Başvuru: 2 Mayıs 2018Kabul: 8 Ağustos 2018

Copyright © 2019 İnsan ve Medeniyet Hareketihttp://toplumsaldegisim.com/

2019 1(1) 79-99

toplumsal değişimÖzgün Makale

* Bumakale,yazarınBalıkesirÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsüSosyolojiAnabilimDalındahazırlamışolduğuyükseklisanstezindenüretilmiştirveBAPtarafından2015/150no.luprojeiledesteklenmiştir.

1 Betül Kızıltepe, Balıkesir Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü, Balıkesir. Eposta:betulkiziltepe@balikesir.edu.tr

Atıf: Kızıltepe, B. (2018). Üçüncü yerlerde sosyal iletişim: Balıkesir’de kafeler örnek olay incelemesi.toplumsal değişim, 1, 79–99.

Öz: Eğlence ve sosyalleşme yerlerinden biri olan kafeler, toplumsal ilişkilerdeki değişimi yansıtabilmektedir. Günümüzde internetin yaygınlaşması ile bu yerlerin anlamları ve iletişimdeki rolleri farklılaşmıştır. Kafelerin kamusal alan ve üçüncü yerler bağlamında ele alındığı bu araştırma, kamusal alanın parçası olan üçüncü yerlerin bireylerin sosyal ağ bağlarını nasıl etkilediğini, internet ve sosyal medyanın sosyal iletişimde hangi değişimlere sebep olduğunu kafeler olgusu kapsamında incelemeyi amaçlamaktadır. Araştırma, Balıkesir’in Altıeylül ve Karesi ilçelerinde bulunan kafeler üzerine inşa edilmiştir. 18 kafede 40 gözlem yapılmış ve 40 kişi ile mülakat gerçekleştirilmiştir. Araştırma, kafedeki sosyal iletişim bağlamında lise ve üniversite öğrencileri arasında bir karşılaştırma yapmayı hedeflemektedir. Bu makalede akıllı telefonların, internetin, uygulamaların ve sosyal medyanın gündelik yaşamda etkin olmasıyla bireylerin sosyal iletişim algılarını, eylemlerini ve anlamlarını nasıl değiştirdiği tartışılacaktır.

Anahtar kelimeler: kamusal alan • üçüncü yerler • sosyal iletişim • kafeler • Balıkesir

Betül Kızıltepe1

Balıkesir Üniversitesi

Üçüncü Yerlerde Sosyal İletişim: Balıkesir’de Kafeler Örnek Olay İncelemesi*

80

toplumsal değişim

Kamusal alanlar toplumun rutinindegizlenendavranış ve etkinlikleri anlamayayarayan,toplumsaldeğişimemarelerininsergilendiğiveyerüretiminingözlemlene-bildiğialanlardır.Bugün,evveişyerleridışındakalanveinsanlarınbuluşma,sosyal-leşme,eğlenmegibiamaçlarlakullandıklarıyerlerolaraktanımlananüçüncüyerler,kentselkamusalalanlarınbirparçasınıoluşturmaktadır.Üçüncüyerlerielealarakbuyerlerikullananbireylerinoluşturduğutoplumsalyapıyıvedeğişimiincelemeimkânıbulabiliriz.Herbirüçüncüyer,birbirindenfarklısosyaliletişimibarındırırkenfarklımekân algılarınada ev sahipliği yapmaktadır.Ülkenüfusununönemli bir kısmınıoluşturangençnüfusungündelikyaşamdaaktifbirşekildekullandığıönemliüçüncüyerlerdenbiriisekafelerdir.Budoğrultudakafeleriincelemek,sosyaliletişiminza-manlanasıldeğiştiğinivesosyaliletişimiçinhangiaraçlarınkullanıldığınıanlama-mızısağlamaktadır.Nitekiminternetvesosyalmedyanıngündelikyaşamdaetkinrolalmasıiledeğişeniletişimaraçları,zamanlaüçüncüyerlerinniteliklerinietkilemişvegençlerinbuyerlereilişkinalgılarıdeğişimeuğramıştır.

Çoğunluklayurtdışındaaraştırılankafekültürü,farklıbağlamlardaincelenmesinerağmengenelolarakolumluözellikleri ileelealınmıştır.Buçalışmada iseüçüncüyerlereözgüsosyaliletişiminveinternetinyaygınlaşmasıylakafekültürününçeşitliriskleredesahipolabileceğigösterilmeyeçalışılmıştır.Budurumdanhareketlema-kalenin odaklanacağı araştırma soruları şunlardır:Gençlerin üçüncü yerlerle ilgilideneyimlerionlarınsosyalağbağlarınınasıletkilemektedir?Üçüncüyerlerdeinter-nethizmetininbelirmesibaştasosyaliletişimolmaküzerehangideğişimleresebepolmuştur?Üçüncü yerleri kullanan gençler bu yerlere hangi anlamları yüklemek-tedirler?Buminvaldemakalede sırasıyla “üçüncü yerler” ve “kafe” kavramlarınayönelikteorikyaklaşımlara,yöntemedairaçıklamalaravealanaraştırmasındaneldeedilenbulgularayerverilecektir.

Üçüncü Yerlerin Temeli: Kamusal AlanKamusalalan,evindışındakalanveherkesinkullanımınaaçıkolanalanlardır;top-

lumsalyaşamdafikirlerinüretildiği,açığaçıktığı,paylaşıldığı,yayıldığıvekolektifgörevlerikapsayantoplumsalalanlarolaraktanımlanmaktadır(Özbek,2004).Tarihibirgeçmişesahipolankamusalalankavramı,sosyalbilimlerdeherzamantartışmalıbirkavramolmuştur.Habermas,toplumsalhayatımızdakamuoyununoluşturulabil-diğibiralandanvebualanaherkesinerişebileceğindenbahseder;onagörebualanaerişebilenherbireyeylemlerinoluşturulmasında,değiştirilmesindevebenimsenme-sindesözsahibidir(2007).Bireylerintoplumiçindevarolmalarınısağlayankamusalalan,gündelikilişkilerigözlerönüneserer,toplumuvetoplumunüyelerinianlamayıkolaylaştırır.Başkabirdeyişle,bireylerintoplumsallaşmasıiçinetkinyöntemkamu-laştırmadır(Arendt,2013,s.121).Kamusalalanınenönemliözelliklerindenbiriiseinsanlarıbirarayagetirmesiveinsanlarınbağlarınıgüçlendirmesidir.

81

Kızıltepe/ÜçüncüYerlerdeSosyalİletişim:Balıkesir’deKafelerÖrnekOlayİncelemesi

Gündelikyaşamdakieylemler,kamusalalanilekalıcılıkkazanır;gündelikyaşamagirmeyenher türlüeylemvedavranış toplumunhafızasındansilinir.Arendt’egöre,“Gündelikdavranışaveyaotomatikeğilimleregirmeyenherşeyönemsizsayılıpdev-redışıbırakıldığındatarihtemanaveyasiyasetteanlamarayışıdaumutsuz bir çabaya dönüşür.” (2013,s.83).Gündelikyaşamıçevreleyenhertürlüetkinlikvedavranış,kamusalalanıniçeriğinivetoplumlarınkamusalalanıhangiamaçlarlakullandıklarınıgösterir.Buyüzdentoplumlardakamusalalanagirenetkinliklervedavranışlarönemarzeder,“Kamusal alanın karakteri oraya girişine izin verilen etkinliklere göre de-ğişmek zorundadır ama etkinlikler de kendi doğasını büyük ölçüde değiştirecektir.” (Arendt,2013,s.88).Bununlabirlikte,kamusalalanınvarlığınıkoruması içintop-lumlartarafındanetkinbirşekildekullanılmasıgerekir.Kamusalalandakimekânsalsüreklilikvekalıcılıkkamusalalanınnesillertarafındankesintisizbirşekildekulla-nılmasınısağladığıgibinesillertarafındanyenikamusalalanlardayaratılır.Nitekimşehirlerbüyüdükçesosyalağlaraveyabancılarındüzenliolarakbuluşabilecekleriyer-lereihtiyaçartarvekamusalalanlargenişlemeyebaşlar(Sennet,2013).

Şehirlerin büyümesinin yanı sıra şehirlerde farklı yaş gruplarının birikmesi ilekullanılanyerlerdedeğişimeuğramaktadır.Farklıyaşgrupları tarafındankullanı-lankamusalalanlarisebizleretoplumsaldeğişimüzerineipuçlarıvermektedir.Gü-nümüzde gençlerin yoğun olarak kullandıkları kamusal alanlar, gençlik kültürünütanımlamayı sağlayabilmektedir. Gençlerin bilhassa kamusal alanın parçası olanüçüncü yerleri nasıl değerlendirdikleri, kullandıkları, tanımladıkları üzerine yapı-lançalışmalargençlerinçevrelerinedairalgılarına,deneyimlerinevekamusalalanınasılkullandıklarınadair ipuçlarıvermektedir.Ayrıcagençlerinkamusalalankul-lanımı, şehri yeniden şekillendirmektedir.Birçok araştırmacıyagöre, gençler ken-dimikro coğrafyalarını yaratmakta ve yetişkinlerin kontrol noktalarından çıkarakmekânsal özerkliklerini kazanmaya çalışmaktadırlar (Marques, Guerra, Santos veSantos, 2011;Travlou, 2003). Bu durum, kamusal alanın gençler tarafından dahafazlakullanılmasınıgetirmeklebirliktegençlerekapsayıcılığıgenişolankentselbiralansunmaktadır.Gençleryetişkinlereoranladışarıdadahafazlazamangeçirmekte,üçüncüyerlereyetişkinlerdendahafarklıdeğerlerveanlamlaryüklemektedir.Örne-ğin,mekânın sembolik sunumunun üniversite öğrencilerinde sosyallik vemekânaaitolmailebütünleştiğigörülmüştür(Marquesveark.,2011,s.21).Budagençlerinmekânıyenidenyorumlamalarınavemekândagerçekleştirdiklerisosyalaktiviteleraracılığıylamekânın kimliğini yeniden üretmelerine neden olmaktadır.Günümüz-de,toplumungenişbirkesiminikapsayanvekültürelgeçişeenfazlaaçıkolangençgrubungündelikyaşamdakamusalalanınasılkullandığıvehangikamusalalanlarlakendileriniözdeşleştirdikleriüzerindedurulmasıgerekenhususlardır.Gençlerinye-tişkinlerdenfarklısosyaletkileşimsürecinesahipolduğuvesosyaletkileşiminyoğunolduğuüçüncüyerlerde,özellikledekafelerdegeçirdiklerivaktinkimlikoluşumundaetkiliolduğusöylenebilir.

