UPOZNAJTE I POSJETITE NACIONALNE PARKOVE … · Časopis Nacionalnih parkova Crne Gore, godina II, broj 6, januar-februar 2010. UPOZNAJTE I POSJETITE NACIONALNE PARKOVE CRNE GORE

Časopis Nacionalnih parkova Crne Gore, godina II, broj 6, januar-februar 2010.

UPOZNAJTE I POSJETITE NACIONALNE PARKOVE CRNE GORE

Područje plavskih Prokletija odavno je prepo-znato kao prostor izuzetnih prirodnih vrijednosti i rijetkosti, koje su ga preporučivale za najviši stepen i režim zaštite. Saznanja o ekološkim vrijednostima tog područja, publikovana u stručnoj i naučnoj lite-raturi o flori i vegetaciji jugoistočnih Dinarida, pre-zentovana na brojnim skupovima i simpozijumima, podsticala su potrebu njegove adekvatne zaštite i valorizacije.

Inicijativa za proglašenje NP Prokletije po-stojala je duži vremenski period. Pokrenuta od Op-štine Plav, pobuđivala je interes javnosti, a posebno prilikom donošenja relevantne prostorno-planske dokumentacije. Još sedamdesetih godina prošloga vijeka lokalna uprava razmatrala je mogućnosti za uspostavljanje posebnog režima zaštite planinskog masiva Prokletija, što je podržano planskom doku-mentacijom republičkog nivoa iz 1984. i 1987. go-dine.

U martu 2000. godine, slijedeći odrednice Prostornog plana Republike, Republički zavod za zaštitu prirode, Opština Plav i Javno preduzeće za nacionalne parkove Crne Gore pokreću operaciona-lizaciju inicijative za proglašenje nacionalnog parka ''Prokletije''.

Polazni dokument podrazumijevao je izradu studije koja je trebalo da argumentovano i stručno dokaže i opravda ranije inicijative. Konačno, 2007. godine, uporedo sa izradom Prostornog plana Crne Gore do 2020. godine, Republički zavod za zaštitu prirode uradio je Studiju izvodljivosti za uspostav-ljanje zaštićenog područja prirode na području plavskog dijela Prokletija – nacionalni park ''Pro-kletije''. Studijom su obrađeni režim i zone zaštite, način upravljanja, predložene granice obuhvata. Predstavljene su osnovne fizičko-geografske ka-rakteristike i biodiverzitet. Endemična flora i fauna ukazala je na Prokletije ne samo kao na balkanski centar visokoplaninskog diverziteta, već kao centar biodiverziteta globalnog značaja. Podršku opredje-ljenju da se Prokletije proglase za nacionalni park

dala je i Skupština Republike prilikom donošenja Prostornog plana Crne Gore, ukazujući na potrebu da se kroz formiranje nacionalnog parka zaštite pro-stori od izuzetne prirodne vrijednosti i, naglašavajući potrebu razvoja svih potencijala koje imaju lokalne zajednice, područje plavskih Prokletija zaštiti kroz kategoriju nacionalnog parka.

Kako se nacionalni parkovi kao prostori sa posebnim sistemom zaštite proglašavaju zakonom, resorno ministarstvo i Vlada su tokom 2007. i 2008. godine pristupili pripremi, u početku izmjena i dopu-na Zakona o nacionalnim parkovima, a kasnije pred-laganju novog zakona o nacionalnim parkovima, u kome je pored ostalog definisano i pitanje petog na-cionalnog parka.

Javna rasprava, kojom je koordiniralo tadaš-nje Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine, kako po Nacrtu zakona, tako i po urađenoj Studiji izvodljivosti, pobudila je veliki interes, posebno su-bjekata u plavskoj opštini, a svakako i upravljačkih i rukovodnih struktura Javnog preduzeća, koje su kroz Naučni savjet bitno uticale na kvalitetnu doradu ponuđenih rješenja, posebno u dijelu granica i zone obuhvata nacionalnog parka ''Prokletije''.

Dragocjena iskustva stečena upravljanjem po-stojećim nacionalnim parkovima uslovila su da se za NP ''Prokletije'' predloži takav prostor u površini i vlasničkoj strukturi da se obezbijede maksimalni zahtjevi zaštite, a kroz kvalitetno upravljanje i opti-malna valorizacija, kako prostora Parka tako i šire plavsko-gusinjske regije.

Donošenjem Zakona o nacionalnim parkovi-ma avgusta 2009. godine, Skupština Crne Gore je proglasila nacionalni park Prokletije kao zaštićeno prirodno dobro, utvrdila njegove granice i definisala upravljača. Tim činom privedena je kraju višedece-nijska aktivnost na proglašenju prostora plavskih Prokletija za nacionalni park.

Saglasno zakonom definisanoj proceduri, slije-di izrada prostorno-planske dokumentacije, a nakon toga odgovarajući planovi i programi upravljanja.

NP Prokletije zahvata površinu od 16.630 ha i u okviru njegovih administrativnih granica se na-laze dva rezervata prirode: Hridsko jezero i Volušnica, površine od 1.052 ha. Kontaktna, odnosno zaštitna zona oko nacionalnog parka iznosi 6.252ha. Van granica parka nalazi se i rezervat prirode „Visitor“, površine 1.618ha. U neposrednoj blizini nacionalnog parka je i predloženi spomenik prirode Plavsko jezero, koji obuhvata površinu od 1.150ha.

Rade K. Gregović

Od inicijative do proglašenja

NP Prokletije

5. Intervju Ministar uređenja prostora i zaštite

životne sredine

9. Tema broja reljef i vode proKletija

15. Klima KLImA PROKLETIJA

18.FloraBILJNI SVIJET NP PROKLETIJE

24. Šumski ekosistem značaj šuMa np proKletije

28. Entomofauna KARAKTERISTIKE FAUNE INSEKATA PROKLETIJA

30. Ihtiofauna RIBE PLAVSKOG JEZERA

34. Herpetofauna HERPETOFAUNA PROKLETIJA

36. Ornitologija PTICE PROKLETIJA

Iz sadržajačasopis „nacionalni parkovi“

izdavač: jp nacionalni parkovi Crne Gore, Podgorica

direktor: Rade K. Gregović

Glavni i odgovorni urednik: Marijana Džaković

uređivački kolegijum:prof. dr Branko Radojičić, prof. dr Jovan KavarićSlobodanka Martinović, mr Nela Vešović-Dubak

Vanja Krgović Šarović, mr Veselin Luburić,dr Marija Vugdelić

stalni saradnici:prof. dr Mihailo Burić, prof. dr Vukić Pulević,

prof. dr Drago Marić, mr Luka Mitrović, mr Darko Dubak, prof. Veljko Martinović,

mr Mirjana Ivanov

Grafički urednik: mr Ivanka Haverić

lektura i korektura: IK Gligorije Dijak

prevod na engleski: Marijana Džaković

naslovna strana: Duško Miljanić

fotografije:Arhiva JPNPCG, Zavod za zaštitu prirode CG, PD Prokletije, Duško Miljanić, Lazar Pejović

štampa: M Print, Podgorica

adresa: nacionalni parkovi - za časopis

Put Radomira Ivanovića 2, 81000 Podgorica

tel/fax: +382 (0)20 658 071 e-mail: [email protected], www.nparkovi.cg.yu

Broj žiro–računa: 510-5848-53

38. Kulturno - istorijsko nasljeđe Kulturno nasljeđe proKletija

47. Turizam razvojne šanse proKletija

48. Aktuelno priroda ne poznaje GraniCe

POPLAVE

50. Od lokvanja do oblaka BrojiMo ptiCe – BrojiMo život

NP Prokletije

NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 5

usvajanjem novog zakona o nacionalnim parkovi-ma, avgusta 2009. godine, usklađene su domaće norme sa direktivama evropske unije i proglašen je peti naci-onalni park - prokletije. Koje aktivnosti će Ministarstvo preduzeti nakon usvajanja novog zaštićenog prostora?

Ministarstvo uređenja prostora i zaštite životne sre-dine će u narednom periodu preduzeti aktivnosti na izvrša-vanju zakonom definisanih obaveza. Naime, u skladu sa Za-konom o nacionalnim parkovima, osnovni planski akti koji se donose za svaki nacionalni park su: prostorni plan po-sebne namjene, plan upravljanja i godišnji plan upravljanja. S tim u vezi, zakonom definisan rok za donošenje Prostor-nog plana područja posebne namjene za Nacionalni park „Prokletije“ je 18 mjeseci od dana stupanja na snagu ovog zakona. Isto tako, nakon donošenja navedenog prostornog plana, u roku od šest mjeseci će se donijeti plan upravljanja za isti nacionalni park. Naime, plan upravljanja se donosi na period od pet godina, i sadrži mjere zaštite, očuvanja, unapređenja i korišćenja zaštićenog prirodnog dobra, zatim razvojne smjernice, smjernice i prioritete za zaštitu i očuva-nje, uz uvažavanje potreba lokalnog stanovništva. Takođe, Plan upravljanja za Nacionalni park Prokletije će definisati planirane aktivnosti na održivom korišćenju prirodnih re-sursa, razvoju i uređenju prostora, identifikaciju planskih namjena i režima korišćenja zemljišta itd. Pitanja koja se tiču saradnje i partnerstva sa lokalnim stanovništvom, vla-snicima i korisnicima nepokretnosti, takođe, biće riješena ovim planom.

INTERVJU

Branislav Gvozdenović,Ministar uređenja prostora i zaštite životne sredine

očuvanje je iMperativGospodin Branislav Gvozdenović ističe da nacionalni parkovi imaju poseban značaj među

zaštićenim područjima i predstavljaju imperativ očuvanja. isto tako, prenošenjem poslova in-spekcije zaštite prostora, javno preduzeće će se uključiti u jedinstveni sistem zaštite prostora koji će obezbijediti efikasnije, racionalnije i jednostavnije instrumente za sprovođenje zakona i na taj način preduslove za mnogo brže i funkcionalnije ostvarenje njegovog strateškog cilja: suzbijanje bespravne gradnje

NP Lovćen

6 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 7

radi efikasnijeg sprečavanja bespravne gradnje u zaštićenim područjima, Ministarstvo uređenja prostora i zaštite životne sredine je povjerilo dio poslova koji se odnose na inspek-cijski nadzor iz oblasti zaštite prostora javnom preduzeću nacionalni parkovi Crne Gore i jav-nom preduzeću Morsko dobro. šta se očekuje od ove uredbe?

Na sjednici Vlade koja je održana 29. decem-bra 2009. g. donijeta je Uredba o povjeravanju dije-la poslova Ministarstva uređenja prostora i zaštite životne sredine Javnom preduzeću za upravljanje morskim dobrom i Javnom preduzeću Nacionalni parkovi Crne Gore.

Vidno izraženiji stepen odgovornosti za sve učesnike u oblasti uređenja prostora i izgradnje objekata, kao i uključivanje većeg broja subjekata u sveukupnu zaštitu prostora, jesu osnovna opre-djeljenja na kojima se temelje odredbe Zakona o uređenju prostora i izgradnji objekata. Takođe, od posebnog značaja je da su Zakonom o izmje-nama i dopunama krivičnog zakonika (Sl. list RCG 70/03, 47/06 i Sl.list CG 40/08) građenje objekta bez građevinske dozvole i protivpravno priključenje gradilišta na tehničku infrastrukturu, zbog njiho-ve izuzetne društvene opasnosti prvi put normira-na kao krivična djela (član 326a i 326b Zakona). Krivičnopravno sankcionisanje ovakvih oblika po-našanja nameće jos snažniju potrebu za njihovu prevenciju, što predstavlja optimalno polazište za

što šire uključivanje većeg broja subjekata u jedin-stveni sistem zaštite prostora.

Po prirodi poslova, navedena javna predu-zeća na terenu imaju svakodnevni uvid u područja iz svoje nadležnosti. Prenošenjem poslova inspek-cije zaštite prostora, ova javna preduzeća će se uključiti u jedinstveni sistem zaštite prostora koji će obezbijediti efikasnije, racionalnije i jednostav-nije instrumente za sprovođenje zakona i na taj način preduslove za mnogo brže i funkcionalnije ostvarenje njegovog strateškog cilja: suzbijanje bespravne gradnje.

Konferenciji un o klimatskim promjenama koja je održana u Kopenhagenu prisustvovali su i predstavnici resornih ministarstava Crne Gore. na toj konferenciji svjetske vođe donijele su odluku o tome na koji način će se izboriti sa glo-balnim zagrijavanjem i klimatskim promjenama koje postaju najveći problem planete zemlje i svih nas. šta je istaknuto tim povodom?

Konferencija Ujedinjenih nacija o promje-ni klime održana u Kopenhagenu po prvi put je okupila najveći dio članica Ujedinjenih nacija na najvišem političkom nivou. Suočeni sa projekcija-ma koje ukazuju na nesagledive posljedice uticaja klimatskih promjena na sve sfere života i razvoja, blizu 115 predsjednika država i premijera prisustvo-valo je zajedničkom COP i COP/MOP segmentu na visokom novou, što je predstavljalo jedno od naj-

većih okupljanja svjetskih lidera van sjedišta UN u Njujorka.

Imajući u vidu značaj Konferencije, delega-ciju Vlade Crne Gore predvodio je Milo Đukano-vić, predsjednik Vlade Crne Gore kao šef delegacije, dok je Branimir Gvozdenović, ministar uređenja prostora i zaštite životne sredine bio zamjenik šefa Delegacije. Osim izlaganja predsjednika Vlade na plenarnom zasjedanju u okviru segmenta Konfe-rencije na visokom nivou, crnogorska delegacija je održala veliki broj bilateralnih susreta sa predstav-nicima UN agencija, Globalnog fonda za životnu sredinu i sa zemljama EU i balkanskog regiona.

Radi postizanja opšteprihvatljivog i fer međunarodnog sporazuma, a istovremeno ambi-cioznog, kojim bi bio definisan put izbjegavanja opasnih promjena klime, vođeni su intenzivni pre-govori na nivou eksperata, ministara i predsjed-nika država, ali sa dosta kontraverznosti i velikim razlikama u mišljenju o čitavom procesu. Iscrpni pregovori u Kopenhagenu rezultirali su objavljiva-njem političkog sporazuma pod nazivom »Kopen-hagenski sporazum« (Copenhagen Accord) koji se nije bazirao na tekstovima ad-hoc radnih grupa. Osnovna karakteristika ovog dokumenta ostaje princip „zajedničke, ali podijeljene odgovorno-sti“ i predstavlja zajedničku osnovu neophodnu za postizanje konsenzusa, uz zadržavanje rezervi na međusobne razlike.

Iako je pravno neobavezujući dokument, naš stav je da Sporazum predstavlja korak naprijed i govori o spremnosti zemalja da i dalje traže kom-promisno rješenje koje bi bilo od koristi za sve. Crna Gora podržava mišljenje da se dokument mora transformisati u pravno obavezujući spora-zum iduće godine, a njegov pravi značaj biće tek kad bude preinačen u međunarodni zakon.

Kopenhagenski sporazum ne sadrži utvrđe-ne vrijednosti za redukciju emisija GHG gasova u periodu od 2013. do 2020. godine, niti dugoročni cilj redukcije GHG gasova za 50 % do 2050. godine. Međutim, dokumentom se naglašava da su klimat-ske promjene najveći izazov današnjice i naglaša-va snažnu političku volju za suzbijanje klimatskih promjena u skladu sa principom »zajedničke, ali podijeljene odgovornosti«.

Kopenhagenski sporazum je prvi dokument koj je ujedinio Sjedinjene Američke Države, Kinu i druge zemlje u razvoju koje se ubrzano ekonom-ski razvijaju, u borbi protiv globalnih klimatskoh promjena, odnosno u borbi za smanjivnje emisija gasova sa efektom staklene bašte. Tako nešto Kjoto protokol nije uspio. Prema Kjoto protokolu zemlje u razvoju nijesu imale zakonsku obavezu da smanje svoje emisije, a ni SAD ga nije nikada ratifikovala, pa samim tim nije mogla ni imati nikakave zakonske

obaveze u implementaciji protokola. Dodatno, po prvi put je na globalnom nivou postignut dogovor o ograničenju rasta temperature do ispod naučno utvrđene granice od 2 stepena Celzijusa u odnosu na temperaturu iz pre-industrijskog perioda.

Dokumentom je predviđeno da razvijene zemlje dostave kvantifikovane ciljeve smanjenje emisija do 2020. godine (nije definisana referentna godina, odnosno smanjenje u odnosu na koju go-dinu), a zemlje u razvoju (prvenstveno zemlje koje se ubrzano razvijaju) mjere ublažavanja klimatskih promjena do 31. januara 2010. godine. Nameće se obaveza zemljama u razvoju da svake druge godi-ne izvještavaju Sekretarijat Konvencije o stepenu implementacije mjera za ublažavanja klimatskih promjena, uključujući i inventar gasova sa efektom staklene bašte, putem nacionalnih komunikacija.

Razvijene zemlje su se obavezale da se za borbu protiv klimatskih promjena u zemljama u razvoju uloži 30 milijardi dolara u toku iduće tri go-dine (2010-2012), pri čemu bi prioritet imale mjere prilagođavanja na klimatske promjene, prvenstve-no u najsiromašnijim i najugroženijim afričkim zemljama i malim ostrvskim državama. Razvijene zemlje su se takođe obavezale da zajednički obez-bijede još sto milijardi dolara do 2020. godine, kao pomoć zemljama u razvoju.

Značajan rezultat Konferencije je i najavlje-no uspostavljanje Kopenhagenskog zelenog fonda za klimatske promjene, koji će usmjeravati finan-sijska sredstva za realizciju projekata u zemljama u razvoju.

U skladu sa ustavnim opredjeljenjem Crne Gore kao ekološke dražave i u skladu sa opredje-ljenjem ka evropskim integracijama, u Kopenha-genu je iskazana podrška nastojanju Evropske unije u pogledu redukcije nivoa emisija gasova sa efektom staklene bašte za 20% do 2020. godine u odnosu na baznu godinu 1990. Sa pozicije države u razvoju, posebno je ukazano na neophodnost snažnije finansijske i tehničke podrške razvijenih država, prevashodno primjenom mehanizama koji se definišu Kopenhagenskim sporazumom za potrebe država u razvoju, kako bi se omogu-ćila uspješna realizacija svih potrebnih analiza nacionalnih potreba u kontekstu sprovođenja mjera ublažavanja i prilagođavanja na uticaj klimatskih promjena.

Rezultati konferencije u Kopenhagenu ni-jesu ispunili u potpunosti očekivanja, prije svega u postizanju maksimalnog progresa prema finali-zaciji ambicioznog i zakonski obavezujućeg spora-zuma na globalnom nivou koji bi naslijedio Kjoto protokol u 2013. godini i Crna Gora će podržati

NP Biogradska gora

NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 98 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE

RELJef i vode PROKLETIJA

Piše: prof. dr Branko Radojičić

TEMA BROJA

Proglašenje Prokletija za peti nacionalni park Crne Gore izazov je za mnoge da ovoj veli-čanstvenoj planini, vjekovnoj granici Prevalitanije, Duklje, Zete i Crne Gore, planini vjekovnog straha i neprolaznosti, danas planini prekogranične sarad-nje i zbližavanja, posvete godine istraživanja

Dominantni prirodni fenomeni Prokletija i njihove okoline prije svega su reljef i bogatstvo voda. Za bolje upoznavanje reljefa i voda Prokletija i okoline svakom zainteresovanom posjetiocu ovih krajeva na raspoloženju je i sljedeća literatura: J. Cvijić, Ledeno doba u Prokletijama i okolnim pla-ninama, Glasnik SKA, XCII, Beograd, 1913, Ledeno doba u Prokletijama i okolnim planinama. Glasnik

SKA, XCIII, Beograd, 1921; M. Knežević, Plavsko-gusinjski region, SGD, knj.5, Beograd, 1979; M. Ra-dović, R. Marić: Crnogorske Prokletije, Podgorica, 2002; B. Radojičić, Vode Crne Gore, Filozofski fa-kultet, Nikšić, 2005; Geografija Crne Gore, I. II, III, DANU, Podgorica, 2008; R. Bakić, Gornje Polimlje, priroda, stanovništvo i naselja. Filozofski fakultet, Nikšić, 2005; S. Stanković, Planinska jezera Crne Gore. DNU, Crne Gore , Cetinje, 1975.

