa kukho iNyangaepheleleyo?

54 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

INyangaINyanga inezimo.Sibona iNyanga kubaibonakalisa ukukhanyakweLanga

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 54

Page 55: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Ekuqaleni kwale projekthi, ootitshala babuza abafundi babo ukubabangathanda ukwazi okanye ukufumanisa ntoni na ngehlabathi labo. Phakathikwemibuzo eyabuzwa ngabantwana, emininzi kuyo yaba ngezimanga zendalo.O Ingaba amafu ayahamba-hamba ngokwenene? Njani?(iBanga 1)O Yintoni eyenza umbane? (iBanga 2)O Yintoni eyenza iindudumo? Kutheni zingxola kangaka? (iBanga 2)O Ingaba amafu asuka phi? (iBanga 3)

Le mibuzo singayiphendula ngokuba, uphando lwethu lwethoba lujolisekwiMozulu.

Zininzi iindlela onokwazisa ngazo iMozulunjengento ekujoliswa kuyo yophando. Esisihloko ungasinxulumanisa nokuguqukakwamaXesha oNyaka, okanye ungaphandangemozulu njengesandiso somsebenziwokubhalwa kwemozulu neklasi yakho.

Enye indlela onokuqala ngayoUkuba ugqibe ekubeni unxulumaniseiMozulu namaXesha oNyaka, sicebisaukuba uqale ngokwenza ingxoxo malunganamaXesha oNyaka. Cela abafundi bakhoukuba bacinge ngokuba injani na imozulungethuba usenza uphando. Babuze ukubaibinjani na kwezi veki zimbalwa ziphelileyo(ibishushu, ibibanda, bekunetha, bekukhoumoya, bekutshisa ilanga, njalo-njalo).

IPLANETHI YOMHLABA NOKUNGAPHAYA KWAYO 55

UUkkuupphhaannddaa nnggeemmoozzuulluu

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 55

Page 56: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Landelisa ngokubuza abafundi bakho ukuba:O Ingaba kuqalisa nini ukukhanya kusasa?O Ingaba kurhatyela nini? Ingaba kuqala (malunga) naliphi ixesha ukuba

mnyama ngokuhlwa?

Bhala konke oko abafundi bakuxelela kona kwiphepha elikhulueliyitshati. Oku ungakwenza ngokwemaphu yeengcinga, okanyengokwetheyibhuli. Ukuba usebenza nabafundi abancincikakhulu, kubaluleke kakhulu ukuba ubhale ingcaciso yabafundingendlela ecacileyo, kwaye ukwenza Umfanekiso yeyona ntoikhethekayo. Ukuba wenza uluhlu, qinisekisa ukuba intooyibhalileyo inkulu kwaye icacile.

Ukuba usebenza nabafundi beBanga 2 okanye abeBanga 3,ungacela abafundi bakho ukuba baqaphele ze babhale phantsi ixesha ekuqalangalo ukukhanya, kwakunye nexesha ekuqala ngalo ukubamnyama. Kananjalobanokukhangela imozulu nakumaphephandaba. Oku ke kungajolisa kubusukunemini.

Enye indlela onokwenza ngayoUkuba ugqibe ekubeni wandise ukubhalwa nokuthathwa kwemozulu kwemihlangemihla ngabafundi bakho, usenakho ukubamba ingxoxo. Buza abafundibakho ukuba,O Ingaba umoya usoloko usiya kwicala elinye?O Ngawaphi amagama awohlukileyo abantu abawasebenzisayo xa

bethetha ngeentshukumo zomoya? (umzekelo: impepho, inkanyamba).Ungenza nezipha zamagama zala mgama.

O Ingaba sifumana imvula engakanani ngeveki/ngenyanga (kweli xeshaenyakeni)?

O Ingaba izithunzi zethu zisoloko zilingana

56 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 56

Page 57: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Ukuba ufundisa abafundi beBanga R okanye abeBanga 1, ungenza le ntoyenziwa nguNigel, uyalele abafundi bakho ukuba bazobele izithunzi zabanyeze uzixhome eludongeni lweklasi yakho. Abantwana bangathathaimilinganiselo yezithunzi zabo besebenzisa iinyawo nezandla zabo.

Ukuphanda ngemozuluKuya kufuneka ukuba uthathe isigqibo malunga nokuba ufuna ukuba oluphando luqhube ixesha elingakanani. Mhlawumbi ungagqiba kwelokuba ufunaukuba abafundi bakho baphande ngemozulu isithuba esingangenyanga. Okanyebangaqhubekeka nophando ikota yonke. Nguwe omakazikhethele. Intoebalulekileyo yeyokuba ukhuthaze abafundi bakho ukuba “bacinge zebasebenze njengosonzululwazi” (nguSkamp, 1998)

IPLANETHI YOMHLABA NOKUNGAPHAYA KWAYO 57

Ukusebenza nabafundi beBanga RNgentseni yenye intwasahlobo, uNigel ongutitshala weBanga R eLondon, wathatha abafundi

bakhe, wabakhuphela phandle ukuze bazobele izithunzi zabanye kumaphepha amakhulu.Abantwana bayiqaba imifanekiso leyo yezithunzi, ze bazisika, ze zaxhonywa eludongeni.

Kwiveki ezimbalwa ezilandelayo, uNigel wabakhuphela phandle kwakhona abantwana bakhe.Kweli tyeli wabakhuphela phandle emini emaqanda. Bathi bakuphumela phandle abantwana,

abazibona izithunzi zabo. Kweli tyeli izithunzi zazizifutshane kakhulu. Abanye babantwanababekhathazekile yile nto!

Wathi uNigel asakuxelela oogxa bakhe kamva emsebenzini, omnye wootitshala wesiGabaesiPhakathi wathi, “intle kakhulu ke loo nto! Kuba ngoku uza kukwazi ukucacisa ukuba kutheni

izithunzi zabo zizincinci okanye ‘ziphele emehlweni’.”

“Hayi khona,” watsho uNigel. “Andinakuyenza konke loo nto. Ndifuna ukuba bacinge ngoko,kuza kuthi ke xa sele bebadadlanyana kwaye befunda ngentshukumo zoMhlaba, la mava aza

kubanceda ukuba baqonde.”