82

toplumsal değişim

Gündelik Yaşamın Sosyal Durakları: Üçüncü YerlerRayOldenburg,1989yılındayayımlanan“TheGreatGoodPlace” adlı kitabıyla

üçüncüyerlerkavramınıtanımlamışvesosyalbilimcileretanıtmıştır.Butanımagöre,üçüncüyerleryaratıcıetkileşimlerimümkünkılan,evveişyerleridışındakalanyerler-dir.Oldenburgiçinüçüncüyerlerinsekiztemelözelliğivardır(1991,s.20-42).Bunlarnötr,eşitlikçi,temelaktivitesininsohbetolması,kolaylıklaulaşabilirolması,müdavim-lerininolması,sadebirprofileveneşeliruhhâlinesahipolması,evdenuzakamaevgibiolmasıdır.Kahvehaneler,alışverişmerkezleri,sinemavetiyatrolar,kafeler,spormerkezleri,kütüphanelervb.birçokyerüçüncüyerlereörnektirfakatbuyerlerinkul-lanımamaçlarıvemüdavimleribirbirindenfarklıdır.Ayrıcaüçüncüyerlertemelfaali-yetleraçısındandaçeşitliözelliklergösterebilmektedir.Bunlarsırasıylaeğlenceodaklıüçüncüyerler(gecekulüpleri,sinemavetiyatrolarvb.),eğitimodaklıüçüncüyerler(kütüphaneler,müzelervb.),inanç/ibadetodaklıüçüncüyerler(ibadethaneler),gönüllühizmet odaklı üçüncüyerler (dernekler, vakıflar, öğrenci toplulukları, siyasi partilervb.),sosyalleşmeodaklıüçüncüyerler(kafeler,barlar,kulüplervb.)şeklindedir.

Oldenburg’agöreüçüncüyerleritanımladığımızdabuyerlerinilkniteliğinötrol-malarıdır;buyerlernötrolduklarıtakdirdesosyalleşmeyisağlayabilirler.Bununlailiş-kiliolarakbuyerlereşitlikçiyerlerdir;kimseyidışlamazlarvekapsayıcıniteliktedir-ler.Herkesin ulaşabildiği, resmiyetin ve dışlamanın olmadığı bu yerlerde bireylerinarkadaşlarına,birliklerinevesosyalkademelerinegöreseçtikleribiryönelimsözko-nusudur.Bubağlamda,üçüncüyerlertoplumdakitümstatülereaçıktırveinsanlarınbirarayagelirkeneğlencedenbaşkaamaçlarıolmayıpsafbirsosyalleşmesözkonusudur(Oldenburg,1991,s.25).Üçüncüyerlerinenönemliözelliklerindenbirideiletişimitemelalması(Oldenburg,1991,s.26)vejestvemimiktemellisohbetibarındırmasıdır.

Bunlarınyanısıra,üçüncüyerlerbireylerinkolaycaulaşabildiğiyerlerdir.Saat-lerceaçıkkalabilenbuyerlerinulaşımkolaylığınasahipolması,tercihedilmelerinikolaylaştırır.Kentselalandaverimlihâlegelenüçüncüyerler,insanlarınsosyalkabi-liyetleriniartırır(Oldenburg,1991,s.32).Ziyaretçilerindikkatiniçekenoturmaka-pasitesi,içecekçeşitleri,parketmeimkânıveücretininuygunolmasıgibiözelliklerbireylerinmüdavimolmasını sağlarkenyerin canlılığını artırmaktadır (Oldenburg,1991,s.34).Üçüncüyerlersadeliğivegösterişsizliğibarındırmasıiledüşükprofilesahipyerlerdir.Buözellik,sosyalbahaneleriazalttığıgibistatügöstergesinideen-gellerveböyleceüçüncüyerlerbireyleringündelikyaşamlarındaönemlihâlegelir(Oldenburg,1991, s.36-37).Bireyleringündelikyaşamlarındaeğlenceodağıolanbuyerler,neşeliruhhâlinesahipolupuzunsüreliresmiyetibarındırmayanyerlerdir(Oldenburg,1991,s.37).Sonolarak,üçüncüyerlerevdenuzakolanfakatevniteli-ğindekiyerlerdirvebudurumevgibirahatbirortamasahipolmasındankaynaklan-maktadır.Oldenburg’agöreüçüncüyerlerevdeğildirfakatkarşılaştırmayapılacakkadardabenzerliğesahipolduğuaçıktır(1991,s.39).

83

Kızıltepe/ÜçüncüYerlerdeSosyalİletişim:Balıkesir’deKafelerÖrnekOlayİncelemesi

TeknolojiningelişmesiileinternetvesosyalmedyagündelikyaşamdagüçlübiryeredinmişveOldenburg’unsözünüetmediği,farklınitelikleresahipüçüncüyerlerortayaçıkmıştır.Üçüncüyerlereözgüfaaliyetlerinbualanlarataşınması,gelenekselüçüncüyer-lerinöneminiazaltmamışfakatbuyerlereekolarakfarklınitelikleresahipyerlerdenbah-sedilebilirhâlegelinmiştir.Ticariüçüncüyerler(Starbucksvb.yerler),insanlarıneğlendi-ği,sanalortamdabirbirleriileiletişimhâlinegeçtiklerisanalüçüncüyerler(facebookvb.)veüçüncüyerlerinbirdenfazlasınıiçerenmelezüçüncüyerlergelenekselüçüncüyerlereeklenmiştir.Buyerlerinherbiridefarklıihtiyaçlaravetercihleresahip(Crick,2011,s.2)olurkenüçüncüyerlerintanımıdeğişimeuğramışveiletişimkurmanınyollarıdeğişmiştir.

Gençlerinüçüncüyerlerinasıldeğerlendirdikleri,kullandıkları,tanımladıklarıvebuyerlerdenasılvakitgeçirdiklerisonzamanlardaüzerindedurulankonulardandır.Çoğuyabancıkaynaklıçalışma(Carr,2010;Crick,2011;Memarovicveark.,2014;Rosenbaum,SweeneyveWindhorst,2009;Waxman,2006;Woldoff,LozziveDilks,2013), gençlerin çevrelerine dair algılarına ve deneyimlerine, kamusal alanı nasılkullandıklarınaodaklanmaktadırçünkügençlerinkentkullanımı,kentiyenidenşekil-lendirmektedir.Budurum,kamusalalanıngençlertarafındandahafazlakullanılması-nıgetirmeklebirliktegençlerinkentselalandakikapsayıcılığınıdagenişletmektedir.Böyleliklegençler,yetişkinlereoranladışarıdadahafazlazamangeçirmekte,üçüncüyerlereyetişkinlerdendahafarklıanlamlaryüklemektevedeğerleratfetmektedirler.

Öte yandan, farklı sosyal grupların farklı bölgelerde zaman geçirmeleri farklıeğlencearaçlarınıveheterojenbölgesunumunugöstermektedir.Örneğin,mekânınsemboliksunumununüniversiteöğrencilerindesosyallikvemekânaaitolmaileor-tayaçıktığıgörülmüştür(Marquesveark.,2011,s.21).Budagençlerinmekânlarıyenidenyorumlamasınaetkietmektevegençlerinmekândagerçekleştirdiklerisosyalaktivitelermekânınkimliğiniyenidenüretebilmektedir.

Sonuçolarak,gençlertoplumungenişbirkesimikapsayanvekültürelgeçişeenfazlaaçıkolangruptur.Bugrubungündelikyaşamdakamusalalanınasılkullandığıvehangikamusalalanlarlakendileriniözdeşleştirdikleriiseüzerindedurulmasıgerekenhususlar-dır.Gençlerinyetişkinlerdenfarklıbirsosyaletkileşimsürecinesahipolduğuvesosyaletkileşiminyoğunolduğuüçüncüyerlerdegençleriçinfarklıanlamlarınolduğusöylene-bilir.Tümbunlargözönündebulundurulduğunda,üçüncüyerlerigençlerinkullanımlarıvehayatlarındakiyeriaçısındaninceleyerekdahaönceelealınmayanbiralanıntemelininatılmasıvesosyolojidisiplinineönemlibirkatkısağlamasıdüşünülmektedir.

Bir Üçüncü Yer Örneği Olarak KafelerYabancı kökenli bir kelimeolan “kafe”TürkDilKurumunun sözlüğünde (t.y.)

