Upload
others
View
4
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
1 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
uQ,øjHj, úia;rd;aul ridhkh
d-f.dkqj
ridhk úoHd wOHkdxYh Y%S ,xld újD; úYajúoHd,h
2 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
1. d-f.dkqfõ uQ,øjH ms<sn| ye¢kaùula
ye¢kaùu ieis 1 isg 5 olajd d-f.dkqfõ uQ,øjHhkays ridhkh yeoErSug n,dfmdfrd;a;= fõ' d-f.dkqfõ uQ,øjHhkays ridhkh b;d is;a .kakd iq`M jk w;r th s- yd p-
f.dkqj, uQ,øjHhkays ridhkhkaf.ka fndfyda fihska fjkia fõ fuu ieish ;=< § uOH f,day mrudKqj, bf,lafg%dak úkHdi ix.; ixfhda.hkays ixhq;sh ix.; ixfhda.hka ys TlaislrK wxl ix.; wxlh iy cHdñ;sh jeks jeo.;a ixl,am yd lreKq y÷kajd fok w;r fïjd bÈß ieis f;areï .ekSug bjy,a jkq we;
11 d-f.dkqj wiïmQ¾K f,i fyda mQ¾K f,i msreKq d-ldËsl iys; uQ,øjH d-f.dkqjg wh;a fõ ksoyia f,dayhla ie,l+ úg nd bf,lafg%dak msÍu (n + 1)s bf,lafg%dak msÍug miqj o (n + 1)p bf,lafg%dak msÍug fmr o isÿ fõ tu ksid d-f.dkqfõ uQ,øjH tu s- yd p-f.dkqj, uQ,øjH w;r msysgqjd we; idudkHfhka d-f.dkqfõ uQ,øjHj, bf,lafg%dak úkHdih (n+1)s
nd
m fyda (n+1)s1nd
m , n = 3, 4, 5, 6 iy m = 1, 2, 3
.....fyda 10 f,i oelaúh yels h d-f.dkqj fY%aKs 4 lska iukaú; jk nj wdj¾;s;d j.=j foi neÆúg Tng fmkS hkq we; tajd 3d, 4d, 5d yd 6d fY%aKs jk w;r tajd ms<sfj<ska 4 jk 5 jk 6 jk yd 7 jk wdj¾;j, msysghs 3d-fY%aKsfha uQ,øjH (Z = 21 isg 30&
uQ,øjH Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn
Z 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
4d-fY%aKsfha uQ,øjH (Z = 39 isg 48&
uQ,øjH Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd
Z 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48
5d-fY%aKsfha uQ,øjH (Z = 57, 72 isg 80&
uQ,øjH La Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg
Z 57 72 73 74 75 76 77 78 79 80
3 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
6d-fY%aKsfha uQ,øjH (Z = 89, 104 isg 112&
uQ,øjH Ac Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn
Z 89 104 105 106 107 108 109 110 111 112
3d-uQ,øjH iy 4d-uQ,øjH ms<sfj<ska mrudKql wxl 21-30 iy 39-48 olajhs isria ldKavhl msysá uQ,øjH ish,a, tl u ldKavhlg whs;s jk w;r" ta wkqj Sc, Y, La
iy Ac tl u ldKavhlg whs;s jk w;r" th 3 jk ldKavh f,i y÷kajhs tf,i u Cr, Mo iy W, 6 jk ldKavhg wh;a fõ mokï mdGud,d uÜgfï § 3d-
uQ,øjHhkays ridhkh ms<sn|j jeä wjOdkhla fhduq flf¾
12 3d-uQ,øjH
3d-ldËsl msßSfuka 3d-uQ,øjH we;s fõ mrudKqjl bf,lafg%dak úkHdih u.ska tu mrudKqfõ .=K fyda tys ixfhda.hka ys .=K ms<sn|j jákd f;dr;=re fokq ,nk nj wms oksuq ^1 yd 2 jk ieis n,kak& WodyrKhla f,i Ca ys bf,lafg%dak úkHdih 1s
22s
22p
63s
23p
64s
2 jk w;r le,aishï Ca2+ whkh myiqfjka idohs
3d-uQ,øjHhkays .=K ms<sn|j 2 jk ieisfha § idlÉPd flfrkq we; Yla;s uÜgïj,g bf,lafg%dak msÍfï wkqms<sfj< 1s, 2s, 2p, 3s, 3p, 4s, 3d, 4p, 5s, 4d,
5p, 6s, 4f, 5d, 6p, 7s hkdoS jYfhka nj wms oksuq 3d-ldËsl 5 la we;s w;r tla ldËslhlg Wmßu jYfhka bf,lafg%dak 2 la oeßh yel 3d-uQ,øjHhkays bf,lafg%dak úkHdih ms<sn|j wms i,ld n,uq
13 3d-uQ,øjHhkays bf,lafg%dak úkHdih
ialekaähï (Sc) m<uqjk d-uQ,øjHh jk w;r tys bf,lafg%dak úkHdih 1s2 2s
2
2p6 3s
2 3p
6 4s
2 3d
1 fõ 3d-uQ,øjHhkays ^Z = 21 isg 30& bf,lafg%dak úkHdi iy
ldKav wxl my; olajd we;
4 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
uQ,øjH ^ku& Z bf,lafg%dak
úkHdih ldKav wxlh
Sc ^ialekaähï& 21 [Ar]4s23d
1 3
Ti ^ghsfÜkshï& 22 [Ar]4s23d
2 4
V ^jefkaähï& 23 [Ar]4s23d
3 5
Cr ^fl%dañhï& 24 [Ar]4s13d
5 6
Mn ^uex.kSia& 25 [Ar]4s23d
5 7
Fe ^whka& 26 [Ar]4s23d
6 8
Co ^fldafnda,aÜ& 27 [Ar]4s23d
7 9
Ni ^ksl,a& 28 [Ar]4s23d
8 10
Cu ^fldm¾& 29 [Ar]4s13d
10 11
Zn ^iskala& 30 [Ar]4s23d
10 12
[Ar] = 1s
1, 2s
2, 2p
6, 3s
2, 3p
6 ; Cr iy Cu ys bf,lafg%dak úkHdih ms<sfj<ska
[Ar]4s13d
5 iy [Ar]4s
13d
10.
ldKav wxlh by; oelafjk mßÈ ldKav wxlh (Group number) ksoyia f,dayfha ^Y=kH ixhqc fyda
oM & 4s iy 3d bf,lafg%dakj, tl;=jg iudk fõ WodyrKhla f,i Sc ys bf,lafg%dak úkHdih [Ar]4s
23d
1 fyda [Ar]3d
14s
2 jk w;r ldKav wxlh 3 fõ
tuksid Sc, Y yd La hk uQ,øjH 3 jk ldKavhg o ^merKs IIIB ldKavh&" Fe, Ru,
yd Os hk uQ,øjH 8 jk ldKavhg o ^merKs VIIIB ldKavh& Zn, Cd iy Hg hk uQ,øjH 12 jk ldKavhg o ^merKs IIB ldKavh& wh;a fõ
ls%hdldrlu
11 fud,síäkï (Mo) 5 jk wdj¾;fha 6 jk ldKavhg wh;a f,dayh ls tys bf,lafg%dak úkHdih ,shkak
12 mrudKql l%udxlh 40 jk uQ,øjHfha bf,lafg%dak úkHdih ,shkak
5 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
3d-ldËsl 5 la iy 4s-ldËsl 1 la mj;S 3d-uQ,øjHhkays bf,lafg%dak úkHdihka my; oelafjk wdldrhg wjika ljpfha bf,lafg%dak 3d-ldËsl 5 iy 4s ldËslfhys fn§ mj;sk f,i oelaúh yels h fldgqjla u.ska iEu ldËslhla u ksrEmKh flf¾ V, Cr, Mn, Fe, Ni iy Cu ys bf,lafg%dak úkHdi my; olajd we;
fuu uQ,øjH ish,af,ys u hq., fkdjQ bf,lafg%dak tkï úhq.au bf,lafg%dak (unpaired) we;s nj Tng oelsh yels h ^Wod( V yd Cr j,g ms<sfj<ska úhq.au bf,lafg%dak 3 la iy 6 la mj;S&. tuksid tajd wkq pqïNl (paramagnetic) fõ
m%( Cr iy Cu ys bf,lafg%dak úkHdih [Ar]3d54s
1 iy [Ar]3d10
4s1 f,i
,shkafka uka o@
ms( d-ldËsl 5 la we; fya;=j jkafka ksis f,i w¾Oj msreKq (d5) iy
iïmQ¾Kfhkau msreKq (d10) d-ldËslj,g wu;r ia:dhs;djhla ,eîuhs
ls%hdldrlu 13 Y=kH ixhqc fldfnda,aÜys 3d ldËsl 5 iy 4s ldËslfhys wjidk ljpfha
bf,lafg%dak jHdma; jk wdldrh ,shkak tys hq.au fkdjQ bf,lafg%dak .Kk ks¾Kh lrkak
4s3d
[Ar]
[Ar]
[Ar]
[Ar]
[Ar]
[Ar]V
Cr
Mn
Fe
Ni
Cu
6 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
1.4 legdhkj, bf,lafg%dak úkHdi Y=kH ixhqc f,dayhlska (Mo
) bf,lafg%dak 1 la bj;aùu u.ska legdhkh ^M+)
we;sfõ ksoiqkla f,i V0 fj;ska ms<sfj<ska 1 2 3 iy 4 jk bf,lafg%dak bj;aùu
u.ska V+, V
2+, V
3+ iy V4+ we;sfõ V+, V
2+, V