Oku kubaluleke kakhulu. Sifuna ukuba abafundi bethu bahlale becinga. Kuye kuthi ke kamvabafunde ngezizathu ezibangela ukuba izithunzi zabo zikhangeleke zisithi shwaka.

Abafundi beBanga 2 nabeBanga 3 bangathatha imilinganiselo yezithunzi zabo. Ngokwenza okouya kube uhlanganisa uphando lwakho lwenzululwazi kwakunye neziBalo.

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 57

Page 58: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Benza ntoni ke oosonzululwazi? Bayaphonononga ze babhale phantsi okobakubonayo rhoqo ngexesha elimiselweyo. Ukuba ufuna ukukhuthaza abafundibakho ukuba bacinge ze benze njengoosonzululwazi, kufuneka wenze abafundibakho ukuba babhale phantsi oko bakubonileyo ngemozulu kathathu ngemini.Xoxa nabafundi bakho malunga noko ufuna ukuba bakwenze. Bakhuthazeukuba bacinge ngamaxesha afanelekileyo abaza kuqaphela ngawo imozulu.Emva koko ke seka amaxesha amathathu osuku apho abantwana bayakukhangela imozulu rhoqo kwisithuba sexesha elisekiweyo.

Iibhodi zokucwangcisa uphandoXa uxoxa ngendlela oza kulwenza ngayo uphando kunye nabafundi bakho,mhlawumbi ungakufumanisa kubalulekile ukuba usebenzise ‘ibhodiyokucwangcisa’ kunye nabafundi bakho. Sifumene imizekelo emihle emibiniyebhodi yokucwangcisa kwincwadi esuka e-Australia, ethi Teaching PrimaryScience Constructively (nguSkamp, 1998:44)

Thetha nabafundi

bakho malunga

nendlela

ooSonzululwazi

abasebenza ngayo.

Baxelele ukuba ufuna

ukuba bacinge

malunga noko

banokukufumanisa

kwakunye noko

banokuthatha

imilinganiselo yako.

IBHODI YOKUCWANGCISA UPHANDO

Ungasebenzisa enye yeebhodi zokucwangcisa, okanye ungathabathaenye uyilungelelanise ze uyisebenzise eklasini yakho. Thethanabafundi bakho malunga nendlela ooSonzululwazi abasebenzangayo. Baxelele ukuba ufuna ukuba bacinge malunga nokobanokukufumanisa kwakunye noko banokuthatha imilinganiselo yako.Ungasebenzisa le mibuzo ilandelayo ukukhokela ingxoxo:O Yintoni esinokuthatha imilinganiselo yayo? (Icala oya kulo umoya;

isixa semvula; ubude nobukhulu besithunzi)O Ingaba kukho into ekuya kufuneka siyiguqule? (Indawo esithatha

imilinganiselo kuyo)O Ingaba siya kuzibhala njani iziphumo zethu? (Kwitshati / kwigrafu)O Yintoni esiya kuyifuna? (isalatha-moya / unobonisela womoya;

igeyiji yemvula; iphepha kunye netshokhwe / iikhrayoni /iipensile)

58 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

Isikhokelo esikwikhadieliqinileyo elineplastikiengasemvaencamathelayo eyenzaukuba ibhodi ibenokuphindaisetyenziswekwakhona.

Imibuzo enika inkxasoebantwaneni xabecwangcisa uphandolwabo.

Le bhodiingasetyenziswangumntu omnyeokanye ngamaqelaamancinane. Ibhodienkulu ingenzelwaukusetyenziswa yiklasixa iyonke.

Abantwana babhala iimpendulo zabo kwimicuyamaphepha ze basebenzise isincamathelisisokuwancamathisela ebhodini.

Umbuzo

Yintoniendinokuyiguqula?

Yintoniendinokuyilinganisela?

Yintoniendinokuyigcina ifana?

Ndingazibhala njaniiziphumo zam?

Yintoni endizakuyifuna?

Uhlobo lweswekileIxesha elithatyathwe yiswekile ukunyibilika

UIswekile, ijagi yokulinganisela, amanzi, icephe, iwotshi

Isixa samanzi, ubushushu nokubanda kwamanzi, isixaseswekile, ukuzamisa

Ikhawuleza kangakanani na iswekile ukunyibilika –ixesha

Uhlobo lweswekile – iswekile ecolekileyo, iswekileemdaka, iswekile erhabaxa, iswekile engamagaqa

Yeyiphi iswekile enyibilika ngokukhawuleza?

(Ithatyathelwe kuGoldsworthy noFeasey ka 1994)

Kwenzeke ntoni?

Singayigcina ngcono njani?

Siya kufuna ntoni?

Siya kwenza ntoni?

Uthini umbuzo?

Indlu yocwangciso lwesihloko esingezintoezizakusetyenziswa

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 58

Page 59: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Ukuqwalasela nokubhala ingxeloyemozuluAbafundi beBanga 2 kwakunyenabeBanga 3Emva kwentsuku ezimbini okanye ezintathuzokuphononnga nokubhala ingxelongeenkcukacha zemozulu, ungenza uluhlulwamagama lokubolekisana. Oku kuyakwenza abafundi ukuba babolekisanengokukhangela imozulu ze babhale phantsiingxelo yoko bakuqwalaseleyo kwiTshatiyeMozulu. (Uya kufumana umzekelo wetshatiyeMozulu kwisiHlomelo esikwiphepha 84.)

Emva kweveki, khuthaza abafundi bakho ukuba bajongeizimbo zemozulu. Bacele ukuba baqashele ukuba izakuba njani na imozulu ngosuku olulandelayo okanyengempelaveki leyo ilandelayo. Khuthaza iklasi yakhoukuba imamele ingxelo yemozulu kanomathotholookanye babukele ingxelo yemozulu kumabonakude.Bacele ukuba bamamele / babukele amaqondo aphezulunamaqondo asezantsi obushushu kuqikelelo lwemozuluyaseKapa, kwakunye necala oya ngakulo umoya.Abantwana bangakhangela ukuba uqikelelo ololwemozulu luchanekile kusini na, oko bekwenza kunyeneklasi yabo / bangakhangela ukuba lichanekile kusini

na icala oya ngakulo umoya. Kananjalo bangathatha umlinganiselo wemvulangegeyiji yemvula abazenzele yona. (Siquke imiyalelo yokwenziwa kwegeyijiapha ngezantsi.)