“içecekvehafifyiyeceklerinsatıldığı,bazılarındakapıönlerindeoturacakyerlerinbulunduğuayaküstüyiyecekyerleri”olaraktanımlanmaktadır.Farklıdillerdebenzer

84

toplumsal değişim

tanımasahipolmasınarağmenkafeler,kültürdenkültüredeğişiklikgösterebilmek-tedir.Eğlenceyivesosyalleşmeyikapsayanbuyerler,toplumsalilişkilerindevamlıdönüştüğüyerlerolarakkarşımızaçıkmaktadır.Türkkültüründesosyalleşmemekânıolarakkabuledilenkahvehanekültüründentürediğidüşünülenkafekültürününkah-vehaneninmodernhâliolduğubelirtilmektedir.Fakat“Kahvehanelerin özellikle er-keklerin vakit geçirdikleri, esnaf ve emeklilerin sıkça uğradıkları yerler, bunun aksine kafelerin ise her iki cinsiyet grubu tarafından tercih edilen ve daha çok gençler tara-fından tercih edilen mekânlar oldukları dikkat çekmektedir.”(YağbasanveUstakara,2008,s.241).Kafelerinfarklıcinsiyetteninsanlarınsosyalleşmesineimkântanıması,nüfusyapısınındeğişimiileparalellikgöstermektedir.Ülkedeartangençnüfusken-dinifarklıkamusalalanlardagöstermeyebaşlamış(Sami,2010,s.164)vegençnü-fusunbualanlarahâkimolmasıilekafelerinfarklıanlamlarbarındırmasınasebepol-muştur.Türkiye’dekafekültürüüzerineyapılmışaraştırmaolmamaklabirliktekafekültürükahvehanekültürüilekarşılaştırmasıyapılmakiçinnadirenkahvehanearaş-tırmalarınadâhiledilmiş(Ulusoy,2011),özelliklearaştırılanvesosyolojikboyutuylaüzerindedurulanbirkonuolmamıştır.Buaraştırmanınözgünamacı,kamusalalanveüçüncüyerlerinönemlibirparçasıolankafelerinsosyallikboyutunuelealmaktır.

Kafelerielealanyurtdışıkaynaklıaraştırmalarincelendiğinde(Carr,2010;Crick,2011;Memarovicveark.,2014;Rosenbaumveark.,2009;Waxman,2006;Woldoffveark.,2013)konununkafedekieylemlerveanlamlardankafenintasarımınakadarfarklıbağlamlardaelealındığıgörülmektedir.Kafeyegidenbireylerindışarıyıgöz-lemlemek, sohbetetmek, internettebulanıklaşan sosyal alanıkafedebelirginleştir-mek,(hemyalnızhemdegruphâlindegelenlerin)telefonlailgilenmekgibieylemlerigerçekleştirdiklerigözlemlenmiştir(Memarovicveark.,2014).Kafedekiteknoloji,hembireylerinmekândadünya ile iletişimhâlindeolmalarınıhemdekameragibiteknolojikaletlerlekafeninvebireyleringözetlenmesinisağlamaktadır.Müşterilerinkullanabileceği internet ağı, kafelerin bireyler tarafındankullanımını artırdığı gibikimizamandakafedekibireylerinbirbirleriyleiletişiminiengellemektedir.Öteyan-dan,kafesahipleritarafındankullanılandijitalsunumlarbuyerlerinyoğunlaşması-nısağlamaktadır.Kafeler,internetağlarınıkullanarakkendireklamlarınıyapmaktaveyoğunluklarınıartırmaktadır.Örneğin,facebooküzerindenyapılanpaylaşımlarlamekânınbilinirliliğiartmaktavesözkonusumekânlarbireylertarafındandahafazlatercihedilmektedir(Memarovicveark.,2014).

Teknolojininyaygınlaşmasındandolayıkafelerdehizmetegiren internet ağı, buyerlerinkullanımındaveanlamındadeğişikliğesebepolurkenwifiözelliğisosyalya-şamısekteyeuğratmışvesosyalbağlarızayıflatmıştır.Bununlailişkiliolarakkafelerdeüçeayrılmaktadır:sosyal(iletişimin,sohbetinyoğunolduğu),çokişlevli(iletişimvebireyselaktivitelerinolduğu,okuma,nettetakılmagibi)vesosyalolmayan(dahaçokbireyselaktivitelerinyoğunolduğu,pc,tablet,gazetevekitapileolanuğraşlar)

85

Kızıltepe/ÜçüncüYerlerdeSosyalİletişim:Balıkesir’deKafelerÖrnekOlayİncelemesi

(Woldoff ve ark., 2013, s. 208).Kafelerdeki internet hizmeti kafelerinbu sebepletercih edilmelerini etkilemiş ve kafeler sundukları ücretsiz internet ile daha fazlayoğunlaşmayabaşlamıştır.Diğertaraftan,buyerlerbireyleriçinkısasürelideolsahayattankaçışı simgelemektedir.Bireyler,kafeleriarkadaşları ilebirliktesaatlerceoturupkonuşmalarınısağlayangüvenlialanlarolaraktanımlamaktavetekbaşlarınageldiklerindebaşkalarıiletanışabilmektedirler;yalnızbireyleriseyabancılarlaileti-şimkurarakarkadaşçevrelerinigenişletebilmektedirler(Carr,2010).

Kafelerüzerineyapılanaraştırmaların,dünyagenelindeTürkiye’yeoranladahafazlaolduğuveTürkiye’debualanındetaylıbirşekildeişlenmediğigörülmektedir.Kahvehanekültürüüzerineyapılanaraştırmalarınsadecebirkısmında(Ulusoy,2011)kafeilekarşılaştırmalaryapılmıştır.Bubağlamda,günümüzdeözelliklegençlertara-fındanyoğunbirsosyalleşmealanıolarakkullanılankafelerinincelenmesiönemarzetmektedir.Urry’nindebelirttiğigibiyerler,kültüreldönüşümlereaçıkolduğuiçinkültürendüstrisininparçasıolansanat, turizmveboşzamanetkinlikleri toplumsalalanınyenibelirleyicileridir(1999,s.12).Günümüzdeherkafefarklıbirsosyalor-tamasahiptirveyerinkültüreliklimiorayaaitolma,bölgesellik,sosyalleşme,sosyalağfırsatlarıvegrupolmahissiiledoğrudanilişkilidir.Oldenburgiçinkafeler,sosyalbütünleşmeyivesohbetisağlayanyerlerdir(1991)vesosyalbütünleşmeyisağlayanbuyerler,kültürelvetoplumsalanlamdadönüşümünbirerparçasıdır.

Yöntem

Araştırmanın Amacı ve Metodolojik YaklaşımYerevezamanagöredeğişiklikgösterenaktiviteler,sosyaletkileşimlerinvesosyal

değişimlerinçözümlenmesindeönemteşkiletmektedir.Toplumsaldeğişimingörü-nürolduğuvekültürelgeçişeaçıkolangençlerinyoğunolarakkullandığıkafeler,sosyal etkileşimlerinyaşandığımekânlardır.Gençleringündelikyaşamdakamusalalanınasılkullandığıvehangikamusalalanlarlakendileriniözdeşleştirdiğideğişentoplumsalyapıyı irdeleyebilmemizaçısındanüzerindedurulmasıgerekenkonular-dır.Bubağlamda, üçüncüyerlerdenbiri olarakgençlerin sosyalleşmek için tercihettiğiyerlerdenbiriolankafeler, toplumsal ilişkilerinveetkileşimlerinaldığıyenibiçimlerin,dolayısıylatoplumsaldeğişimingözlemlenebilmesiaçısındansosyolojikbirincelemeye/analizekonuolmayıhakedenmekânlardır.

Gençlerin kafelerdeki sosyal ağlarını incelemeyi amaçlayan bu araştırma, nitelaraştırma geleneği çerçevesinde inşa edilmiş olup etnografik, fenomenolojik biryaklaşım ile gerçekleştirilmiştir.Araştırmada elde edilen veriler, yarı-yapılandırıl-mışgözlemvegörüşme formukullanılarak toplanmıştır.Verilermevcutkuramvedüşüncelerbağlamında,kuramsaltartışmabölümlerindeönesürülengörüşlerışığın-da geliştirilmiş bir araştırmamodeli çerçevesinde irdelenmiştir.Çalışmanın teorik

86

toplumsal değişim

çatısını oluşturan kuramsal boyut; üçüncü yerler, kamusal alan ve kafeler üzerineoluşturulmuşliteratüredayanmaktadır.

Araştırmada kullanılan nitel araştırma yöntemi, insanların yaşadıkları olaylara,mekânlaravegündelikrutinleredairalgılarını,görüşvedüşüncelerinikendihayatla-rınanasılyansıttıklarınıincelemeyi,bireylerhakkındabilgisahibiolmayıveyorum-lamayısağlamaktadır.Eldeedilennitelveri,bireydavranışlarınınözneldoğasıveal-gısalyapısınıortayakoyarakgündelikpratiklerianlamlandırmayavearaştırılanlarıniçdünyasınagirebilmeyeimkânvermektedir(Kümbetoğlu,2012,s.45).Araştırmadakullanılanetnografikvefenomenolojikyaklaşım,nitelyönteminönemliparçaların-danbiriolupbireyleringündelikyaşamlarındakideğişimivebudeğişimeverdiklerianlamlarıdetaylıbirşekildeyorumlamayısağlamaktadır.