3+ iy V4+ whkj, bf,lafg%dak úkHdi my; oelafõ
fuys § 3d-bf,lafg%dak msg lsÍug fmr 4s-bf,lafg%dak msglrkq ,efí fuhg fya;=j jkafka f,day legdhkhkays 4s-ldËslhkays Yla;shg jvd 3d-ldËslhka ys Yla;sh wvq h ^bf,lafg%dak msÍfï§ 4s-ldËsl j, Yla;sh 3d-ldËslj, Yla;shg jvd wvq h&
ls%hdldrlu 14 Co
+ iy 3Co ys bf,lafg%dak úkHdi ks¾Kh lrkak
15 wdka;ßl uQ,øjH
wdka;ßl uQ,øjH (M) wiïmQ¾K j msreKq d-ldlaIsl iys; whk (M
, M
, M
3+) wju
jYfhka 1 la fyda iEÈh hq;= fõ wdka;ßl f,day TlaislrK wjia:d lsysmhla fmkajk w;r tajd j¾Kj;a ixlS¾K whk (coloured complex ions) idohs ^2 jk ieish n,kak& Cu wdka;ßl f,dayhla jk w;r th [Ar]3d
94s
0 bf,lafg%dak
úkHdih iys; Cu2+
whkh idok w;r Cu j¾Kj;a ixfhda. idohs' idudkHfhka Sc iy Zn wdka;ßl uQ,øjH f,i fkd ie,flk w;r Sc, d-bf,lafg%dak fkdue;s (3d
0 ) Sc
3+ muKla o Zn iïmQ¾Kfhka u msreKq d-ldlaIsl iys; (3d10
) Zn2+ muKla
o idohs iuyr fmd;aj, Sc wdka;ßl f,dayhla f,i i,lk w;r Bg fya;=jkafka Y=kH ixhqc ialekaähïys (Sc
0) w¾Oj msreKq d-ldlaIslhla [Ar]3d
14s
2 fyda
[Ar]4s23d
1 ;sîuhs
V+ = [Ar]3d34s1 = [Ar]
V2+ = [Ar]3d34s0 = [Ar]
V3+ = [Ar]3d24s0 = [Ar]
V4+ = [Ar]3d14s0 = [Ar]
3d 4s
7 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
16 nkaO (Ligands) odhl mrudKqjla iys; wKqjla fyda whkhla nkaOhla (ligand) f,i y÷kajhs iuyr nkaO WodiSk jk w;r ^Wod( NH3, CO, H2O& iuyr tajd RK wdfrdams; fõ ^Wod( Cl
, N
, CO3
, SO4
& WodyrKhla f,i NH3 wKqfjys N u; jQ tlir bf,lafg%dak hq.,h uOH f,day whkh (Mn+
) fj; ,nd §fuka ix.; fyda odhl nkaOkhla we;s fõ
M n+
+ :NH3 M n+
:NH3 fyda [MNH3] n+
fuys § M n+ u; jQ wfkla nkaO fmkakqï lr fkdue; fuys § khsg%cka (N) odhl mrudKqj fyda ix.; mrudKqj f,i y÷kajhs
17 ix.; ixfhda. uOH f,day whkh (metal ion) fyda uOH mrudKqj (central atom) (M), nkaO (L) lsysmhla iu`. tlaùfuka my; oelafjk f,i ix.; ixfhda.hla ksrEmKh l< yel
M + n L [MLn] WodiSk ix.; ixfhda. fyda ixlS¾K whkj, iQ;%hka ieu úg u fldgq jryka ;=< ,shkq ,efí ix.; ixfhda.hl ridhksl iQ;%h ,sùfï § m<uqj f,dayh i|yd jq ixfla;h o fojkqj RK wdfrdams; nkaO i|yd jQ ixfla; o Bg miq j Wodisk nkaO i|yd jQ ixfla; o ,shkq ,efí wekdhksl nkaO tllg jvd jeä ixLHdjla we;súg bx.%Sis wËrdÈ ms<sfj<g ,shkq ,nk w;r th WodiSk nkaO i|yd o isÿ flf¾ iuyrla ixfhda.j, ridhksl iQ;% my; oelafõ
(i) [CrBr3(NH3)3] kuq;a [Cr(NH3)3Br3] fkdfõ
(ii) [FeClF2(NH3)3] kuq;a [FeF2Cl(NH3)3] fkdfõ
(iii) [CoBr3(NH3)(CO)2] kuq;a [CoBr3(CO)2(NH3)] fkdfõ
ixlS¾K wKqjla fyda whkhla ødjKhl øjKh lsÍfï § tys ix>gl njg my; i|yka f,i úfhdackh fkd jk nj ie,lsh hq;= h
[CoBr3(NH3)3] Co3+
+ 3 Br + 3 NH3
ls%hdldrlu
15 Na+, Fe
3+, CN
iy NH3 wvx.= ødjKhl we;súh yels ir, ,jK iy ix.; ixfhda. fokak
8 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
18 TlaislrK wxlh (O.N.) uOH f,day whkhl (metal centre) TlaislrK wxlh hkq f,dayh fj;ska ish¨ u nkaO bj;a jQ l, f,dayh u; we;sjk wdfrdamKh hs WodyrKhla f,i
[CoBr3(NH3)3] fj;ska Br whk 3 la iy WodiSk wefudakshd wKq 3 la bj;a ùfuka Co u; Ok 3 l ^+3) wdfrdamKhla we;s fõ tuksid [CoBr3(NH3)3] ys Co ys TlaislrK wxlh 3 fyda +III fõ
fldgq jryk ;=< jQ wdfrdamKj, tl;=j ixlS¾K whkfha wdfrdamKhg [ ]n+ fyda
[ ]n ^jrykg msáka we;s wdfrdamKh& iudk jk nj ie,lsh hq;= h [CoBr3(NH3)3] jeks WodiSk ixlS¾Khl n = 0 fõ
m%( my; oelafjk uOH f,day whkhkays (metal centres) TlaislrK wxlhka ks¾Kh lrkak (a) [Ag(NH3)2]
+ iy (b) [NiCl2(NH3)2]
ms( NH3 WodiSk nkaOhla jk w;r N u; wdfrdamKh Y=kH fõ Cl talixhqc
wekdhksl (monoanionic) nkaOhla jk w;r laf,daÍka u; wdfrdamKh 1 fõ [Ag(NH3)2]
+ ixlS¾K legdhkhla jk w;r tys wdfrdamKh +1 fõ [NiCl2(NH3)2] WodiSsk ixlS¾Khla jk w;r tys wdfrdamKh Y=kH fõ
is,aj¾ iy ksl,ays TlaislrK wxl my; oelafjk f,i .Kkh l< yels h uOH f,day whkfhys TlaislrK wxlh y f,i i,luq oeka fldgq jryk ;=< jQ wdfrdamKj, tl;=j ks¾Kh lrkak th ixlS¾Kh$ixlS¾K whkfhys wdfrdamKhg iudk fõ
(a) [ ] ;=< wdfrdamKj, tl;=j y 2 0 1 ixlS¾K legdhkfha
wdfrdamKh y = + 1 Ag ys TlaislrK wxlh = +1
(b) [ ] ;=< wdfrdamKj, tl;=j y 2 1 2 0 0
y = +2 Ni ys TlaislrK wxlh = + 2
ls%hdldrlu
16 [Fe(CN)6]4 ys whkaj, TlaislrK wxlh ks¾Kh lrkak
9 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
19 ix.; wxlh (coordination number) nkaO ¨úia" NIau jk w;r tajd uOH f,day whkfha ysia d-ldËsl fj; bf,lafg%dak hq., m%odkh lr ix.; nkaOk (coordination bonds) idohs idok nkaOk ixLHdj ix.; wxlh (C.N.) f,i y÷kajhs' WodyrKhla f,i [Fe(CN)6]
4 yd [Ag(NH3)2]+
ys whka iy is,aj¾ ys ix.; wxlhka ms<sfj<ska 6 yd 2 fõ
ls%hdldrlu
17 [CrBrCl2(NH3)3], [Cu(NH3)4]SO4 iy [Fe(CO)5] ys uOH f,day whkhkays ix.; wxlhka ks¾Kh lrkak
110 cHdñ;sh (Geometry) uOH f,day whkh (M) jgd nkaO (L) wjldYfha weisÍ we;s wdldrh ixlS¾Khl cHdñ;sh ^fyda yevh& f,i w¾: oelaúh yels h 1.1 j.=fjys oelafjk mßÈ f,dayfha ix.; wxlhla iu`. cHdñ;sh fjkiajk wdldrh oelsh yels h WodyrKhla f,i [ML2] iQ;%h iys; ixfhda.hla f¾Çh (linear) cHdñ;sh fmkajhs [ML4] iQ;%h iys; ixfhda.hkag fohdldrhl cHdñ;Ska fmkaúh yels h tkï p;=ia;,Sh (tetrahedral)
iy ;,Sh iup;=ri%dldr (square planar). [ML5] iQ;%h iys; ixfhda.hla o ;%s wdk;s oaúmsrñãh (trigonal bipyramidal) iy iup;=ri% msrñãh hkdoS jYfhka fohdldrhl cHdñ;Ska fmkajhs
10 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
1.1 j.=j: f,dayj, ix.; wxlh wkqj cHdñ;sfha fjkiaùu
C.N. cHdñ;sh (iQ;%h) WodyrKh
2 f¾Çh [ML2]
3 ;,Sh ;%sfldaKdldr [ML3]
4 p;=ia;,Sh [ML4]
4 ;,Sh iup;=ri%dldr [ML4]
5 ;%s wdk;s oaúmsrñãh [ML5]
5 iup;=ri%dldr msrñãh [ML5]
6 wIaG;,Sh [ML6]
11 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
ls%hdldrlu 18 (i) CO3
(ii) MnO4
iy (iii) I3
ys cHdñ;Ska ,shkak
idrdxYh
d-uÜgug bf,lafg%dak msÍfuka d-f.dkqj we;s fõ 3d, 4d, 5d iy 6d fY%aKs ms<sfj<ska 4 jk 5 jk 6 jk iy 7 jk wdj¾;j, msysghs