Kananjalo abantwana bangajonga uqikelelo lwemozulu kumaphephandaba.Ayingawo onke amaphephandaba asekuhlaleni aquka uqikelelo lwemozululwempelaveki. Mhlawumbi wena kunye nabantwana bakhoningaqhagamshelana ne-ofisi yephephandaba elo ukuze nibacele ukuba baqukeingcaciso engoqikelelo lwemozulu. Uqikelelo lwemozulu olukwiphephandabaleCape Times lucace kakuhle kakhulu.

IPLANETHI YOMHLABA NOKUNGAPHAYA KWAYO 59

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 59

Page 60: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Enye indlela yokwenza isalathisi-moyaZinto zini oza kuzifunaO Umntla womlenze wekawusi osuka kwiikawusi

ezingamagushaO Uswazana olubhityileyo (isikhonkwane esingenantloko

esimalunga nama-80 okanye nama-90 eesentimitha ubude)O Ucingo olubhityileyo (olubude bumalunga nama-75

eesentimithaO Ibhotile (ekuza kumiswa kuyo uswazana olo)

1. Nweba amagusha kancinci ukuze abe makhulungokwaneleyo ukuze umoya ukwazi ukuvutheleka kuwo.

2. Thungela ucingo lugqobhozele kumphezulu womlenzewamagusha njengoko ubunokwenza ngenaliti xa uthungangokwezitishi ilaphu elithile.

3. Qinisekisa ukuba wenza isangqa.4. Jijela icala elifutshane locingo kwicala elide.5. Jijela icala elide locingo kumphezulu woswazana.6. Faka uswazana ebhotileni.

7. Khetha indawo evulelekileyo kumabala esikolo apho isalathisi-moya sakho siya kukhuseleka khona. Faka ibhotile leyoibambeke kumngxunyana ongenzulu kuyaphi emhlabeni.

8. Qinisekisa ukuba umlomo wesalathisi-moya esifakwekuswazana uvulekile.

Enye indlela yokwenza igeyiji yemvulaZinto zini oza kuzifunaIbhotile yeplastiki enomphantsi osicaba kwakunye namacalaasicaba1. Sika, ukhuphe umphezulu webhotile ze uwuguqule

umphezulu lowo uwenze ifanele. Faka ‘ifanele’ leyokwasebhotileni ngokobufanele bayo.

2. Ungacela abafundi bakho ukuba benze iimpawu emacaleniebhotile ngokweesentimitha ngekoki engacinywa ngamanzi.

3. Khetha indawo evulelekileyo kumabala esikolo apho igeyijiyakho yemvula iya kukhuseleka khona. Faka igeyiji leyoemngxunyeni ze ibambeke emhlabeni.

4. Ngentsasa nganye (xa bekukhe kwanetha) cela abafundibakho ukuba bayisuse ibhotile leyo ze bakhangele ukubaingakanani na imvula abayiqokeleleyo ebhotileni.Basakugqiba ukubhala isixa semvula eso, bacele ukubabawakhuphe amanzi lawo emvula, ze baphinde bayifakeigeyiji yemvula kwindawo yayo.

60 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 60

Page 61: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Ukwandisa uphandoUngalwandisa olu phando ngokujolisa kwizimanga zendalo yengingqi,umzekelo, izandyondyo zemvula ebusika, imililo yamadlelo ehlotyeni. Okanyemhlawumbi unganqwenela ukuseka ingxaki njengengxam yophandolwabafundi. Enye yeendlela ezihamba phambili onokwenza ngayo okukukusebenzisa imifanekiso.

Ukusebenzisa imifanekiso nabafundiKuya kufuneka ukuba uqokelele imifanekiso yemizekelo eyahlukileyo yemozuluukuze uyisebenzise nabafundi bakho. Kuya kufuneka ukuba ube nemifanekisoengama-20 ubuncinane. Kananjalo kuya kufuneka ukuba ube nephephaelikhulu elinetshati kwakunye nekoki.

Qala ngokukhetha umfanekiso omnye ukubonisa ukuba ufuna ukuba abafundibakho benze ntoni na.

Xhoma umfanekiso lowo kwitshati esephepheni. Qokelela abafundi ukuzebeme ecaleni kwakho, bakungqonge ze bathethe ngomfanekiso lowo. Ukubausebenza nabafundi beBanga R okanye abeBanga 1, bhala amagqabantshintshiabakunika wona ngokwemaphu yeengcinga, ujikeleza umfanekiso lowo.

Ukuba usebenza nabafundi beBanga 2 okanye abeBanga 3,bacele ukuba bacinge ngemibuzo abanokuyibuzangokuphathelele kumfanekiso lowo. Bhala imibuzo yabongokwemaphu yeengcinga / ngokweentambo zesigcawuezingqonge umfanekiso. Besakuba becinge ngemibuzoembalwa abafundi bakho beBanga 2 okanye abeBanga 3,zama ukubacela ukuba bacinge ngeempendulo ezithilezemibuzo yabo.

IPLANETHI YOMHLABA NOKUNGAPHAYA KWAYO 61

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 61

Page 62: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Umsebenzi owongezelekileyo kunye nabafundi beBanga 2 okanyeabeBanga 3

Okokuqala, sasaza imifanekiso phezu kwetafile.Emva koko ke xelela iklasi yakho ukuba ufunaumntu ngamnye ukuba makajongeemifanekisweni, kwaye ufuna umntu ngamnyeukuba akhethe into ibenye eyiyeyona ayithandakakhulu. Kodwa yibethelele into yokuba akukhomntu uvumelekileyo ukuba makawuthathelekuye umfanekiso lowo awugcine. Kufunekabayibeke imifanekiso leyo yabo etafileni.O Emva koko ke kufuneka umntwana ngamnye

akhethe iqabane ze azise iqabane elongomfanekiso awukhethileyo. Loo nto ke iyakuthetha ukuba isibini ngasinye sixoxangemifanekiso emibini.

O Emva koko ke eso sibini kufuneka sidibane nesinye isibini ukuze kwabelwanengezimvo ngokuphathelele kule mifanekiso mine bayikhethileyo.

O Emva koku, iqela ngalinye lezine kufuneka likhethe umfanekiso omnyekuphela kuleyo mine. Baxelele abafundi bakho ukuba baza kusebenza ngalomfanekiso mnye njengeqela.