Çalışma GrubuBuaraştırmanınçalışmagrubuAltıeylülveKaresiilçelerindekikafelerdevakitge-

çirengençlerdenoluşmaktadır.Görüşmecilerden20’sigençliseöğrencisi,20’sigençüniversiteöğrencisidir.Liseöğrencilerinin14’ükız6’sıerkek,üniversiteöğrencilerinin11’ikız9’uerkekolmaküzeretoplamda25kız15erkeköğrenciilegörüşülmüştür.

Balıkesir’inAltıeylül veKaresi ilçelerinde yer alan vemüdavimleri çoğunluk-lagençlerdenoluşan18kafekullanılmıştır.Araştırma,Balıkesir ilininAltıeylülveKaresiilçeleriilesınırlandırılmıştır.AraştırmanınbuilçelerilesınırlandırılmasınınsebebiiseBalıkesirÜniversitesininmerkezkampüsününAltıeylülilçesisınırlarıiçe-risindeyeralmasıveyoğunbiröğrencinüfusununbubölgedevehemenyakınındakiKaresiilçesindeboşzamanlarınıgeçiriyorolmasıdır.

Veri Toplama Aracı ve Veri AnaliziAraştırmadaetnografikvefenomenolojikyaklaşımıntemelinioluşturanyarı-yapı-

landırılmışgözlemvegörüşmeformukullanılarakverilertoplanmıştır.18kafede40gözlemyapılmış,gözlemyapılankafeleriniçindenöğrencinüfusuaçısındandiğer-lerindengörecedahayoğunolduklarıtespitedilen12kafeseçilmiştir.Araştırmada20ortaöğretimve20yükseköğretimgenciylemülakatyapılmıştır.Araştırmadaneldeedilenveriler,çözümlemeleriyapıldıktansonranitelaraştırmayöntemineuygunola-rakMaxqda12programındafarklıkategorileraltındakodlanmıştır.Kodlananverilerbelirlibaşlıklaraayrılmıştır.Böylecegörüşmevegözlemlerinderinlemesineanlam-landırılmasısağlanmıştır.

Araştırmakapsamındaüçüncüyerlerindönüşümeaçıkyerlerolduğuveinternethizmetininkafeyimelezbirüçüncüyeredönüştürdüğü;internetinvesosyalmedya-nıngündelikyaşamdagüçlübiryeredinmesi,kafelerinsosyalkimlikyansımasıola-rakkullanılmasınasebepolduğu;konumuygulamalarınınkafedeiletişimkurmanın

87

Kızıltepe/ÜçüncüYerlerdeSosyalİletişim:Balıkesir’deKafelerÖrnekOlayİncelemesi

şeklinideğiştirdiği;kafedebulunaninternetikullanmabiçimleriveiletişimaraçlarıbağlamında liseöğrencileri ileüniversiteöğrencileri arasında farklılıklarınolduğugösterilmeyeçalışılacaktır.

Bulgular

Melezleşen Üçüncü Yer ve İletişimin Yeni Boyutu: Swarm UygulamasıGünümüzdeteknolojininhızlagelişmesigençlerinbualanladahafazlailgilenmele-

rineveteknolojiningündelikyaşamlarındaönemlibiryeredinmesinesebepolmuştur.Budurumgençlertarafındanyoğunbirşekildekullanılanveüçüncüyerlerdenbiriolankafelerdeinternetkullanımınıyaygınlaştırmış,kullanımınartmasıiseinternethizmeti-ninnasılveneiçinkullanıldığınıincelemeyizorunluhâlegetirmiştir.Nitekimbireyler,kamusalalanlardagerçekleştirdiklerietkinliklervedavranışlarlabuyerlerinyenidentanımlanmasınısağlarkenalanınkarakterigirişineizinverilenetkinlikleregöredeğiş-mekzorundadır(Arendt,2013).Birkamusalalanveüçüncüyerolankafelerinyenidentanımlanmasındainternetinönemlibiretkenolduğugörülmektedir.

İnternetinkullanıldığıkafe,melezüçüncüyeredönüşürkenonunmekânsalkodundaveanlamındadeğişiklikleryaratmıştır.Gençler,kafenin internethizmeti sunmasıylakafedeaktifbirşekildefarklıuygulamalarınkullanıcılarıolmaktadırlar.Bugünhemenhemenherkesakıllıtelefonasahip,pekçokuygulamanınisekullanıcısıdır.Akıllıtele-fonlardakullanılabilenuygulamalardanbiriolan“swarm”uygulamasıkonumbildirmeprogramıdırveoaniçinmekândakonumpaylaşanherkesinisminigösterebilmektedir.Üyeolanherkesinbaşkalarınınprofilineulaşabilmesinisağlayanbuuygulama,liseöğ-rencileriiçinarkadaşedinmehususundabiravantajolarakgörülmektedir.Liseöğrenci-leribuuygulamayıilkolaraksosyalleşmekiçinkullandıklarınıdilegetirmiş,konuşma-larilerledikçeuygulamayısevgiliedinmekiçindekullandıklarıgörülmüştür.Kafelerdegerçekleştirilengözlemlersırasındasıkçakarşılaşılanbirdurumolanliseöğrencilerininarkadaşlarıileyüzyüzeiletişimkurmakyerinetelefonlarınıkullanmayıtercihetmeleriveinternetihayatlarınınheralanınaadapteetmeleri,mülakatlardadainternetüzerindenerkekvekızarkadaşedinmelerişeklindekarşımızaçıkmaktadır.

Veriler ışığında, liseöğrencilerininyaklaşıkolarakyarısı“swarm”uygulaması ilearkadaşvesevgiliedindiklerinidilegetirmişlerdir.Liseöğrencilerindeyaygınolanbudurum,kafeninmekânsalanlamınıyenidenüretirkenbireylerininternetihayatlarınınheralanındaaktifbirşekildekullandıklarınıgöstermektedir.Birbaşkadeyişlegençler,kafeningündelikyaşamdakianlamınıdeğiştirmektedirler.“swarm”uygulamasıileilgi-ligenelkanı,uygulamanınsosyalçevreyiartırdığıdır.Öğrencilerarasındakonumpay-laşmakbiranlamdakendilerinigösterdikleri,“bendeburadayım”dedikleribiralandır.Buyüzdenkendilerininasılgösterdiklerivenerelerdekonumpaylaştıklarıönemarzetmektedir.Onlariçinkonumpaylaşmakfarklıinsanlarlasosyalleşebilmeninkapılarını

88

toplumsal değişim

açmaktave“swarm”aracılığıylaarkadaşeklemeksosyaliletişimigüçlendirmektedir.Örneğin,biröğrencibunuşusözlerleifadeetmiştir:“Swarmdankonumatıparkadaşlıkisteğialdığımzamanlarvar.Yenibirileri ile tanışmışoluyorumvesosyal iletişimimartıyordiğerinsanlarla.Bencegerçeksosyaliletişimdebudur,dahaöncehiçkonuşma-dıklarınlailetişimegeçmekyani.”(Görüşmeci9,liseöğrencisi,kız).Oldenburg’unsö-zünüettiğijestvemimikiçeriklisohbetilekurulaniletişimkimizamanyeriniinternetkullanımıveuygulamalararacılığıylakurulaniletişimebırakmaktadır.

Öteyandanuygulamailebaşkalarınınprofilinekolaylıklaerişebilmek,gençlerara-sındagörselliğinönemsenmesinevegörselliğisermayeolarakkullanmalarınasebepolmaktadır.Profilfotoğrafıvedahaöncekikonumlardanortaklığınolupolmamasıilekarşıtarafınanaliziniyapangençler,“yakışıklı”veya“güzel”addettiklerive“ortakkonumları”gördüklerizamanyabancılarıarkadaşolarakeklemektedirler.Örneğin,biröğrenci,yabancınınarkadaşolarakeklendiğisürecişuşekildeaktarmıştır:

Kafebaşkadünyalaraçıyorartık,buyüzdenbenceeskisindendahafazlasosyaliletişimesa-hip.Yabancıkişilerleiletişimkuruyorumartıkkafede.Kafedekonumbelirtiyorumswarmlaveoradankimlerbenimleaynıkonumdaonabakıyorumveprofillerinibeğendiğimerkekleriekliyorum.Böyleyeniarkadaşlıklarkurdum.Hattasevgililerimbileoldu.Buçokharikabirşeyyenitanışmalardoğuyor,bisürüinsanlaarkadaşolabilmeihtimalimvar(Görüşmeci10,liseöğrencisi,kız).

AktarıldığıüzereteknolojivesosyalmedyanınyaygınlaşmasınedeniyleüçüncüyerlerOldenburg’untanımınıaşmışvefarklıetkinliklerledeğişimeuğramıştır.Ka-fedeiletişimkurmanınyolları,yerin(kafenin)anlamıvekodufarklılaşmıştır.Mekângençlerinteknolojiyietkinbirşekildekullanmalarıileyenidenüretilmektevefarklıişlevlereevsahipliğiyapmaktadır.Böyleliklegençler,gündelikyaşamınparçasıolankafelerinmekânsalkodunundeğişimindeaktifroloynamaktadır.“Swarm”uygula-masındaolduğugibi,gençlerbirkimlikinşaetmektevebukimliğigörünürkılarakarkadaşveyasevgiliedinmektedirler.Gençlerinbirkısmıiçinkafekonumbildirmevedoğrudansevgili,arkadaşedinebilmeanlamlarıileeşleştirilmektedir.Buyüzdenkafeyegitmeksıradanbirmoladangelecekte birlikte olabileceği kişiyi seçmeyedoğ-rugeçişyapabilmektedir.Budagençlerinüçüncüyerlerdekiteknolojiyiaraçolarakkullanabildiğinigöstermektedir.Diğertaraftangençleriçinkonumbildirerekarkadaşveyasevgiliedinmedurumuolumlugörünmesinerağmentehlikeleridebarındırmak-tadır.Biruygulamaaracılığıylakonumunupaylaşanyabancıkişilerieklemek,bireyiçinsakıncalıbireylemolabilir;yabancınınbireyehangiamaçlayaklaştığıbilineme-yeceğiiçinbudurumolumsuzsonuçlardoğurabilir.