idudkHfhka d-f.dkqfõ uQ,øjHj, bf,lafg%dak úkHdi (n+1)s
2nd
m fyda
(n+1)s1nd
m f,i úoyd oelaúh yels h n = 3, 4, 5 fyda 6 iy m = 1, 2,
3....fyda 10
Sc isg Cu olajd we;s uQ,øjHhkays úhq.au bf,lafg%dak (unpaired electron) mj;sk
w;r tu ksid tajd wkq pqïNl (paramagnetic) fõ
ksoyia f,dayhl 4s- iy 3d-bf,lafg%dakj, tl;=j ldKav wxlhg iudk fõ
wiïmQ¾K j msreKq d-ljp iys; whk tlla fyda idok uQ,øjH wdka;ßl
uQ,øjHhla fõ ridhksl yeisÍu ie,l+úg Sc yd Zn wdka;ßl uQ,øjH f,i ie,lsh fkd yel
odhl mrudKq 1 la iys; wKqjla fyda whkhla nkaOhla f,i l%shd lrhs
iuyrla WodiSk nkaO ^Wod( NH3, CO, H2O) jk w;r iuyrla RK
wdfrdams; nkaO ^Wod( Cl, CN
, CO3
, SO4
& fõ
uOH f,day whkfha TlaislrK wxlh hkq ish¨ u nkaO bj;a jQ miq f,dayhg ,efnk wdfrdamKh hs
tfia uOH f,day mrudKqj fj; fl,ska u ne£ we;s mrudKq .Kk f,dayfha
ix.; wxlh (coordination number) fõ
wruqKq
fuu ieish yodrd wjika jQ miqj my; oE Tng yels úh hq;= h
d-uQ,øjHhl ldKav wxlh ks¾Kh lsÍu
WodiSk wekdhksl nkaO ir, ,jK iy ix.; ixfhda. y÷kd.ekSu
3d-uQ,øjH iy tajdfha legdhkj, bf,lafg%dak úkHdi ,sùu
uOH f,day whkhl TlaislrK wxlh .Kkh lsÍu
12 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
uOH f,day whkhl ix.; wxlh ks¾Kh lsßu ir, ix.; ixfhda.hl fyda ixlS¾K whkhl cHdñ;sh ks¾Kh lsßu
ls%hdldrlu
19 my; ixlS¾Kj, we;s uOH f,day mrudKqj, TlaislrK iy ix.; wxlhka ks¾Kh lrkak
(a) [Fe(OH)(H2O)5]SO4
(b) [CoCl(CN)(NO2)(NH3)3]
(c) [CoCl(NH3)5](NO3)2
(d) K3[Fe(CN)5NO]
110 my; we;s ixfhda.$ixlS¾K whkj, jHqyhka w¢kak
(a) [Ag(NH3)2]+
(b) [Ni(CO)4]
(c) [Ni(CN)4] 2
(d) [Fe(CO)5]
(e) [Cr(NH3)6] 3+
(f) [Co(C2O4)3]
3
111 Cu2+
, Fe3+
iy Mn2+
ys bf,lafg%dak úkHdihka ,shkak 7 TlaislrK wjia:dfõ we;s uex.kSia wvx.= ixfhda.h fyda whkfhys iQ;%h (formula)
fokak 112 my; wKqj, yevhka y÷kd .kak (i) HCl (ii) BF3 (iii) CH4 (iv) PCl5
13 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
2. d-f.dkqfõ uQ,øjHhkays .=K ye¢kaùu 1 jk ieisfha § ix.; ridhkhkfha Ndú;d jk jeo.;a ixl,am yd Í;Ska wms idlÉPd lf<uq. fuu ieisfha § d-f.dkqfõ uQ,øjHhkays .=Kdx. jk ikakdhl;djh" øjdxl yd ;dmdxl" úoHq;a iDK;djh" whkSlrK Yla;sh" whksl wrh" úúO TlaislrK wjia:d iy f,dayuh ixlS¾Khkays W;afm%arl .=K ms<sn|j i,ld n,uq.
2.1 f,dayuh ,laIK iy ikakdhl;djh 3d-f.dkqfõ uQ,øjH ish,a, u f,day fõ. iEu tlla u Ok wdfrdams; oe,silska iy ksoyia bf,lafg%dakj,ska iukaú; fõ ^2.1 rEmh&. uQ,øjH ish,a, u fyd| ;dm iy úoHq;a ikakdhl fõ. úoHq;a ikakdhl;djh" ksoyia bf,lafg%dak u.ska Woa§mkh fõ. f,dayuh oe,si ;dm Yla;sh fkd lvjd úysÿùu i|yd wdOdr fõ.
f,day whk
bf,lafg%dak ihqr
2.1 rEmh: f,dayhl wdlD;shla
2.2 øjdxl iy ;dmdxl s-f.dkqfõ uQ,øjHhkag jvd d-f.dkqfõ uQ,øjHhkag by< øjdxl iy ;dmdxl mj;S. 3d-uQ,øjHhkays iuyrla .=K 2.1 j.=fjys § we;. 3d-fYa%Ksfhys øjdxl Sc isg V olajd l%ufhka jeäjk w;r Fe isg Zn olajd wvq fõ ^rEmh 2.2 n,kak&' Cr iy Fe g jvd Mn ys øjdxl iy ;dmdxl wvq h. 3d-fYa%Ksfhys wfkl=;a uQ,øjH yd ii|k l, Zn j,g wvq u øjdxl iy ;dmdxl mj;S.
14 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
300
1300
2300
3300
4300
5300
Sc T i V Cr M n Fe Co Ni Cu Zn
f irst row transition elements
Te
mp
era
ture
/0C
3d-wdka;ßl uQ,øjH
WIaK
;ajh /
Co
2.2 rEmh: Sc isg Zn olajd jQ uq,øjHhkays øjdxl yd ;dmdxl
2.3 >k;aj iy úoHq;a >DK;djh
s- iy p-f.dkqfõ uQ,øjH yd ii|k l, d-f.dkqfõ uQ,øjHhka by< >k;aj fmkajhs. 3d-fYa%Ksfha § Sc isg Cu olajd >k;aj jeä fõ ^2.1 j.=j n,kak&. Os iy Ir >k;ajh jeä u uQ,øjHhka jk w;r tys w.h 22.6 g cm
fõ. 1 jk ldKavfha f,dayhkag jvd d-f.dkqfõ uQ,øjHhkays úoHq;a Ok;djh wvq fõ. 3d-fYa%Ksfha § Sc
isg Cu olajd úoHq;a >DK;djfhys iq¿ jeäùula fmkakqï lrhs. ^2.3 yd 2.4 rEm n,kak&.
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn
first row transition elements
den
sity
/g
cm
-3>K
;ajh g
cm
3
3d-wdka;ßl uQ,øjH
2.3 rEmh: Sc isg Zn olajd jQ uQ,øjHhkays WIaK;aj úp,kh
15 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
1
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.7
1.8
Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn
first row transition elements
ele
ctr
on
eg
ativ
ity
úoH
q;a i
DK;dj
h
3d-wdka;ßl uQ,øjH
2.4 rEmh: Sc isg Zn olajd jQ uQ,øjHhkays úoHq;a iDK;d úp,kh
2.1 j.=j: 3d-uQ,øjHhkays iuyrla .=K
uQ,øjHh Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn
mrudKql wrh /pm 144 132 122 118 117 117 116 115 117 125
whksl wrh (M2+
)/pm - 86 79 80 83 78 75 69 73 74
øjdxlh / oC 1539 1667 1915 1900 1244 1535 1495 1452 1083 420
;dmdxlh / oC 2748 3285 3350 2960 2060 2750 3100 2920 2570 907
>k;ajh / (g cm3
) 3.01 4.51 6.11 7.14 7.43 7.86 8.90 8.91 8.96 7.14
úoHq;a iDK;djh 1.2 1.3 1.45 1.55 1.6 1.65 1.7 1.75 1.75 1.6
E0 (M
2+/M) / V - -1.63 -1.17 -0.91 -1.18 -0.44 -0.28 -0.25 +0.34 -0.76
2.4 whksl wrh Sc isg Zn olajd mrudKql iy whksl wrhkays wvqùula wms wfmalaId lrkafkuq. flfia kuqÿ M2+ whkhkays whksl wrhka i|yd mÍlaIKd;aulj ,nd.;a w.hka V
iy Ni i|yd wjuhka iys; j jl%hla fmkajhs. tkï M2+ whkhkays whksl wrh Sc
isg V olajd l%ufhka wvqjk w;r V isg Mn olajd jeä fõ' Mn isg Zn olajd o fuu rgdj u Ni i|yd wjuh foñka ksÍlaIKh l< yels h' 3d-fYa%Ksh ie,l+ úg oaú ixhqc whk i|yd jQ wju whksl wrh Ni úiska fmkajhs ^j.=j 2.1 n,kak&.
16 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
100
90
80
70
CoTi V Cr Mn Cu ZnCa Sc Fe Ni
Ionic radius
Expected
Observed
whksl wrh
n,dfmdfrd;a;= jk úp,kh
ksÍlaIs; úp,kh
2.5 rEmh: 3d-fYa%Ksfhys M2+ whkhkays whksl wrhkays úp,kh
2.5 whkSlrK Yla;sh uQ,øjHhkays m%:u whkSlrK Yla;sh Sc isg Zn olajd iq¿ jYfhka jeäùula fmkajhs ^j.=j 2.2 n,kak&. Sc ys 4 jk whkSlrK Yla;sh 3 jk whkSlrK Yla;shg jvd ie,lsh hq;= ;rï jeä w.hla fmkajhs' tfiau Ti ys 5 jk whkSlrK Yla;sh o 4 jk whkSlrK Yla;shg jvd wêl w.hla fmkajhs.