Prokletije čine više planinskih lanaca u gra-ničnom prostoru između Crne Gore i Albanije i iz-medu Podgoričko-skadarske kotline na jugozapadu i Metohije na sjeveroistoku. Formirane su na dodi-ru Dinarida i Šarskih planina. Osnovni im je pra-

inicijativu EU da se obezbijedi da se u novembru 2010. godine u Meksiko Citiju usvoji zakonski oba-vezujući sporazum, koji će biti u skladu i sa Kopen-hagenskim sporazumom i sa rezultatima rada dvije ad-hoc radne grupe.

u ekološkoj državi Crnoj Gori posebno mjesto pripada zaštićenim područjima, među kojima su najznačajniji nacionalni parkovi. Cje-lokupnim našim aktivnostima nastojali smo da opravdamo njihov značaj i ulogu. Kakva su vaša gledanja na budućnost nacionalnih parkova?

U postupku valorizacije zaštićenih prirod-nih dobara polazi se od najvažnijih svjetskih stra-tegija, akcionih planova, konvencija i kategorija (IUCN Crvena lista kategorija i IUCN kategorije za zaštićena prirodna dobra), čime se obezbjeđuje kompatibilnost zaštite prirode sa međunarodnim standardima. Polazeći od obaveza koje proizilaze iz UN konvencije o biološkoj raznovrsnosti, odnosno njenog Programa rada u zaštićenim područjima i u skladu sa istima, poseban značaj među zašti-ćenim područjima imaju nacionalni parkovi, kao područja najviših ekoloških, bioloških i predionih standarda. Ova područja su rezervati rijetkih i ugroženih vrsta, neizmijenjenih prirodnih proce-sa i predstavljaju imperativ očuvanja i naš zalog za buduće generacije. Istovremeno, upravo u na-cionalnim parkovima se na najbolji način mogu demonstrirati modeli održivog razvoja, posebno u kontekstu valorizacije potencijala zasnovane na procjeni vrijednosti ekosistema. Nacionalni par-kovi i zaštićena područja prirode Crnu Goru čine prepoznatljivom destinacijom, održiva valorizacija njihovih resursa, uz kontrolu uticaja antropogenih

faktora, moguća je ukoliko se aktivnosti sprovode u okvirima efikasne saradnje.

Efikasno upravljanje zaštićenim područjima prirode, primarno je zasnovano na održivom siste-mu finansiranja i jačanja upravljačkih kapaciteta. Zaštita prirode i očuvanje biodiverziteta jedan je od najznačajnijih segmenata. Istovremeno, zbog uspješnog suočavanja sa gubitkom biodiverzite-ta i posljedicama klimatskih promjena, odgovor u globalnim i nacionalnim okvirima neophodno je utemeljiti na pristupu prema kom ova pitanja postaju sastavni dio platforme za sprovođenje po-litike ekonomskog razvoja, odnosno platforme za dostizanje ciljeva održivog razvoja na svim nivoima djelovanja. Putem integrisanja pitanja zaustavlja-nja gubitka biodiverziteta i degradacije ekosistema stvaraju se pretpostavke za dugoročnu održivost nacionalnih parkova.

Marijana Džaković

NP Durmitor

održivost

Implementacija obaveza koje proizilaze iz međunarodnog okvira uključuje unapređenje sistema upravljanja i finansiranja zaštićenih po-dručja, jačanje edukativne uloge parkova i jačanje komponente turističke ponude, što će u budućno-sti voditi ka održivosti nacionalnih parkova. S tim u vezi, uz podršku međunarodnih organizacija koje rade u Crnoj Gori, Ministarstvo implementira niz projekata koji za cilj imaju upravo jačanje sistema održivog upravljanja i finansiranja u nacionalnim parkovima. Takođe, aktivnosti na izradi Strategije biodiverziteta sa akcionim planom, između osta-log, predstavljaju izraz namjere da se uspostave instrumenti kojima se omogućava izgradnja i ja-čanje nacionalnih kapaciteta.

10 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 1110 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE

vac pružanja jugozapad – sjeveroistok, poprečan na pravac pružanja Dinarida. U reljefu dominiraju dugačka planinska bila, često međusobno dosta izdvojena dubokim dolinama. Glavni planinski la-nac dug je 70 km. Na njemu su vrhovi: M. Jezerces (2694 m) u Albaniji, najviši vrh, Zla kolata 2534 m, granični vrh, Maja Kolata 2528 m i Maja rosit 2524 m u Crnoj Gori. U širem smislu, Prokletijama pripadaju Bogićevica (2502 m), Koprivnik (2460 m), Čakor (2046 m), Mokra planina (2110 m), Haj-la (2400 m) i druge granične planine između Crne Gore i Kosova.

Geološki sastav Prokletija dosta je slo-žen. Djelovi planinskog lanca od Gusinjske kotline do granice prema Albaniji velikim dijelom su izgra-đeni od tamnomodrih i škriljavih krečnjaka donjeg i srednjeg trijasa, rjeđe od grumuljastih krečnjaka jure, i gornjokrednih naslaga durmitorskog fliša, koje zahvataju najveće površine. Istočnije od Viš-njeva i izvorišnih djelova Jošeničke rijeke, između Lima i Metohije, a na sjeveru do Mokre planine, planinski prostor je izgrađen od paleozojskih na-slaga škriljaca, pješčara sa sočivima konglomerata i kvarcita. Jugozapadno od Mokre planine, na Pi-ševu, prostrani su izlivi vulkanskih stijena andeziti, keratofiri i tufovi. Sjevernije od ovih predjela, izme-đu dolina Lima, Ibra i Metohije, planinski prostori su opet pretežno izgrađeni od trijaskih glinovitih krečnjaka, rožnaca i dolomita, rijetko i od jurskih krečnjaka i dolomita.

Osnovni reljef Prokletija formiran je u oligo-miocenu, ali su na njega bitno uticali i ne-otektonski pokreti u pliocenu i pleistocenu, kao i denudacija, fluvijalna i lednička erozija. U djelovi-ma planine izgrađenim od krečnjaka ima i krških oblika reljefa, posebno dubokih rupa, dolova, uva-la, jama i pećina.

Vrhovi planinskih lanaca su oštri, često zup-časti i kameniti. Znatan dio planinskih vrhova je zaravnjen, pokriven travama, što je specifičnost ove planine. Ta odlika ima veliki značaj jer pruža mogućnost bolje turističke valorizacije (vidikovci, povoljnost za paraglajding i dr.).

Padine su u višim djelovima vrlo strme, a na njima je veliki broj klisura, surdupa i žljebina. Granični položaj Prokletija, dinamičnost reljefa i slaba saobraćajna povezanost sa okolnim krajevi-ma čine da su one i dalje teško prohodne, a nji-hova “divljina uliva zebnju i strah”, kako je pisao J. Cvijić (1913).

U dugom planinskom lancu Prokleti-ja izdvajaju se tri planinske grupe: južna, srednja i sjeverna.

Južna grupa se pruža između doline rijeke Grnčara na jugozapadu do doline Komarače i Ba-binopoljske rijeke na sjeveru i sjeveroistoku, te iz-među Plavsko-gusinjske kotline na sjeverozapadu i granice prema Albaniji na jugu i jugoistoku. R.

Bakić (2005, str. 61) kaže: “To su tipične Prokletije – krševite, surove, divlje, teško pristupačne, du-gačkih i golih vrhova, sa brojnim vrhovima iznad 2000 mn.v., sa cirkovima, dolovima i udolinama”. Najveći vrh na Trojanu dostiže 2190 m, na Po-padiji 2057 m, a na Valušnici 2210 m. Planinski masiv zvan Vezirova brada, proteže se zapadno i sjeverno do doline Dolje i Plavsko-gusinjske ko-tline, a na jugu do padina Karanfila (2119 m). Juž-nije su tri visoka vrha (Južni 2407, Srednji 2430 m, Sjevemi 2405 m). Južno od Vezirove brade, Ropojanske udoline i površi Jezerce je skupina planinskih vrhova Komljen (Maja e preht 2408 m) i Llubokuća (2224 m). Slijedi potom prema istoku i sjveroistoku grupa najviših planinskih vr-hova na masivu Belič, koji su i najviši vrhovi Crne Gore: Zla Kolata (2534 m), Maja Kolata 2528 m, Maja e Rosit (2524 m) i dr. Sjevernije od Beliča je planinsko bilo Bor sa više vrhova preko 2000 m, a najviši je Kunj i Kadis (2094 m), na kojemu su izvorišta mnogih potoka i rječica. Slijedi potom prema istoku Mala i Velika Šćapica (2044 m), M. Vrances (1928 m), Trokus (2075 m). Istočnije od dolina Đuričke i Trokuske rijeke i sve do doline Komarače je Kofiljačka planinska grupa. Tu su, bliže granici, vrhovi Maja horolac (2199 m) i Uj-kov krš (2269 m) i dr. Od graničnih vrhova prema sjeverozapadu se pružaju planiska bila Treskavac (1812 m), Veliki hrid (2011 m) i Bivoljak (2092 m). Bivoljak se prema jugu do granice nastavlja na vrhove Krš Bogićevica (2374 m) i Maja e špatit (2203 m), koji pripadaju planinskom bilu Bogi-ćevica. Između ovih planinskih lanaca su doline brojnih potoka i rijeka koje teku prema Trokuskoj rijeci, Treskavičkoj rijeci i Babinopoljskoj rijeci. Ovom dijelu Prokletija pripada i visoravan Babino polje i više graničnih planinskih vrhova.

Srednja grupa planina Prokletija pruža se između doline Komarače i Babinopoljske rijeke na jugozapadu i prijevoja Čakor i Veličke rijeke na sje-veroistoku. Najvažnije planine ove grupe su Starac, na kojoj su vrhovi Veliki Starac 2352 m, Crni krš 2426 m, Mali Starac 2061 m i Javorsko brdo 2032 m. Slijede potom, Đevojački krš (2040 m), Ječmi-šta (Šabova glava 1906 m) i Čakor (1911 m), preko kojega je prevoj (1849 m) između Gornjeg Polimlja i Metohije.

Sjeverna grupa planina, koja takođe pripa-da planinskom lancu Prokletija, proteže se sje-vernije od Veličke rijeke i prijevoja Čakor, sve do prevoja Lokve i rijeka Vrbice i Lješnice na sjeveru. Važnije planine ove grupe visokih pla-nina su: Vaganica (2110 m), Planinica (1968 m), Mokra planina (Usovište 1933 m), Prijedolska glava (2003 m), Štit (1992 m), Sjekirica (1990 m), Piševo (1747 m), Cmiljevica (1963 m), Haj-la (2003 m), Rusolija (2382 m) i Suva planina (2155 m).

NP Prokletije


Nacionalnom parku Prokletije pripada jugozapani dio lančane planine Prokletija, do vrha Tromeđa (2366 m), zahvatajući dio Bogićevice, a granica parka dalje ide dolinom Babinopoljske rijeke i Komarače.

U vrijeme Würmske glacijacije ledeni pokrivač na Prokletijama je zahvatao prostor oko 250 km2 (J. Cvijić, 1913, 1921). Glacijaciju su karakterisali brojni „cirkni i dolinski lednici“. Veći lednici, iz cirkova na sjevernoj i sjeverozapadnoj strani planine spuštali su se u dolinu Vrmoške rijeke, Grnčara i Vruje. U proširenju kod Gusi-nja lednici su se spajali, a dalje se lednička masa, debljine i do 200 m, kretala dolinom Ljuče. Ovaj lednik dužine 35 km završavao se na mjestu gdje je danas Plavsko jezero, formirano u terminalnom basenu. Ovo je bio najveći led-nik na Prokletijama. Ka ovom ledniku priticali su manji sa Rikavca, Planinice i Mojana. Na zapadu glavna masa leda formirala se u cirkovima na prevojima i zaravnima između Prokletija, Žijova i Kučke krajine. Dio lednika kretao se ka Veruši, a drugi ka Škrobotnici. Treći lednik je bio u dolini Brskuta. U istočnom dijelu Prokletija vrlo su bili moćni pećki i dečanski lednici.

Sve riječne doline, koje se od najviših djelova Prokletija spuštaju prema Plavsko-gusinjskoj kotlini i Polimlju u vrijeme glacijacije bile su lednički valovi. Mo-renske naslage oko nekadašnjih cirkova i duž ledničkih dolina, kao i fluvioglacijalni nanos u nižim djelovima, predstavljaju najpovoljnije djelove prostora za razvoj poljoprivrede, planinskog turizma i život ljudi.

Prije susreta sa izuzetnim reljefnim fenomenima Prokletija svaki posjetilac, kao uvod u prirodnu dramu, doživjeće sve ljepote prostrane doline gornjeg Lima.

Dolina Lima je kompozitnog karaktera. Ređaju se kotline i klisure. Na prostoru Gornjeg Polimlja su prostrana Plavsko-gusinjska kotlina i dio doline zvan Polimlje.

Plavsko-gusinjska kotlina ili basen sa Plav-skim jezerom, predstavlja prostrani valov pleistocenog plavsko-gusinjskog lednika. Prostire se između južne i srednje grupe planina koje pripadaju Prokletijama, sa juga i istoka, i Visitora i okolnih planina, sa zapada i sje-verozapada. Nadmorska visina kotline je između 900 m i 1000 m, duga je 25 km, a široka do 5 km. Okolne strane dižu se strmo, a po dnu kotline meandriraju rijeka Ljuča i njene pritoke. Sa sjeverne strane terminalni basen zatva-ra velika čeona morena, a u njegovom najnižem dijelu je Plavsko jezero. Morene se u nizovima protežu od jezera do sela Novčića. Moćne su i na prostoru sela Skića, kao i na prostoru zvanom Zakrš. Od Gusinja se kotlina proteže uz ledničke doline Grnčara, Bistrice, Dolje i Vruje.

Polimlje predstavlja uži pojam u odnosu na do-linu Lima, a čini ga prošireni dio doline formiran znat-nim dijelom u paleozojskim škriljcima, između Plav-sko-gusinjske kotline na jugu i ulaza u klisuru Sućeska na sjeveru. Proširenja su u ataru sela Gornje Ržanice, Murine, Mašnice, Zorića i Gornjih Luga, nadmorske vi-sine od 780 do 890 m. Ove doline takođe imaju oblik ledničkih valova.

Geomorfološku interesantnost u dolini Lima pred-stavlja i klisura Sućeska, između Polimlja i Andrijevičke kotline, duga 4 km.

VODE

Geološki sastav i povoljne klimatske prili-ke uslovili su da su Prokletije bogate površinskim vodama, brojnim izvorima, vrelima, rijekama, lo-kvama i planinskim jezerima. Na Prokletijama su izvorišta još velikog broja rijeka koje pripadaju sli-vu Crnog i Jadranskog mora.

Lim je najveća pritoka Drine. Dužina toka je 219 km, od čega je na teritoriji Crne Gore 83 km. Izvire iz Plavskog jezera. Ako se u dužinu riječnog toka uključi i rijeka Ljuča, duga 12,5 km i rijeke od kojih ona nastaje, dužina Lima se povećava za 39,5 km. Od toga je na prostoru Albanije 17 km. Prosječni proticaj na Limu pri izlazu iz Plavskog jezera je 19,3 m3/s.

Od brojnih rječica nastaje rijeka Ljumi i Ver-mošit, potom se naziva Grnčar, a od Gusinja (927 m) spajanjem Grnčara i Vruje nastaje rijeka Ljuča. Riječni sliv Vruje bogat je mnogim hidrološkim fe-nomenima. Vruja nastaje od Grlje, čiji su izvorišni djelovi Bjelički potok i Skakavac, od Dolje i niza jakih izvora duž tektonskog rasjeda, ispod strmih padina Vezirova brada. Najizdašniji i najljepši su Alipašini izvori, poznati po hladnoj i bistroj vodi, kao i po ljepoti okoline. Izuzetnu prirodnu ljepotu predstavlja riječni tok Skakavc (Skakavica). Na oko 2 km po izbijanju iz Oka, jednog od najvećih vrela na Prokletijama, Skakavac (Skakavica) pravi vodo-

pad visok od 15 do 20 m. Voda se niz vodopad stro-poštava u ponor, da bi se poslije brojnih džinovskih lonaca i prečaga pojavila kao rijeka Vruja.

Pored bogatstva voda sliva Grnčara, Vru-je, Ljuče i drugih brojnih potoka, koje se slivaju u Plavsko jezero, svakako su izuzetna hidrološka bagatstva slivovi Plavske rijeke, njenih pritoka, Jasenične, Trokuske i Hotske rijeke, i Komarače, najveće pritoke Lima u plavsko-gusinjskoj regi-ji, kao i njenih izvorišnih rijeka: Babinopoljske, Hridske, Treskavičke i drugih. Uz doline pomenu-tih rijeka idu glavne saobraćajnice koje povezuju Plavsko-gusinjsku kotlinu i unutrašnjost Prokletija. Na Prokletijama su izvorišta još mnogih rijeka koje pripadaju crnomorskom i jadranskom slivu.

Izuzetno hidrološko bogatstvo i ukras Prokle-tija i njihove okoline čine glečerska ili planinska jezera. Od 33 jezera na planinama Crne Gore pet njih je na Prokletijama i u njihovoj okolini (Plav-sko, Hridsko, Horolačko, Rikavačko i Bukumirsko) Na planinama je i veći broj lokava i bara koje čine zabarena planinska jezera.

Plavsko jezero je nastalo u terminalnom basenu najdužeg lednika na Prokletijama. Nalazi se na 908 m nadmorske visine, a sa površinom od 1 990 000 m2, najveće je planinsko jezero u Crnoj Gori. Dubina jezera dostiže do 9,15 m. Nivo vode u jezeru prosječno varira do 1,5 m, rijetko i do 2 m. Najveći vodostaj jezera je maju i aprilu, a minimum

Bukumirsko jezero

KLImA PROKLETIJA

kliMA


u septembru i avgustu. Voda jezera se ljeti zagri-je na površini i do 22o C, a zimi se površina jezera zamrzne. Jezero je bogato ribom i predstavlja pri-rodno mrestilište čitavog sliva Lima. Oko Plavskog jezera četiri su akumulacione terase, na kojima su važnija naselja. Turistička valorizacja Plavskog je-zera, uz Nacionalni park Prokletije, ubrzaće razvoj svih naselja u okolini, a posebno Plava, kao centra Opštine Plav i šire okoline.

Hridsko (Ridsko) jezero je u sjeveroi-stočnom dijelu Nacionalnog parka Prokletije, ispod Hridskog krša, na nadmorskoj visini 1970 m. Povr-šina jezera je 33 376 m2, a najveća dubina mu je 5,1 m. J. Cvijić (1913) je tvrdio da je glacijalni reljef na području Hridskog (Ridskog) krša najbolje očuvani glacijalni reljef kod nas. Ono što Hridsko jezero čini posebnim među planinskim jezerima Crne Gore to je, uz ljepotu jezera, i očuvanost i ljepota šuma u okolini.

Horolačko jezero je na 2040 m, ispod vrha Maja Horolac (2199 m). Dugo je 50,m, a širo-ko 40. Najveća dubina jezera je 4 metra. Okolina jezera je krševita i teško pristupačna.

Rikavačko jezero je na mjestu gdje plani-na Žijovo prelazi u Prokletije, na nadmorskoj visini 1311 m. Površina jezera je 17 755 m2, a najveća du-bina 13,9 m. Nastalo je u supodinskom ledničkom cirku.

Bukumirsko jezero je u sjevernom pod-nožju planine Žijovo, na 1440 m nadmorske visine.