Le nkqubo ibhida kakhulu, kodwa kumnandi ukuyenza. Abantwana kufunekabacinge ze bathathe izigqibo. Kuya kufuneka bathetha-thethane xa baza kukhethaumfanekiso omnye kuphela. Ukanti ukuba kuthe kwakho iqela elililelinye elifunaukusebenzisa lo mfanekiso mnye, loo nto ithetha ukuba kufuneka kuthethwa-thethwane kwakhona. Abafundi bakho baya kuzifuna kakhulu ezi zakhonokubomi babo.

Ke ngoku cela abafundi ukuba baxoxe ngomfanekiso lowo bawukhethileyo. Nikaiqela ngalinye uxwebhu lwephepha kwakunye neqhekeza lePrestiki ukuzebancamathisele umfanekiso lowo ephepheni. Kananjalo iqela ngalinye liya kufunaikhrayoni okanye usiba. Xelela abafundi bakho ukuba bacinge ngayo yonkeimibuzo abanokucinga ngayo. Bacele ukuba bacinge ngemibuzo eqalangoYintoni, Phi, Nini, Njani kwakunye noKutheni. Baxelele ukuba babhalephantsi imibuzo yabo.

Asakuba onke amaqela ekwazile ukubhala eminye yemibuzo, xelela amaqelalawo ukuba abelane ngezimvo ngomfanekiso kwakunye nemibuzo yawo kunyeneklasi xa iyonke. Kananjalo usenokucela iklasi, okanye iqela elahlukileyo ukubalicinge ngeempendulo ezinokunikwa kwimibuzo leyo ibuzwe liqela elo.

62 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 62

Page 63: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Ukucinga ngezandyondyo zemvula nezikhukulaKwenzeka ntoni xa kukho izandyondyo zemvula?

O Ziba yintoni iziphumo?O Ucinga ukuba abantu baziva njani?O Yintoni abanokuyenza ukunqanda

ukhukhuliseko?O Ingaba yintoni ababeyenza mandulo?O Zolwakhiwo kokusingqongileyo – indledlana

yeenyawo eyakhiweyo – indawo yokuhamba iinqwelo

O Abafundi beBanga 3 banokubhalela iBhunga leSixeko.

Yintoni esiyifundileyo?Lisakuphela ixesha lolu phando, kufunekaubambe ingxoxo kunye nabafundi ze nithethengokuba yintoni efundwe yiklasi. Jonganiibhodi yocwangciso ebeniyisebenzisile kunyenabafundi bakho kolu phando. Cela abafundibakho ukuba bathethe ze banike ingxelongeziphumo zophando. Yintoniabayifumanisileyo? Yintoni abayifundileyo?Yeyiphi enye into abanokuthanda ukuyazi?Banokufumanisa njani ngayo?

Le yinxalenye ebaluleke kakhulu koluphando. Yinto abathi ooSonzululwazibayenze xa besenza uphando lwabo. Ukuba

sizimisele malunga nokwenza abafundi bethu bacinge ze benze izenzoezenziwa ngooSonzululwazi, asikwazi ukuyityeshela le ndawo.

Le mifanekiso iyafumanekakwa-PSP

IPLANETHI YOMHLABA NOKUNGAPHAYA KWAYO 63

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 63

Page 64: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

IIssiiqquukkuummbbeellooSithemba ukuba uya kuyifumana le ncwadanailuncedo olukhulu, ze ibe nempembelelo kuweekwabelaneni kwakho nabafundi bakhongezeNzululwazi. Sithemba ukuba ulonwabeleuphando obulwenza nabafundi bakho. Kambesikwathemba ukuba iingcebiso esizenzileyozikukhuthazile ukuze uphande eminye imibuzoabanayo abafundi bakho.

Siyazi ukuba ootitshala abaninzi besiGaba sesiSekobayabakhuthaza abafundi babo ukuba baphononongekwaye bafunde ngehlabathi labo. Le nto ibalulekekakhulu. Abantwana abancinane bathe qwa kwayebanomdla kakhulu ngokubangqongileyo. Kufunekasivule isithuba kusuku oluxakekileyo lwesikolo, kwayesidale namathuba okuba abafundi bethu balandeleimibuzo yabo kwaye bahlole nangakumbi ngenkxasoyethu.

Kule ncwadana sicebise ngeendlela zokuhlanganisauphando kunye neminye imimandla yokufunda.Ikharityhulamu yesizwe isicela ukuba sihlanganiseimimandla yokufunda. Kambe ezeNzululwazi zisinikaamathuba amaninzi natyebileyo okunxulumanisaiLitheresi kwakunye neNyumerasi. Singakwazi ukubasibalise amabali siwafake kuphando lwezeNzululwazi.EzeNzululwazi zisinika isigama kwakunye namathubaokuba sandise kwaye siphuhlise ukusetyenziswakolwimi ngabafundi. Xa kuthethwa ngokuphuhlisanokwandiswa kolwimi kwakunye nelitheresikubafundi bethu, oko kuthetha ukuba kufunekasibanike izicatshulwa ezinomdla nezinyanisekileyoabaza kusebenza ngazo. EzeNzululwazi ziveza kwayezinike umxholo nomongo wezi zicatshulwa. Kambeuphando oluninzi lufuna ukuba silinganise kwayesisebenzise neengqiqo zamanani kunye nezakhono.