2.2 j.=j: 3d-uQ,øjHhkays whkSlrK Yla;Ska
uQ,øjH whkSlrK Yla;Ska/ kJ mol
1
1 jk 2 jk 3 jk 4 jk 5 jk 6 jk
Sc 632 1235 2390 7130 8870 10700
Ti 655 1310 2650 4170 9620 11600
V 650 1415 2830 4600 6280 12400
Cr 653 1590 2990 4900 7070 8700
Mn 716 1510 3250 5190 7360 9750
Fe 762 1560 2960 5400 7620 10100
Co 757 1640 3230 5100 7910 10500
Ni 736 1750 3395 5400 7620 10900
Cu 745 1960 3550 5690 7990 10500
Zn 908 1730 3828 5960 8280 11000
17 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
2.6 úúO TlaislrK wjia:d 2.3 j.=fjys oelafjk mßÈ Sc iy Zn yereKq fldg b;sß uQ,øjHhka ish,a, u úúO TlaislrK wjia:d fmkajhs' jvd;a fmdÿ TlaislrK wjia:d ;o meye;s b,lalñka olajd we;' Mn, +7 TlaislrK wxlh fmkajhs' d-f.dkqfõ uQ,øjH u.ska fmkajkq ,nk jeä u TlaislrK wjia:dj +8 jk w;r Ru
8+ iy Os8+ WodyrK f,i oelaúh
yel'
2.7 c,Sh ixls¾Khkays j¾K
2.3 j.=j: 3d-uQ,øjHhkays ;sìh yels TlaislrK wxl
wdka;ßl f,dayhkays fndfydauhla ixfhda. j¾Kj;a fõ' f,day whk c,fha Èhù [M(H2O)6]
n+ fyda Mn+
(aq) wdldr c,Sh ixls¾K ,nd foa' M
n+ + 6 H2O [M(H2O)6]
n+
iuyrla c,Sh ixlS¾Khka ys j¾K my; § we;.
uQ,øjH TlaislrK wxl
-2 -1 0 +1 +2 +3 +4 +5 +6 +7
Sc (+2) +3
Ti (-1) (0) +2 +3 +4
V (-1) (0) (+1) +2 +3 +4 +5
Cr (0) (+1) +2 +3 (+4) (+5) +6
Mn (-1) (0) (+1) +2 +3 +4 (+5) +6 +7
Fe (-2) (0) (+1) +2 +3 (+4) (+5) (+6)
Co (-1) (0) (+1) +2 +3 (+4)
Ni (0) (+1) +2 (+3) +4
Cu +1 +2 (+3)
Zn +2
18 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
c,Sh f,day whkh j¾Kh
Sc3+^c,Sh& wj¾K
Ti3+^c,Sh& oï
V2+^c,Sh& oï
V3+^c,Sh& oï$fld<
Cr2+^c,Sh& ks,a
Cr3+^c,Sh& fld<$oï
Mn2+^c,Sh&
,d frdai
Mn7+^c,Sh&
oï fyda r;=
Fe2+^c,Sh&
,d fld<
Fe3+^c,Sh& ly $ ÿUqre
Co2+^c,Sh& ,d frdai
Co3+^c,Sh&
ks,a
Ni2+^c,Sh& fld<
Cu2+^c,Sh& ks,a
Zn2+^c,Sh& ks,a
2.8 W;afma%rl wdka;ßl f,day ixlS¾K W;afm%arl f,i jeo.;a ld¾hhla bgq lrhs' W;afm%arlhla hkq m%;sls%hdjl iS>%;djh jeä lrk iy mßj¾;kh wjidkfha § kej;;a m%;sW;amdokh jk øjHh ls' W;afm%arlhla u.ska m%;sls%hdj i|yd fjk;a ud¾.hla Ndú;d lrhs' tu.ska ils%hk Yla;s ndOlh wvq lrhs' W;afmA%rl j¾. fol ls. iucd;Sh W;afma%rl ^m%;sls%hlhka tlu l,dmhl mj;S& iy úIucd;Sh W;afm%arl ^m%;sl%Shlhkays l,dmhg jvd fjkia jQ l,dmhl mj;S. WodyrKhla f,i ødjKhla ;=< jQ wødjH >k W;afma%rl&. iuyrla W;afm%arl m%;sls%hd my; § we;' m%;sls%hd 1 isg 7 olajd úIucd;Sh W;afm%arl Ndú;d fldg we;' 1. NH3 ksmojk fyan¾ ls%hdj,sfha § W;afma%rlhla f,i hlv fyda Fe2O3 Ndú;d
lrhs'
N2(g) + 3 H2(g) 2 NH3(g)
19 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
2. SO2, SO3 njg TlaislrKh ^H2SO4 ksIamdokfhys iam¾Y l%ufhys& V2O5 u.ska
W;afma%rKh lrhs'
2 SO2(g) + O2(g) 2 SO3(g) 3. T,s*Sk yhsv%ckSlrKh ^Wod: ud.ßka ksIamdokfha §& i|yd W;afma%rlhla f,i
Ni Ndú;d lrhs'
RCH=CH2 + H2 RCH2CH3 4. T,s*Sk nyq wjhúlrKh i|yd ^Wod t;s,ska fmd,st;s,Ska lsÍug& W;afma%rl
f,i (TiCl3) iy (AlEt3) Ndú;d lrhs
n CH2=CH2 -[CH2-CH2]n-
5. fnkaiSka fn%daókSlrKh ^*%Sâ,a l%d*aÜ m%;sls%hdj& f*ßla fn%dauhsâ u.ska
W;afm%arKh lrhs'
6. wod< vhfidakshï ,jK u.ska laf,dafrdafnkaiska ms<sfh, lsÍu i|yd CuCl
Ndú;d lrhs ^iekaâfuh¾ m%;sls%hdj&.
7. NH3, NO njg TlaislrKh ^HNO3 ksIamdokfha TiaÜj¾,aâ ls%hdj,sh& i|yd
W;afm%arlhla f,i ñY% f,day (Pt-Rh) Ndú;d lrhs'
4 NH3(g) + 5 O2(g) 4 NO(g) + 6 H2O(g) 8. MnO2, my; m%;sls%hd W;afma%Kh lrhs'
(i) 2 H2O2(aq) 2 H2O(l) + O2(g)
(ii) 2 KClO3(s) 2 KCl(s) + 3 O2(g)
9. S2O8
2 u.ska I
, I2 njg TlaislrKh f*ria whk W;afm%arKh lrhs'
S2O82
(aq) + 2 I (aq) 2 SO4
2(aq) + I2(g)
Br2
Br
+
Cl
Cl
N2+
+ + N2
20 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
idrdxYh
3d-uQ,øjH ish,a, u fyd| ;dm iy úoHq;a ikakdhl fõ' úoHq;a ikakdhl;djh ksoyia bf,lafg%dak mej;Su u.ska Woa§mkh fõ'
3d-fYa%Ksfhys Sc isg V olajd øjdxl l%ufhka jeäjk w;r Fe isg Zn olajd wvq
fõ' 3d-fYa%Ksfhys Sc isg Cu olajd >k;ajh jeä fõ' 3d-fYa%Ksfhys Sc isg Cu olajd úoHq;a >DK;djh iq¿ jYfhka jeä fõ' 3d-uQ,øjHhkays m%:u whkSlrK Yla;sh Sc isg Cu olajd iq¿ jYfhka jeä fõ' Sc yd Zn yereKq fldg 3d-uQ,øjH úúO TlaislrK wjia:d fmkajhs' fndfyduhla wdka;ßl f,day ixfhda. j¾Kj;a fõ. wdka;ßl f,day ixls¾K W;afm%arl f,i jeo.;a ld¾hhla bgq lrhs. tajd
m%;sls%hdjl iS>%;djh jeä lrk w;r mßj¾;kh wjidkfha§ m%;sckkh fõ'
wruqKq fuu ieish wjidkfha §, my; ±lafjk mßÈ d-f.dkqfõ uQ,øjHhkays .=K idlÉPd lsÍug Tng yels úh hq;= h'
3d-f.dkqfõ uQ,øjHj, fN!;sl .=Kdx. tkï ikakdhl;djh, øjdxl yd ;dmdxl" úoaHq;a >DK;djh" whkSlrK Yla;sh" whksl wrh ieyeos,s lsrSu
wdka;rsl uQ,øjHj, úúO TlaislrK wjia:d fiùu
3d-f.dkqfjs uQ,øjHj, c,Sh ixlS¾Khkays j¾Kh y÷kd.ekSu
f,day ixlS¾Khkays W;afma%rl .=K
21 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
ls%hdldrlu 2'1 3d-fYa%Ksfhys øjdxl úp,kh ms<sn|j woyia olajkak' 2'2 s-f.dkqfõ uQ,øjHhkays >k;ajhka iuÕ 3d-uQ,øjHhkays >k;aj ii|kak' 2'3 3d-uQ,øjHhkays úoHq;a >DK;djh jeäjk wkqms<sfj< ,shkak' 2'4 ksl,a iy fldm¾ ys jvd;a fmdÿ TlaislrK wjia:d fudkjd o @ 2'5 3d-uQ,øjHhla fmkajkq ,nk jeä u TlaislrK wjia:dj l=ula o@ tjeks
ixfhda.hla i|yd WodyrK folla fokak 2'6 wj¾K c,Sh ixls¾Khla we;s lrkafka l=uk 3d-uQ,øjHh o @ 2'7 frdai meye;s c,Sh ixls¾Khla we;s lrkafka l=uk 3d-uQ,øjH legdhkh o @ 2'8 fyan¾ ls%hdj,sfha § Ndú;d jk W;afm%arlh l=ula o @ 2'9 ud.ßka ksIamdokh i|yd Ndú;d lrk W;afma%rlh l=ula o @
22 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
3. wldnksl ixfhda. kdulrKh
ye¢kaùu
1 jk ieisfha § ix.; ixfhda.j, f,day-nkaO w;r wdl¾YKh iy tAjdfha
cHdñ;sh ms<sn|j wms W.;af;uq ix.; ixfhda.hkays uOH f,dayh nkaOj,ska jg ù we;s nj;a uOH f,dayfha ix.; iy TlaislrK wxl ks¾udK lrk wdldrh;a wms
oksuq fuu ixfhda. iy ixlS¾K legdhk$wekdhk kï lsÍug l%udkql+, l%uhla
;sîu jeo.;a h ix.; ixfhda.hl ku § we;s úg tys jHqyh we|Sug wmg yelsúh
hq;=h fuu ieisfha § ir, wldnksl ixfhda. iy ix.; ixfhda.hka kï lsÍfï
IUPAC kS;ska wm yodrkq we; ir, wldnksl ixfhda. kï lsÍu i,ld n,uq
31 ir, wldnksl ixfhda.