İnternet Kullanmadan Yabancılarla İletişime GeçmeKatılımcılarakafeninsosyaliletişimiartırıpartırmadığısorulduğunda,çoğunlukla

lise öğrencileri tarafından kafenin sosyal iletişimi artırdığı vurgulanmıştır.Bu ba-

89

Kızıltepe/ÜçüncüYerlerdeSosyalİletişim:Balıkesir’deKafelerÖrnekOlayİncelemesi

kış açısı, lise öğrencilerinin kafede farklı pratiklere sahip olduklarının göstergesi-dir.Sosyaliletişimbağlamındaliseöğrencilerinindahaönceiletişimegeçmedikleriinsanlarla(arkadaşlarınınarkadaşlarıolmayan,aralarındaherhangibirortaksosyalağolmayaninsanlarla)iletişimegeçtikleri;üniversiteöğrencilerininortakarkadaşlararacılığıylayadakendiarkadaşlarıileiletişimegeçtiklerigörülmektedir.

Liseöğrencilerininçoğu,kafedeyabancılarlasosyalleşmeyeönemvermektedirler.Yapılanbazıkafearaştırmalarındayabancılarlailetişimegeçilereksosyalçevreninge-nişlediğindensözedilmektedir (Carr,2010;Woldoffveark.,2013) fakatbuaraştır-malardamekânsalboyutunfarklılığınavurguyapılmamıştır.Araştırmayadâhiledilenkafeleringenellikleküçükbiralanıkapsaması,masalarınbirbirineyakınkonumdayer-leştirilmesinesebepolmuştur.Liseöğrencilerininbazılarıbudurumusosyaliletişimiartıranbiravantajolarakgörmektedirler.Buyüzden,liseöğrencilerikafeyegittiklerizamansadecekendiarkadaşlarıilesohbetetmeklekalmayıpyabancılarladailetişimegeçerekfarklıtürdearkadaşlıklarkurmaktadırlar.Görüşmelerdeliseöğrencilerininbirkısmı,yanmasaileiletişiminyoğunolduğukafeleriözellikletercihettiklerinibelirt-mişlerdir.Biröğrencikonuyaşuşekildedeğinmiştir:“Kafesosyaliletişimiçokçokar-tırıyorbence.Şuanbukafedeheparkadaşlarınarkadaşlarıolduğuiçinsosyaletkileşimçokfazla.Yanmasalarladailetişimçokfazlabuyüzdendeburayageliyorum.Farklıinsanlarvefarklıortamlarhoşumagidiyor.”(Görüşmeci5,liseöğrencisi,erkek).

Liseöğrencilerininüzerindedurduğukarşıcinsiletanışma,kafenin“flörtmekânı”olarakkullanıldığınıgöstermektedir.Kafedeyabancılarlasosyaliletişimegeçmele-rininenönemlisebeplerindenbiri,beğendiklerikızyadaerkekiletanışmaktır.Biröğrenci,kafedekisosyaliletişimsayesindeyabancılarlatanışmayıveyasevgiliedin-meyişusözlerleaktarmıştır:“Yanmasalarlailetişimçokfazlabuyüzdendeburayageliyorum.Farklıinsanlarvefarklıortamlarhoşumagidiyor.Bidekonumbelirtirkenedindiğimarkadaşlarvar.Özelliklekızlarlaböylekonumbelirtirken tanışıyorum.”(Görüşmeci6,liseöğrencisi,erkek).Bu,kimidurumlardakafeninmekânsalkodunun“sevgiliedinilebilecekbiryer”ileeşleştirildiğiniveHabermas’ındavurguladığıgibibuyerlereerişebilenlerinbuyerlerdekieylemlerinveanlamlarındeğişimindeetkinroloynadığınıgöstermektedir.

Araştırmaverilerinegöre,kafearkadaşlığınötesindeolabilecekbirilişkininbaş-lamasınaönayakolanve“yanmasadayakışıklıtiplervarsatanışmaya”(Görüşmeci15,liseöğrencisi,kız)çalışılanbiryerolarakalgılanmaktadır.Bu,gençlerinbakışaçısıylakafeyeyalnızgelinsedebaşkalarıylailetişiminkurulabileceğini,kafeninan-lamsalve işlevsel içeriğinindeğiştiğini ve sevgili de edinilebilecekbir yerolarakkodlandığınıgöstermektedir.

90

toplumsal değişim

Ortak Sosyal Bağlarla İletişimi ArtırmaLiseöğrencilerininazbirkısmı,üniversiteöğrencilerininseçoğuarkadaşlarının

arkadaşlarıaracılığıylakafedekisosyaliletişiminarttığınıdüşünmekte;yabancılarlailetişimkurmayıvesamimiolmayıbirriskolarakgörmektedir.Budoğrultuda,üni-versiteöğrencileri arasındaOldenburg’unbahsettiği sohbet temelli iletişimindahayüksekolduğunusöyleyebiliriz.

Aradakiortaksosyalbağileiletişimkurulduğundasosyalleşmeninarttığınısöy-leyen öğrencilerden biri durumu şu şekilde açıklamaktadır: “Kafe sosyal iletişimiartırır bence.Mesela, arkadaşların arkadaşları geldiği zaman etkileşim artar, tanı-madığıninsanlarlakonuşmayavesosyalleşmeyebaşlarsın.”(Görüşmeci4,liseöğ-rencisi, kız).Kafede oluşan bu sosyal ortam, kimi zaman “evde oturmaktan dahaiyi”şeklindealgılanmaktadır.Biröğrenci,“Kafesosyaliletişimiartırıyor.Evdete-levizyonvebilgisayardan sıkılmaktansadışarıdaarkadaşlarla takılmakdahagüzelbişey.Televizyonvebilgisayardakilerbiteramasohbetbitmez.”(Görüşmeci3,liseöğrencisi,kız)şeklindekonuyuaçıklarkenbirbaşkaöğrenci,“Kendiarkadaşlarımarasındasosyalleşmeyisağlıyor.Evdeotursamtelevizyonizlesemsıkılırımamadı-şarıdainsanlarlaiçiçeolmak,sosyalleşebilmekdaharahathissettiriyor.”(Görüşmeci37,üniversiteöğrencisi,kız)sözleriilekafedeolmanınolumluyönlerinibelirtmiştir.Onlariçinkafedeolmakevdeolmayagöresosyaliletişimidahafazlaolanvekendi-lerinidahaiyihissetmelerinisağlayanbireylemdir.

Kafeninsosyaliletişimiartırmasıiçinyabancıinsanlarlailetişimkurmakyerinear-kadaşlarınınarkadaşlarıolanvedahaönce tanışmadıklarıbireylerle iletişimkurmakgerektiğinidüşünenöğrencilerdenbirikonuylailgilişunlarıaktarmıştır:“Kafekısmensosyaliletişimisağlıyor,çünkükafenindesınırlıbiiletişimivar.Arkadaşlarınlatakılı-yorsundiğerleriyleilgilenmiyorsun.Amaarkadaşınınarkadaşıgelincesosyaliletişimiartırdığınbiortamoluyor.”(Görüşmeci2,liseöğrencisi,kız).Kafedekiortamınsosyaliletişimiartırdığınıdüşünenler,kafeyiarkadaşlarınınçevreleriileiletişimkurmayısağ-layanaracıbirmekânolaraktanımlamaktadırlar.Örneğin,biröğrencikafedekiortamınrahatolmasınıiletişimiartıranbiretkenolarakgörmektevebunuşuşekildeifadeet-mektedir:“Kafesosyaliletişimiartırıyor,çünküdaharahatveyumuşakbiortamıvar,müsaitbuna.Sosyalleşmeyiartırıyor.Devamlıartan,insanlarladeğişengelişenmuhab-betoluyor,zevklioluyor.”(Görüşmeci39,üniversiteöğrencisi,kız).

Kafedekisosyaliletişiminarkadaşlararasındaolduğunusöyleyenbazıöğrenciler,kafedeolmayıözgürlükolarakyorumlamaktadırlar.Nitekimevdebirarayageldiklerizamanebeveynlerisebebiylekonuşamadıklarıkonularıkafederahatlıklakonuşabil-mektevekendilerinemikrocoğrafyalaryaratmaktadırlar.Onlaragöre,rahatkonuşa-bilmekaralarındakisosyaliletişimigüçlendirmektedir.Bukonuylailgilibiröğrenci,“Kafesosyaliletişimiartırıyor,çünküevortamındayalnızkalıprahatkonuşamıyoruz

91

Kızıltepe/ÜçüncüYerlerdeSosyalİletişim:Balıkesir’deKafelerÖrnekOlayİncelemesi

amakafelerdekonuşabiliyoruz.Zatenkalabalıkbirortamdakimsedekimseyiduy-madığıiçingüzeloluyor.”(Görüşmeci31,üniversiteöğrencisi,erkek)ifadelerineyerverirkenbirbaşkaöğrenci,“Kafearkadaşlarımlaaramdasosyaliletişimifazlasıylaartırır.Evderahatoturupsohbetedemiyoruzamakafeöyledeğil.Arkadaşlarımlahertürlükonuyurahatlıklakonuşabildiğimvesosyalleştiğimbiryer.” (Görüşmeci32,üniversiteöğrencisi,erkek)şeklindeaçıklamayapmıştır.Tümbunlargösteriyorkikafegençlerinmekânsalözerkliklerinikazandırmakta,okul sınırları içindeveaileyanındagerçekleştirilemeyensosyalleşmefırsatınısunmaktaveöğrencileriçinarka-daşlararasındakiyakınlığıkuvvetlendirmektedir.