Ukuba abafundi bethu beSigaba sesiSeko sibanikaummandla nesithuba sokuhlola ze baphandengehlabathi labo, baya kuba nomdla kakhulu kwayebalonwabele eli solotya lekharityhulamu. Kananjalosiya kube sibalungiselela amava azayo kwiNzululwaziyezeNdalo abaya kuhlangana nawo kwikhondo labolasesikolweni. Kambe kwazi bani? Mhlawumbi omnyewabantwana esibafundisayo angaphelaenguSonzululwazi obalulekileyo kwixa elizayo. Intoebalulekileyo nengamandla kukuba masibavuleleamathuba sibaxhase xa bephonononga kwaye behlola,bekwafunisela nangehlabathi labo

64 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 64

Page 65: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

ISIHLOMELO 65

ISIHLOMELO

Igama loSonzululwazi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ndajonga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ndaqaphela

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

AAmmaapphheepphhaa ookkuupphhoonnoonnoonnggaa –– isiXhosa

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 65

Page 66: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

66 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

Igama loSonzululwazi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ndajonga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ndabona

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 66

Page 67: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

ISIHLOMELO 67

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Endikuqapheleyo

Umhla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ndajonga

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Umfanekiso wento endiyibonileyo

Nazi izinto endiziqapheleyo:

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 67

Page 68: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

68 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

Name of Scientist . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

I looked at . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

I noticed

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

AAmmaapphheepphhaa ookkuupphhoonnoonnoonnggaa –– English

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 68

Page 69: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

ISIHLOMELO 69

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Observation

Date . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

I looked at

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .A picture of what I saw

Here are some things I noticed:

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 69

Page 70: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

70 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

Name of Scientist . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

I looked at . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

I noticed

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 70

Page 71: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

ISIHLOMELO 71

Naam van Wetenskaplike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ek kyk na . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ek het opgemerk

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

AAmmaapphheepphhaa ookkuupphhoonnoonnoonnggaa –– Afrikaans

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 71

Page 72: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Naam van Wetenskaplike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ek kyk na . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ek het opgemerk

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

72 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 72

Page 73: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Waarneming

Datum . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ek kyk na

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .’n Prent van wat ek sien

Hier is ’n paar dinge wat ek opgemerk het

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ISIHLOMELO 73

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 73

Page 74: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

UUkk

uucc ww

aann

ggcc ii

ss aa nn

ookk

uupp

hhaa

nndd

aa nn

aabb

aaff uu

nndd

ii bb

eess ii

GGaa

bbaa

ssee

ss iiSS

eekk

ooLo

luph

i ULW

AZ

I es

ele

sina

lo?

Yin

toni

ESI

FUN

A u

kuya

zi?

Yin

toni

ESI

YIF

UN

DIL

EYO

?

74 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

iTsh

atiy

e-L-

F-F

iTsh

atiy

e-L-

F-C

-N-F

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 74

Page 75: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

ISIHLOMELO 75

UUkk

uucc ww

aann

ggcc ii

ss aa nn

ookk

uupp

hhaa

nndd

aa nn

aabb

aaff uu

nndd

ii bb

eess ii

GGaa

bbaa

eess ii

ss iiss ii

SSee

kkoo

Lolu

phi U

LWA

ZI

Yin

toni

ESI

FUN

A

Yin

toni

Si

ngay

ifum

anis

a Y

into

ni

esel

e si

nalo

?uk

uyaz

i?ES

IYIC

ING

AY

O?

NJA

NI

le n

to?

ESIY

IFU

ND

ILEY

O?

iTsh

atiy

e-L-

F-C

-N-F

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 75

Page 76: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

76 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

Amalahle etotshi

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 76

Page 77: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

ISIHLOMELO 77

Iibhalbhu zetotshi

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 77

Page 78: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

78 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

Imodeli yebhalbhu yetotshi

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 78

Page 79: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

ISIHLOMELO 79

Iindlela ezintlanu zokwenza ukuba ibhalbhu yetotshi ilayite

Mhlawumbi bangazifumanisa ezi ndlela ngokunokwabo ngokumana bezama.

Kodwa hayi le Okanye le

Kukhangeleka ngokungathi abaqondi ukuba ibhalbhu ingalayita nokuba ilaliswengecala. Ukuba kuthe kanti unabafundi abazikisayo ukucinga eklasini yakho,mhlawumbi ungafumana iqela elinye okanye amabini azichanayo nezi iindlela.

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 79

Page 80: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

80 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

isiBhadlalala seMbukumbukuyoMnqathe oMkhulu

Ngokubhalwa nguLeo Tolstoy

Kudala-dala kwaye kukho ixhego elithile elatyala igaqana lomnqathe othile obizwangokuba yitheniphu Khula, “Khula theniphu encinane, khula ube mnandi. Khula,khula, khula theniphu encinane, khula womelele.” Yenjenjalo ke nayo itheniphu

ukukhula, yakhula yamnandi kwaye yomelela, yasisibhadlalala esikhulukazi.

Kwathi ngenye imini, eli xhego laya kuyitsala itheniphu yalo. Layitsala, layitsala,kodwa ayatsho ukutsaleka itheniphu. Ixhego laye labiza ixhegokazi lalo. Ixhegokazilaye latsala ixhego. Ixhego laze latsala itheniphu. Baphinda batsala kwakhona, ayaze

yatsho itheniphu ukuza.

Ixhegokazi laqonda ukuba malibize umzukulwana walo. Umzukulwana watsalaixhegwazana. Lona ixhegwazana latsala ixhego. Ixhego lona latsala itheniphu.

Baphinda batsala, batsala, kodwa ayaze itsho ukuphuma itheniphhu.

Umzukulwana wabiza inja yakhe emnyama. Inja yatsala umzukulwana.Umzukulwana watsala ixhegwazana. Ixhegwazana latsala ixhego. Ixhego latsala

itheniphu. Baphinda batsala, batsala, ayatsho ukuza itheniphu.

Inja yabiza ikati. Ikati yatsala inja. Inja yatsala umzukulwana. Umzukulwana watsalaixhegwazana. Laza ke ixhegwazana latsala ixhego. Xhego elo latsala itheniphu.

Baqhubeka betsala, batsala, batsala, kodwa nkqi ukuphuma itheniphu.

Ikati yabiza impuku. Impuku yatsala ikati. Ikati yatsala inja. Inja yatsalaumzukulwana. Umzukulwana watsala ixhegwazana. Laza ke ixhegwazana latsala

ixhego. Xhego elo latsala itheniphu. Ngelingeni bhuncu, phumiyane loombukumbuku yetheniphu.

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 80

Page 81: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

ISIHLOMELO 81

AmaKhadi oMsebenzi

Zinto zini ezifuna ukuTyhalwa? Zinto zini ezifuna

ukuTsalwa?

Zinto zini ezifuna ukuJijwa?

Phanda ngoko ukufumana ebhokisini.

Zinto zini ezifuna ukutyhalwa? Zihlanganise ndawonye

Zinto zini ezifuna ukutsalwa? Zihlanganise ndawonye

Zinto zini ezifuna ukujijwa? Zihlanganise ndawonye

Zoba into nganye efuna ukutyhalwa kuluhlu loTyhalo.