wï, NIau iy ,jK ir, wldnksl ixfhda. f,i ie,lsh yels h ødjKhl § tajd ir, legdhk iy wekdhk ñY%Khla ,nd foñka ú>gkh fõ
ir, wï,hla kï lsÍfï § wf,dayfha ^Wod: N, S, C) TlaislrK wxlh jryka ;=< fokq ,efí
m%( (a) HNO3 iy ^b) HNO2 ys IUPAC kï fokak ú>gkfha § ,efnk legdhk iy wekdhk fudkjd o@
ms( (a) khsá%la(V) wï,h iy (b) khsá%la(III) wï,h' HNO3 ys N j, TlaislrK
wxlh +5 ^fyda V& jk w;r HNO2 ys N j, TlaislrK wxlh +3 ^fyda III) nj ie,lsh hq;= h
ú>gkfha § ,efnk legdhkh H jk w;r wekdhk NO3 iy NO2
fõ
ir, ,jK kï lsÍfï § (i) m<uqj legdhkfha ku, f,dayfha TlaislrK wxlh ^jryka ;=<& iuÕ o (ii) wekdhkfha ku, wf,dayfha TlaislrK wxlh ^jryka ;=<& iuÕ o ,shkq ,efí
23 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
m%( (a) FeSO4 iy (b) Fe2(SO3)3 ys IUPAC kï fokak ms( (a) whka(II) i,af*aÜ(VI) iy (b) whka(III) i,af*aÜ(IV). FeSO4 j, S ys
TlaislrK wxlh +6 ^fyda VI) o Fe2(SO3)3 ys S j,, TlaislrK wxlh +4
^fyda IV) o nj ie,lsh hq;= h legdhkfha ku iy wekdhkfha ku w;r ysia;ekla ;sìh hq;= h
legdhkh fyda wekdhkh tla TlaislrK wjia:djla muKla fmkakqï lrk
úg TlaislrK wxlh i|yka lsÍu wkjYH h Wod( (Na+, Al
+, NH4
+ iy F
TlaislrK wjia:d 1 la muKla fmkajhs
m%( (a) NH4F, (b) NaHCO3, (c) (NH4)2CrO4 ys IUPAC kï fokak ms( (a) wefudakshï *af,darhsâ (b) fidaähï yhsv%cka ldnfkaÜ(IV) iy
(c) wefudakshï fl%dafïÜ(VI). yhsv%cka yer legdhk ish,a, wldrd§ wkqms<sfj<g ,ehsia;=.; flf¾
ie'hq' wekdhkfha ku “whsâ” fyda “taÜ” m%;H j,ska wjika úh hq;=hs. WodrK f,i
Cl
- laf,darhsâ CO32
- ldnfkaÜ OH
- yhsfv%dlaihsâ SO4
2- i,af*aÜ
N3
- khsg%hsâ CrO42
- fl%dafïÜ
ls%hdldrlu
31 my; § we;s ir, wldnksl ixfhda.j, IUPAC kï fokak
(a) HClO (b) HClO3 (c) H3PO4
(d) KCl (e) NaOH (f) NaH
(g) Li3N (h) KNaCO3 (i) K2O
(j) K2MnO4 (k) K2Cr2O7
24 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
32 ix.; ixfhda. ix.; ixfhda.hla uOH f,dayhla yd thg ne÷kq nkaOj,ska iukaú; jk nj wms oksuq' tfiau WodiSk ixfhda.hla fyda ixlS¾K whkhla ødjKhl Èhl< úg tys ix>gl njg ú>gkh fkd jk nj o wms oksuq' ^1 jk ieish n,kak& ix.; ixfhda./ixlS¾K whk j¾. ;=kls' WodyrKhla f,i
(i) WodiSk ixlS¾K Wod : [CoCl3(NH3)3] , [CoH(CO)3] WodiSk ixlS¾Khl f,dayhg ne£ we;s tal wekdhksl nkaO ixLHdj f,dayfha TlaislrK wxlhg iudk fõ WodiSk ixfhda.hla ødjKhl Èh ùfï§ whkj,g fjka jkafka ke;'
(ii) ixlS¾K legdhk Wod : [V(NH3)6]3+
, [Ag(NH3)2]+
(iii) ixlS¾K wekdhk Wod : [CoCl4]2
, [ZnCl4]2
, [MnO4]
ixlS¾K legdhkhla fyda wekdhkhla tu legdhkfha fyda wekdhkfha wdfrdamKh WodiSk lsÍu i|yd wekdhk fyda legdhk yjq,a lr.; hq;= fõ ix.; ixfhda. kï lsÍug fmr, nkaO j¾. iy tajdfha IUPAC kï ms<sn|j ie,lsh hq;= fõ
33 nkaO idudkHfhka ix.; ixfhda.j, yuqjk nkAO wdldr fo j¾.h ls' tajd kï"
(i) wekdhksl nkAO ^RK wdfrdams; nkAO& Wod: Cl , SO4
2
(ii) WodiSk nkAO Wod: CO, NH3
wekdhksl nkAO wekdhksl nkAOj, kï my; § we;' ix.; ixfhda. kï lsÍfï § wekdhksl nkAOj, kï “O” wlaIrfhka wjika fõ' ix.; mrudKqj ;o wl=frka olajd we;.
25 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
O 2
2
O O
SO 3
2
SO
O
O
C2O 4
2CO 3
2
CO
O
O
SO4
2
C
OO
C
OO
S
O
O
O
O
nkaO IUPAC kduh nkaO IUPAC kduh
F fluoro SO4
2 sulphato
Cl chloro S2O3
2 thiosulphato
Br bromo SO3
2 sulphito
I iodo CO3
2 carbonato
H hydrido C2O4
2 oxalato
HO hydroxo NH2
amido
NC-S thiocyanato NH
2 imido
S=C=N isothiocyanato N
3 nitrido
O2N nitro N3
azido
O=N-O nitrito CH3
methyl
S2
thio CH3CH2 ethyl
HS mercapto C6H5
phenyl
CH3O methoxo N C
cyano
CH3COO acetato O2
2 peroxo
O2
oxo O2 superoxo
iuyr nkAOj, odhl mrudKqj u; tla iDK wdfrdamKhla muKla mj;sk nj oelsh yels w;r ^Wod : Cl
, H
, OH
hkd § f,i& tajd talwekdhksl nkaO
(monoanionic) f,i y÷kajhs' fuu tal nkAOhka f,dayh iu`. tla ne£ula muKla we;s lr .kS'
SO42
, CO32
, C2O42
, SO32
iy O22
jeks iuyr nkAOj, odhl mrudKq folla u; RK wdfrdamK folla mj;sk w;r fïjd oaúwekdhksl nkAO f,i y÷kajhs' fuu nkaOhkag uOH f,dayh iu`. ne£ï folla we;s lr .; yels w;r tajd oaúnkAO (bidentate) f,i y÷kajhs'
26 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
WodiSk nkAO WodiSk nkAOj, kï my; § we;' ix.; mrudKqj ;o wl=ßka olajd we;'
nkAO IUPAC ku H2O aqua
NH3 ammine
CO carbonyl
NO nitrosyl
N2 dinitrogen
O2 dioxygen
CH3CN acetonitrile
CH3NH2 methylamine
34 IUPAC kS;s
IUPAC (International Union of Pure and Applied Chemistry ) kS;shg wkqj wekdhksl iy iuyrla WodiSk nkAO kï lsÍu ms<sn|j wms by; § idlÉPd lf<uq mokï uÜgfï § jeo.;a jk IUPAC kS;s iuyrla my; § we;
^1& ,jKhla kï lsÍfï § m<uqj legdhkh o fojkqj wekdhkh o kï l< hq;= fõ
m%( [Ag(NH3)2]Br ys IUPAC ku fokak ms( Diamminesilver(I) bromide
[Ag(NH3)2]Br, hk ixfhda.h [Ag(NH3)2]+ legdhkfhka iy Br wekdhkfhka
iukaú; jk nj Tn okshs fuys § legdhkfha ku iy wekdhkfha ku w;r ysia;ekla ;sìh hq;= h “vhs” m%;Hfhka NH3 nkAO folla we;s nj fmkakqï flf¾ ^2& ixlS¾K wKqjla$whkhla kï lsÍfï § nkAOj, wdfrdamKh fkdi,lk
w;r m<uqj nkAO wldrdÈ wkqms<sfj<g o bkamiqj f,dayfha ku o i|yka lrhs f,dayfha kug miq miska tys TlaislrK wxlh frdau b,lalñka i|yka lrkq ,efí
27 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
m%( [NiClBr(NH3)(CO)] ys IUPAC ku fokak ms( Amminebromocarbonylchloronickel(II)
fuys § nkAO wldrdÈ wkqms<sfj<g fm< .iajd we;s w;r tys TlaislrK wxlh jk
+2 ^fyda +II& jryka ;=< § we; ixlS¾K wKqfõ fyda whkfha kfuys lsisu ysia;ekla fkdue;s nj ie,lsh hq;=hs
^3& ixlS¾K wekdhk kï lsÍfï oS uOH f,dayfha ku ‘ate’ m%;Hfhka wjika flf¾ WodyrK f,i ialekaähï ialekafâÜ f,i o ghsfÜkshï ghsgfkaÜ f,i o fl%dañhï fl%dafïÜ f,i o kï lrhs
ixlS¾K legdhk fyda WodiSk ixlS¾K i|yd úfYaIs; wjika lsÍula
fkdue; ^1 yd 2 kS;s hgf;a § we;s WodyrK n,kak&
m%( [ZnCl4]2
ys IUPAC ku fokak' ms( tetrachlorozincate(II)
^4& tlu j¾.fha nkaO lsysmhla we;súg kug l,ska di, tri, tetra, penta, hexa,
hepta, octa, nona, deca .....hk m%;Hhka fhdod .kshs WodyrKhla f,i
ammine nkaO 2 la we;s úg [(NH3)2] ku diammine úh hq;= h carbonyl nkaO 3 la we;ss úg [(CO)3] ku tricarbonyl úh hq;= h chloride nkaO 4 la we;s úg [(Cl)4] ku tetrachloro úh hq;= h
m%( [CoCl3(NH3)3] ys IUPAC ku fokak ms( Triamminetrichlorocobalt(III)
28 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
^5& nkaO wldrdos wkqms<sfj<g ieliSfï § l,ska fhdok m%;Hhka (prefix) fkd i,lkq ,nhs
[CoFI2(NH3)3] = triamminefluorodiiodocobalt(III)
35 ixlS¾K legdhk iy WodiSk ixlS¾K kï lsßu
ir, ldnksl ,jK kï lrk wdldrh wms oksuq oeka wms IUPAC kS;shg wkql+,j ixlS¾K legdhk iy WodiSk ixfhda. lsysmhla kï lruq ixlS¾K legdhk iy WodiSk ixfhda. kï lsÍug jvd ixlS¾K wekdhk kï lsÍu fjkia nj u;l ;nd .; hq;= h ^36 fldgi n,kak&
m%( my; § we;s ixlS¾K legdhk$WodiSk ixlS¾Kj, IUPAC kï fokak
(a) [V(NH3)6]3+
(b) [MnBr(CO)5]
(c) [Fe(OH)(H2O)5]SO4
(d) [CoCl(CN)(NO2)(NH3)3]
ms: (a) Hexaamminevanadium(III) ion
(b) Bromopentacarbonylmanganese(I)
(c) Pentaaquahydroxoiron(III) sulphate;
fmkagdwelajdyhsfv%dlafidwhka(III) i,af*aÜ [Fe(OH)(H2O)5]SO4 hkq ,jKh ls. fuu ixlS¾Kh kï lsÍfï § m<uqj legdhkfha ku ,shd bkamiqj ysia;ekela ;nd fojkqj wekdhkfha ku ,shkak.