“Sosyal İletişimde Kapalılık Söz Konusu”Görüşmelerdeöğrencilerinbirkısmıisekafedekendiarkadaşlarıilezamangeçir-

melerinisosyaliletişimdekapalılıkolarakgörmektedirler.Kendiarkadaşlarıilehepaynımuhabbetleriettiklerinibuyüzdenolumlubiriletişiminolmadığınıdüşünmek-tedirler.Onlaragöre,kafedebaşkalarıilesosyalleşmeaçısındankapalılık/izolasyon,kendiarkadaşlarıilearalarındasosyalbütünleşmesözkonusudur.

Farklımasalarlaveyabancılarla iletişimegeçmedikleri içinsosyal iletişiminol-madığınıdüşünenkimiöğrenciler,kafedesosyalkapalılığınolduğunubelirtmişlerdir.Örneğin bir öğrenci, “Kafe sosyal iletişimi artırmıyor bence, sonuçta kendi arka-daşlarımlatakılıyorum,yanmasaileiletişimegeçmiyorumyadatanımadıklarımlakonuşmuyorum.”(Görüşmeci1,liseöğrencisi,erkek)ifadelerineyerverirkenbaşkabiröğrenci,“Bencekafesosyaliletişimiartırmıyorçünkübizimhiçbirşekildeyanmasalarlailetişimimizyok.Geldiğiminsanlarlatakılmayadevamediyorum.Onlarlageliyorumonlarlagidiyorum.”(Görüşmeci18,liseöğrencisi,kız)sözleriilekapalı-lığıdesteklemiştir.

Yanmasaileiletişimegeçilmediğitakdirdesosyaliletişiminolmayacağınıdüşü-nenlerinyanında,kafeninarkadaşlararasındasosyaliletişimeaçık,arkadaşlardışın-dasosyaliletişimekapalıolduğunusöyleyenlerdevardır.Bununlailgiliolarakbiröğrencişunlarıdilegetirmiştir:“Bencesosyalleşmeyearkadaşgrubuiçindeaçıkamaarkadaşgrubudışınakapalıbiortamvarkafedeçünküarkadaşlarımlakendi içinekapalıbirhâldeyim.Amaarkadaşlarımarasındasosyaliletişimartıyorçünküa’danz’yeherşeyikonuşuyoruz.”(Görüşmeci22,üniversiteöğrencisi,erkek).Kafeyegel-dikleriarkadaşlarıilezamangeçirmeyedevamedenbireyleriçinarkadaşlararasındailetişimartmaktaykenyabancılarlaherhangibiriletişimsözkonusudeğildir.Kendiarkadaşları ileherşeyikonuşanöğrenciler,bununkendiaralarındasosyal iletişimiartırdığını düşünmektedirler. Bunun yanı sıra, kafede sadece kendi arkadaşları ilesosyalleşmekolumlugörülenbir eylemdir çünkükafedeyabancı herhangi biri ilekolaycasamimiolmaktehlikearzetmektedir.Örneğinbiröğrencidurumuşusözlerleaçıklamıştır:“Yanisadecekendiarkadaşlarımlaartariletişimimamadiğermasalarla

92

toplumsal değişim

değil,herkeslesamimiolmazsın,kiminneolduğunubilemezsinçünkü.İçeriilear-tırır,dışarıdakilerleartırmaz,hermasanınkendiiçindekapalıbirilişkisivarbence.”(Görüşmeci33,üniversiteöğrencisi,erkek).Kafedekilerinnasılbiriolduklarınıbil-memekkorkuyarattığıiçinsadecearkadaşlarlazamangeçirilmektevesosyalileti-şiminarkadaşlararasındaartmasıgerektiğidüşünülmektedir.Böylecegençler,kendiaralarındakafedegerçekleşebilecekvegerçekleşemeyecekeylemleritanımlamakta,mekânıbueylemlerüzerindentanımlamaktadırlar.

“Kafedeki İnternet Sosyal İletişimi Öldürüyor”Akıllı telefonlarınyaygınlaşmasınedeniyle internetkullanımıbirhizmetolarak

kafelerdeyerinialmıştırveinternethizmetiolmayankafeneredeysekalmamıştır.Ka-fedekiinternetiniletişimiazalttığıvesadecetelefonlarayoğunlaşanmasalarınolduğugözlemlenmiştir.Fakatgörüşmelersırasındabunudilegetirensadecebirkaçöğrenciolmuştur.Örneğinöğrencilerdenbiri,internetolduğusüreceneaynımasadabulunanbireylerarasındanedeyanmasadakibireylerarasındailetişiminolabileceğinidüşü-nerekşunlarıaktarmıştır:

Benkafelerdeinternetolduğusürecesosyaliletişiminartabileceğineinanmıyorumartık.Ka-feyegidiyorumkarşımdakibilekafasınıdevekuşugibitelefonunagömüyor.Yanmasayıgeç-timkarşımdakiilebileiletişimkuramıyorumkimizaman.Akıllıtelefonlarçıktığındanberibuböyle,değişeceğinidesanmıyorum(Görüşmeci14,liseöğrencisi,erkek).

Başkabiröğrenciiseinternetiniletişimikörelttiğinişuşekildeifadeetmiştir:

Kafesosyaliletişimiartırmıyorartıkkalmadıo.Buinternetolayındandolayıartıkaynımasa-dabileiletişimazalıyor.Köreltiyoriletişimibuinternet.Bazıarkadaşlarıminternetegömül-mekten,başkalarınacevapyazmaktanbenledoğrudüzgünkonuşmuyorbile.Bırakındiğermasalarıyakınımdakinebileulaşamıyorumbazen(Görüşmeci38,üniversiteöğrencisi,kız).

Kafelerdesunulaninternethizmetinegençlerinçoğununrağbetgösterdiğigörül-mektedirvebuyerlerdeinternetinolmasıönemlikabuledilipkimizamankafeler,in-ternetbağlantısınınçekimgücünegöretercihedilmektedir.Ancakbudurum,kafedeinternetkullanımınınmuhabbetinönünegeçmesineveiletişiminzayıflamasınane-denolmaktadır.İnternettenkopmamakiçintelefonuaktifbirşekildekullanangenç-lerinbirkısmı,kafedekimuhabbettenveiletişimdenkopmaktadırlar.Oldenburg’unüçüncüyerlerinolmazsaolmazıolaraktanımladığısohbet,internetsebebiylesekteyeuğrayabilmektedir.İnternetkullanımınıngündelikyaşamahâkimolmasıvegençlerininternetiyoğunbirşekildekullanması,üçüncüyerlerinanlamındaveeylemlerindedeğişimvedönüşümesebepolmuştur.Budurumkafedesohbetyerineinternetkulla-nımınınönemlihâlegeldiğini,Oldenburg’unüçüncüyertanımınıngündelikdavranışveyaşamdafarklılaştığınıgöstermektedir.

93

Kızıltepe/ÜçüncüYerlerdeSosyalİletişim:Balıkesir’deKafelerÖrnekOlayİncelemesi

SonuçSosyalbilimleralanındayenibirkavramolanüçüncüyerler,gündelikyaşamın

önemlikamusalalanlarındanbiridir.Arendt’inbelirttiğiüzeregündelikyaşamdayerbulanhertürlüetkinlikvedavranış,kamusalalanıniçeriğinivetoplumlarınkamu-salalanıhangiamaçlarlakullandıklarınıgösterir(2013).Üçüncüyerlerinbirparçasıolankafeleriseinternethizmetivermeyebaşladıktansonrakullanıcılartarafındanin-ternetiçintercihedilebilenbiryerhâlinialmıştır.Özelliklekonumbildirerekkafeninbiretiketaracıveyabancılarlatanışmaalanıolarakalgılanmayabaşlanmasıkafeningündelikyaşamdakiişlevinideğiştirmiştir.

Üçüncüyerlerdenbiriolankafeninteknolojininyaygınlaşmasıilemelezüçüncüyeredönüştüğügözlemlenmiştir.Oldenburg’unsözünüetmediğimelezüçüncüyer,internetin ve sosyalmedyanın gündelik yaşamda güçlü bir yer edinmesi ile oluş-muştur.Günümüzdekafelermüşterilerinewifişifrelerinivererekinternetibirhizmetolaraksunmayabaşlamışvekimizamankafedeenönemlişeyininternetkullanımıolmaya başladığı görülmüştür. Nitekim akıllı telefonlarda kullanılan uygulamalariçininternetgereklidirvegençlerinternetpaketlerindekieksikliğikafelerinsunduğuinternet hizmetiyle gidermeye çalışmaktadırlar.Akıllı telefonlar nedeniyle gençle-rindevamlı“çevrimiçi”olmaisteği,internetinkafelerdeyüzyüzeiletişimdendahaönemlibirihtiyaçolarakgörülmesinesebepolmaktadır.