Nedaleko je od izvorišnih djelova Veruše (Mokro). Površina jezera je 19 320 m2, a najveća dubina 16,8 m.

Izgradnja auto-puta Bar – Boljare, u per-spektivi i modernog asfaltnog puta koji će povezati Plavsko-gusinjsku kotlinu, preko izvorišnih djelova doline Grnčara i doline Vermoši, sa Podgoricom, izgradnja puteva uz doline Prokletija, omogućiće Nacionalnom parku Prokletije da postane škola prirode i, zajedno sa ljepotama očuvane prirode okoline, važan prostor svjetskog interesovanja.

Relief and water richness represent dominant natural phenomenon of Prokletije massif and its surroundings. Prokletije con-sists of several mountain chains in the bor-der area between Montenegro and Albania and between Podgorica - Skadar Valley in the southwest and Metohija in the northeast. The geological composition of Prokletije is very complex. The tops of the mountain chains are sharp, often jagged and rocky. The slopes in the upper parts are very steep with many canyons. Substantial part of the mountain peaks is flat, with grass, which is a specificity of this mountain. That peculiarity is of a great importance since it offers a pos-sibility for better tourism valorisation.

Crnogorske Prokletije čine sastavni dio vi-sokoplaninskog masiva Prokletija („Alpi na jugu Evrope“), smještenih između podgoričko-skadar-ske kotline na jugozapadu, rijeke Drim na istoku i Metohije na sjeveroistoku. Klima ovog visokopla-ninskog područja određena je dejstvom niza geo-grafskih faktora, kao što su: položaj u zoni sukoblja-vanja kontinentalnih i mediteranskih vazdušnih masa, dužina pružanja prostora u meridijanskom pravcu, izražena vertikalna disekcija i horizontalna razuđenost reljefa, različite ekspozicije terena, ra-znovrsna vegetacija i drugo. Pored toga, na stanje klime bitno utiču i određeni klimatski faktori koji djeluju iz bližeg i šireg okruženja, naročito iz sredo-zemne, centralnoevropske i istočnoevropske zone. Zbog toga se Prokletije odlikuju visokim stepenom složenosti i raznolikosti klimatskih elemenata, što omogućava širok spektar razvojnih uticaja, kao i određenih ograničavajućih dejstava.

Imajući u vidu geografski položaj, reljef i nadmorsku visinu i na osnovu analize višegodišnjih srednjih vrijednosti važnijih klimatskih elemenata, na ovom prostoru su zastupljena četiri osnovna tipa klime: umjereno-kontinentalna u plavsko-gusinj-skoj, beransko-andrijevačkoj i rožajskoj kotlini i u

nižim dolinskim djelovima; subplaninska u sred-njim visinskim zonama do 1.300 m; planinska u vi-šim planinskim zonama; submediteranska u nižim djelovima Kučke površi i u podgoričko-skadarskoj kotlini. Pored osnovnih, ovdje se pod uticajem ra-znih prirodnih faktora, naročito eksternih prodora vazdušnih masa, javljaju i određeni tipovi mikrokli-me. Ovu pojavu treba uvažavati u prostornoj orga-nizaciji pojedinih djelatnosti, a posebno u razvoju turizma i nekih vidova poljoprivrede. Najizraženiji su prodori mediteranske klime sa juga (dolinom Cijevne, Vrmoše i Male rijeke), te kontinentalne sa sjevera, sjeveroistoka i istoka (preko Pešterske visoravni, dolinom Ibra i preko brojnih prevoja u graničnoj zoni).

Klima planinskog dijela crnogorskih Pro-kletija odlikuje se kraćim i svježim ljetima, du-gim, umjereno hladnim i snjegovitim zimama, relativno visokom godišnjom sumom padavina, toplijom jeseni od proljeća i kratkim vegetacio-nim periodom. U nižim djelovima, u kojima vlada umjerenokontinentalna i izmijenjena planinska klima, ljeta su duža, toplija i sušnija, a zime kraće i povremeno hladnije zbog česte pojave tempera-turnih inverzija.

Mr Luka Mitrović

Rikavačko jezeroFoto: Marija Šoškić


Temperatura vazduha. Veći dio područja ima srednju godišnju temperaturu vazduha između 2ºC i 7 ºC, s tim što se ona u kotlinama i rječnim dolinama kreće između 6 ºC i 9 ºC. Najtopliji su juli i avgust sa srednjom temperaturom između 15 ºC i 19 ºC na visinama do 1000 mnm, te od 8 ºC do 13 ºC u predjelima iznad ovih visina. Ovi mjeseci su najpogodniji za ljetnji turističko-rekreativni bora-vak, naročito u visinskoj zoni između 800 i 1.500 m. Najhladniji je mjesec januar sa prosječnom tem-peraturom vazduha od - 0,9 ºC u Beranama, - 1,0 ºC u Plavu i - 2,8 ºC u Rožajama, te oko -7 ºC na najvišim planinskim vrhovima. Srednja dnevna temperatura vazduha viša od 10 ºC, koja određu-je period aktivne vegetacije, traje oko 160 dana na nadmorskim visinama do 1.000 m (maj-oktobar), oko 90 dana u visinskoj zoni između 1.000 i 1.500 m (juni-avgust), te oko 60 dana u predjelima iznad 1.500 m (juli-avgust).

Visinski pojas oko 1.500 mnm ima, tokom 4 mjeseca, temperaturu vazduha ispod nule, dok se u zoni od oko 2.000 mnm negativne temperaturne vrijednosti zadržavaju oko pet mjeseci. Ovakav ter-mički režim vazduha ima povoljan uticaj na obim i trajanje izlučivanja sniježnih padavina, vrijeme za-državanja i osobine sniježnog pokrivača, pa samim tim i na dužinu trajanja zimske turističke sezone.

Na osnovu analize podataka za temperatu-ru vazduha može se zaključiti da je ljeto umjereno toplo, a zima umjereno hladna. Jesen je toplija od proljeća, što pruža mogućnost produženja ljetnje turistčke sezone. Zbog dugog zadržavanja snijega i niskih temperatura vazduha, zimska turistička se-zona traje duže, uz znatno skraćenje proljeća.

Insolacija. Saglasno mjesečnom i periodič-nom toku oblačnosti, kreću se i vrijednosti insola-cije, koja predstavlja veoma važan razvojni faktor i u turizmu i u poljoprivredi. Prosječna godišnja vrijednost insolacije u sjevernom i centralnom dijelu iznosi oko 1.800 časova sunčevog sijanja i svrstava ih u srednje osunčane visokoplaninske prostore, dok se ona u južnoj zoni penje i do 2.000

časova. Najveća insolacija je u junu, julu i avgustu, što se poklapa sa periodom intenzivne vegetacije i razvoja ljetnjeg turizma. Međutim, kada je u pita-nju zimsko doba, pokazatelji mjernih stanica nijesu u potpunosti relevantni, jer se tada često javljaju temperaturne inverzije, pri kojima su, istovreme-no, niži kotlinski i dolinski prostori pod maglom, dok su oni viši, koji su pogodni za skijanje i razne sportsko-rekreativne aktivnosti na snijegu, pod uti-cajem intenzivnog sunčevog sijanja.

Oblačnost. Sa izuzetkom najjužnijeg dijela, prostor crnogorskih Prokletija ima povišenu oblač-nost tokom cijele godine. Najmanja je u julu, avgu-stu, septembru i u prvoj polovini oktobra, kada se kreće u rasponu 3,6 – 6,5 desetina, što pogoduje ugodnom boravku na ovom prostoru i razvoju ljet-nje turističke sezone u trajanju od skoro 4 mjeseca. U zimskim mjesecima oblačnost je znatno veća. Me-đutim, ako se imaju u vidu različite nadmorske vi-sine, temperaturna inverzija i česta pojava magle u kotlinama u kojima se nalaze mjerne stanice, može se konstatovati da i ovaj klimatski elemenat ima po-voljno dejstvo na razvoj zimskog turizma, naročito u višim predjelima centralne i sjeverne zone.

Relativna vlažnost vazduha. Ovaj kli-matski elemenat ima veoma značajnu ulogu kako u životu lokalnog stanovništva (uticaj na zdravlje) tako i u formiranje svekolikog sklopa klimatskih povoljnosti za ugodan turistički boravak (klimat-ski komfor). Na osnovu podataka mjernih stanica, može se konstatovati da vrijednosti ovog klimatskog elemenata više pogoduju razvoju ljetnje nego zim-ske turističke sezone. Naime, tokom ljeta relativna vlažnost vazduha znatnije je povećana samo u Ro-žajama, gdje se kreće 78 – 82 %, dok se u Beranama i u Plavu nalazi u granicama umjerene povišenosti, između 74 – 77 %. U zimskom periodu, međutim, ove vrijednosti su u granicama znatno povišenih i visokih iznosa, između 77 i 85 %. Za razliku od gradskih naselja, na većim nadmorskim visinama, na kojima se i nalaze najkvalitetniji skijaški tereni, relativna vlažnost vazduha je bitno manja i pogo-duje ugodnom boravku turista.

Padavine. Veći dio područja odlikuje se mo-difikovanim pluviometrijskim režimom padavina, pri čemu se maksimalne količine izlučuju u kasnoj jeseni i u prvom dijelu zime (oktobar-januar), a mi-

nimale u ljeto (juni-avgust). To je, na jednoj strani, važan stimulativni faktor razvoja zimske i ljetnje turističke sezone, a na drugoj, bitan ograničavajući činilac u razvoju poljoprivrede, naročito u zonama čija je geološka osnova izgrađena od vodopropust-ljivih krečnjačkih stijena. U vegetacionom periodu izluči se svega između 15-20 % ukupne godišnje količine padavina, a u zimskom čak oko 42 %. Mada se sa povećanjem nadmorske visine uvećava uku-pna količina padavina, ovakva godišnja raspodjela nije u saglasnosti sa vršnim vegetacionim potreba-ma, što predstavlja značajno ograničenje u razvoju poljoprivrede.

U sjevernoj i centralnoj zoni Prokletija po-većane količine padavina se javljaju u kasnu jesen i na početku zime, a minimalne od juna do avgu-sta. Najveće količine padavina se izlučuje u Veruši, 1819,8 mm, zatim u Beranama, Rožajama i Plavu.

Posmatrano sa aspekta turizma, posebnu pažnju zaslužuju sniježne padavine. Obimnije pa-davine počinju se izlučivati od sredine novembra na visinama do 1.000 m, od početka novembra u visinskoj zoni zoni 1.000 – 1.500 m, te od počet-ka oktobra u predjelima iznad 1.700 m.n.v. Preko 50% otpada na snijeg, naročito na Turjaku, Hajli, Karanfilu, Čakoru i Bogićevici. Već od oktobra for-mira se sniježni pokrivač na većim nadmorskim visinama (preko 1 700 mnm) i zadržava se do maja. Najintenzivnije su u razdoblju decembar-mart, što omogućava dugotrajnu zimsku sezonu.

U vlažnim zimama sniježni pokrivač deblji-ne 15 cm i više zadržava se od 90 do 210 dana, zavisno od nadmorske visine, orografskih uslova

i vegetacije. Najduže se održava na osojnim stra-nama umjerenog nagiba i u višim šumskim kom-pleksima. Za razvoj zimskog turizma posebno je značajno to što je na osojnim stranama, kojih je dosta na ovom prostoru, sniježni pokrivač posto-jan tokom cijele zime, pa i duže na većim visinama i u cirkovima, pretežno je suv i pogodan je za kva-litetno skijanje.

V j e t r o v i . Raspoloživi me-teorološki podaci ukazuju na to da na ovom prostoru duvaju vjetrovi iz različitih pravaca i da se mogu označiti kao klimatska po-voljnost. Najveću učestalost u Plavu imaju jugozapadni, jugoistočni i sjeveroistočni, u Beranama zapadni, istočni i jugozapadni i u Ro-žajama zapadni, i jugozapadni. Česti su i lokalni vjetrovi, naročito danik i noćnik, kojima se odvija vertikalna razmjena vazdušnih masa između viših i nižih predjela. Krajem zime i u rano proleće mje-stimično se javlja i fenski vjetar, koji ima toplotni efekat i intenzivno utiče na topljenje snijega.

Posmatrano sa stanovišta razvoja turizma, posebnu klimatsku pogodnost predstavlja znat-na zastupljenost tišina (dani bez vjetra), koje su prisutne tokom obje turističke sezone (u Plavu 58 % zimi i 51 % ljeti, u Beranama 64 % zimi i ljeti, Rožajama 63 % zimi i ljeti). Povoljnost vazdušnih strujanja za razvoj turizma ogleda se i u rijetkim pojavama olujnih vjetrova, naročito na terenima pogodnim za uređenje kvalitetnih skijaških staza.

Sumirajući, može se konstatovati da klima na većem dijelu crnogorskih Prokletija čini zna-čajan razvojni faktor, naročito u domenu turizma. Raznovrsni uticaji klime na turističku atraktivnost i funkcionalnost prostora, potenciraju visoku ispo-ljenost njene sportsko-rekreativne i zdravstvene funkcije. To omogućava razvoj više vidova i zim-skog i ljetnjeg turizma, kao i valorizaciju prirod-nih potencijala područja crnogorskih Prokletija.

duga ljeta, duge zime, mnogo sunca i tišine

Ljeto umjereno toplo, zima umjereno hlad-na. Jesen toplija od proljeća, što pruža moguć-nost produženja ljetnje turističke sezone. Zbog dugog zadržavanja snijega i niskih temperatura vazduha, i zimska turistička sezona traje duže

Srednje mjesecne temperature vazduha

-4

0

4

8

12

16

20

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Mjeseci

Tem

pera

tura

vaz

duha

(C)

Berane Plav Rozaje

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIIBerane

Rozaje0

50

100

150

Visina snijega (cm)

Berane Plav Rozaje

sniježni poKrivač (cm)1/

STANICA I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God.

Beraneplavrožaje

25,5

30,6

43,0

21,0

25,0

36,7

14,7

22,4

30,7

5,5

7,5

14,3

0,8

0,4

0,5

0,1

0,0

0,1

0,0

0,0

0,0

0,0

3,5

0,1

0,0

0,3

0,3

0,5

2,2

1,4

9,1

12,0

18,9

18,6

18,9

29,5

37,4

33,2

36,2

1 / Podaci se odnose za Berane (1954-1981, 1983-2002), Plav (1966-2002), Rožaje (1968-2002).

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4N

NNE

ENE

E

ESE

SE

SSE

SSSW

SW

WSW

W

WNW

NW

NNW

Srednja jacina (bof) Cestina


flORA

Flora NP Prokletije, kao i cjelokupnog crno-gorskog dijela Prokletija, veoma je bogata i razno-vrsna i u velikoj mjeri ima karakter srednjoevrop-ske flore sa značajnim učešćem arkto-alpijskih i submediteranskih elemenata. Ono što je čini po-sebnom jeste prisustvo velikog broja endemičnih, endemoreliktnih, reliktnih, rijetkih biljnih vrsta, kao i značajno prisustvo ljekovitih, medonosnih i drugih korisnih biljnih vrsta.

Velika nadmorska visina i složenost relje-fa, različita geološka podloga i povoljni klimatski uslovi omogućili su opstanak nizu termofilnih vrsta

koje su za vrijeme ledenog doba bile ugrožene kre-tanjem lednika i zahlađenjem. Refugijalni karakter ovog složenog planinskog masiva bio je pribježište mnogih biljnih vrsta, koje su sa autohtonim, kao i sa vrstama južnijih područja u dužem istorijskom razvoju doprinijele intenzivnijim procesima razvo-ja biljnog svijeta i njegove evolucije.

Planinski masiv Prokletija je, bez svake sumnje, u pogledu florističko-vegetacijske ra-znovrsnosti i bogatstva najznačajnija planina Balkanskog poluostrva. Prema najsavremenijim podacima o visokoplaninskoj flori Balkanskog

poluostrva, Prokletije su floristički najbogatija planina Balkana, zauzimajući, na taj način, zna-čajnije mjesto i od Pinda, Šarplanine, Rile i Piri-na (Stevanović 1996).

Zahvaljujući geografskom položaju na kraj-njim jugoistočnim granicama Dinarskih planina, različitim pravcima pružanja planinskih ograna-ka, prosječno velikoj visini, masivnosti, složenoj plastici reljefa, geološkoj raznovrsnosti i izlože-nosti različitim, prije svega izmijenjenim medite-ranskim uticajima, flora Prokletija se odlikuje, u balkanskim i evropskim razmjerama izvanrednim bogatstvom, čija je osnovna karakteristika izuzet-na horološka heterogenost.

Bogatstvo vaskularne flore Prokletija pro-cjenjuje se na blizu 2000 vrsta, te se ovaj pla-ninski masiv može smatrati jednim od floristički (i vegetacijski) najbogatijih na čitavom Balkan-skom poluostrvu.

Analiza visokoplaninske flore zapadnog i centralnog dijela Balkanskog polu-ostrva (zone iznad 1500 m) koja je obuhvatila sve florne elemente osim borealnih, pokazuje da su Prokletije sa 542 vrste na prvom mjestu u odnosu na sve druge planine polustrva. Pri-bližno 40 % ukupne visokoplaninske flore zapadnog i centralnog Balkana prisustvuje na Prokletijama. Od ovog broja na srednjoevropske planinske vrste u širem smislu otpada skoro 60% (Stevanović 1996). U tome se, između ostalog, ogleda sličnost Prokletija i Alpa. Poseban floristički značaj ovoj grupi flornih elemenata daju glacijalni relikti alpskog i arkto-alpijskog raspro-stranjenja kao što su Dryas octope-talla, Saxifraga aizoides, S. androsa-cea, Primula minima, Geum reptans, Pedicularis verticillata i dr.

Osim vrsta srednjoevropskog (alpskog) tipa rasprostranjenja, na Prokletijama su zastupljeni i drevni oromediteranski elemetni flore od kojih mnogi endemo-reliktnog karaktera kao što su Amp-horicrpus autariatus, Edraintrhus graminifolius aggr., Potentilla speciosa, P. apennina, Saxifra-ga sempervivum, Saxifraga marginata, Sesleria robusta, Cetranthus slavnicii, Aubriteta croatica, Achillea frasii, Euphorbia capitulata, Anthyllis au-rea itd. Oko 40 % o ukupne visokoplaninske flore Prokletija čine južnoevropsko planinske vrste (Ste-vanović 1996). Mješoviti karakter flore planina cen-tralnog Balkanskog poluostrva najviše je ispoljen upravo na Prokletijama.

Geološka raznovrnost omogućila je razvoj bogatog biljnog svijeta, među kojom acidofilne vr-

ste imaju poseban značaj. Čitav masiv Prokletija je tokom pleistocena bio izložen snažnim glacijacija-ma. Brojni geomorfološki tragovi u vidu reliktnih glacijalnih cirkova, valova i morenskih bedema, kao i glacijalnih jezera, to neposredno pokazuju svakom posjetiocu, a pogotovo istraživačima. Me-đutim, sa biogeografskog stanovišta, izuzetno su značajni i tragovi koje je ostavio živi svijet u vidu glacijalnih relikata flore i faune, po kojima se ma-siv Prokletija, zajedno sa Šarplaninom, svrstava u red najznačajnijih glacijalno-refugijalnih centara Balkanskog poluostrva.

Prokletije predstavljaju snažan centar ra-zvoja flore i faune. Srazmjerno veliki broj lokalnih endemita florogenetski povezanih sa najbližim srodnicima na planinama srednje i južne Evrope i Mediterana ukazuje na značaj Prokletija kao po-dručja snažne specijacije i diferencijacije vrsta, gdje značajno mjesto pripada endemičnim, endemore-liktnim, reliktnim i rijetkim vrstama.