(d) Triamminechlorocyanonitridocobolt(III)
g%hsweïókalaf,dafrdihfkdkhsg%fvd(III)
36 ixlS¾K wekdhk kï lsÍu 35 jk fldgfia § ixlS¾K legdhk iy WodiSk ixfhda. kï lsÍu ms<sn|j wms wjOdkh fhduq l< w;r oeka wms ixlS¾K wekdhk kï lsÍu ms<sn|j i,ld n,uq IUPAC kS;shg wkqj ixlS¾K wekdhkhl uOH f,dayfha ku ‘ate’ m%;Hfhka wjika l< hq;= h
29 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
m%( my; ixlS¾K wekdhkj, IUPAC kï fokak
(a) [TiCl5]
(b) [VCl6]2
(c) [MnO4]
(d) [Fe(CN)6]4
(e) [CoCl4]2
(f) [Ni(CN)4]2
(g) [CuI4]2
ms(
(a) Pentachlorotitanate(IV) ion
(b) Hexachlorovanadate(IV) ion
(c) Tetraoxomanganate(VII) ion
(d) Hexacyanoferrate(II) ion
(e) Tetrachlorocobaltate(II) ion
(f) Tetracyanonickelate(II) ion
(g) Tetraiodocuprate(II) ion
idrdxYh
ir, wï, kï lsÍfï § wf,dayhl TlaislrK wxlh ^Wod :N, S, C) jryka ;=< fokq ,efí
ir, ,jK kï lsÍfï § m<uqj legdhkfha ku jryka ;=< f,dayfha TlaislrK wxlh iu`. o B<`.g wekdhkfha ku jryka ;=< wf,dayfha TlaislrK wxlh iu`. o ,shkq ,efí legdhkh fyda wekdhkh tla TlaislrK wjia:djla fmkajk úg TlaislrK wxlh Èh hq;= ke; wekdhkfha ku “ide” fyda “ate” m%;Hfhka wjika fõ
,jKhla kï lsÍfï § m<uqj legdhkh o fo jkqj wekdhkh o ,shkq ,efí
30 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
ixlS¾K wKqjla$whkhla kï lsÍfï § nkaOj, wdfrdamKh fkd i,lñka wldrdÈ wkqms<sfj<g m<uqj i|yka lrk w;r miqj f,dayh o tys TlaislrK wxlh ^frdau b,lalñka& iu`. i|yka lrkq ,efí nkaO wldrdÈ wkqms<sfj<g ilia lsÍfï § fmr m%;H fkd i,lkq ,efí
ixlS¾K wekdhk kï lsÍfï § uOH f,dayfha ku “ate” m%;Hfhka wjika flf¾
tl u nkaOhka lsysmhla we;súg di, tri, tetra, penta. hexa, hepta, octa, nona,
deca jeks m%;H ku iu`. Ndú;d flf¾
wruqKq fuu ieish wOHhkh l< miq my; oE isÿ lsÍug Tng yelsúh hq;= h
ir, wldnksl ixfhda. kï lsÍu
IUPAC kS;s meyeÈ,s lsÍu
§ we;s ix.; ixfhda.hl ixlS¾K legdhkhl fyda ixlS¾K wekdhkhl
IUPAC ku ,sùu
ix.; ixfhda.hl IUPAC ku § we;s úg ridhksl iQ;%h ,sùu
31 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
ls%hdldrlu 32 “ixlS¾K legdhk” iy “ixlS¾K wekdhk” hkqfjka woyia jkafka l=ula
o@ ta tl tlla i|yd WodyrK 3 ne.ska fokak
33 Co2+
/Co3+ wefudakshd iy laf,darhsâ wvx.= wIaG;,Sh cHdñ;shla iys;
ixlS¾K legdhk$wekdhkj, iQ;% ,shkak 34 my; È we;s ixfhda.$ixlS¾K whkj, IUPAC kï fokak
(a) Na2[Fe(CN)5NO]
(b) K3[Ag(S2O3)2]
(c) [Mn(CH3)(CO)5]
(d) [Fe(NCS)][CuCl4]
(e) NaFe[Fe(CN)6]
(f) K2Cu[Fe(CN)6]
(g) Fe4[Fe(CN)6]3
35 my; tla tla ixfhda.hkays ridhksl iQ;% fokak'
(a) Triaquadinitronitritocobalt(II)
(b) Potassium hexacyanonickelate(II)
(c) Ammonium hexachloroplatinate(IV)
(d) Dibromotetraammineplatinum(IV) nitrate
(e) Potassium tetrafluorooxochromate(V)
(f) Dichlorodinitrosylcopper(II)
32 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
4. 3d-uQ,øjHhkays m%;sls%hd
ye|skaùu 1 jk yd 2 jk ieishkays § d-f.dkqfõ uQ,øjHhkays uQ,sl ixl,am iy fN!;sl .=K ms<sn|j wms idlÉPd lf<uq' 3 jk ieisfha § ix.; ixfhda.hkays kï ,shk wdldrh ms<sn|j W.;af;uq' fuu ieisfha § 3d-uQ,øjHhkays iuyrla uQ,sl m%;sls%hd ms<sn|j úfYaIfhka u" c,h" jd;h ^Tlaiscka&" ye,ck" fmdÿ wï, iy NIau iuÕ tajdfha m%;sls%hd ms<sn|j i,lkq ,efí' s-f.dkqfõ uQ,øjH fuka fkdj d-f.dkqfõ uQ,øjHhka úúO TlaislrK wjia:d fmkajk w;r j¾Kj;a ixfhda. we;s lrhs'
4.1 c,h iuÕ m%;sls%hd jeäu úoHq;a Ok laIdr f,day c,h iuÕ m%pKav f,i m%;sls%hd fldg yhsv%cka iy f,day yhsfv%dlaihsâ ,ndfok nj wms oksuq' jeä úoHq;a Ok;djla we;s Ca, Sr iy Ba jeks laIdÍh mdxY= f,day c,h iuÕ fiñka m%;sls%hd lr yhsv%cka iy f,day yhsfv%dlaihsâ ,nd fohs' kuq;a ldur WIaK;ajfha § fnrs,shï iy ue.akSishï c,h iuÕ m%;sls%hd fkd lrhs' ghsfÜkshï f,dayh Tlaihsv mg,hlska wdjrKh ù we;s w;r tu.ska th wlsS%hj ;nhs' kuq;a Ti yqud,h iuÕ m%;sls%hd lr ghsfÜkshï(IV)
Tlaihsâ (TiO2) iy yhsv%cka ,ndfoa' hlv f,day u; jdhq rys; c,h iq¿ n,mEula we;s lrk kuq;a th f;; jd;fha § TlaislrKh ù ic, hlv Tlaihsvh ,ndfohs' fuu hlv mDIaGh ;j ÿrg;a m%;sls%hd ùu fkd j<lajk w;r Tlaihsvh len,s f,i fjka ùu ksid hlv f,dayh ;jÿrg;a TlaislrKh ùu i|yd ksrdjrKh lrhs' fuu ls%hdj,sh u,lEu$u,skùu (rusting) f,i yÿkajhs' hlv iy iskala, yqud,h iu`. m%;sls%hd lr wod< f,day Tlaihsvh iy yhsv%cka my; oelafjk f,i ,nd fohs'
Ti(s) + 2 H2O(g) TiO2(s) + 2 H2(g)
3 Fe(s) + 4 H2O(g) Fe3O4(s) + 4 H2(g)
Zn(s) + H2O(g) ZnO(s) + H2(g) idudkH ;;ajhka hgf;a § jefkaähï" fl%dañhï" ksl,a" fldfnda,aÜ iy iskala c,h iuÕ m%;sls%hd fkd lrhs' fldm¾ (Cu), is,aj¾ (Ag), r;arka (Au) iy ma,eákï (Pt) jeks wdka;ßl f,day yqud,h fyda c,h iuÕ m%;sls%hd fkd lrhs'
c,Sh ixlS¾K wdka;ßl f,day ,jK c,fha Èh ù c,Sh ixlS¾K fok w;r" c, wKqfõ Tlaiscka odhl mrudKqj f,i ls%hd lrhs' oaú ixhqc (M2+
) iy ;S% ixhqc (M3+) wdka;ßl f,day
[M(H2O)6]n+ wdldrfha wIag;,Sh c, wKq 6 la iys; (fylaidwelajd) ixlS¾K we;s
lrhs (n = 2, 3; M = Cr, Mn, Fe, Co, Ni, Cu Zn). Wod : [Fe(H2O)6]Cl3 , [Mn(H2O)6]Cl2
33 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
iy [Cu(H2O)6]SO4. [M(H2O)4]n+ c, wKq y;rla iys; ixlS¾K (fgÜrdwelajd
ixlS¾Kh) o mj;S.