Bunlarınyanında,gençlerin(özellikleliseöğrencilerinin)sıklıklakullandığı,git-tikleri yerlerin konumlarını paylaştıkları “swarm” uygulaması gündelik yaşamdaönemlive farklıbiryeresahiptir.Buuygulama, liseöğrencilerininkafelerenedengittiklerinin,yeni tanışmalaraveyabancı insanlarlaolanyakınlaşmalaranasılbak-tıklarının ipuçlarınıvermektedir.Liseöğrencileri “swarm”uygulamasınıönceliklefarklı insanlarla tanışmak, sosyalleşmek için sonrasındada (esas amaçolarakdilegetirilen) sevgili edinebilmek için kullanmaktadırlar. Gençler, konum paylaşanlararasındanbirileriniseçipeklediklerinde,bilerekveyabilmeyerekgörücüyeçıkmak-tadırlar.Teknolojininişiniçinegirmesiylebuşekildealgılanmayaneylem,modernhayatınkullanımkolaylığıolaraktanımlanabilir.Öteyandan,gençlerinavantajola-rakgördükleri“swarm”uygulaması,farklıtehlikelereaçıktır.Gençler,uygulamailehayatlarınadâhilettiklerikişilerinnasılbiriolduklarınıbilemeyecekleriiçinkişiselbirriskegirmektedirler.

Kahvehanelerinmodernhâliolarakdüşünülenkafeler,günümüzdecinsiyetçeşit-liliğiaçısındanolumlubirözelliksergiliyorolsada,sosyal iletişimaçısındanaynıözelliğesahipolduğusöylenememektedir.Güçlenenteknoloji,akıllıtelefonlar,sos-yalmedyaveinternetaynımasadabileiletişimiazaltmaktadır.İnternetinkafedeüc-retsizolması,telefonkullanımınıyoğunlaştırmaktadır.Ücretsizinternetikullanmakisteyenöğrenciler,yüzyüzeiletişimkurmayıptelefonlarınaodaklanmaktadırlar.Te-lefonayoğunlaşanveorada“çevrimiçi”olangençler,gündelikyaşamdaakanhayatı

94

toplumsal değişim

kaçırmaktadırlar.Liseöğrencileriarasındayaygınolan“swarm”uygulamasıilearka-daşedinme,gençlerinsosyalmedyayıbilinçsizcekullandıklarınıdagöstermektedir.Yüzyüzeiletişimyerinesanaliletişimitercihedenliseöğrencileri,internetortamın-dadahaaktifvecesurdurlar.Liseöğrencilerininaksinedahadikkatlidavrananüni-versiteöğrencileriiçininternettenarkadaşedinmektehlikeligörülmektedir.Onlaragöre,kafedekisosyaliletişimsadecearkadaşlarınınarkadaşlarıilesağlanmalı,aradaortakbirbağolmalıdır.Öteyandan,sadecekafeyegeldiklerikişilerlezamangeçi-renöğrencileriçinkafebirsosyaliletişimaracıdeğil,sosyalkapalılıkaracıdır.Tümbunlarkafeninmekânsalanlamınınvekafedekiiletişimaraçlarınınliseveüniversiteöğrencileriarasındafarklılıkgösterdiğiniortayakoymaktadır.Ayrıcagençlerinkafe-lerdeinternetkullanımınaöncelikvermesivekullandıklarıuygulamalarbuyerlerinyorumunu değiştirmekte ve gençlerin kafede gerçekleştirdikleri sosyal aktiviteler(uygulama aracılığıyla kafeden arkadaş edinme örneği gibi) bu yerlerin kimliğiniyenidenüretmektedir.

Sonuçolarak,araştırmamevcutliteratürdeyeralmayanliseveüniversiteöğren-cilerininkafedekisosyaliletişimalgılarınıkarşılaştırarakaralarındakianlamfarklılı-ğınıgöstermeyeçalışmıştır.Türkiye’dedahaöncearaştırılmayankafekültürününvegençlertarafındanyoğunbirşekildekullanılanbuyerleringençlerinhayatlarındakiyerinin araştırılması toplumsal değişimi anlamak ve açıklamak açısından önemli-dir.Teknolojikgelişmelerin toplumsalyapıdameydanagetirdiğideğişikliklerkafeolgusu içindedekendinigöstermektedir.Kafeninsohbet temellibiryerözelliğinesahipkeninternetinyoğunolarakkullanıldığıbiryeredönüşmesibununönemlibirgöstergesidir.Ayrıcaaraştırmadadagörüldüğüüzeregündelikyaşamınparçasıolanüçüncü yerler gençlerin aracılığıyla değişime uğramakta ve gençlerin bu yerlerdeteknolojiyiyoğunkullanmalarıilehemkafeninhemdesosyaliletişiminanlamıfark-lılaşmaktadır.Yer,ilişkiağıvekültürelyapıarasındayakınvekaçınılmazbirilişkininolduğukafelerinternetvesosyalmedyanınetkisiilefarklıhizmetlere,kullanımla-raveanlamlaraevsahipliğiyaparhâlegelmiştir.Mekândakidavranışörüntüsüveeylemfarklılıkları,üçüncüyerleringündelikyaşamrutinlerinidedeğiştirmiştir.Bubağlamda,kafesadecearkadaşlarlaanlaşılıpgidilenbiryerdeğildir;bireylerinken-dinisosyalmedyadagösterebileceği,buyerlerüzerindenkendinitanımlayabileceği,konumbildirmearacılığıylayabancılarlatanışabileceğibiryeredönüşmüştür.Geli-şenteknolojiiledeğişimeaçıkhâlegelenbuyerlerinbelirliaralıklarla,farklışehir-lerdevefarklıgruplarınodağındaelealınmasıtoplumsalyapıvetoplumsaldeğişimüzerineönemlibilgilersunacaktır.

Received: May 2, 2018Accepted: August 8, 2018

Copyright © 2019 Human and Civilization Movementhttp://toplumsaldegisim.com/en

2019 1(1) 79-99

toplumsal değişimExtended Abstract

* This studywas derived from themaster’s thesis byBetülKızıltepe.The preparation of this paperwassupportedinpartbytheBalıkesirUniversityScientificResearchProjects(BAP)underContract2015/150.

This is an extendedabstract of thepaper entitled “Üçüncüyerlerde sosyal iletişim:Balıkesir’dekafelerörnekolayincelemesi”publishedintoplumsal değişim.

1 Correspondence to: Betül Kızıltepe, Department of Sociology, Balıkesir University, Balıkesir Turkey. Email:betulkiziltepe@balikesir.edu.tr

To cite this article: Kızıltepe,B.(2018).Üçüncüyerlerdesosyaliletişim:Balıkesir’dekafelerörnekolayincelemesi[Socialcommunicationinthirdplaces:AcasestudyoncafésinBalıkesir].toplumsal değişim, 1, 79–99.

Abstract: Cafés which are one of the places of entertainment and socialization reflect the change in social relations. Nowadays, along with popularization of the internet, these places have various roles in social communication and gain different meanings. This paper aims to examine cafés in terms of public space and third places in the context of social communication. It shows that as a public space, third places affect social network connection and social communication in cafés and the changes through internet and social media. It is conducted on young people who go to cafés in Altıeylül and Karesi districts of Balıkesir, 40 observations are made at 18 cafés and 40 participants are contacted to participate. The paper aims to compare the two groups (high school and university students) in terms of social communication in cafés. Also, the paper will argue how smartphones and their applications, internet and social media change individual’s perceptions, practices and meanings of social communication by being active in everyday life.

Keywords: public space • third places • social communication • cafés • Balıkesir

Betül Kızıltepe1

Balıkesir University

Social Communication in Third Places: A Case Study on Cafés in Balıkesir*

toplumsal değişim

96

Thepublic space is the areaoutside thehouse andopens topublicuse.Publicspaces where the patterns of change are exhibited help to understand behaviorsandactivitiesintheroutineofthesociety.Thirdplaceswhicharethepartofpublicspace and the outside the home andwork enable creative interactions.Accordingto Oldenburg there are eight basic features of third places and these are neutralground, leveler,conversationas itsmainactivity,accessible, regulars, lowprofile,playfulmoodandlastlyahomeawayfromhome.Alongwiththedevelopmentoftechnology,theinternetandsocialmediahavetakenastrongplaceineverydaylifeandthirdplaceswithdifferentqualitieswhicharenotmentionedbyOldenburghaveemerged.The transferof thirdplaces’ activities to these areashasnotdiminishedtheimportanceoftraditionalthirdplaces,butinadditiontotheseplacesitbecamepossibletobementionedplaceswithdifferentqualities.Today,oneoftheimportantpartsofthethirdplaceswhichareactivelyusedbyyoungiscafés.

Caféswhichareoneof theplacesofentertainmentandsocializationreflect thechangeinsocialrelations.Nowadays,alongwithpopularizationoftheinternet,theseplaceshavevariousrolesinsocialcommunicationandgaindifferentmeanings.Thispaperaimstoexaminecafésintermsofpublicspaceandthirdplacesinthecontextofsocialcommunication.Itshowsthatasapublicspace,thirdplacesaffectsocialnetwork connection and social communication in cafés and the changes throughtheinternetandsocialmedia.It isconductedonyoungpeoplewhogotocafés inAltıeylül and Karesi districts of Balıkesir, 40 observations are made at 18 cafésand40participantsarecontactedtoparticipate.Thepapertriestocomparethetwogroups (high school anduniversity students) in termsof social communication incafés.Also, thepaperwill arguehowsmartphonesand theirapplications, internetandsocialmediachangeindividual’sperceptions,practicesandmeaningsofsocialcommunicationbybeingactiveineverydaylife.