Masiv Prokletija se uvršćuje u red florističko-vegetacijski najbogatijih regiona na Balkanskom poluostrvu. Rezultati dosadašnjih istraživanja uka-zuju da broj vaskularnih biljaka na crnogorskim Prokletijama kao novom nacionalnom parku izno-si preko 1600 što iznosi oko ½ flore Crne Gore, ili nešto oko 1/5 ukupne balkanske flore. Zabilježen je veliki broj endema (balkanski, Dinarida, Crne Gore i dr.), što je posljedica biogeografskog položa-ja Prokletija, kao i djelovanja brojnih, dinamičnih fizičko-biološko-istorijskih procesa koji su se smje-njivali tokom oblikovanja Balkanskog poluostrva i raznolikosti abiogenih ekoloških činilaca.

Prokletije su prostor sudara, sučelja-vanja i prožimanja mediteranskih i konti-nentalnih uticaja. On istovremeno ima dugoroč-nu ulogu raskršća mnogih florogenetskih puteva,

Pulsatila alpina - Alpska sasa

Wulfenia blecicii - Blečićeva vulfenija

BILJNI SVIJET NP PROKLETIJEDr Zlatko Bulić, prof. dr Vladimir Stevanović, prof. dr Dmitar Lakušić, mr Sead Hadžiablahović


do kog su još u vrijeme tercijara sa širokog prostora Evroazije pristizale drevne arkto-tercijarne vrste, a kasnije, tokom Velikog ledenog doba, i glacijalni migratorni elementi arktičkih, borealnih, južnosi-birskih, sjeverno i srednjoevropskih predjela. Na toj su raskrsnici mnoge vrste našle svoje novo uto-čište, dijeleći prostor sa preživjelim autohtonim balkanskim vrstama. Bogata i raskošna floristič-ka raznovrsnost je dodatno usložena i obogaćena mnogim jedinstvenim lokalnim taksonima. Njihov je nastanak predstavljao mikroevolutivne adaptiv-ne odgovore biljnih populacija različitog porijekla i starosti na specifične mikroreljefne, mikroklimat-ske, mikropetrološke i mikropedološke uslove.

Pregled taksonomskih jedinica i flor-nih elemenata

Na osnovu terenskih botaničkih istraživanja, podataka iz herbarskih zbirki Republičkog zavoda za zaštitu pirode Crne Gore, herbarske zbirke In-stituta za botaniku i Botaničke bašte u Beogradu i Prirodnjačkog muzeja u Beogradu, kao i brojnih podataka u literaturi, do sada je na crnogorskom

dijelu Prokletija u okviru tri odjeljka (Pteridophyta - papratnjače, Gymnospermae - golosjemenice i Angiospermae - skrivenosjemenice), registrovano 6 klasa (Lycopodiopsida, Equisetopsida, Filicop-sida, Pinopsida, Magnoliopsida i Liliopsida), sa preko 1600 taksona na nivou vrsta i podvrsta.

Endemične, reliktne, rijetke, zaštićene i međunarodno značajne biljne vrste

Na crnogorskim Prokletijama se nalazi zna-čajan dio endemične flore Balkanskog poluostrva. Najzastupljeniji su endemiti koji su filogenetski povezani sa srodnicima na visokim planinama centralne Evrope, prije svega Alpima i Karpatima ukazujući na florogenetske veze balkanske i pro-kletijske orofitske flore sa florama ovih centralno-evropskih planina.

Endemične vrste koje pripadaju južnoevrop-skoj planinskoj grupi su: Achillea abrotanoides (Vis.) Vis., Alkanna scardica Griseb., Amphoricar-pus autariatus Blečić. & May. ssp. bertisceus Blečić & May., Asperula doerfleri Wettst. - A. hirta (Piri-neji), Cerastium decalvans Schl. & Vuk., Cirsium

candelabrum Griseb., Dianthus sylvestris Wulf. & Jacq. ssp. tergestinus (Reich.) Hay., Dianthus sylvestris Wulf. subsp. bertisceus Rech. fil., Eup-horbia montenegrina (Bald.) K. Maly., Fritillaria messanensis Raf. & Desv. ssp. gracilis (Ebel) Rix., Genista depressa M.Bieb. subsp. csikii (Kumm. et Jav.) Hay., Narthecium scardicum Košanin, Oma-lotheca pichleri (Murb.) J.Holub, Onosma stellula-ta W. & K., Orobanche pancicii Beck, Ptilostemon afer (Jacq.) W. Greut., Sempervivum kosaninii Praeger, Silene pusilla Waldst. & Kit. subsp. al-banica (K.Maly) Neum., Verbascum scardicolum Bornm., Viola aetolica Boiss. & Heldr. i dr.

Endemična flora crnogorskih Prokletija predstavlja sponu sa drevnom orofitskom florom s jedne strane Alpa i Karpata, a sa druge oromedi-teranskom tercijarnom florom. Osnovni generatori pojave endemizma su izuzetna geološka raznovr-snost, gromadnost, visina, relativno dobro izražena izolovanost ali, uprkos tome, i povezanost Prokleti-ja sa drugim visokim planinama centralnog dijela Balkanskog poluostrva. Današnja kompozicija flore Prokletija u velikoj mjeri nosi obilježja ovih dina-mičkih procesa u florogenezi.

Lokalni endemiti predstavljaju najinte-resantniju i najznačajniju, ali često i najrizičniju grupu sa stanovišta očuvanja genske i specijske ra-znovrsnosti. Radi se o vrstama i podvrstama koje se mogu naći isključivo na Prokletijama, a od njih prelaze državne granice Crne Gore, tako da se mogu naći kako na srpskim – kosovskim i albanskim ograncima masiva (Draba bertiscea, Pedicularis ernesti-mayeri, Hieraciumbertisceum i dr.).

Na crnogorskim Prokletijama je prisutna i subendemična flora predstavljena taksonima čije se populacije nalaze na Balkanu, ali i na po-jedinim tačkama susjednih regiona Evrope i za-padne Azije. Ova raznovrsna skupina veoma jasno svjedoči o centrima nastanka mnogih, a prije svega južnoevropskih taksona, kao i o putanjama njihove migracije tokom paleogeografskih promjena.

Posebnu vrijednost florističke raznovrsnoti Prokletija predstavljaju endemične biljke, i to one rasprostranjene isključivo na ovom masivu i

van njega se ne mogu naći. To su striktni ili steno-endemiti Prokletijskog masiva. Do sada je pozna-to 18 stenoendemita Prokletija i to: Amphoricar-pus autariatus subsp. bertisceus Blečić & Mayer, Arenaria halascyi Bald., Cetranthus slavnicii R. Lakušić, Crepis albanica (Jav.) Babcock, Crepis bertiscea Jav., Dianthus nitidus subsp lakusicii T. Wraber, Draba bertiscea D. Lakušić & V. Stevano-vić, Edraianthus vesovicii R. Lakušić, Edraiant-hus zogovicii R. Lakušić, Gentiana albanica (Jav.) Holub, Ligusticum albanicum Jav., Melampyrum doerfleri Ronniger, Pedicularis ernesti-mayeri V. Stevanović, M. Niketić, D. Lakušić, Heliosperma oliverae M. Niketić, V. Stevanović , Silene macran-tha (Panč.) Neumayer, Viola vilaensis Hayek, Wul-fenia blecicii subsp. rohlenae R. Lakušić, Wulfenia blecicii subsp. blecicii R. Lakušić. Prisustvo zna-čajnog broja striktnih endemita uvršćuje Prokletije u jedan od najvažnijih florogenetskih centara na Balkanskom poluostrvu.

Osim striktnih lokalnih endemita, u visoko-planinskim regionima Prokletija utvrđeno je do sada prisustvo 180 endemičnih balkanskih vrsta, što čini 32,4% ukupne visokoplaninske flore zapadnog i centralnog Balkana (Stevanović 1996).

Neki od najznačajnijih balkanskih endemita prisutnih u flori Prokletija su: Aconitum burnatii Gáyer subsp. pentheri (Hayek) Jalas, Alkanna scardica Griseb. , Astragalus fiale Degen, Crepis bertiscea Jáv., Dianthus sylvestris Wulfen subsp. bertisceus Rech. fil. , Euphorbia montenegrina Bald. & K. Malý, Fritillaria messanensis Rafin su-bsp. gracilis (Ebel) Rix, Gentiana albanica (Jáv.) A. V. Hill, Geum bulgaricum Pančić, Kitaibela vitifolia Willd., Lonicera formanekiana Halácsy subsp. hectoderma V. Blečić & E. Mayer, Narthe-cium scardicum Košanin, Pancicia serbica Vis. , Petasites doerfleri Hayek, Phyteuma pseudorbi-culare Pant. , Plantago reniformis G. Beck, Poten-tilla montenegrina Pant. , Scrophularia bosniaca G. Beck, Sempervivum kosaninii Praeger, Silene macrantha (Pančić) Neumayer, Stachys beckeana Dörfler & Hayek, Tanacetum larvatum (Gris.) Ka-nitz, Valeriana bertisceae Pančić, Valeriana pan-cicii Halácsy & Baldacci, Verbascum nicolai Rohl., Viola orphanidis Boiss. subsp. nicolai (Pant.) Va-lentine.

Gorostasnost masiva i njegov bogati biljni svijet oduvijek su privlačili botaničare, koji su Pro-kletije istraživali u onoj meri koliko su vrleti, vrhovi

TAJNAGorostasnost masiva i njegov bogati biljni svi-jet oduvijek su privlačili botaničare. Uprkos decenijskim istraživanjima biljnog svijeta, ova planina i danas ostaje - botanička tajna. Ona i dalje izaziva botaničare koji, obilazeći goro-stasne vrhove i negostoljubive planinske vrleti, s neskrivenom nadom i velikim entuzijazmom očekuju susret sa nepoznatim.

Dianthus bertisceus - prokletijski karanfil, dekorativna i rijetka biljka crnogorskih Prokletija

Razlog potrebe očuvanja je jasan: ni na jed-nom mjestu na svijetu ne postoji takva nepo-novljiva kombinacija vrsta i zajednica različi-tog porijekla, starosti, biologije i ekologije.


i klisure bili dostupni njihovoj istraživačkoj znati-želji i upornosti. Ova planina i danas ostaje, u mno-gim svojim nepristupačnim djelovima, botanička tajna. Nedavna otkrića novih vrsta za nauku Draba bertiscea (Lakušić, Stevanović 1995), Alchemilla vincekii (Plocek 1998), Pedicularis ernesti-maye-ri (Stevanović et al. 2001), Helisoperma oliverae (Niketić, Stevanović 2006), Hieracium bertisceum (Niketić 2005) pokazuje da crnogorske Prokletije još nijesu dovoljno istražene.

RELIKTNA FLORA

Mnoge stare i široko rasprostranjene vrste u nekoj od prethodnih geoloških epoha, nepovrat-no su nestajale tokom različitih paleogeografskih promjena u dalekoj prošlosti. Ipak, neke su pre-živjele sve kataklizme i kao ostatak starih rodova predstavljaju posebno dragocjenu reliktnu floru. Neke od tih vrsta su: Pinus heldreichii Christ, Pinus peuce Griseb., Achillea alexandri-regis Bornm. et Rudsk, Potentilla doerflerii Wettst., Narthecium scardicum Košanin, Taxus baccata L., Silene aste-rias Griseb., Edraianthus graminifolius (L.)DC., Acer heldreichii Orph., Juglans regia L., Asarum europaeum L., Campanula lingulata Waldst. .et Kit., Pancicia serbica Vis., Valeriana pancicii Hal. et Bald. i druge.

Na najvišim i najsurovijim grebenskim dje-lovima nalaze se glacijalni relikti, ostatak glaci-jalne, prevashodno arktičko-alpske, odnosno sred-njoevropske planinske flore dospjele na Prokletije tokom glacijacije, kao što su: Potentilla crantzii (Crantz)Beck, Arabis alpina L., Arctostaphylos uva-ursi (L.)Spreng., Androsace villosa L., Aster alpinus L., Saxifraga oppositiofolia L., Salix retu-sa L., Dryas octopetala L. Geum montanum L., Se-laginella selaginoides (L.)Schrank. et C.F.P.Mart, Trollius europaeus L., Parnassia palustris L., i druge. Znatno su manje zastupljeni borealni re-likti, koji predstavljaju ostatke tamnih četinarskih šuma i tresetišta cirkumholarktičke zone tajge koji je dospeo na naš prostor tokom interglacijalnih faza ( Anemone narcissiflora L., Dianthus super-bus L. Corallorhiza trifida Chater., Listera corda-ta (L.)R.Br. i dr.).

Na crnogorskim Prokletijama se nalazi ve-liki broj biljnih taksona značajnih sa stano-višta očuvanja genske, specijske i ekosistemske raznovrsnosti u nacionalnim i međunarodnim okvirima. Dio njih je zaštićen nacionalnim za-konima, a dio se nalazi na listama nacionalno i globalno značajnih vrsta. Na području Prokletija registrovano je prisustvo 42 vrste od među-narodnog značaja, odnosno 42 globalno značajne vrste. Među njima se po značaju

izdvajaju Arenaria halacsyi Baldacci, Crepis albanica (Jáv.) Babcook, Crepis bertiscea Jáv., Melampyrum doerfleri Ronniger, Narthecium scardicum Košanin, Phyteuma pseudorbiculare Pant., Plantago reniformis G. Beck, Scrophularia bosniaca G. Beck, Sempervivum kosaninii Prae-ger, Silene macrantha (Pančić) Neumayer, Valeri-ana bertisceae Pančić i Verbascum nicolai Rohl., koje su zbog globalnog stepena ugroženosti uključene u Evropsku crvenu listu.

Sagledavajući značaj prokletijskog masiva i njegovih ogranaka u najširim razmjerama, može se zaključiti da ga njegovo florističko bogatstvo, raznovrsnost i jedinstvenost zajedno sa masivima južnih Dinarida (Orijen, Lovćen, Rumija, Durmitor i dr.), čini najproduktivnijim jezgrom visokopla-ninske florističke raznovrsnosti i endemizma na Balkanu. Kako je već ustanovljeno (Stevanović et al. 1995), ovo jezgro predstavlja jedan od šest centara evropske, odnosno jedan od 158 centara svjetske biološke raznovrsnosti.

Značaj biljnog pokrivača crnogorskih Prokletija se prevashodno ogleda u izgradnji je-dinstvenih, veoma slojevitih i složenih prirodnih ekosistema. Oni obezbjeđuju neometan, višestepen protok energije i transformaciju materije, prirodne cikluse gasova i vode, potpune i složene lance ishra-ne, opstanak mnogih životinjskih vrsta i stabilizaci-ju fizičkih uslova sredine. U globalnim razmjerama, jedino takvi ekosistemi mogu biosferu održavati trajno stabilnom i pogodnom za opstanak svih or-ganskih grupa, pa i čovjeka. Ova planina je istovre-meno i prebogata riznica različitih genetičkih kom-binacija koje u sadejstvu sa okruženjem proizvode beskonačan broj organskih oblika, materija i pro-cesa kao adaptivan odgovor svakog biljnog organiz-ma ponaosob. Sve životne manifestacije i složena komunikacija biljaka sa okruženjem, ostvaruju se preko mnoštva neorganskih i organskih jedinjenja, primarnih i sekundarnih produkata metabolizma.

Obilje vrsta čini Prokletije složenom labora-torijom u kojoj biljke pored akumulacije minera-la proizvode dragocjene vitamine, voskove, smo-

Flora of The Prokletije National Park is very rich and diverse. The presence of a great num-ber of endemic, endemorelic, relic, rare plant species, as well as considerable presence of medical, melliferous and other useful spe-cies makes it peculiar. Approximately 40 % of the total high-mountain flora of the west and central Balkans is present in Prokletije. The importance of a plant cover of the Montene-grin Prokletije is primarily seen in formation of unique and very complex natural ecosystems.

le, etarska ulja, proteine, ugljene hidrate, masti, organske kiseline, alkaloide, enzime i hormone. Njihova uloga u životu čovjeka može biti višestru-ko dragocjena, tako da u zavisnosti od sastava i koncentracije određenih neorganskih i organskih materija na crnogorskim Prokletijama nalazimo mnoštvo ljekovitih, jestivih, začinskih, industrij-skih i medonosnih biljaka.

Narodna iskustva i naučna saznanja uka-zuju na prisustvo preko 300 biljnih vrsta koje imaju ljekovita svojstva, od čega 1/3 vrsta ima izražene farmakomedicinske vrijednosti. Obila-to je prisutno i jestivo bilje koje takođe ima i određena ljekovita svojstva. Mnoge od jestivih vrsta se koriste i kao začinsko bilje. Brojne vrste ili gotovo cijeli rodovi mogu naći višestru-ku primjenu ne samo u prehrambenoj, nego i

u hemijskoj, farmaceutskoj i kozmetičkoj industriji.

Uvijek treba imati na umu da se radi o jedin-stvenom nacionalnom i planetarnom resursu koji se mora sačuvati i dodatno unaprijediti, kako za sadašnje, tako i za buduće generacije. Upravo sta-tus i koncept nacionalnog parka je i najbolje rješenje, sa tendencijom da u skoroj budućnosti Prokletije u integralnom obliku postanu međudr-žavni nacionalni park. Razlog potrebe očuvanja je jasan: ni na jednom mjestu na svijetu ne postoji takva neponovljiva kombinacija vrsta i zajednica različitog porijekla, starosti, biologije i ekologije, tako da je to i više nego dovoljno što je prostor cr-nogorskih Prokletija uz druge specifične prirodne i kulturne karaktere i fenomene postao nacionalni park u Crnoj Gori.

Viola zoysii - Cojzova ljubičica


Šumski fond predstavlja jedno od najznačaj-nijih prirodnih bogatstava ovog područja, zato se i koncept ukupnog razvoja ovog prostora znatnim dijelom oslanjao na šumar stvo i prerađivačke ka-pacitete drvne industrije.

Otvorenost šuma i stanje šum skih puteva bi-tan su pokazatelj stepena razvijenosti šumarstva. Nedovoljna otvorenost šuma predstavl ja ograni-čavajući faktor razvoja šumar stva, zbog čega se znatan dio šuma ne koristi, dok se otvorene šume, naročito one u blizini puteva, često pretjerano i ne-racionalno eksploatišu.

Posebnu pažnju treba posvetiti održavanju i unapre đivanju šumskog fonda, obezbjeđenju ra-

cionalne eksploatacije, zdravstvenoj zaštiti šuma, razvijanju šumsko-uzgojnih radova i unapređenju organizacije upravljanja šumskim fondom.

U okviru šumskih spratova smjenjuju se: 1. termofilno brdsko područje hrastovih šuma cera i sladuna, 2. mezofilno prelazno područje hrasto-vih šuma kitnjaka, 3. mezofilno područje bukovih šuma, 4. područje firgorifilne viskoplaninske šum-ske vegetacije. Iznad šumskog nalazi se travni po-jas ili frigorifilno viskoplaninsko područje alpijske vegetacije. U prvom šumskom pojasu zastupljene su submediteranske, kao crni grab i druge, a u travnom arkto-alpijske, koje rastu pored snijega, kao što su: fresnica (Dryas octopetala), runolist

(Leontopodium nivale), prokletijska prkosnica (Draba bertiscea) i dr. Izražena vertikalna bilj-na zonalnost od velikog je značaja za ostvarivanje rekreativne, estetsko-dekorativne i higijensko-zdravstvene funkcije biljnih zajednica Prokletija.

Šume sa šumskim zemljištem u pećko-de-čanskom, plavskom i rožajskom dijelu Prokletija zahvataju ukupnu površinu od 90.245 ha. Od toga na šume otpada 64.283 ha, a na neobraslo zemljište 25.971 ha. U strukturi šuma najveći dio zahvataju visoko ekonomske, zatim zaštitne, a najmanji niske šume. U pećkom dijelu Prokletija šume i šumsko zemljište zahvataju ukupno 19.918 ha. Od toga ne-obraslo zemljište čini 2.955 ha, visoke šume 10.385 ha i niske šume, šikare i šibljaci 6.245 ha, dok za-štitnih šuma nema. Odnos lišćara i četinara na Pro-kletijama, kako u površinama, tako i u drvnoj masi, dosta je ujednačen.