Zoba into nganye efuna ukutsalwa kuluhlu loTsalo.

Zoba into nganye efuna ukujijwa kuluhlu loJijo.

Yeyiphi eyona nqwelo ibaleka umgama omde?Makubekho umntu oza kuba ngumbekisi.

Bonke abanye abantu aba mabathathe iinqwelo ibenye umntungamnye.

Bekani iinqwelo zenu kumgca ekuqaliswa kuwo.Asakuthi umbekisi, “Maziye!” wonke umntu makayithi nti

nje kubekanye inqwelo yakhe.Yeyiphi eyona nqwelo ibaleka ngesantya esikhulu? Kutheni?

Yeyiphi eyona inqwelo ibaleka umgama omde? Kutheni?Ihambe umgama ongakanani inqwelo nganye? Linganiselaumgama obalekwe yinqwelo nganye ngeteyiphu yokuthatha

imilinganiselo.

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 81

Page 82: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Clay SupplierKiln Contracts (Pty) Ltd11 Celie RoadRetreat7945 Cape TownTel: (021) 701-6682

Science EquipmentRutland IndustriesPO Box 27036Benrose2011 JohannesburgTel: (011) 618-3646Fax: (011) 614-9810

Kirstenbosch Outreach Greening ProgrammeTel: (021) 799-874; (021) 799-8670

Clip-ClopFiona & Chris BerensfordPO Box 2735Clareinch7740 Cape TownTel: (021 671 6686Fax: (088) 021 671 6686

PlanetariumIziko South African Museum25 Queen Victoria StreetGardens8001 Cape TownTel: (021) 481-3822

South African Astronomical ObservatoryObservatory RoadObservatory7935 Cape TownTel: (021) 447-0025

82 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

Iidilesi eziluncedo

AmabhastileUngalenza njani ukuba ibhastile lihambe?

Yintoni omawuyenze ukuze ibhastilelihambe?

Fumana iindlela ezahlukileyo zokwenzaukuba ibhastile lihambe.

Yeyiphi eyona ndlela ingcono kunezinye?Kutheni le yona indlela ingcono kunezinye?

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 82

Page 83: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

ISIHLOMELO 83

ICaw

eU

Mvu

loU

Lwes

ibin

iU

Lwes

itha

thu

ULw

esin

e U

Lwes

ihla

nuU

Mgq

ibel

o

IKha

lend

a yo

kuJo

nga

iNya

nga

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 83

Page 84: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Imoz

ulu

yeth

uU

Mvu

loU

Lwes

ibin

iU

Lwes

itha

thu

ULw

esin

e U

Lwes

ihla

nu

Uqi

kele

loYi

nton

iey

ona

nto

yenz

ekile

yo

Uqi

kele

loYi

nton

iey

ona

nto

yenz

ekile

yo

Uqi

kele

loYi

nton

iey

ona

nto

yenz

ekile

yo

Uqi

kele

loYi

nton

iey

ona

nto

yenz

ekile

yo

Uqi

kele

loYi

nton

iey

ona

nto

yenz

ekile

yo

Uqi

kele

lo

Yint

oni e

yona

nto

yenz

ekile

yoU

qike

lelo

Yint

oni e

yona

nto

yenz

ekile

yo

Uqi

kele

lo

Yint

oni e

yona

nto

yenz

ekile

yoU

qike

lelo

Yint

oni e

yona

nto

yenz

ekile

yo

Uqi

kele

lo

Yint

oni e

yona

nto

yenz

ekile

yoU

qike

lelo

Yint

oni e

yona

nto

yenz

ekile

yo

Uqi

kele

lo

Yint

oni e

yona

nto

yenz

ekile

yoU

qike

lelo

Yint

oni e

yona

nto

yenz

ekile

yo

Uqi

kele

lo

Yint

oni e

yona

nto

yenz

ekile

yoU

qike

lelo

Yint

oni e

yona

nto

yenz

ekile

yo

84 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 84

Page 85: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

ISIHLOMELO 85

IsiPhumo sesiFundo: UPhando lwezeNzululwaziAbafundi basebenza ngokuzithemba ekufuneni ulwazi ngezenzeko zendalo; baphandaulwalamano nokusombulula iingxaki kwiimeko zenzululwazi, kwezobuchwepheshenakwezommandla obangqongileyo.

Izinga leBanga R Izinga leBanga 1 Izinga leBanga 2 Izinga leBanga 3

Ukucwangcisa uphandoUmfundi unenxaxhebaayithabathayoekucwangciswenikomsebenziwophando.

Umfundi ucwangcisauphandongokuzimeleyo.

Umfundi ucwangcisauphando njengelunguleqela.

Umfundi usebenzisaizinto ezikhethweliqela ukuze abenokuthethangesicwangciso seqela

Ukwenza uphando nokuqokelela iinkcukachaUmfundi uthabathainxaxheba kumsebenziocwangcisiweyo.

Umfundi uthabathainxaxhebangokuzimeleyokumsebenziocwangcisiweyo.

Umfundi uthathainxaxhebangokuzimeleyo okanyenjengelungu leqelakumsebenziocwangcisiweyo.

Umfundi uthabathainxaxhebangokwakhayoemsebenzini kwayeeyiqonda injongoyawo.

Ukuhluza iinkcukacha nokuthetha ngeziphumoUmfundi ucinga zeathethe ngokokwenziweyo.

Umfundi ucinga ngokokwenziweyo zeathethe ngokokufunyanisiweyo.

Umfundi ubonakalisaze acacise okobekunqwenelwanendlela okwenziwengayo.

Umfundi ucacisa zeacamngce ngezenzoebezinqwenelwa,nokuba ingaba ibikhoindlela yokufezekiswakwesicwangciso kusinina.

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 85

Page 86: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Iingqiqo kwakunye nolwazi olungundoqo lweNzululwazi yezeNdalo kwisiGaba seSiseko

IINNkkqquunnttoo ((MMaatttteerr)) nneezziiNNttoo eezziinnoommsseebbeennzzii

Iimpawu kwakunye nemisebenzi yezintoezinomsebenzi

Ubume, indlela ezisabela ngayo kwakunyeneenguqu zezinto ezinomsebenzi

Inkcazelo: Singazihlela izinto ezinomsebenzingeempawu zazo ukuze sifumanise iintlobokwakunye nezimbo zazo. Iimpawu zimiselaindlela yokukhethwa kwezinto ezinomsebenzi,zikhethelwa imisebenzi ethile.