ls%hdldrlu
4.1 hlv u, ne|Su hkqfjka woyia jkafka l=ula o@ fuu ls%hdj,sfha § we;sjk hlv wvx.= ixfhda. fudkjd o@
4.2 Tlaiscka iuÕ m%;sls%hd ish¨ u laIdr f,day" Tlaiscka iuÕ m%;sls%hd lrk nj wms oksuq' 3d-uQ,øjH iu`. Tlaiscka m%;sls%hd fldg f,day Tlaihsv we;s lrhs' Tlaihsvfha ixhq;sh f,dayfha TlaislrK wjia:dj u; r|d mj;S' jd;fha § ialekaähï f,dayh u,sk jk w;r Tlaiscka ;=< § myiqfjka oykh ù ialekaähï(III) Tlaihsv ^Sc2O3) we;s fõ' ghsfÜkshï o Tlaiscka ;=< oykh ù iqÿ meye;s oe,a,la iy ghsfÜkshï vhsTlaihsâ ,nd foa' r;a lsÍfï § jefkaähï f,day jeämqr Tlaiscka yd m%;sls%hd fldg jefkaähï(V) Tlaihsâ ^V2O5) ,nd foa' fuh wfkl=;a jefkaähï Tlaihsâ iuÕ ixfhdackh úh yels h' jefkaähï" Tlaihsv y;rla we;s lrk nj ie,lsh hq;= fõ ^j.=j 4.1&' ldur WIaK;ajfha § fl%dañhï f,dayh jd;h fyda Tlaiscka iuÕ m%;sls%hd fkd lrk kuq;a by< WIaK;ajj, § Cr2O3 ,ndfoa' uex.kSia wdj¾;s;d j.=fjys tys wi,ajeis uQ,øjHhkag jvd úoHq;a Ok;djfhka jeä kuq;a jd;hg tfrysj m%;sls%hdYS,s fkdfõ' uex.kSia" Tlaiscka ;=< oykh ù Mn3O4 ,nd foa' WodyrK lsysmhla my; § we;'
4 Sc(s) + 3 O2(g) 2 Sc2O3(s)
4 V(s) + 5 O2(g) 2 V2O5(s)
4 Cr(s) + 3 O2(g) 2 Cr2O3(s)
4 Cu(s) + O2(g) 2 Cu2O(s)
M
H2O
H2O OH2
OH2
OH2
OH2
n+
[M(H2O)6]n+
34 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
ls%hdldrlu
4.2 uex.kSia Tlaiscka ;=< oykh ù Mn3O4 ,nd foa' fuu m%;sls%hdj i|yd ;=,s; iólrKh ,shkak.
3d-uQ,øjHhkays okakd f,day Tlaihsv my; 4.1 j.=fjys § we;' Ti, V, Cr iy Mn oajHdx.S (divalent) f,day Tlaihsv ;=kla fyda y;rla idok nj Tng yeÕS hkq we;' f,dayfhys wju iy Wmßu TlaislrK wjia:d ms<sfj<ska +1 yd +7 fõ'
j.=j 4.1 3d-uQ,øjHhkays ir, f,day Tlaihsv
ls%hdldrlu
4.3 4.1 j.=fõ oelafjk V ys Tlaihsv y;frys TlaislrK wxl ,shkak'
4.3 ye,ck iu. m%;sls%hd d-f.dkqfõ uQ,øjH s- yd p-f.dkqfõ uQ,øjH fuka ye,ck iuÕ ls%hd lr f,day ye,ck idohs' WodyrKhla f,i Sc ye,ck ^F2 , Cl2 , Br2 iy I2& iuÕ iS>%fhka m%;sls%hd lr oykh ù ScF3 , ScCl3 , ScBr3 iy ScI3 hk g%hs fya,hsv idohs'
2 Sc(s) + 3 X2(g) 2 ScX3(s) (X = F, Cl, Br, I)
ghsfÜkshï o WKqiqï ;;a;aj hgf;a tf,i u ls%hdlr ghsfÜkshï^IV) fya,hsv idohs' TiF4(s) (iqÿ), TiCl4(l) (wj¾K), TiBr4(s) (;eô,s) iy TiI4(s) (;o ÿUqre). *af,daÍka iu. m%;sls%hd ùug 200 0C g by< WIaK;ajhlg r;a lsÍug wjYH fõ'
Ti(s) + 2 X2 TiX4 (X = F, Cl, Br, I)
Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn O.N.
Cu2O +1
TiO VO MnO FeO NiO CuO ZnO +2
Sc2O3 Ti2O3 V2O3 Cr2O3 Mn2O3 Fe2O3 Co3O4 +3
TiO2 VO2 CrO2 MnO2 NiO2 +4
V2O5 +5
CrO3 +6
Mn2O7 +7
35 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
fl%dañhï f,dayh iu`. ye,ck idudkH ;;ajhka hgf;a ls%hdlr fl%dañhï^III) fya,hsv idohs' Wod: CrF3(s) (fld<), CrCl3(s) (r;=-oï), CrBr3(s) (b;du;a ;o fld<)
iy CrI3(s) (b;du;a ;o fld<).
2 Cr(s) + 3 X2 2 CrCl3(s) (X = F, Cl, Br, I) fl%dañhï f,dayh *af,daÍka iu. 400 o
C iy jdhqf.da, mSvk 200-300 w;r m%;sls%hdlr fl%dañhï^VI) *af,darhsâ" CrF6 (ly& idohs' r;= fl%dañhï^V) *af,darhsâ" CrF3 ;a y÷kdf.k we;. 3d-uQ,øjHj, *af,darhsv 4.2 j.=fjys olajd we;' Ni, Cu iy Zn vhs*af,darhsv idohs' Fe iy Co vhs*af,darhsv iy g%hs*af,darhsv hk fol u idohs'
Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn O.N.
VF2 CrF2 MnF2 FeF2 CoF2 NiF2 CuF2 ZnF2 +2
ScF3 TiF3 VF3 CrF3 MnF3 FeF3 CoF3 +3
TiF4 VF4 CrF4 MnF4 +4
VF5 CrF5 +5
CrF6 +6
4.2 j.=j ( 3d-uQ,øjHj, *af,darhsv
4.4 wï, iuÕ m%;sls%hd 3d-uQ,øjH fndfyduhla Lksc wï, ^wldnksl wï,& iuÕ m%;sls%hd lrhs' ialekaähï f,dayh ;kql yhsv%laf,daßla wï,fhys myiqfjka Èh ù yhsv%cka jdhqj ^H2) iy ic, Sc(III) whk wvx.= ødjK ,nd foa' Tn okakd mßÈ ic, Sc(III) whk fyda Sc
3+^c,Sh&"
[Sc(OH2)6]3+ hk ixlS¾K whkh f,i mj;S'
2 Sc(s) + 6 HCl(aq) 2 Sc3+
(aq) + 6 Cl(aq) + 3 H2(g)
wfkl=;a f,day o fuf,i u m%;sls%hd fldg yhsv%cka iy wod< ,jKh my; oelafjk f,i ,nd foa' Cr^s& + 2 HCl^aq& Cr
2+^aq& + 2 C l ^aq& + H2^g&
Fe^s& + 2 HCl^aq& Fe2+^aq& + 2 C l
^aq& + H2^g&
Co^s& + 2 HCl^aq& Co2+^aq& + 2 C l
^aq& + H2^g&
Cu^s& + H2SO4^aq& Cu2+
(aq& + 2 SO42 ^aq& + H2(g&
fldfnda,aÜ f,dayh ;kql i,a*shqßla wï,fhys fiñka ødjKh ù H2 iy ic, Co(II) whk wvx.= ødjKhla ,nd foa'
36 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
hlv f,dayh ;kql i,a*shqßla wï,fhys Tlaiscka ke;s úg myiqfjka Èh ù ic, Fe(II) whkh iuÕ H2 wvx.= ødjKhla ,nd foa' Tlaiscka we;s úg iuyrla Fe(II), Fe(III) njg TlaislrKh fõ'
Fe(s) + H2SO4(aq) Fe2+
(aq) + SO42
(aq) + H2(g) ;kql c,Sh yhsv%*af,daßla wï,h (HF) ghsfÜkshï iuÕ m%;sls%hd lr ixls¾K
wekdhkh [TiF6]3 iy yhsv%cka ^H2) ,nd foa'
2 Ti(s) + 12 HF(aq) 2 [TiF6]
3(aq) + 3 H2(g) + 6 H
+(aq)
idudkH WIaK;ajfha § ghsfÜkshï f,dayh Lksc wï, yd m%;sls%hd fkd lrk kuq;a WKq yhsv%laf,daÍla wï,h yd m%;sls%hd lr ghsfÜkshï(III) ixlS¾K idohs' ir, ,jK iuÕ wï,hkays m%;sls%hd
ir, oaúixhqc yd ;s%ixhqc wdka;ßl f,day ,jK idkaø wï,j, (HX) Èhù [MX4]
fyda [MX4] wdldrfha p;=ia;,Sh ixlS¾K wekdhk ,nd foa'
WodyrK lsysmhla my; oelafõ'
CuCl2(s) + 2 HCl(aq) [CuCl4]2
(aq) + 2 H+(aq)
MnCl2(s) + 2 HCl(aq) [MnCl4]2
(aq) + 2 H+(aq)
CuCl2 , laIdr f,dayhkays laf,darhsv iuÕ m%;sls%hdfjka o [CuCl4]2- ksmoúh yel' Wod
CuCl2 (s) + 2 KCl(aq) K2[CuCl4](aq)
c,h iuÕ ;kql lsÍfï § [CuCl4]2- whkh" ks,a meye;s c,Sh ixls¾K whkhla jk
[Cu(H2O)6]2+ njg mßj¾;kh l< yels h'
[CuCl4]2
(aq) + 6 H2O(l) [Cu(H2O)6]2+
(aq) + 4 Cl(aq)
ly ks,a
Cl
M
ClCl
Cl
M = Cu, Zn
[MCl4]
37 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
4.5 NIau iuÕ m%;sls%hd idudkHfhka 3d-uQ,øjH NdIañl ødjKhkag tfrysj m%;sls%hdYS,S fkdfõ' ialekaähï
NaOH iuÕ m%;sls%hd fldg Na3[Sc(OH)6] iy yhsv%cka ,nd foa'
2 Sc(s) + 6 NaOH(aq) + 6 H2O(l) 2 Na3[Sc(OH)6] + 3 H2(g)
ghsfÜkshï idudkH ;;a;aj hgf;a § fyda r;al< úg fyda NIau iuÕ m%;sls%hdjla fkd fmkajhs' jefkaähï f,dayh øj jQ f,day yhsfv%dlaihsvhkag m%;sfrdaë fõ' ksl,a c,Sh fidaähï yhsfv%dlaihsv iuÕ m%;sls%hd fkd lrhs' c,Sh wefudakshd fyda NaOH iuÕ ir, ,jKhkays m%;sls%hd
CrCl3(aq& + jeämqr NH3^aq& [Cr(NH3)6]Cl3^aq& ^oï&
Cu2+
(aq& + 4 NH3^aq& [Cu(NH3)4]2+^aq& ^;o ks,a&
NiSO4(aq& + 4 NH3^aq& [Ni(NH3)4]SO4^aq& ^ks,a&
ZnO, c,Sh NaOH ys osh ù Na2[Zn(OH)4] ,nd foaa'
ZnO + 2 NaOH + H2O Na2[Zn(OH)4] wdka;ßl f,dayhkays fndfyduhla c,Sh ixlS¾K" NaOH fyda c,Sh NH3 iuÕ m%;sls%hd fldg wod< f,day yhsfv%dlaihsvh wjlafIam lrjhs' WodyrKhla f,i CrCl3(aq) + 3 NH3(aq) Cr(OH)3(s) ↓(ks,g yqre fld<& + 3 NH4Cl(aq)
38 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
CrCl3(aq) + 3 NaOH(aq) Cr(OH)3(s) ↓ + 3 NaCl(aq)
ZnSO4(s) + 2 NH3(aq) + 2 H2O(l) Zn(OH)2(s)↓ + (NH4)2SO4(aq)
Zn(OH)2(s) + excess NH3(aq) [Zn(NH3)4]2+
(aq) + 2 OH(aq)
idrdxYh
úoHq;a Ok;djh wêl laIdr f,day, c,h iuÕ m%pKav f,i m%;sls%hd fldg yhsv%cka iy f,day yhsfv%dlaihsâ ,ndfohs'
wdka;ßl f,day ,jK" c,fhys Èh ù c,Sh ixlS¾K fok w;r c, wKqfõ
Tlaiscka odhl mrudKqj f,i ls%hd lrhs'
Tlaiscka iuÕ 3d-uQ,øjH" m%;sls%hd fldg f,day Tlaihsv we;s lrhs' Tlaihsvfha ixhq;sh f,dayfha TlaislrK wjia:dj u; r|d mj;S.