Šumarstvo Prokletija još uvijek je privredna grana koja ostvaruje dohodak na bazi eksploatacije drvne mase za potrebe drvoprerade. Zbog privred-ne nerazvijenosti ovog planinskog prostora, ono se nije afirmisalo u domenu rekreacije i turizma. Me-đutim, u perspektivi, polazeći od sve većeg značaja opštekorisnih funkcija šuma i trendova privrednog i turističkog razvoja, treba očekivati sve veće anga-žovanje šumarstva u rekreaciono-turističkoj dje-latnosti. Zato je potrebno šume tehnički urediti, tj. izgraditi nove i kvalitetne puteve, ili rekonstruisati postojeće, sa svim pratećim objektima-parkirališti-ma, vidikovcima, stazama, kao i sa odgovarajućim smještajnim objektima.

Inače, šumsko-travni kompleksi Prokleti-ja veoma su pogodni za rekreaciju, jer su u njima sadržane brojne sanatogene, sedativne i stimula-tivne komponente: proizvodnja kiseonika, svjež i čist vazduh, zaštita od prašine i buke, zaštita od štetnih gasova i od radioaktivnih materijala, mir i odmor za oči, psihička relaksacija i dr. Otuda se šume sa svojim fitoterapeutskim svojstvima i sa hi-gijensko-zdravstenom funkcijom nazivaju zelenom medicinom. Šume Prokletija imaju značajnu ulogu u pročišćavanju vazduha, jer zadržavaju prašinu, mikroorganizme i mnoge druge štetne materi-je. Zbogi velikih prostranstava, naročito bukovih šuma, filtraciona moć Prokletija je jako izražena.

Značajna je i uloga šuma Prokletija kao so-noizalatora. Naime, krune drveća upijaju oko ¼ zvučne energije, a ¾ odbijaju. Posebno treba ista-ći estetsko-dekorativnu funkciju biljnih zajednica Prokletija. Ona dolazi do izražaja u oblikovanju, kompoziciji i harmoniji pejzaža ove planinske gru-pe, što se manifestuje kroz zonalnost, mozaičnost i raznolikost vegetacije, kroz bogatstvo oblika, ko-lorit i igru svjetlosti i sjenke. Slogan raznovrsno

je lijepo na Prokletijama ima svoje pravo i puno značenje. Tome, pored reljefa, najviše doprinosi floristički diverzitet. Biljni svijet je upravo osnovni nosilac fizionomije i estetskih vrijednosti livade i pašnjaci, koji su ljeti, poput cvjetnog vrta ili raskoš-nog ćilima, prekriveni raznobojnim i mirišljavim planinskim i cvjetnim žbunjem.

Šumski ekosistemi masiva Prokletija zau-zimaju prioritetno mjesto u prirodnim vrijedno-stima ove planine. Šume u opštini Plav pripadaju limskom šumsko-privrednom području. Bogatstvo biljnih zajednica crnogorskih Prokletija, među koji-ma šumskim zajednicama pripada značajno mjesto, osnova je i za razvoj šumarstva. Činjenica je da po-stoji i veliki procenat ekonomskih šuma, a pogotovo je značajna činjenica da zaštitnih šuma ima najviše u plavsko-gusinjskom dijelu Prokletija, što je u vezi sa njihovim položajem na potencijalnim erozionim terenima, tako da su one značajan segment u im-plementaciji ideje o nacionalnom parku.

Visoke šume učestvuju sa 44%, niske sa 1%, zaštitne šume sa 34%, a šikare i šibljaci s svega 5%, dok neobrasle površine zahvataju 16%. Dosadašnji način gazdovanja obezbijedio je uglavnom izvornu prirodnu vrijednost šuma, neporemećene šumske ekosisteme. Zato od stepena zaštite, unapređenja i funkcionalnog korišćenja ovog prirodnog dobra uveliko zavisi ukupna valorizacija područja Prokle-tija, odnosno budući razvoj opštine Plav.

Višegodišnjim istraživanjima vegetacije Prokletija utvrđene su i izdvojene posebne i brojne šumske fitocenoze, među kojima treba istaći mje-šovite sastojine endemoreliktnih borova munike i molike, vegetaciju higrofilnih šuma i šikara, u nižim zonama, zatim vegetaciju listopadnih hra-stovo-grabovih i bukovih šuma koja se diferencira u više redova. Široki pojas na silikatnim djelovima centralnih Prokletija za hvataju četinarske šume jele i smrče, te borove šume i šikare, koje se takođe diferen ciraju u tri šume munike, molike i klekovi-ne bora (krivulj). Zonu iznad šuma čini vegetacija planiskih vriština, a iznad nje pojavljuje se bogat-stvo planinskih rudina, zatim vegetacija sniježni-ka, sipara, stijena, livada i planinskih pašnjaka.

RAZNOVRSNO JE LIJEPO

Dosadašnji način gazdovanja obezbije-dio je uglavnom izvornu prirodnu vrijednost šuma, neporemećene ekosisteme. Zato od stepena zaštite, unapređenja i funkcionalnag korišćenja ovog prirodnog dobra uveliko za-visi ukupna valorizacija područja Prokletija, odnosno budući razvoj opštine Plav

Mr Rajko Tripić, dr Zlatko Bulić, mr Sead Hadžiablahović

značaj šuMa np PROKLETIJE

ŠUMSKI EKOSISTEM

Šuma oko Hridskog jezera


Gljive čine veliku grupu organizama i imaju nezamjenjivo mjesto u ekonomiji prirode. One su neizostavna karika u procesu kruženja materije u prirodi (zbog saprobnonosti i mikoriznog odnosa sa drvenastim vrstama).

Tokom evolucionog procesa došlo je do uza-jamne uslovljenosti u procesu nastanka i razvitka velikog broja biljnih vrsta i vrsta gljiva što se ma-nifestuje kroz obligatni mikorizni (simbiotski) od-nos ove dvije grupe organizama, pa se u tom smislu neke vrste gljiva javljaju uvijek u odnosu sa određe-nim predstavnicima drvenastih vrsta biljaka.

Subalpijski šumski ekosistemi koji imaju do-minantno mjesto u nacionalnom parku Prokletije veoma su interesantni za razvoj velikog broja rijet-kih vrsta gljiva.

Specifičnost Prokletija ogleda se u izrazitom smjenjivanju različitih šumskih ekosistema koje je

posebno izraženo na vertikalnom profilu Visitora, što uslovljava pojavljivanje velikog broja različitih vrsta gljiva na relativno malom prostoru. Naime, u podnožju Visitora nalaze se mješovite termofil-ne šume, na koje se nadovezuju šumski pojasevi: bukovi, bukovo-jelovi, jelovi (sa učešćem smrče), molikin. Sa mikološkog aspekta veoma su intere-santni šumski ekosistemi sa molikom, smrčom, jelom, bukvom, javorom, brezom.

Određene vrste makromiceta iz rodova Ama-nita, Boletus, Chroogomphus, Leccinum, Lactarius, Xerocomus, česti su pratioci različitih listopadnih vrsta drveća (bukve, javora, breze) ili predstavnika četinara (smrče, jele), dok se vrste iz roda Suillus jav-ljaju u mikorizi isključivo sa vrstama iz roda Pinus (borovi). Za alpijski region su karakteristične i odre-đene saprobne vrste gljiva iz rodova Ganoderma, Polyporus, Lycoperdon, Agaricus, Bovista i dr.

Mr Gordana Kasom

Foto: Mr Gordana Kasom

GLJIVE NP PROKLETIJE

Subalpijski šumski ekosistemi veoma intere-santni za razvoj rijetkih vrsta gljiva. Do sada u na-cionalnom parku konstato-vano oko 200 vrsta gljiva. U budućim istraživanjima moguće je očekivati preko 2.500 vrsta

Subalpine woods eco-systems are very interesting for development of rare fun-gi types. There have been registered about 200 fungi types until now. It is po-ssible to expect more than 2,500 types during future explorations.

Na Prokletijama poseban mikološki značaj imaju šumski ekosistemi sa molikom (Pinus pe-uce). Molika je endem Balkanskog poluostrva za-stupljen u Albaniji, Bugarskoj, Crnoj Gori, Grčkoj, Kosovu i Makedoniji. Određene vrste gljiva iz roda Suillus su obligatnom simbiozom vezane upravo za ovu vrstu bora. Šume sa molikom su reprezentativ-ne naročito u okolini Visitorskog i Hridskog jezera, gdje ovaj endemični petoigličasti bor obrazuje čiste sastojine.

Do sada je u nacionalnom parku konstato-vano oko 200 vrsta gljiva. To je relativno mali broj za ovo područje, s obzirom na činjenicu da zbog izraženog florističkog diverziteta Prokletija postoje izuzetni uslovi za razvoj gljiva. U budućim istraži-vanjima moguće je očekivati preko 2.500 vrsta.

U nacionalnom parku Prokletije konstato-van je veliki broj vrsta gljiva od međunarodnog

i nacionalnog značaja: ljubičasta lisičica (Gomp-hus clavatus), ljuskavi kuštravac (Strobilomyces floccopus), ludara (Boletus satanas), krvareća ježevica (Hydnellum ferrugineum), velika dvo-prstenka (Catathelasma imperiale), narandžasta puževica (Hygrophorus pudorinus), velika vlaž-nica (Hygrocybe punicea), pepeljasta lisičarka (Cantharellus cinereus), glatki ježevac (Sarcodon leucopus), ravnotjemeni buzdovan (Clavariadelp-hus truncatus), trepavičava zvijezdača (Geastrum fimbriatum) i dr.

Takođe, istraživanja su pokazala da su šum-ski ekosistemi sa molikom, jelom, smrčom, bu-kvom na Prokletijama područja koja imaju tipove habitata značajne za gljive, shodno kriterijumima za uspostavljanje važnih staništa gljiva na evrop-skom nivou - IFA (Important Fungus Areas).

Catathelasma imperiale

Amanita muscaria - muhara

Leccinum vulpinum


Fauna insekata Prokletija je veoma heteroge-na, sastavljena od mnogih raznorodnih elemenata. Prema dosadasnjim istraživanjima, faunu insekata ovog područja sačinjavaju sledeći faunistički elemen-ti: srednjoevropsko-sibirski, orijentalni (pontijski) i mediteranski. U raznim insekatskim redovima ova tri faunistička elementa različito su zastupljena.

Srednjoevropskih vrsta ima najviše (60%). Iza njih dolaze pontijske vrste sa oko 30% zastu-pljenosti, mediteranskih vrsta ima 10%. Sem ova tri glavna, na Prokletijama su konstatovani u malim procentima i drugi faunistički elementi:

Tropsko-mediteranske vrste: Acherontia atropos, Herse convolvuli, Macroglossa stelata-rum.

Boreo-alpinske vrste: dvadeset vrsta u ra-znim redovima.

Borealne vrste: dvadeset vrsta u raznim re-dovima.

Balkanski endemiti: konstatovano 11 vrsta i to 10 tvrdokrilaca većinom iz familije Carabidae i 1 Hymenoptera (Bombus bureschi).

Najveći broj endemičnih vrsta se javlja u okviru zajednica iznad gornje šumske granice. Endemiti u okviru rodova Coleoptera: Carabus, Calosoma, Leistus, Nebria, Bembidion, Trechus, Deltomerus, Paradeltomerus, Synuchidius, Ta-pinopterus, Molops, Amara, Pterostichus, Steno-chromus, Omphreus, Calathus, Zabrus, po čemu su posebno značajni rodovi: Trechus (8 vrsta), Molops (8 vrsta), Pterostichus (6 vrsta), Nebria (6 vrsta) i Omphreus (4 vrste).

Značajan broj vrsta se javlja i u borealnoj zoni visokih planina, gdje se mogu naći pojedini predstavnici rodova Otiorynchus, Trachyphloeus i Phyllobius.

Za područje Prokletija do sada je konstato-vano 59 endemičnih vrsta Coleoptera (Komovi, Ži-jovo, Visitor i Karanfili – 29, a Bogićevica, Hajla, Žljeb, Mokra – 30).

Istraživanjima je posvećena pažnja i pećin-skim insektima.

Endemična podzemna fauna:Specifična i u pogledu numeričkih pokazatelja,

endemo-reliktnosti je svakako najupečatljivija katego-rija entomofaune tzv. potpovršinska fauna Coleoptera. Za Prokletije je do sada utvrđeno devet vrsta (Komovi, Žijovo, Visitor i Karanfili) i dvije vrste za Bogićevicu, Hajlu, Žljeb, Mokru Goru, tj. Nakon durmitorsko-ma-glićkog i orjenskog kompleksa, prokletijski kompleks planina je treći po brojnosti ovim vrstama.

Jedna od opštih crta ove faune je rijetkost na-laženja mnogih vrsta. Takođe, ovim su obuhvaćeni i kriptobiontni predstavnici Orthoptera (Rhaphi-dophoridae) – troglofilni zrikavci koji u našoj fauni obuhvataju samo šest vrsta iz oba evropska roda, od čega su četiri endemične. Prisustvo ove porodice u Evropi je ukupno 30 vrsta i reliktnog je karakte-ra. Sadašnje poznavanje kriptobiontne faune Pro-kletija nije ni približna slika realnog faunističkog bogatstva ovog kompleksa.

ENTOMOFAUNA

Jelena Nikčević

KARAKTERISTIKE FAUNE INSEKATA PROKLETIJA

Endemična fauna Orthoptera:Od preko 200 vrsta Orthoptera na teritoriji

bivše SRJ, lokalna odnosno endemična i subende-mična fauna obuhvata preko 20 fanerobiontnih vrsta u okviru 12 rodova i 5 porodica. Ova grupa je prilično raznorodna u pogledu tipa staništa (od mediteranskih i submediteranskih, preko nizijskih higrofilnih do montanih, do subalpijskih formacija) odnosno opsega različitih tipova staništa (i visin-skih zona) u kojima se pojedine vrste javljaju.

Visokoplaninska fauna Orthoptera:U pogledu visinskog rasprostranjenja izdvoje-

ne su tokom preliminarnih istraživanja tri grupe:1. Vrste koje se u istraživanoj oblasti nala-

ze samo iznad 1500 mnv: Psorodonotus fieberi, Gomphocerus sibiricus.

2. Vrste koje se pored visokih planina nalaze još i u brdskom pojasu, ispod 1500 mnv, ali u do-linama izostaju (rodovi Arcyptera, Pholidoptera, Podisma).

3. Orthoptere sa širokom visinskom ampli-tudom rasprostranjenja koje nalazimo u oblasti od potolina pa skoro do vrhova visokih planina. U ovu grupu spadaju i balkansko-karpatski endemita iz rodova Poecilimon i Isophya.

Pada u oči prije svega veliko učešće medi-teranskih vrsta u planinama Prokletija. Od 48 vr-sta zabilježenih na visinama preko 1500 mnv, 23 vrste imaju izrazit sredozemnomorski areal ili su porijeklom iz Mediterana (kao rodovi Poecilimon i Isophya).

Cijelu grupu endemičnih insekata Prokletija

na osnovu podataka iz literature i sopstvenih pre-liminarnih opažanja možemo podijeliti na sledeće grupe u pogledu njihovog areala:- balkanski endemiti - 4- balkansko-karpatski endemiti – 6- balkansko-alpski endemiti – 1- balkansko-kavkaski endemiti – 1- zapadnoalpijsko-balkansko-anatolijski endemiti – 1- anatolijsko-balkanski endemiti – 1- sa širokim mediteranskim arealom -7

Entomofauna Prokletija ukazuje na bogat-stvo, jedinstvenost i zastupljenost značajnih vrsta, te na taj način predstavlja značajan centar diverzi-teta na Balkanu i Evropi, te s ovog aspekta zaslu-žuje da se uvrsti u kategoriju nacionalnih parkova (teritorije sa velikim biodiverzitetom).

Napomena: pomenuti podaci odnose se na prethodna istraživanja, gdje su uvršteni i elemen-ti faune insekata sa kosovsko-metohijskog dijela Prokletija.

Tokom dosadašnjih istraživanja faune inse-kata Prokletija radilo se na sledećim ekološkim ka-tegorijama bitnim za opstanak, život i nalaze faune insekata i to tek na nivou rekognosciranja:

1. uslovi za život insekata: klima, konfigura-cija, vode, vegetacijsko-floristička osnova

2. fenološka opažanja3. najvažnije životne sredine insekata 4. zoogeografsko rasprostranjenje konstato-

vanih vrsta5. utvrđivanje visinskog rasporeda vrsta i

subspecijacija

Istraživanja su prethodne dvije-tri godine započeta s ciljem da se obuhvate sledeće kategorije insekata:

1. vrste raširene u Evropi i Srednjoj Evropi, 2. endemične vrste3. vrste karakteristične za više lokalitete (pod

kamenjem i oko snježanika)4. za niže predjele - značajne vrste za trav-

njake i pašnjake5. specifične vrste samo za Prokletije6. endemiti Prokletija7. IUCN kategorizacija prisutnih elemenata

koja podrazumijeva dugotrajno istraživanje8. Istovremeno sa prirodno-naučnim istraži-

vanjem i biološko-ekološkom valorizacijom svijeta insekata radilo se i na utvrđivanju statusa za even-tualnu zaštitu na nacionalnom nivou.

zaštićene vrste insekata na ovom području:

šumski mrav – Formica rufajelenak – Lucanus cervusnosorožac – Oryctes nasicornisapolonov leptir – Parnassius apollolastin repak –Papilio machaonjedarce – Papilio podaliriussredozemni lastin repak – Papilio alexanoralpska strižibuba – Cerambyx cerdo


IHTIOFAUNA

Od planinskih glacijalnih jezera Plavsko se nalazi na najmanjoj nadmorskoj visini – oko 907 m. Ono je dugo oko 2150 m, a široko oko 1490 m. Ima izgled elipse i površina mu je oko 2 km2. Je-zero je plitko i maksimalna dubina je oko 9 m, što omogućava bujni razvoj podvodne-submerzne i obalske-emerzne vegetacije. Tokom ljetnjeg peri-oda voda se rijetko zagrijava više od 15oC, što je posledica unosa hladne vode preko pritoke Ljuče. Takođe, jezero ima i snažnu otoku – Lim, pa je ono tipično protočno jezero. Rijeka Ljuča tokom visokih voda u jezero unosi velike količine suspendovanih materija. One postepeno zatrpavaju jezero, tako da ono postaje sve pliće.

Ribe Plavskog jezera su specifične na jedan neobičan način. Za skoro sve vrste se može reći da su grabljivice, bilo one male, kao gaovica ili velike kao mladica. Ako se navedu sve vrste koje su registro-vane u jezeru ili u ušću Ljuče, odnosno na početku Lima, onda je samo skobalj vrsta koja nije grabljivi-ca. Većina ostalih vrsta sa ovog spiska, posebno one u jezeru, su prave takozvane piscivorne vrste (one koje se hrane ribom). Karakteristika riba u jezeru je da se uglavnom radi o krupnim primjercima. Mlade ribe ovih vrsta život provode u Ljuči ili Limu. Štuka i derać se mrijeste u jezeru, a ostale vrste u rijekama. Plavsko jezero je jedino stanište u Crnoj Gori gdje se može naći pet krupnih pravih grabljivica na jednom

mjestu (mladica, blatnjača, štuka, derać i klen).

spisaK vrsta:

Blatnjača, jezerska pastrmka – Salmo labrax Pallas, 1814Mladica - Hucho hucho (Linnaeus, 1758)Lipljen- Thymallus thymalus (Linnaeus, 1758)Štuka – Esox lucius Linnaeus, 1758 Mrena, velika mrena, riječna mrena – Barbus barbus (Linnaeus, 1758)Skobalj– Chondrostoma nasus (Linnaeus, 1758)Gaovica– Phoxinus phoxinus (Linnaeus, 1758)Klen– Squalius cephalus (Linnaeus, 1758)Jelšovka– Telestes agassii (Valenciennes, 1844)Peš – Cottus gobio Linnaeus, 1758Manić, derać – Lota lota (Linnaeus, 1758)

Pored ovih riba, u jezeru, njegovoj pritoci i otoci, susreće se vrsta koja ne pripada ribama, već grupi paklara ili zmijuljica. Odmah ispod mosta u Brezojevicama i nizvodno u Limu može se naći još nekoliko manjih vrsta koje nemaju značaj u sport-skom ribolovu.