Inkcazelo: Singazihlaziya izinto ezinomsebenzingeendlela esikhetha ngazo, siqhutywakukuqonda kwethu izakhiwo zazo ezikwiqondoelisezantsi.

O Izinto ezinomsebenzi zineempawuezahlukileyo ezinjengoburhabaxa nokuguda,umbala, amandla kwakunye nobunzima,kwaye zinokuhlelwa ngokwezi mpawu.“Senza izinto ngezinto ezinomsebenziezineempawu esizifunayo.”

O Into ingaxutywa nenye into kwaye ngamanyeamaxesha inguqu zingabonakala,ezinjengokunyibilika kwesiqina okanyeukuvela komnye umbala xa kuhonjiswaukutya ngombala/xa kuxutywe iipeyintiezahlukileyo.

Iinkqubo zobomi kwakunyenempilo entle

Ubudlelwanekokusingqongileyo

Iyantlukwano kwizityalonezilwanyana endalweni,iinguqu kwakunyenokuqhubekela phambili

Inkcazelo: Izinto eziphilayokuqukwa abantu, kunye neziphiliezincinane ezingabonakaliyo,zingaqondwa kuphelangokweenkqubo zobomi, iiyunithiezisetyenziswayo kwakunyenezixokelelwano.

Inkcazelo: Iziphiliezikwisixokelelwano sendaloukuze ziphile zixhomekekekubukho beemeko ezingenabomikwakunye nonxulumano lwazonezinye iziphili.

Inkcazelo: Iyantlukwano enkulukwizimo zobomi ingaqondwa xakulandelwa imbali yenguqukokusingqongileyo kwakunyeneempawu zezityalonezilwanyana kwihlabathi lonkekwizigidi zeminyaka eyadlulayo.

O Amalungu emizimba yethuamaninzi ayafumaneka kwayeayafana namalungu amaninziemizimba yezilwanyana,njengeembambo, iintloko,amehlo, iindlebe, iinyawo,kwaye kwiimeko ezininziizilwanyana ziwasebenzisela lamalungu imisebenzi efanayonesiwasebenzisela yonaawethu amalungu.

O Izilwanyana kwakunyenezityalo zineemfuno ezifanayonezethu, njengokutya, amanzikunye nomoya.

O Sixhomekeke kwizityalonakwizilwanyana ukuzesifumane ukutya kwaye sithisifuye izilwanyana ze sityaleizityalo ezithile ukuze sivunengexesha elifanelekileyo.

O Sibona iyantlukwanongokweenkcubeko zabantungokuphathelele kukutyaabantu abakutyayo.

O Ezinye izilwanyanaezinjengeempukanekwakunye namakhalanezithwala iintsholongwaneezenza abantu bagule.

O Kukho izilwanyana nezityaloezininzi ezahlukileyoezinezinto ezininzinezibonakalayo ezahlukengazo, kodwa zibe zinezintoezifana ngazo, nezithizihlelwe ngokwezi zintozifana ngazo.

O Izityalo nezilwanyanaziyatshintsha ngokokukhulakwazo, ngokokuhambakweminyakanangokutshintshakwamaxesha onyaka.

UUbboommii nneeMMppii lloo

86 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 86

Page 87: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

Izikhupheli-eneji kwakunye neenkqubo I-Eneji kwakunye noPhuhliso eMzantsi Afrika

Inkcazelo: I-eneji ikhutshelwa ngokweenkqubozebhayoloji okanye ezendalo, ukusukakwimithombo ye-eneji. Kukho ezinye iintloboze-eneji ezithi zinqongophale ukubasingazisebenzisa ngenxa yohlobolwesikhupheli-eneji ngasinye, yiyo loo nto kekufuneka siyazile indlela yokulawula

isikhupheli-eneji ngasinye.

Inkcazelo: Kukho imithombo ye-eneji embalwaapho kufumaneka i-eneji khona, ngoko keuphuhliso olusisigxina lwamazwe akummandlawethu luxhomekeke ekusetyenzisweni ngobulumkokwemithombo ye-eneji.

O Xa sisithi ‘siziva sine-eneji eninzi’,sithetha ukuba siziva sinamandla kwayesilungele ukwenza iintshukumo ezithilengokukhawuleza okanye senze umsebenziomninzi.

O Abantu abangafumani kutya kwaneleyo okanyeabo bangafumani ntlobo zokutya ezilungileyo,basoloko beziva bedangele okanye bediniwekwaye bengenamandla.

Indawo yethu kwindawoekujikeleza kuyo ihlabathi

I-atmosfera nemozulu Umhlaba oGuqukayo

Inkcazelo: Iplanethi yethuyinxalenye encinanekwisixokelelwano esikhuluselanga nezijikelezi zalokwingqumba enkuluyeenkwenkweziesemajukujukwini.

Inkcazelo: I-atmosferasisixokelelwano esinxibelelananomhlaba, amachweba kunyeneelwandle ze sithumele i-eneji kunye namanzi ukusukakwenye indawo ukuyakwenye.

Inkcazelo: Umhlaba wenziwengezinto ezinomsebenzi ezithegqolo ukuguqulwa zizintoezithile ezinamandlaezingaphezulu nangaphantsikomhlaba.

O Kukho izinto ezininziezahlukileyo ezinokubonwaesibhakabhakeni. Imizekeloyazo ziintaka, amafu,iinqwelo-moya, ilanga,iinkwenkwezi, inyanga,iplanethi kwakunyeneziphekepheke. Zonke ezizinto zineempawu, iindawoezikuzo kwakunyeneentshukumo ezizenzayoekunokuphandwa ngazoukuze kufunyaniswe izimbozazo, ulwalamanokwakunye nobume bazo.

O Imozulu itshintsha mihla lekwaye iguquka ngendlelaapha enokuqikelelekangamanye amaxesha zeibhalwe phantsi. Kodwakukho izehlo zemozuluengaqhelekangaezinjengezikhukhula,izaqhwithi, iinkanyambanezichotho ezithi zibenempembelelo kwimpiloyabantu.