Theresearchwilltrytoshowthattheinternetservicehastransformedthecafétoahybridthirdplace;theinternetandsocialmediahaveastrongplaceineverydaylife, thecaféhasan importantplaceasa reflectionof social identity; the locationapplicationshavechangedthewayofcommunicationinthecafé;therearedifferencesbetweenthehighschoolanduniversitystudentsinthecontextofinternetusageandcommunication tools.This research that aimed to examine the social networksofyoungpeopleincaféswasconstructedonthebasicofqualitativeresearchandwascarriedout throughanethnographic,phenomenologicalapproach. In the research,datawascollectedbyusingsemi-structuredobservationandinterviewformand18caféswhichweremostlyusedbyyoungpeopleinAltıeylülandKaresidistrictsofBalıkesir.Theuniverse consists of youngpeoplewhogo to the café.The samplegroupcomprisesofyoungpeoplewhospend their time incafés in thedistrictsofAltıeylülandKaresiandmaximumvariationsamplewasused in the research.40

Kızıltepe/SocialCommunicationinThirdPlaces:ACaseStudyonCafésinBalıkesir

97

observationsweremade at 18 cafés, 12 caféswere selected from observed cafésthatwerefoundtobemoreintensivethantheothersintermsofstudentpopulation.Besides,20secondaryeducationand20highereducationstudentswereinterviewedintheresearch.Aftertheresearchfinished,thedatawerecodedintodifferentcategoriesintheMaxqda12.Theencodeddatawasdividedintospecifictopics.Inthisway,in-depthanalysisofinterviewsandobservationsisprovided.

Asaresultoftheresearch,itwasobservedthatcafés,oneofthethirdplaces,turnedintoahybrid thirdplacealongwith thespreadof the technology.Thehybrid thirdplaceswhichwerenotmentionedbyOldenburgwereformedbytheinternetandsocialmediawithbyvirtueoftakingastrongplaceineverydaylife.Nowadays,caféshavestarted tooffer internetasaservicebygiving theircustomerswi-fipasswordsandsometimesitseemedthattheusingofinternetstartedtobecomethemostimportantthinginthecafés.Infact,theinternetisrequiredforsmartphones’applicationsandyoungpeoplearetryingtoovercomethelackofinternetpackageswiththeinternetservicewhichisprovidedbycafés.Theyoungpeople’sdesireofbeinglasting‘online’withsmartphones’applicationscausestheinternettobeseenasanimportantneedinthecafés.Moreover,‘swarm’application,whichyoungpeople(especiallyhighschoolstudents)usefrequentlyandsharetheirlocationswith,hasanimportantanddifferentplaceineverydaylife.Thisapplicationgivestipsonwhyhighschoolstudentsgotothecafés,howtheylooknewacquaintancesandcloseacquaintanceswithforeignpeople.Thehighschoolstudentsuse‘swarm’applicationfirstlytogettomeetdifferentpeopleandthen(expressedasthemainpurpose)tobeadear.

Although the café which is considered as the modern status of coffee housesshows a positive aspect in terms of gender diversity, it cannot be said to have thesame characteristics in terms of social communication. Strengthening technology,smartphones,socialmediaandtheinternetreducethecommunicationevenatthesamedesk.Thefactisthatthefreeinternetincafésstimulatestheuseofthephone.Theyoungpeoplewhowanttousefreeinternetfocusontheirphonesandtheydonotcommunicatewiththeirfriends.Thus,theymissflowoflifeineverydaylife.Ontheotherhand,thehighschoolstudentsandtheuniversitystudentshavedifferentperceptionintermsofsocial communication. For instance, conversation-based communication among theuniversitystudents ishigher thanamong thehighschoolstudents.According to themost of theuniversity students, social communication in the cafémust increasebywayoffriends’network;becausetheyseemasarisktocommunicateandbesincerewithstrangersinthecafé.Inadditiontothese,thehighschoolstudentsemphasizethecontributionofthecaféinthesocialcommunication.Thispointofviewisasignthatthehighschoolstudentshavedifferentpracticesinthecafé.Inthecontextofsocialcommunication,whereastheyhavemostlycommunicatedwithstrangers,theuniversitystudentshavemostlycommunicatedwiththeirfriendsortheirsocialnetworks.

toplumsal değişim

98

Asaconsequence,theresearchtriedtoshowdifferentmeaningswhichdonottakepartinthecurrentliteraturewithcomparingthesocialcommunicationperceptionsbetweenthehighschoolanduniversitystudentsinthecafé.TheinvestigationofthecaféculturethathasnotbeenresearchedbeforeinTurkeyandthecaféwhereithasbeenusedextensivelybyyoungpeopleisimportanttounderstandandexplainsocialchange,becausethetechnologicaldevelopmentsgiveuscluesaboutthechangeofsocialstructure.Itisanimportantindicatorthatthecaféturnsintoaplacewhereitisusedinternetintensivelywhilethecaféwasaplacewhereitbasedonconversation.Therewas a close and inevitable relationship between the place, the relationshipnetworkandtheculturalstructureincafés.Becauseofthesechangesnowadaysithasbecomeaplacetohostdifferentservices,usesandmeaningsbecauseoftheinternetandsocialmediaandthepatternofbehaviorsanddifferencesinbehaviorinthisplacehasalsochanged the routinesof everyday life in the thirdplaces. In this context,thecaféisnottheonlyplacetogettogetherwithfriendsbutalsoitisaplacewhereindividuals can show themselves in the socialmedia, identify themselves throughtheseplaces,andisabletomeetstrangersthroughthelocationapplication.TosumupthisresearchdiscussthecafésinBalıkesir,butwhenthethirdplacesareexaminedindifferentcitiesanddifferentsocialgroups,wecansee theywillgive importantinformationonsocialstructureandsocialchange.

Kaynakça/ReferencesArendt,H.(2013).İnsanlık durumu (B.S.Şener,Çev.).İstanbul:İletişimYayınları.Carr,A.(2010).Third place discourse(Unpubishedmanuscript).KansasStateUniversity.Retrieved

fromhttps://www.scribd.com/document/358014804/aliciacarr-editedpdf-pdf

Crick,A.P.(2011).RethinkingOldenburg:ThirdplacesandgenerationYinadevelopingcountrycontext. In 2011 ICHRIE Conference. Retrieved from https://scholarworks.umass.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1655&context=refereed

Çağlayan, S. (2012). Anadolu’nun ilk kamusal mekânı: Kahvehane. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 29,95–110.

Habermas,J.(2007).Kamusallığın yapısal dönüşümü(M.Sancar,Çev.).İstanbul:İletişimYayınları.

Kümbetoğlu, B. (2012). Sosyolojide ve antropolojide niteliksel yöntem ve araştırma. İstanbul:BağlamYayıncılık.

Marques,T.S.,Guerra,P.,Santos,H.,&Santos,T. (2012).Being-in-the-city:highereducationstudents representations of everyday spaces and places. In Engaging Voices Symposium.Retrievedfromhttps://repositorio-aberto.up.pt/bitstream/10216/76046/2/76381.pdf

Memarovic, N., Fels, S., Anacleto, J., Calderon, R., Gobbo, F., & Carroll, J. M. (2014).Rethinking third places: Contemporary design with technology. The Journal of Community Informatics, 10(3),1–16.

Oldenburg,R.(1991).The great good place. NewYork,NY:MarloweandCompany.

Özbek,M.(Ed.).(2004).Kamusal alan.İstanbul:HilYayın.

Kızıltepe/SocialCommunicationinThirdPlaces:ACaseStudyonCafésinBalıkesir

99

Rosenbaum, M. S., Sweeney, J. C., & Windhorst, C. (2009). The restorative qualities of anactivity-based,thirdplacecaféforseniors:Restoration,socialsupport,andplaceattachmentatMather’s—morethanacafé.Seniors Housing & Care Journal, 17,39–54.

Sami,K. (2010).Halkkültürübağlamındakahvehanelerin toplumsalvemekânsaldönüşümleri:Diyarbakırkentörneği.Millî Folklor Dergisi, 85,159–172.

Sennet,R.(2013).Kamusal insanın çöküşü(A.Yılmaz&S.Durak,Çev.).İstanbul:AyrıntıYayınları.Tella,K.(2010).Just hanging around: Everyday uses of ınformal space among suburban youth

in Pori.Retrievedfromhttps://www.mecon.nomadit.co.uk/pub/conference_epaper_download.php5?PaperID=6367&MIMEType=application/pdf

Travlou, P. (2003). Teenagers and public space. Literature review. OPENspace: The researchcentre for inclusive access to outdoor environments. Edinburgh College ofArt and Heriot-Watt University, Edinburgh. Retrieved from http://www.openspace.eca.ed.ac.uk/wp-content/uploads/2015/10/Teenagers-and-Public-Space-literature-review.pdf

Ulusoy,K. (2011).Türk toplumhayatında yaşatılan kahve ve kahvehane kültürü.Millî Folklor Dergisi, 89,159–169.

Urry,J.(1999).Mekânları tüketmek(R.Öğdül,Çev.).İstanbul:AyrıntıYayınları.Waxman,L. (2006).Thecoffee shop:Social andphysical factors influencingplaceattachment.

Journal of Interior Design, 3,35–53.Woldoff,R.A.,Lozzi,D.M.,&Dilks,L.M.(2013).Thesocialtransformationofcoffeehouses:

Theemergenceofchainestablishmentsandtheprivatenatureofusage.International Journal of Social Science Studies, 2,205–218.

Yağbasan,M.veUstakara,F.(2008).Türktoplumundakahvehanevekafelerdekiiletişimselortamıbelirlemeyeyönelikbiralanaraştırması.Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1,233–260.