Prof. dr Drago Marić

RIBE PLAVSKOG JEZERASalmo labrax (Pallas, 1814) – blatnjača, jezerska pastrmka

Rasprostranjena je u rijekama Crnomorskog sliva i Lipkovskoj rijeci u gornjem dijelu sliva Var-dara (Makedonija). U Crnoj Gori naseljava gornji tok rijeke Lim i Plavsko jezero, zatim cijeli tok rijeke Tare i Ćehotine, Biogradsko jezero, Pivsko jezero i njegove pritoke. Introdukovana je i u sva planinska jezera.

Naseljava hladne i čiste vode sjevernog dijela Crne Gore, i to uglavnom gornje tokove rijeka pu-nih brzaka, čiste potoke i jezera sa čistom vodom. Hrani se ribama, larvama vodenih insekata, ikrom drugih riba, insektima koji lete iznad površine vode i vodenim beskičmenjacima. Mrijesti se krajem je-seni i početkom zime (od novembra do januara) u zavisnosti od klimatskih uslova. Na jedan kilogram tjelesne težine ženka u prosjeku ima oko 2.000 jaja (dijametar 4.5-5 mm), koja odlaže na kamenitom dnu sa brzim tokom vode. Inkubacija ikre traje, u zavisnosti od temperature vode, oko 60-90 dana. Polno zrele postaju od 2-3 godine starosti. Duži-na obično iznosi oko 40 cm, mada rijetko i do 125 cm. Težina takođe varira, najčešće oko 800 gr, ali može da naraste i do 25 kg. Dozvoljen je lov samo u sportsko-rekreativne svrhe.

Hucho hucho (Linnaeus, 1758) – mladica

Prirodno naseljava dunavski sliv. Lokalno introdukovan u glavnim tokovima rijeka Odre i Visle (Poljska), jezero Konstanca (Njemačka), Ta-gus (Španija), Rona (Francuska) i vjerovatno dru-gim slivovima gdje se očigledno održavaju jedino poribljene jedinke. U Crnoj Gori naseljava rijeke crnomorskog sliva: Lim, Tara i Ćehotina. U rijeci Pivi prije izgradnje akumulacionog jezera “Piva” bila je prisutna, ali malobrojna, međutim, poslije izgradnje akumulacije vrsta nije registrovana. Broj-na je u rijekama Limu i Tari (uglavnom donji tok, ali zalazi i u srednji tok). Prisutna je u Plavskom jezeru i pritoci Ljuči. U slivu Ćehotine je nekad bila brojna vrsta, dok je prema poslednjim podacima malobrojna. Ima je i u akumulaciji Otilovići.

Živi isključivo u velikim vodenim tokovima čistih i bistrih planinskih rijeka. Može da naraste i do 1.5 m i dostigne težinu najčešće do 10 kg, mada su poznati primjerci preko 50 kg. Najveći primje-rak u Crnoj Gori ulovljen je u Plavskom jezeru te-žine 41.5 kg. Mladi do jedne godine života hrane se sitnijim beskičmenjacima i sitnijom ribom, dok se odrasle hrane isključivo ribom. Mrijesti se od marta do maja, na pjeskovitim i šljunkovitim dijelovima riječnog toka. Ženka polaže 10-25.000 komada ikre. Polnu zrelost stiču u uzrastu od 4-5 godina, do kada poraste do 60-70 cm u dužinu i najmanje 2.5 kg. Zabranjeno je loviti u privredne svrhe, pa je značajna samo za sportski ribolov.

Thymallus thymalus (Linnaeus, 1758) - lipljen

Rasprostanjen je u basenu Barencovog mora zapadno od Urala, baseni Kaspijskog, Crnog, Bal-tičkog Bijelog i Sjevernog mora, a na atlanskoj obali do sliva Loare. Živi u vodama Jadranskog sliva, i to Soči i njenim pritokama. U Crnoj Gori naseljava rijeku Taru (najbrojnija) i njene pri-toke, rijeku Pivu, kao i Ljuču, pritoku Plavskog jezera i to je najjužnija lipljenska rijeka u Evropi i najviše lipljensko područje na Balkanu. Naselja-va i gornji tok rijeke Ćehotine. Poslije potapanja korita Pive očuvan je samo u nekim dijelovima, odakle je 60-ih godina prenijet u Moraču. Nađen je i u rijeci Ibar.

Gusinjski-Alipašini izvori

Plavsko jezero

Rijeka Ljuča-ušće u jezero

„Izvor“ Lima-početak rijeke Lim

Blatnjača iz jezera

Mlada mladica


Naseljava rijeke sa čistom, dubokom i hlad-nom vodom brzog toka, ne zalazeći visoko u pla-ninske potoke. Dužina tijela je obično 25-30 cm, ali može da naraste do 50 cm.Težine je najčešće do 1 kg. Lovljeni su primjerci i sa 4,7 kg. Hrani se naj-češće larvama insekata, sitnim beskičmenjacima, a krupniji primjerci i sitnim ribama. Punu polnu zrelost stiče uglavnom u 4 - 5 godini starosti. Sezo-na mrijesta je zasebna za svaku rijeku jer zavisi od ekoloških faktora. Mrijest uglavnom traje od mar-ta do sredine maja, na šljunkovitom i kamenitom dnu, pri temperaturi vode do 10º C i dubini od oko 1.5 m, gdje ženke odlažu 3.000-7.000 komada ikre na jedan kilogram svoje tjelesne težine. Značajna za sportski ribolov.

Esox lucius (Linnaeus, 1758)– štuka

Cijela Evropa, izuzev u vodama Iberijskog poluostrva, južne Italije, Jadranskog i Egejskog sliva. U Turskoj u vodama crnomorskog sliva, u slivu Kaspijskog jezera i u cijeloj Aziji sjeverno od Kine i Mongolije. U Crnoj Gori živi samo u Plav-skom jezeru.

Naseljava jezera i mirne sporotekuće vode koje su obrasle gustom vegetacijom. Brojna je go-tovo u svim nizijskim voda Dunava. Dužina tijela može da naraste do 1.5 m i do 35 kg težine. Mlađ štuke se hrani planktonom. Dostizanjem dužine od 4-5 cm, prelazi na ishranu ribama, vodozem-cima, reptilima, sitnijim vodenim pticama i sit-nim sisarima. Polnu zrelost stiče u uzrastu od 3-4 godine života i dužini tijela od 35-40 cm. Štuke dunavskog sliva polnu zrelost stiču u drugoj (muž-jaci) i trećoj godini (ženke) (Vuković & Ivanović, 1971). Mrijesti se od februara do maja, kada žen-ka polaže od 16.000-1.000 000 komada ikre, koja se zalijepi na podvodno rastinje na dubini do 1m. Inkubacioni period traje 10-15 dana. Mrijesti se u Plavskom jezeru i može da poraste do 10 kg. Zna-čajna samo za sportski ribolov.

Phoxinus phoxinus (Linnaeus, 1758)– gaovica

Naseljava slatke vode Evrope i sjeverne Azi-je. U Crnoj Gori živi u jezerima i potocima Dur-mitora, rijekama Tari, Pivi, Limu, Ćehotini i nji-hovim pritokama, zatim Plavskom jezeru i u svim njegovim pritokama.

Živi u jatima, u hladnim i čistim visokopla-ninskim potocima, rijekama i rječicama sa tvrdim dnom, najčešće kamenitim, kao i u čistim, planin-skim jezerima bogatim kiseonikom. Dužina tijela može da naraste 10-14 cm. Hrani se račićima, lar-vama insekata, sitnijim insektima i rjeđe biljnom hranom. Mrijesti se tokom marta do juna, na ka-menitom dnu gdje ženka odlaže 700-1000 komada ljepljive ikre, čija inkubacija traje 5-10 dana. Polnu zrelost stiču u uzrastu 1-3 godine starosti. Nema ekonomski značaj.

Squalius cephalus (Linnaeus, 1758) – klen

Rasprostranjen je u basenu Sjevernog, Bal-tičkog, Bijelog, Barencovog, sjevernog Crnog i Kaspijskog mora, Atlanski basen na jugu od sliva Adour (Francuska), zatim Velika Britanija sjeverno do 56° sjeverne geografske širine; u Skandinaviji; u Mediteranu samo u slivovima rijeka Var i Herault (Francuska). U vodama Crne Gore u Pivi prije pota-panja njenog korita, a poslije izgradnje akumulacije vrsta nije nađena, a sada je prisutna u Plavskom jezeru i u slivu rijeka: Piva, Lim i Ćehotina.

Živi u brzim rijekama i rječicama, rjeđe u jezerima, u manjim jatima, dok se zimi povlači u dublje dijelove vode. Dostiže dužinu preko 80 cm

Mlada mrena

i težinu do 4 kg. Hrani se u mladosti vodenim bilj-kama, zooplanktonom, larvama insekata, dok se odrasli hrane krupnijim vodenim insektima, be-skičmenjacima (rakovima) i ribama. Mrijest traje od aprila do juna u mirnijim dijelovima rijeke obra-slim vegetacijom i kamenitim dnom, gdje ženka od-laže 97.000-200.000 komada ikre. Značajna samo za sportsko-rekreativni ribolov.

Telestes agassii (Valenciennes, 1844) – jelšovka

Rasprostranjena je u Dunavskom slivu, a na Balkanskom poluostvu samo u slivu Drine. Nase-ljava, u Crnoj Gori, vode crnomorskog sliva. Rijet-ka je u rijeci Tari (donjem toku), nađena je u rijeci Pivi prije potapanja korita i izgradnje akumula-cionog jezera, a nakon izgradnje jezera vrsta nije nađena. Brojna je u Ćehotini i Limu. Najjužnija granica su male pritoke rijeke Grnčar, sastavnice Ljuče koja utiče u Plavsko jezero. U Plavskom je-zeru nije nađena.

Živi u jatima, u brzim rijekama i planinskim potocima. Hrani se larvama insekata, raznim alga-ma i račićima. Mrijesti se u periodu od marta do maja (mada mrijest može da se produži i do jula) na kamenitoj i šljunkovitoj podlozi. Dužina tijela do 25 cm. Sporadično ga love sportski ribolovci.

Lota lota (Linnaeus, 1758) – manić, derać

U Evropi je rasprostranjena u pritokama Atlantika od sliva Loare (Francuska) istočno do basena Bijelog, Barencovog i Arktičkog mora, gor-nji dio sliva Volge; zapadni dio Kaspijskog basena; sliv Rone (Francuska), živi u pritokama dunavskog sliva; u Italiji u slivu rijeke Po. Prirodno odsustvuje na Iberijskom poluostrvu, centralnoj i južnoj Ita-liji, Jadranskom basenu, Grčkoj, Irskoj, zapadnoj i sjevernoj Velikoj Britaniji i zapadnoj Francuskoj. U Crnoj Gori u rijeci Lim od isteka iz jezera do Be-rana, u Plavskom jezeru njegovoj pritoci Ljuči kao i njenim sastavnicama Vruji, Grlji i Grnčaru.

Aktivniji je tokom noći i u hladnijem dijelu godine. Utvrđeno je da mlade jedinke tokom ljet-njih mjeseci preferiraju toplu vodu (19-21 °C) uz obalu Plavskog jezera, a starije jedinke hladniju i naseljavaju dublje slojeve i rijeku Ljuču. U Plav-skom jezeru poraste obično 30-50 cm u dužinu i do 4 kg težine tijela, mada može da naraste i do 120 cm i težine preko 20 kg u nekim velikim evropskim rijekama. Hrani se beskičmenjacima dna i sitnom ribom. Mrijesti se tokom zime, uz obale, od no-vembra do marta, na šljunkovitom ili muljevitom dnu. Ženka polaže do 1.000.000 komada ikre koja pada na dno i čiji inkubacioni period traje oko dvije nedjelje. Polnu zrelost stiče u uzrastu 3-4 godine. Značajna je u sportskom ribolovu.

Plavsko jezero


Klase vodozemci (Amphibia) i gmizavci (Reptilia) značajne su komponente ekosistema na Prokletijama u najširem smislu. Na ovom području herpetofauna ima raznovrsno porijeklo kao i bio-geografske veze sa regionima u okolini. Najzačaj-niji fenomen koji se javlja na području Prokletija jeste neotenija.

Prokletije su najznačajniji centar diverziteta herpetofaune. Na pojedinim lokalitetima nalaze se najveće populacije planinskog mrmoljka. Ovo po-dručje spada u veoma složene faunističke teritorije, koje obiluju bogatom i raznovrsnom herpetofau-nom, bogatstvom endemskih i reliktnih oblika.

Kada govorimo o endemizmu, od četrdeset vrsta vodozemaca i gmizavaca na širem područ-ju Prokletija devet vrsta su endemične. Takođe, veliki broj areala autohtonih vrsta završava se na ovom području.

U masivu Prokletija nalazi se krajnji jugoi-stočni dio ostrvskog arela vrste crnog daždevnjaka (Salamandra atra). Jedini nalaz u Crnoj Gori jeste na planini Bogićevici, na nadmorskoj visi-ni 1952 m (Ćirović & Hadžiablahović, 1998). Ova vrsta naseljava staništa iznad gornje šumske gra-nice, koju na Prokletijama pretežno grade šume munike i molike, a rjeđe subalpska šuma smrče. Budući da se ove visine i staništa nepogodni za stalni boravak ljudi, a da se ova vrsta može sresti

pri krajnje nepovoljnim vremenskim uslovima za čovjeka i u razdoblju dana suprotnom čovjekovoj aktivnosti, crni daždevnjak nije izazivao veće zani-manje lokalnog stanovništva, tako da je populacija relativno očuvana.

Veoma značajno područje je Hridsko jezero. Prva istraživanja (Radovanović, 1957) ukazivala su na prisustvo brojne populacije planinskog mr-moljka (T. alpestris) od kojih je veći dio populacije bio neoteničan. Bezuspješni pokušaji poribljavanja ovog jezera uslovili su da je Hridsko jezero sa okoli-nom jedinstveno u Crnoj Gori po sastavu herpeto-faune, ali i po nekim biogeografskim odlikama.

U okolini ovog jezera nalaze se staništa pla-ninskog guštera (Lacerta vivipara), koji je u Crnoj Gori konstatovan samo na Komovima (Ćirović & Hadžiablahović, 1998).

Zona Visitorskog jezera je stanište veoma brojne populacije šarenog daždevnjaka (Salaman-dra salamandra). Visitorsko jezero je ranije va-žilo za stanište populacije planinskog mrmoljka (T. alpestris) ali su istraživanja u posljednjih deset godina ukazala na alarmantno opadanje brojnosti ove populacije. Jezero je „uspješno“ poribljeno, što je dovelo do nestanka planinskog mrmoljka u ovom jezeru, jer ribe predstavljaju predatore svih stup-njeva navedene vrste. Na ovom području veoma je značajna grčka žaba Rana graeca, endemična vrsta za Balkan.

HERPETOFAUNA

Dr Ruža Ćirović

HERPETOFAUNA PROKLETIJA

Masiv Pokletija karakterišu sljedeće ende-mične vrste vodozemaca i gmizavaca:

Salamandra atra (Laurenti 1768) - crni daž-devnjak (YUSEND) - VU (IUCN); II (BRN); II (BN); 62 (CORINE)

Crni daždevnjak se nalazi na većim nadmor-skim visinama. Najčešće naseljava šumska staništa ali se može naći iznad granice šume. Veći dio vre-mena provodi sakriven (ispod kamenja, panjeva i sl.) dok je aktivan noću, a danju kada je izuzetno vlažno. Jedino stanište ove vrste u Crnoj Gori je planina Bogićevica.

Triturus vulgaris Linnaeus, 1758 - mali mr-moljak (BEND) - VU (IUCN); III (BRN)

Mali mrmoljak je terestričnija vrsta od osta-lih mrmoljaka. Na kopnu se može naći na različitim vlažnim staništima kao što su šume, livade, par-kovi, bašte i poljane. Pari se u različitim vodenim staništima, često manjim, plitkim i obraslim vege-tacijom. Najveći broj populacija nalazi se na ma-njim nadmorskim visinama (do 500m), dok se u južnom dijelu areala može naći i na preko 1500 m nadmorske visine. U toku godine veći dio provodi na kopnu. Iako je najšire rasprostranjen evroazij-ski mrmoljak i najčešći, u većem dijelu svog areala stavlja se pod zakonsku zaštitu, prvenstveno zbog ugroženosti pedomornih populacija.

Rana graeca Boulenger, 1891 - grčka žaba (BEND) - VU (IUCN); III (BRN); II (BN); 24,65 (CORINE)

Grčka žaba je skoro uvijek vezana za hladne tekuće vode i zato je najčešće nalazimo u planin-skim predjelima, iako se može naći i na nižim nad-morskim visinama. Na Prokletijama stanište ove vrste je okolina Hridskog jezera.

Lacerta mosorensis Kolomb., 1886 - mo-sorski gušter - (YUSEND) - VU (IUCN); III (BRN); II (BN); 42, 62 (CORINE)

Mosorski gušter predstavlja endemit i ter-cijarni relikt Balkanskog poluostrva. Istraživanja su pokazala da je granica areala pomjerena u ju-goistočnom pravcu. Za Prokletije, karakteristič-no je stanište ove vrste na nadmorskim visinama preko 1700 m.

Vipera ammodytes (Linnaeus, 1758) – po-skok – (BEND) – VU (IUCN)

Naseljava brdske predjele istraživanog po-dručja u zoni između 600 do 900 mnv. Nema mnogo literaturnih podataka o horizontalnoj i ver-tikalnoj distribuciji vrste na Prokletijama. Konsta-tovana su staništa na području riječnih basena i Plavskog jezera.Grčka žaba

Mosorski gušter

Šareni daždevnjak


ORNITOLOGIJA

Iako ornitološki značajne, kroz istoriju, Pro-kletije nijesu privlačile ornitologe. Nemirni Balkan i njihova nepristupačnost glavni su razlog siromaš-ne ornitološke građe ovog područja. To se posebno odnosi na crnogorske Prokletije, pa se pregledom literature može konstatovati da su do kraja devede-setih bile praktično nedirnite. O albanskom dijelu da i ne govorimo.

S obzirom na biogeografski značaj područja koje se nastavlja na Dinaride i njihovo djevičan-stvo, prije početka intenzivnih istraživanja zarad proglašenja ovog područja za nacionalni park u Crnoj Gori, dalo se pretpostaviti da su jedan od or-nitološki najbogatijih planinskih regiona u zemlji. To se kasnije, podvlačenjem crte ispod liste ptica, moglo sa sigurnošću i tvrditi.

Na Prokletijama je do sada zabilježena 161 vrsta ptica. Ako se ovom spisku doda još dvadese-

tak vrsta koje je moguće registrovati na ovoj planini uz intenzivnija istraživanja, dolazi se do podatka da su Prokletije masiv sa najbogatijom ornitofaunom u Crnoj Gori.

U Crnoj Gori gori je do sada, prema procje-nama, ukupno registrovano oko 380 vrsta ptica, koje su redovne, neredovne i potencijalno prisutne. Od tog broja, oko 330 vrsta su redovno prisutne, a 260 vrsta provodi reproduktivni period na na-šim prostorima. Iz pregleda gnjezdarica je jasno da su Prokeletije značajno gnjezdilište za više od 43% ukupne ornitofaune registrovane u Crnoj Gori. Pored Durmitora, gdje su do sada zabilježene 172 vrste ptice, Prokletije su najznačajnije njihovo sta-nište u kontinentalnom dijelu države. Ako se uzme u obzir nekontinuiranost istraživanja, nedostatak zimskog, kao i ranog proljećnog i jesenjeg aspekta, te činjenice da je u kosovskom dijelu masiva regi-

Darko Saveljić

PTICE PROKLETIJA

strovano 179 vrsta, vjerovatno je da su Prokletije centar planinskog ornitodiverziteta Crne Gore.