O Umhlaba kwakunye namatyeayehluka ngokwenkangeleko,ngokuguda noburhabaxaukusuka kwenye indawoukuya kwenye. Ngophando,abafundi bangafumanisaukuba umhlaba othileukhukuliseka lula kunomnye,ngeli xa kolunye uhlobolomhlaba kukhula ngconoizityalo kunolunye uhlobo.Bangaphanda ngokubazeziphi ezinye iimekoezibandakanyekayo kokuokanye ezidala leyantlukwano.

II--EEnneejjii nneeNNgguuqquukkoo

IIPPllaanneetthhii yyooMMhhllaabbaa nnookkuuNNggaapphhaayyaa kkwwaayyoo

ISIHLOMELO 87

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 87

Page 88: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

ALPINEMs Lavona AlliesMs Cheryl BocksMs Valencia DanielsMs Shahida DavidsMs Audrey DrydingMs Ida GeorgeMs Zelma JohnsonMs Faldielah KhatiebMs Sukaina MitchellMs Rosina PontacMs Belinda TarantalMs Magdelena WeitzMs Linda Wildeman

DIETRICH MORAVIANMs Kathleen BoltneyMs Jean CloeteMs Sarah GeneverMs Teresa Jacobus

HILLWOODMs G BassonMs Maria BothaMs Kathleen BouwerMs Felicia Clayton (Klein)Ms Wilma CloeteMs Martha DamonsMs Martha JuliesMs Marlene Levine (Esterhuizen)Ms E ManasseMs Reginette MaraisMs C MatthewsMs Freda MellemMs Marlene Morgan

INTSHINGAMs Nonkosi DawetiMs N MadlingoziMs Maureen MakivaMs L MatiwaneMs N Matrose

Ms MgumaneMs T NgudleMs Mandisa PekoMs Rorwana

LINGEMs Ntombizodwa GaloMs Nomonde GxabelaMs Noxolo HinaMs Nothemba JayMs Mandisa LaliMs Alicia LupuwanaMs Nozuko MaqungoMs Nonyameko NcosaniMs Ntombomzi NtoziniMs Vinah QhinaMs Ntombi VelekoMs Nombulelo Xhego

NOMLINGANISELOMs Nontobeko MalotanaMs Nomonde ManyelanaMs Nonkumbulelo MayekiMs Nontombi MdaniMs Patiswa MpetsheniMs CN MsebeMs NC NdevanaMs TC NontuloMs NtamoMs Lindiwe PlamMs N WindvoelMs NM Yekiso

NORTHWOODMs R AdamsMs Bonita DariesMs De BrynMs Avril DixonMs Danree HectorMs H HullMs Cheryl JohannesMs Amina Patel

Ms PetersenMs Jackie RomanMs Sharifa SmithMs Anna-Marie Willemse

PHILIPPI K (ZANEMFUNDO)Ms Ntombodidi CabaneMs Nosipho DondoloMs Hombakazi KulaMs Nokuthula MandindiMs Lillian MankayiMs Phumza MgetuMs Mutiwe MguzuloMs Nozuko MtshekexeMs Ntombizilungile NdzubeMs Thobeka NotshulwanaMs Nomvuyiseko NtshongaMs Feziwe NyenganeMs Nontombizanele PotwanaMs Theliswa SibawuMs Bulelwa SibozoMs Nomaindia Sotondashe

UKHANYOMs Zola BongaMs Lumka GcuzeMs L JaftaMs Bulelwa KoniMs Phumzile LuthuliMs Bongiwe MtintsilanaMs Ndileka MvandabaMs Siphokazi NtingaMs Nosipho NyabaMs Linda NyenganeMs Dolly PudumoMs Kholeka SishubaMs Thozama SongwiqiMs Nobalindi Yukutwana

Ootitshala besiGaba sesiSeko abathe bathabatha inxaxheba kuleprojekthi iqhube iminyaka emi-3

88 UPHANDO NABAFUNDI BESIGABA SESISEKO

FPSc Xhosa2 9/13/09 4:41 PM Page 88

Page 89: Uphando nabaFundi besiGaba seSiseko

ITRASTI YENKQUBO YEZENZULULWAZI YEZABAMABANGA APHANTSI ENTSHONA KOLONI (I-PSP)

I-PSP ngumbutho woqeqesho lwemfundo kwasele besemsebenzini onika inkxaso ootitshala bezikolozamabanga aphantsi ngakumbi izikolo ezisezilokishini zeleNtshona Koloni, kummandla wokufunda

wezeNzululwazi yezeNdalo kwakunye neminye imimandla yokufunda ehambelana nawo. Lo mbuthouzinze e-Edith Stephens Wetland Park, ePhillipi, ekufutshane neendawo ezininzi ezihlala uluntu

oluhluphekayo kwelaseKapa.

I-PSP isebenze ukusuka ngo-1984 kwaye sele yakhe intsebenziswano nobudlelwane obuhle nezikolozamabanga aphantsi ezingama-200 kuzo zonke iindawo

ezineeelokishi, kuqukwa iindawo zasemaphandleni zaseBoland kunye nezaseWest Coast. Ngaphezulukwe-1050 lootitshala bamaBanga 4 ukuya kwele-7 kunye nabantwana abangama-126, 000 bazuze

lukhulu kumsebenzi wePSP.

I-PSP isebenza kwiimeko apho ootitshala nabantwana abaninzi kufuneka bengasebenzisanga ulwimi lwabo lwenkobe, okanye isiNgesi kubo ilulwimi olongezelelekileyo lokuqala

okanye olwesibini. Ngako oko ke sikwasebenzela nokulola izakhono zonxibelelwano zabafudi lo gama sijolise kwimimandla

yokufunda enxulumene nezobunzululwazi kunye nezendalo nokusingqongileyo.

Okwakaloku nje I-PSP inabasebenza abali-10 esebenza ngabo.

IINKCUKACHA ZONXIBELELWANO

Western Cape Primary Science Programme (PSP)

Edith Stephens Wetland Park

Lansdowne Road

Philippi, Cape Flats, 7785

P.O. Box 24158

Lansdowne 7779

South Africa

Tel: (021) 6919039 - Fax: (021) 6916350

e-mail: [email protected] (website: www.psp.org.za)

NPO: 015-822

Registration Number: IT2806/99

ISBN 978-0-9814425-2-5

Uphando cover 9/13/09 4:49 PM Page 1