Gotovo sve vrste na prostoru Prokletija uži-vaju zaštitu, kao trajno zaštićene ili lovostajem za-štićene vrste.

Kao posebno značajna staništa u ovom masi-vu ističu se: Plavsko i Hridsko jezero, doline Grba-je, Ropojane, Jezerce, Zastan i Bogićevica.

Plavsko jezero okuplja svu gnijezdeću mo-čvarnu ornitofaunu i, zajedno sa plavnim livadama do Vusanja, područje je od međunarodnog značaja za boravak ptica. Ono je, pored ljetnjih mjeseci i gnjezdilišta, značajno i kao poligon za odmor ptica tokom migracije, posebno u jesenjem periodu.

Hridsko jezero je unikatno jer se na visini iznad 1900 mnv. srijeću sve tri vrste gnjuraca koje se najče-šće gledaju u Crnoj Gori: veliki, mali i crnovrati.

Doline Grbaje i Ropojane u svim periodi-ma godine i Jezerce, kada presuši, naročito u ljet-

njim mjesecima, značajna su staništa za ptice. To su ujedno i najotvoreniji nizijski tereni i odličan poligon za lov grabljivica. U liticama sve tri doline registrovana su gniježđenja surog orla. U njima se nalaze i povremena ili stalna stočarska naselja, a prisustvo stoke i njihovog izmeta garancija su pri-sustva nekih vrsta koje se hrane uginulom stokom (lešinari, u prvom redu sup), te vrsta koje se hrane insektima iz izmeta, kao što je baljin kokot. Posto-je indicije o pojavljivanju bijele kanje, bivše gnjez-darice ovog masiva i to u graničnom području, od Zastana prema Maja e Ezerce.

161 bird species have been registered in Prokleti-je until now. Plav Lake is a habitat for all wetland ornithological fauna and together with flooded meadows reaching Vusanje, is an area of interna-tional importance for birds. Beside the summer months and nesting places, it is important as an area for birds’ resting during migrations, espe-cially in autumn.

Crvena lista Na području masiva crnogorskih Prokletija

zabilježene su sljedeće vrste ugrožene na global-noj razini: orao krstaš, Aquila heliaca, stepska vjetruška, Falco naumanni, prdavac, Crex crex i droplja, Otis tarda. Od svih navedenih vrsta, samo je prdavac ostala da gnijezdi na Prokletija-ma, i to na vlažnim livadama na potezu Plavsko jezero – Vusanje, biološki najvrednijem dijelu masiva koje, na žalost, nije uključeno u NP. Pr-davac je jedna od najugroženijih vrsta Evrope zbog drastičnog nestajanja njenih staništa – vlaž-nih livada.

lider u regionu Na Prokletijama je do sada registrovano

124 sigurne ptice gnjezdarice. Ako se ovom broju doda još nekoliko vrsta koje vjerovatno gnijez-de na masivu a nijesu otkrivene tokom minulih istraživanja, te još par potencijalnih gnjezdarica i nekoliko koje se smatraju izumrlim (orao kr-staš, na primjer), broj gnjezdarica crnogorskih Prokletija premašio bi 140 vrsta, što ovu planinu čini apsolutnim liderom u broju gnjezdarica u re-gionu. Za poređenje, broj vrsta koje gnijezde na masivu Durmitora je veći od 125. U nacionalnim parkovima Srbije stanje je sljedeće: N.P. Đerdap ima 127 vrsta, N.P. Šar planina 125, N.P. Tara 122, N.P. Kopaonik 120. a N.P. Fruška gora ima 115 vrsta gnjezdarica.

stepen ugroženosti sve izraženiji Antropogeni pritisak na ptice Prokletija je

sve izraženiji. Ekstenzivno stočarstvo na visoko-planinskim pašnjacima, naročito u vrijeme gnjez-dilišne sezone, otvaranje Crne Gore kao turističke destinacije za alpiniste i paraglajdiste koji se po masivu kreću nekontrolisano, te uništavanje – sje-ča šuma i izgradnja šumskih puteva, velika su pri-jetnja opstanku ptica cijelog regiona. Sve nave-dene aktivnosti poklapaju se sa vremenom sezone gniježđenja na planini, te su one, inače najveća vrijednost Prokletija, posebno ugrožene.

Foto: Borut Rubinič

Bjeloglavi sup

Svračak

Žutokljuna galica


Nazivi planina, rijeka, naselja – Visitor, Trojan, Lim, Ropojana, Romon, Grmčar, Ribare, i drugi sa ilirskom, grčkom, romanskom, vlaškom, slovenskom ili orijentalnom osnovom, kao i brojni i značajni kulturno-istorijski spomenici – poka-zuju da je područje Nacionalnog parka Prokletije, zahvaljujući izuzetnim prirodnim uslovima i po-ložaju – od praistorije do našeg doba neprekidno bilo naseljeno, svjedočeći o smjenjivanju i proži-manju civilizacija i kultura, vjera i carstava. Po-tvrđuju to i tragovi materijalne kulture – gradine, utvrde, crkvišta, mramorja, naseobine, groblja, ostaci rimskog vodovoda u Gusinju ali i do danas očuvane legende (najčešće o Grcima i skrivenom

blagu), vjerovanja, običaji, etnološki motivi, noš-nja, folklor. I danas se održavaju tradicionalni pe-trovdanski sabori kod Hridskog jezera, ilindan-ski skupovi kod Ali-pašinih izvora, đurđevdanski uranci i omaha.

Na okapini planine Brade vezirove otkrive-ni su crteži iz VIII i VII vijeka prije nove ere. Neki daleki predak je bijelom bojom prikazao kompo-ziciju lova na jelene, dok su na jednom kamenu na Valušnici prikazane figure Velike majke i djece, lovaca i životinja. Ovi crteži izazivaju veliku pa-žnju poznatih naučnih radnika, istoričara umjet-nosti i kulturologa.

Prof. Zuvdija Hodžić

Kulturno nasljeđePROKLETIJA

KULTURNO-ISTORIJSKO NASLJEĐE

Iako na području NP Prokletije nijesu vršena arheološka istraživanja, prilikom izgradnje pojedinih objeka-ta i izvođenja komunalnih radova na-ilazilo se na ostatke starih građevina, najčešće odbrambenog tipa ili sakral-ne arhitekture. U Plavu su, prilikom izgradnje zdravstvene stanice prona-đeni (nažalost i uništeni) ostaci rano-hrišćanske bazilike, kao i groblje sa ogromnim kamenim pločama koje je narod nazivao latinskim ili grčkim; u selu Višnjevu su otkriveni ostaci „la-tinske crkve“ a na brdu Kačanik kod Gusinja „grčko groblje“ , i temelji cr-kve „primorskog tipa“, u Rudnicima, neobično veliki nakovanj i alatke, najvjerovatnije ostali od srednjovje-kovnih rudara Sasa.

Od sakralnih objekata svaka-ko je najznačajniji manastirski kom-pleks Svete Trojice u Brezojevicama, s lijeve strane Lima, u neposred-noj blizini starog gradskog naselja „Grad“ i tvrđave čiji se ostaci vide. U okviru manastirskog kompleksa je i istoimena crkva koja datira iz XII vijeka. Ona je obnovljena i živopi-sana 1566. i 1567. godine. Crkva je jednobrodna kamena građevina sa polukružnom apsidom, pripratom i naosom, bez kubeta. Građena je u vizantijskom stilu, a svojom arhitek-turom podsjeća na starije primorske crkve. Živopis je sačuvan u fragmen-tima, a od motiva ističe se kompo-zicija Strašnog suda i scene Rođenja Bogorodice. Ne zna se ko ih je islikao ali je očita sličnost sa zografima Mo-rače i Koma na Skadarskom jezeru. Zanimljivo je da se zvonik ne nalazi uz crkvu već na brdu Gradac, što je imalo i praktičnu funkciju – poziva-nja na molitvu ali i obavještavanja i slanja određenih poruka pravoslav-nom stanovništvu. U blizini crkve je još jedna, nevelika, kamena građe-vina – zgrada prve svjetovne škole u ovim krajevima. Crkva je zakonom zaštićena kao izuzetno vrijedan kul-turno-istorijski spomenik.

Praistorijski crteži na okapini Koljendarske Brade

Brezojevica, crkva Svete Trojice

Živopis iz crkve Svete Trojice

40 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE

U centru Plava, na uzdignutom platou ne-kadašnjeg „Grada“ okruženog bedemima, nalazi se Stara Carska džamija, sagrađena 1471. godine. Njenu izgradnju finansirao je sultan Abdul Hamid. Zbog originalne arhitekture, duboreza i arabeski, kamene i drvene gradnje, galerije, soferluka i vitkog minareta, zaštićena je kao spomenik kulture.

U Plavu je i Redžepagića kula ili Čardak – najstariji i najzanimljiviji stambeno – odbrambeni objekat. Kula ima tri sprata povezanih drvenim, unutrašnjim stepenicama. Sagradio ju je 1671. godine Hasan – beg Redžepagić. Dva sprata su od kamena a treći od drveta. Sa svake strane, na drugom spratu, postoje pokriveni drveni balko-ni. U prizemlju je bio prostor za smještaj konja i hambare (magacine), a na spratu - sobe za divane, sjedeljke, spavanje i objedovanje. Na zidovima, de-belim više od jednog metra su puškarnice. U njoj je sada smještena zavičajna etnografska zbirka. Kula je zaštićena kao kulturno-istorijski spomenik.

U Plavu su zanimljive i džamije Sultanija, Šabovića i Redžepagića.

U Gusinju je poznata Vezirova džamija. Izgradio ju je 1765. godine Kara- Mahmut Buša-tlija, posljednji skadarski vezir. I ona je građena kamenom i drvetom i, takođe, ima interesantnu, veoma funkcionalnu i dekorativnu unutrašnjost

kao i veoma visoko i vitko drveno minare. U Gusinju postoje i Čekića i Radončića džamija, pravoslav-na crkva Sv. Đorđa sa ikonostasom, a nedaleko od nje i ka-tolička crkva u kojoj se nalazi zanimljiva etnografska građa iz života albanskog stanovništva.

Veoma su zanimljive i originalne kamene kule i kuće sa odajama u kojima su rezbareni rafo-vi, dolapi, ornamenti, minderi i ćilimi – proizvodi domaće radinosti.

Plav i Gusinje poznati su i po vrijednom du-hovnom blagu – usmenoj narodnoj poeziji, pogo-tovo lirskim pjesmama, kao i bogatom folkloru, ču-venom gusinjskom kolu „alaturko“ i igri s puškom koji su na repertoaru mnogih ansambala. Žensku muslimansku narodnu nošnju ovog kraja etnolozi smatraju među najljepšima na Balkanu. Iz osman-skog perioda ima više pjesnika i pisaca koji su pisali na turskom, persijskom ili arapskom jeziku. Ovaj kraj dao je i poznate književnike i umjetnike na-šeg doba – Radovana Zogovića, Esada Mekulija, Dušana Kostića, Huseina Bašića, Redžepa Ćosju, kompozitora Redža Mulića i druge.

40 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE

Detalj sa Kule Redžepagića iz 1671.

Stara Carska džamija, sagrađena 1471.

katolička crkva

Redžepagića kula ili Čardak, 1671.


NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 43NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 4342 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE

TURIZAM

izuzetna osnova za turističKu ponuduStatus nacionalnog parka djelovaće na

otvaranje razvojnih perspektiva, investicije, nove izvore prihoda za lokalno stanovništvo. Jedan od potencijalnih vidova razvoja turizma na području parka jeste zdravstveni turizam, a moguć je i kontrolisani ribolovni turizam, ekoturizam, seoski turizam, alpinistički, kul-turni, sportski, manifestacioni... i to tokom čitave godine

Okosnica nacionalnog parka, središnji dio masiva Prokletija, karakterističan je po razuđenosti reljefa, brojnim visovima, klisurama, strmim padi-nama i drugim prirodnim fenomenima. Snažni ge-otektonski poremećaji u prošlosti, uslovili su složen i raznovrstan sastav i reljef ovih planina. Najinten-zivnija glacijacija na Balkanu ostavila je najdublje tragove glečerske erozije u obliku mnogobrojnih cirkova, u kojima je zaostalo desetak manjih led-ničkih jezera i duboko urezanih valova.

Pored navedenog, Studija izvodljivosti za pro-glašenje Prokletije za nacionalni park je prepoznala Prokletije kao jednu od najbogatijih planina po ra-znovrsnosti flore u sistemu Dinarida i na Balkanskom poluostrvu. Pored raznovrsnih ekosistema, ističu se i brojna lednička jezera, šumski rezervat molike oko Hridskog i Visitorskog jezera, kao značajne turistič-ke i edukativne vrijednosti ovog područja.

S obzirom na to da je naziv nacionalni park simbol i garancija očuvane prirode koja privlači brojne posjetioce, u narednom periodu možemo očekivati veći broj turista na ovom području, po-gotovo zato što je turizam zasnovan na prirodi sve popularniji i jedan od najbrže rastućih segmenata turističke industrije.

Prokletije se odlikuju bogatstvom biodiver-ziteta, vegetacije, geološkim, pedološkim, speleo-loškim, klimatskim, hidrološkim i drugim karak-teristikama, kao i nesvakidašnjim pejzažima, broj-nim vidikovcima, bogatim kulturnim nasljeđem i očuvanom i izvornom prirodom. Sve je to izuzetna osnova za raznovrsnu turističku ponudu Nacional-nog parka. Razvojem, prije svega turizma i rekre-acije, ali i svojim ukupnim funkcijama, zaštićena prirodna dobra mogu značajno uticati na razvojne procese u okolnom području, djelovati na otvaranje razvojnih perspektiva i podstaknuti dodatne izvore prihoda. U tom smislu, razvoj turizma u plavskom području Prokletija će dovesti do stvaranja novih mogućnosti za zapošljenje lokalnog stanovništva i ostvarivanje prihoda, i na taj način bolje podje-le koristi od proglašenja nacionalnog parka, ali do nivoa kojim se neće ugroziti njegova autentičnost, odnosno izvorni kvaliteti.

Kao što je poznato, procesi industrijalizacije, urbanizacije i deagrarizacije u proteklom periodu su imali negativan uticaj na crnogorska sela, a po-

Jelena Rabrenović

razvojne šanse PROKLETIJA

sebno na ona koja gravitiraju ovom nacionalnom parku. Upravo u ovakvim slučajevima, razvoj odr-živog turizma može uticati na ekonomsku i socijal-nu strukturu kako sela, tako i same opštine Plav, kroz stvaranje novih radnih mjesta i ostvarivanje prihoda.

Širi prostor Prokletija je izuzetno atraktivan za razvoj brojnih vidova turizma tokom čitave go-dine. S obzirom na visok kvalitet prirodnih i kultur-nih potencijala, uz mogućnosti poštovanja strogih zahtjeva zaštite prirode shodno standardima EU, turizam na ovom području treba da bude prioritet razvoja. Zbog specifične klime, jedan od potenci-jalnih vidova budućeg razvoja turizma na području parka jeste zdravstveni turizam. Osim navedenog, na području Nacionalnog parka Prokletije moguće je formirati i sadržaje drugih vidova turizma, kao što su: kontrolisani ribolovni turizam, ekoturizam, seoski turizam, speleološki, alpinistički, kulturni, sportski, manifestacioni turizam itd.

Veliku korist za lokalno stanovništvo doni-jeće i tradicionalna usmjerenost ka poljoprivredi i proizvodnji organske zdrave hrane, koja po pravilu dostiže veću vrijednost ako potiče iz zaštićenih po-dručja. Veće su mogućnosti za ozbiljniju proizvod-nju i ponudu proizvoda posjetiocima parka kroz ra-zvoj seoskog turizma ili kroz ponudu ugostiteljskim objektima sa nacionalnom kuhinjom. Proizvodnja organske hrane podrazumijevala bi i korišćenje au-

tentične ekološke ambalaž, sa oznakom da je pro-izvod iz zaštićenog prirodnog dobra, i na taj način ih brendirali. Takođe, u upotpunjavanju turističke ponude Prokletija, interes lokalnog stanovništva se može ogledati i u valorizaciji proizvoda doma-će radinosti, po čemu je ova oblast i poznata. Sve navedeno će svakako omogućiti priliv investicija u oblast turizma, kao i razvoj preduzetništva iniciran od lokalnog stanovništva ili potencijalnih investito-ra. Ovo u značajnoj mjeri može uticati na smanjenje migracija, što je jedan od naizraženijih demograf-skih problema ovog područja.

Isto tako, uređenje i uspostavljanje pješačkih i biciklističkih staza, sa edukativnim sadržajima, odmorišta, zatim organizovanje planinarskih tura sa mogućnošću boravka u planinarskim domo-vima, kao i posmatranje životinja, izvanredne su mogućnosti za razvoj turizma orijentisanog na pri-rodi. Naime, veoma rijetko turisti tokom odmora prate samo jednu temu. Najčešće žele da povežu svoje glavno interesovanje sa drugim ciljevima. S tim u vezi, sasvim sigurno je da će posjetilac u Nacionalnom parku Prokletije očekivati da dobije zanimljive, sadržajne informacije o onome šta tre-ba da vidi, dostupne na njegovom jeziku, kao i da doživi prijatno iskustvo, odnosno susret sa nečim novim, neuobičajenim i nepoznatim. Konačno, po-sjetilac će dobijene informacije zajedno sa novim iskustvima objediniti u jedan pravi doživljaj, koji će ga zasigurno ponovo vratiti predivnoj prirodi i gostoprimljivim žiteljima ovog kraja.

Naravno, razvoj ovog strateški značajnog procesa za stanovnike Plava i cijelog društva za-htijeva veliku angažovanost svih zainteresovanih, kako države i predstavnika institucija, tako i pri-vrednika i lokalnog stanovništva.


Hridsko jezero

Uspon na Karanfile

Volušnica, u pozadini Karanfili

Foto: Marija Šoškić

Foto: Ahmet Reković, www.psd-prokletije.org


AKTUELNO


Plužine su od 24. do 26. novembra bile do-maćin skupa predstavnika više domaćih i među-narodnih institucija iz oblasti zaštite prirode i tu-rizma. Organizatori sastanka bili su Javno predu-zeće za nacionalne parkove i WWF (Svjetski fond za zaštitu prirode).

Nakon trodnevnog rada, kreiran je doku-ment o saradnji dva nacionalna parka, što je bio i cilj sastanka. Dokument o saradnji dva zaštiće-na područja rezultat je obaveza preuzetih u “Big Win” izjavi, kao i na osnovu premisa Inicijativa za Dinarski luk (DAI), kada je uspostavljen projekat “Životna sredina za stanovništvo Dinarskog luka”, koji će se realizovati tokom tri godine, od 2009. do 2012. Projektom će se pružiti pomoć prekogra-ničnoj saradnji na očuvanju ključnih prirodnih i kulturnih staništa, uz to aktivno promovišući poboljšanje života lokalnog stanovništva kroz re-gionalnu saradnju i ojačano upravljanje životnom sredinom.

Durmitor i Sutjeska su nacionalni parkovi povezani planinskim masivom Bioča, Maglića i Vo-lujaka (prostor koji će biti proglašen regionalnim parkom prirode). Riječ je o regionu sa izuzetnim i jedinstvenim prirodnim i kulturno-istorijskim vri-jednostima, na kom se odvijaju istovjetni prirodni procesi, bez obzira na administrativne granice iz-među dva regiona i dvije suverene države.

Dokument je vremenski “oročio” viziju koja kaže da će ovaj prostor za 10 godina biti ekonomski razvijen, na bazi održivog turizma, čiji stanovnici će živjeti u harmoniji sa podarenim resursima. Ta-kođe, prema dokumentu, ovaj region će biti jedan od najprepoznatljivijih brendova Dinarskog luka.

Ovako optimistično predviđanje razvoja ova dva zaštićena područja zasnovano je na već ista-knutim prirodnim odlikama, po kojima su oba parka prepoznatljiva u međunarodnim razmjera-ma, ali i na volji i kapacitetima ključnih činilaca iz dvije susjedne države, kako sa državnog, tako i sa lokalnog nivoa, koji su iskazali (ne samo deklara-tivno) spremnost da se uključe u proces primjene dokumenta u praksi.

Dokument je definisao tri područja i ciljeve programske saradnje: 1. Zaštita prirode2. Razvoj održivog turizma, ruralni razvoj i zajed-nički marketing3. Edukacija i razmjena iskustva

Utvrđene su i mjere za realizaciju, kao i da će oba nacionalna parka staviti na raspolaganje svoje ljudske, tehničke, infrastrukturne i druge resurse.

Sastanku je prisustvovalo dvadesetak uče-snika iz različitih institucija i NVO sektora, rele-vantnih i dovoljno kompetentnih za ovu oblast. Osim domaćina i organizatora sastanka (JPNPCG i WWF), prisutni su bili predstavnici resornih mi-

Mr Veselin Luburić

priroda ne poznaje GRANICE

nistarstava dvije vlade, zavoda za zaštitu prirode, lokalnih struktura opština Plužine i Foča, rele-vantnih međunarodnih organizacija koje su već implementirale brojne projekte u nekim sličnim zaštićenim područjima (GTZ, UNDP, SNV i dr).Struktura učesnika uliva optimizam da će u na-rednom periodu doći do konkretizacije sporazu-ma, naravno po fazama, i da ovaj dokument, iako nema formalno-pravnu težinu, pa stoga nije „oba-

vezujući“ za njegove potpisnike, neće ostati „mrtvo slovo“ na papiru.

Iskreno želimo da počne otelotvorenje postignutog sporazuma, jer zaštićena područja i prirodni procesi koji se u njima odvijaju ne po-znaju administrativne granice ili političke bari-jere. Naprotiv, oni pozivaju na saradnju, jer je to interes sa obje strane granice, prirodno i geo-grafski istovjetnog prostora.

NP Durmitor

sporazuM o saradnji

Sa potpisivanja sporazuma


Zoran Mrdak

Skadarsko jezero svake godine plavi određe-ni dio Zetske ravnice i područja u okolini Žabljaka Crnojevića. Činjenica da je Crna Gora još u XIX vijeku (Berlinski kongres 1878.) tražila od Turske vlade da vrati Drim u njegovo staro korito, odnosno da spriječi njegovo ulivanje u Bojanu, govori da je ovaj problem prisutan već skoro 150 godina, te da je regulacija voda Skadarskog jezera, Bojane i Drima neophodnost kako se i u budućnosti ne bi dešavale poplave koje pričinjavaju velike materijalne štete stanovništvu.

Naime, u blizini sela Jaban u Albaniji Drim se račva. Desni rukavac utiče u Bojanu, a lijevi di-rektno u Jadransko more, jugozapadno od grada Lješa. U vrijeme pojave visokog vodostaja na Dri-mu koje obično traju nekoliko dana, voda Drima presijeca tok Bojane, udara maticom u njene desne obale, zaustavljajući tako oticanje Bojane, i od rta Suka, krećući dijelom desno, dio vode Drima se uli-

va u Skadarsko jezero. Ova pojava obično izaziva naglo povećanje nivoa Jezera. Takođe, Drim je u toku zadnjih vjekova često mijenjao tok po Ska-darskoj ravnici i skretao ili prema Bojani ili prema Zadrimlju i Lješu. Kad god je skretao prema Boja-ni nastao bi poremećaj u režimu vode Skadarskog jezera i Bojane, uzrokujući poplave katastrofalnih razmjera.

U poplavama iz januara 1963. godine, vode Skadarskog jezera porasle su 3 do 5 metara i dosti-gle maksimum od 9,86 metara. Izgradnjom aku-mulacije na Drimu situacija postaje povoljnija jer je Drim konačno ukroćen akumulacijama Globočica i Špilje u Makedoniji i Vaudeis, Fierza i Komana u Albaniji.

Međutim, ove godine obilne kiše, jak južni vjetar na Jadranu i otvaranje prelivnih brana na Drimu u Albaniji izazvali su rast vodostaja rijeke Bojane i Skadarskog jezera koji je skoro dostigao

vodostaj iz 1963 godine. U području Zete poplav-ljena su sela Gostilj, Ponari, Kurilo, Bistrica i Beri-slavci. Pod vodom su i Vranjina, Rijeka Crnojevića i Murići, a voda je prodrla i do nižih kota starog jezgra Virpazara. Uslijed poplava jedan broj sta-novnika Žabljaka Crnojevića bio je prinuđen na evakuaciju.

Nacionalni park Skadarsko jezero je takođe pretrpio materijalne štete od nepogoda, koje su za-desile ovo područje u prvih desetak dana tekuće godine. Posebno su bili ugroženi Centri za posjeti-oce u Rijeci Crnojevića i Murićima, iz kojih je zbog prodora vode, izmješteno preko stotinu eksponata. Takođe, jaki talasi su odlomili i dio plažnog zida, a određena šteta je pričinjena i na krovnom pokri-vaču objekta Nacionalnog parka Skadarsko jezero na Vranjini.

Evidentno je da ovaj ekstremno visok nivo Jezera neće značajnije uticati na ptice i ribe, koje su najvidljiviji predstavnici faune, kao što bi to bio slučaj da se ovo desilo u proljećnim mjesecima, kada je vrijeme mriješćenja riba, odnosno gnijež-đenja ptica. Ovo iz razloga što se šaran mrijesti u vodoplavnim livadama, tako da bi Službi zaštite bilo gotovo nemoguće osigurati ovaj proces, a gni-jezda ptica koja su smještena na livadama lokvanja bi zasigurno pretrpila oštećenja uslijed kolebanja

vodenog nivoa. Vodoplavnim livadama, vrbacima, tršćacima i uopšteno močvari, ovako visok vodostaj jezera u ovo doba godine ne pričinjava štetu.

Prethodnih dana zajedno sa Društvom za zaštitu životinja, Upravom policije i veterinarskim službama nastavila se akcija spašavanja konja u re-onu Žabljaka Crnojevića, putem dopremanja neop-hodne hrane za njihov oporavak.

Osim znatne materijalne štete, koje je pre-trpjelo stanovništvo poplavljenog područja, veliki problem predstavljaju i izlivanje septičkih jama i velika količina otpada koja se našla na površini je-zera. S tim u vezi, NP Skadarsko jezero u saradnji sa relevantoim institucijama, komunalnim preduze-ćima, pripadnicima Vojske Crne Gore, nevladinim sektorom, volonterima i lokalnim stanovništvom pristupilo je akciji čišćenja Jezera koja će se nasta-viti i u narednom periodu. Akcija će biti sprovedena na Virpazaru, Vranjini, Rijeci Crnojevića, Žabljaku Crnojevića, na području Zete, kao i u drugim prio-balnim mjestima Jezera.

Ministarstvo uređenja prostora i zaštite ži-votne sredine je najavilo koordinisane akcije či-šćenja otpada nakon poplava, a pored ove akcije krenuće i u osmišljavnje dugoročnog otklanjanja svih divljih deponija u nacionalnim parkovima.

POPLAVA U np sKadarsKo jezero

Poplavljene kuće na Skadarskom jezeru

U akciju čišćenja Jezera uključila se i Vojska CG

NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 4948 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 49

Vlažna močvarna područja u svojim različi-tim oblicima su vjekovima za ljude predstavljala nepristupačna, neproduktivna, pa čak i nezdrava staništa, koja je kao takva trebalo uništiti. I danas termin močvara ili močvarno stanište obično aso-cira na memljivo i vlažno mjesto gdje se roje razni insekti i odakle se šire nezdravi mirisi, među koje ne treba zalutati. Zbog takvog stava, močvare su nemilosrdno krčene i isušivane da bi se, između ostalog, stvorilo novo zemljište za poljoprivredu ili

naselja, da bi se uništila staništa komaraca štetnih po ljudsko zdravlje, ili da bi se stvorila mjesta za od-laganje otpada. Uopšte - da bi se pretvarale u novo zemljište koje su ljudi smatrali mnogo korisnijim. I druge ljudske aktivnosti indirektno su uticale na ova staništa, kao što su izgradnja brana kojima se mijenjao tok rijeka ili zagađenje od poljoprivrede i industrije. Takve aktivnosti rezultirale su drama-tičnim gubitkom močvarnih staništa širom svijeta, naročito u zadnjih pedeset godina, kako u razvije-

Dr Marija Vugdelić

vlažna staništa resurs za BuduĆnost

nim, tako i u nerazvijenim zemljama, a procjene su da je na globalnom nivou izgubljena polovina nekad postojećih vlažnih staništa.

Međutim, polaganjem više pažnje proučava-nju vlažnih staništa u zadnjih par decenija, došlo se do zaključka da su ona daleko od neproduktiv-nih i nekorisnih sistema. Nasuprot, to su veoma kompleksna i dinamična staništa, koja se javljaju u mnogim oblicima u zavisnosti od načina postanka, geografskog položaja, fizičkih i hemijskih osobina, koji zauzvrat definišu floru i faunu koja takva sta-ništa naseljavaju. Tako da se pod pojmom vlažna staništa danas podrazumijevaju kako močvare, bare, plitka jezera, rijeke i njihovi rukavci, tako i vodoplavne šume i livade, tresetišta, koralni grebe-ni, estuari, lagune ili djelovi priobalja pod uticajem plimskih talasa, to jest svaka oblast zemljišta na kojoj se privremeno ili stalno akumulira voda.

Vlažna staništa su među najproduktivnijim ekosistemima na zemlji. Ona podržavaju jako visok nivo biodiverziteta, pružaju utočište za mnoge rijet-ke vrste, stanište su miliona migratornih ili nemi-gratornih vrsta ptica močvarica, predstavljaju inte-gralni dio hidrološkog ciklusa i igraju ključnu ulogu za održavanje kvaliteta i kvantiteta vode. Ona su često međusobno povezana, i obično predstavljaju zone tranzicije između vodenih i kopnenih ekosi-stema, kao što su šume i livade. Kao takva, vlažna staništa imaju ogroman direktan i indirektan zna-čaj za ljude, kako ekonomski tako i kulturni.

Razvoj ljudskih naseobina, i velikih civili-zacija, je uvijek bilo vezan za vlažna staništa zbog resursa koje posjeduju. Vlažna staništa su izvor hrane poput ribe, divljih životinja, različitih bilja-

ka i njihovih plodova; to su i lokacije pogodne za ispašu, a uz to pružaju važne ekosistemske usluge poput filtriranja vode putem zadržavanja sedime-nata i toksičnih materija (zbog čega se ponekad i zovu „bubrezi prirode“), zaštite od poplava i erozi-ja, pogodnosti za rekreaciju i obavljanje turističkih djelatnosti. Na primjer, pojasevi trske koji karakte-rišu mnoga vlažna staništa pružaju uslove za mri-jest riba od kojih može zavisiti lokalna ekonomija, predstavljaju gnjezdilišta pojedinih ptica močvari-ca, dok u isto vrijeme djeluju kao prirodni filteri za prečišćavanje vode od štetnih materija, usporavaju velike tokove i bujice sprečavajući poplave i eroziju. Takođe, oni su izvor materijala za ručne radinosti poput pletarstva koje su neodvojiv dio kulture ne-kih lokalnih zajednica, u isto vrijeme omogućava-jući i upražnjavanje rekreativnih aktivnosti poput vodenih sportova i razvoj ekoturizma poput posma-tranja ptica. Na globalnom nivou, vlažna staništa takođe doprinose klimatskoj stabilnosti kroz ulogu u procesu kruženja vode i ugljenika.

Iako je značaj vlažnih staništa danas pre-poznat, ona i dalje trpe antropogene pritiske koji dovode do njihove degradacije i nestanka, čime se gube vrijedni resursi i ekološke funkcije ovih si-stema, što može direktno ili indirektno uticati na ekonomiju, zdravlje i kulturu ljudi. Takođe, pred-viđa se da bi klimatske promjene mogle drastično ugroziti vlažna staništa, njihove fizičke karakteristi-ke poput temperature, toka, nivoa vode, hemijskog sastava, a s time i njihov biodiverzitet. Zbog svega toga, vlažna staništa i dalje su među najugroženijim sistemima na zemlji, a s obzirom na značaj, neop-hodno je da se ona očuvaju kroz učešće svih aktera, kako na lokalnom, tako i na globalnom nivou.

Swamp habitats are among the most pro-ductive ecosystems on earth. They are shelter for many rare birds, habitat for millions of migratory or non-migratory swamp bird species represen-ting an integral part of the hydrologic cycle and playing a crucial role for maintaining the quality and quantity of water. They are often interlinked and usually represent transition zones between water and continental ecosystems, such as woods and meadows. As such, swamp habitats have a great, both economical and cultural, direct and indirect importance for people.

BuBrezi prirode Vlažna područja pružaju važne ekosistem-

ske usluge poput filtriranja vode putem zadrža-vanja sedimenata i toksičnih materija zbog čega se ponekad i zovu „bubrezi prirode“

Datum 2. februar obilježava potpisivanje Međunarodne konvencije o vlažnim staništima u Ramsaru (Iran) 1971. godine, kojoj je Crna Gora pristupila još u okviru SFRJ. Ova konvencija predstavlja jedan od međunarodnih instrume-nata koji daje smjernice i praktična rješenja za integralni pristup očuvanju vlažnih staništa, koja su prepoznata kao važna za regulisanje vodnog režima, staništa za karakterističnu floru i faunu, naročito ptice močvarice, a istovremeno izvor ekonomskih, kulturnih, naučnih i rekreativih vrijednosti, zbog čega se na njih vrši veliki pri-tisak koji ih ugrožava. Ramsarskom konvencijom predviđeno je da svaka zemlja potpisnica opre-dijeli najmanje jednu lokaciju koja bi ušla na Listu vlažnih staništa od međunarodnog značaja (Ramsar lista), za šta su kriterijumi prvenstveno zasnovani na broju i raznovrsnosti vrsta riba kao i migratornih ptica, kao globalno vaznog resursa. Kod nas je 1995. godine na Ramsar listu uvrsteno Skadarsko jezero.

povodom 2. februara – svjetskog dana vlažnih staništa

NP Skadarsko jezero


OD LOKVANJA DO OBLAKA

Redovno praćenje stanja ili monitoring or-nitofaune u nacionalnom parku Skadarsko jezero otpočelo je 1991. godine.

Projekat IWC spada u dugoročne monitoring projekte. Organizovan je od Wetlands Internatio-nal (Vageningen, Holandija), 1967. godine. Od tada se program postepeno širio i danas obuhvata sve zemlje na prostoru Zapadnog Palearktika i Jugo-zapadne Azije.

Brojanje zimujućih ptica na Skadarskom je-zeru počelo je 1991. godine i bez prekida se obavlja deset godina. Nakon trogodišnjeg prekida, brojanje je obnovljeno 2004. godine.

Za određivanje značaja Skadarskog jezera najbolje može poslužiti publikacija Numbers and distribution of waterbirds in the Western Palearctic and Southwes Asia (G i l i s s e n et al.). Treba istaći da se brojanje odvija na velikom broju lokaliteta, pri čemu je u zemljama Zapadne Evrope gustina takvih lokacija mnogo veća nego u Centralnoj i Istočnoj Evropi. O širini i obuhvatnosti ovog pro-grama govori i podatak da u navedenim godinama u brojanju ptica učestvuje više od 11.000 brojača.

Za razliku od većine vodenih staništa gdje se zimsko brojanje odvija sa kopna, uz korišćenje jakih teleskopa na stativima, na Skadarskom jezeru (ali i na nekim drugim vodenim objektima u regionima brojanja) koristi se brojanje iz čamca u pokretu. Veličina jezera i nepristupačnost većeg dijela obale onemogućavaju brojanje sa kopna. Ekipa je prvih godina programa izvršila uporedna brojanja sa ko-pna u dijelu jezera poznatom pod imenom Gornje blato kao i Godinjskom zalivu, gdje je brojanje sa kopna moguće. Pošto se uporedni rezultati brojanja kopno/čamac nisu bitno razikovali, prihvaćena je metoda brojanja sa čamca za cijelo jezero.

Već prve godine brojanja određene su stan-dardne etape brojanja i njih se ekipa maksimalno pridržava. Naravno, konkretna ruta nije uvijek pot-puno jednaka, jer zavisi od rasporeda ptičjih jata. Zapravo, radi se o prilagođenoj metodi transekta.

Brojanje se vrši korišćenjem dvogleda 10x50. Obavljaju ga najmanje tri člana, nezavisno. Nakon završetka dnevnog ciklusa podaci se upoređuju, najmanje i najveće vrednosti se odbacuju a zatim se izračunava prosječna vrijednost.

Mr Nela Vešović Dubak

BrojiMo ptiCe, BrojiMo životMonitoring ornitofaune u nacionalnom parku skadarsko jezero

Imajući u vidu činjenicu da ulazni podaci nisu visoke tačnosti (zbog nemogućnosti tačnog brojanja zgusnutih ptičjih jata) korišćena je prosta srednja vrijednost. Iz istog razloga ne izračunavaju se statističke greške. Ipak, u pojedinim slučajevima vršene su korekcije (uvijek korekcije “naviše”) tako dobijenog broja. Razlozi za korekciju su:

−uticaj vodostaja

−uticaj zaleđivanja

−uticaj stepena uznemirenosti ptica

Uticaj vodostaja je lako shvatljiv jer od njega zavisi površina poplavljenih tršćaka, vrbovih šuma i priobalnih livada. Na tom prostoru uvijek ima pti-ca, iako iskustva ekipe pokazuju da je glavna masa zimujućih ptica na pučini. Ekipa se, ipak, uvijek dr-žala isplaniranih tura, a broj ptica u vodoplavnoj zoni procjenjivan je na osnovu iskustva i dodavan osnovnom broju.

Zaleđivanje plitkih, obraslih djelova na sje-vernoj obali Jezera dešava se u pojedinim hladnim godinama. Ukoliko je obimnije, tada u tom prosto-ru uopšte nema vodenih ptica, sa izuzetkom malih “okana” nezamrznute vode (ona ukazuju na posto-janje podvodnih izvora) i riječnih tokova.

Stepen uznemirenosti ptica nije uvijek isti i zavisio je od prisutnosti ljudi na Jezeru, naročito ako se radilo o lovnim danima. Uznemirene pti-ce se drže u zgusnutim jatima i na oprezu su, dok ptice koje nisu uznemiravane hrane se, tj. većina njih roni u potrazi za hranom. U jednom jatu koje broji i nekoliko hiljada ptica, u takvim slučajevima, uvijek je neki procenat ptica “stalno pod vodom”. Ovo je naročito značajno kod brojanja sa kopna na neuznemiravanim objektima.

Ukupna korekcija se kretala od 10 do 0% i nije uvijek ista.

Po vrstama, i ukupni sređeni podaci unošeni su u zvanične formulare Projekta i slati u kancela-riju IWC-a u Wageningenu.Jato ptica

Pelikani na Jezeru

Foto: Nela Vešović Dubak50 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE

park-info:

jpnpCG, [email protected]

np durmitor, žabljak+ 382 (0)52 360 [email protected]

np Biogradska gora, Kolašin+ 382 (0)20 865 [email protected]

np lovćen, Cetinje+ 382 (0)41 231 [email protected]

np skadarsko jezero, vranjina+ 382 (0)20 879 [email protected]

Documents

UPOZNAJTE I POSJETITE NACIONALNE PARKOVE … · Časopis Nacionalnih parkova Crne Gore, godina II, broj 6, januar-februar 2010. UPOZNAJTE I POSJETITE NACIONALNE PARKOVE CRNE GORE