s- iy p-f.dkqj, uQ,øjH fuka 3d-uQ,øjH ye,ck iuÕ m%;sls%hd lr f,day
fya,hsv ,ndfohs' fya,hsvfha ixhq;sh" f,dayfha TlaislrK wjia:dj u; r|d mj;S. WodyrKhla f,i" ialekaähï ms<sfj<ska ScF3 , ScCl3 , ScBr3 iy ScI3
hk g%hsfya,hsv we;s lrhs'
fndfyduhla 3d-uQ,øjH" Lksc wï, yd m%;sls%hd lrhs'
Wod" ialekaähï f,day" ;kql yhsv%laf,daßla wï,fhys myiqfjka Èh ù ic, Sc(III) whk iy yhsv%cka jdhqj ,nd foa'
wdka;ßl f,dayhkays fndfyduhla c,Sh ixlS¾K, c,Sh NaOH fyda c,Sh
NH3 iuÕ m%;sls%hd lr wod< f,day yhsfv%dlaihsv wjlafIamh ,ndfohs'
wruqKq fuu ieish wjidkfha oS Tng my; oE lsßug yelshdj ;sìh hq;=h' c,h" Tlaiscka" ye,ck" wï, iy NIau iu. wdka;ßl f,day" m%;sls%hd lrk ;;a;ajhka iy M, ms<sn|j úia;r lsrSug
39 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
ls%hdldrlu 4.4 ghsfÜkshïys oajHdx.S Tlaihsv ;=fkys wKql iQ;% ,shkak' ghsfÜkshï f,dayh
yqud,h yd m%;sls%hd fldg ksmojkafka l=uk ghsfÜkshï Tlaihsvh o@ 4.5 yqud,h iuÕ m%;sls%hd fkd lrk wdka;ßl f,day ;=kla kï lrkak' 4.6 tla wdldrhl f,day Tlaihsv muKla we;s lrk 3d-uQ,øjH fol fudkjd o@ 4.7 M2O wdldrfha f,day Tlaihsvh we;s lrk 3d-uQ,øjHh l=ula o@ 4.8 M2O5 wdldrfha f,day Tlaihsvh we;s lrkafka l=uk 3d-uQ,øjHh o@ 4.9 M2O7 wdldrfha f,day Tlaihsvh we;s lrkafka l=uk 3d-uQ,øjHh o@
40 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
5. wdka;ßl f,day ksiaidrKh iy m%fhdack ye|skaùu
1 isg 4 olajd ieishkays § d-f.dkqfõ uQ,øjHhkays ridhkh ms<sn|j tajdfha fN!;sl ridhksl iy W;afma%rl .=K iy f,day ixlS¾K kdulrKh hkdÈh wdjrKh jk mßÈ wms idlÉPd lf<uq. wdka;ßl f,day jeo.;a ld¾hka rdYshla bgq lrhs. WodrKhla f,i ñksid ;=< Tlaiscka mßjykh lrk hlv wvx.= ySï (Haem) tallh. Ôj moaO;sh ;=< yuqjk tkaihsuj, ls%hdldÍ fldgfiys (active sites)
fndfyduhla 3d-uQ,øjH wvx.= fõ. úgñka B12 j, fldfnda,aÜ whkhla wka;¾.; h. fuu ieisfha § wdka;ßl f,day ksiaidrKh i|yd Ndú;d lrkq ,nk l%u iy tajdfha m%fhdack ms<sn|j fláfhka wOHhkh lrkq ,nk w;r hlv iy fldm¾ ms<sn|j úfYaI wjOdkhla fhduq lrkq ,efí.
5.1 meje;au mDÓú lfndf,a jvd;a nyq, 3d-uQ,øjHh hlv (Fe) fõ. th uq¿ lfndf,ys ixhq;sfhka 6% la muK fõ. B<Õg jvd;a nyq, 3d-uQ,øjH jkqfha ghsfÜkshï (0.6%) iy uex.kSia (0.1%) fõ. b;sß uQ,øjHhka (V, Cr, Co, Ni iy Cu) úr, jk w;r iq¿ jYfhka me;sÍ we; (0.01% jvd wvqfjka). 3d-uQ,øjHhka fndfyduhla mj;skafka tajdfha Tlaihsv" c,Sh Tlaihsv" ldnfkag" i,af*ag iy wdifkag f,i h' 3d-uQ,øjHhkays uQ,sl Lksc iy wfkl=;a m%Nj j.=j 5.1 ys § we;.
5.1 j.=j ( 3d-uQ,øjHhkays uQ,sl Lksc iy wfkl=;a m%Nj
uQ,øjHh Lksc m%Nj
Sc Thortveitite ScSi2O7
Ti Rutile TiO2, ilmenite FeTiO3
V Partronite (complex sulphide); vanbadinite Pb5(VO4)3Cl; camotite K(OU2)VO4•1.5H2O
Cr Chromite FeCr2O4; crocoite PbCrO4; chrome ochre Cr2O3
Mn Silicate; pyrolusite MnO2; hausmannite Mn3O4; rhodochrosite MnCO3
Fe Haematite, Fe2O3; magnetite Fe3O4. limonite FeO(OH); siderite FeCO3; pyrites FeS2
Co Smallite CoAs2; cobailite CoAsS; linnaeite Co3S4; in association with Ni in arsenic-containing
ores
Ni Laterites such as gamierite (Ni,Mg)6Si4O10(OH)8 and nickeliferrous limonite
(Fe,Ni)O(OH)nH2O; garnierte (Ni, Mg)6Si4O10(OH)8; sulphides such as pentlandite (Ni,Fe)9S8;
associated with Cu, Co and other precious metals in combination with As, Sb and S
Cu Chalcopyrite CuFeS2; copper glance or chalcolite Cu2S; cuprite Cu2O; malachite Cu2CO3(OH)2
Zn Zinc blende ZnS; smithsonite ZnCO3
41 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
mDÓú lfndf,ys 3d-uQ,øjHhkays nyq,;djh 5.2 j.=fjys § we;. 5.2 j.=j: mDÓú lfndf,ys 3d-uQ,øjHhkays nyq,;djh
uQ,øjH nyq,;djh
uQ,øjH nyq,;djh
O 46 Cl 0.1
Si 28 Cr 0.04
Al 8.1 C 0.03
Fe 5.1 V 0.02
Ca 3.6 Ni 0.008
Na 2.9 Cu 0.007
K 2.6 Co 0.002
Mg 2.1 Pb 0.001
Ti 0.6 Sc 0.0005
Mn 0.1 Zn 0.0001
uQ,øjH nyq,;djh mDÓú lfndf,ys jvd;a nyq, j mj;sk uQ,øjHhka jkqfha Tlaiscka" is,slka iy we¨ñkshï h. mDÓú lfndf,ys mj;sk jvd;a u nyq, s-f.dkqfõ uQ,øjHhka jkqfha Ca, Na, K iy Mg h. Ca, K, Na iy Mg, ñksia isrefrys mj;sk jvd;a u iq,N f,day fõ.
m% ñksia isrefrys we;s jvd;a nyq, uQ,øjH y;r fudkjd o @ ms H, O, C iy N
42 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
5.2 ksiaidrK l%u wdka;ßl f,day m%Odk jYfhka mj;skafka i,a*hsv iy Tlaihsv f,i h' m%;sls%hdYS,S nfjka wvq (Wod: Cu, Au, Pt) uQ,øjH ixfhdackh fkdjQ uQ,øjH f,i mj;S' f,day ksê TlaisyrKh lsÍug ldnka fyda ldnka fudfkdlaihsâ fyda yhsv%cka fyda m%;sls%hdYS,s f,day my; oelafjk wdldrhg fhdod .; yel.
MO(s) + C(s) M(s) + CO(g)
MO(s) + CO(g) M(s) + CO2(g)
MO(s) + H2(g) M(s) + H2O(l)
TiCl4(l) + 2 Mg(s) Ti(s) + 2MgCl2(s) f,day ksiaidrKh i|yd my; i|yka mshjr Ndú;d lrhs' 1 hï f,dayhla, tys ksêfhka ksiaidrKh lsÍfï m<uq mshjf¾ § ksêh idkaø
lsÍu isÿ lrkq ,nhs. wkjYH mdIdK wdÈfhka ksêh fjkalsÍu i|yd úúO ls%hdj,s Ndú;d lrkq ,efí. iuyr wjia:djkays § bms¨u (flotation) Ndú;d lrk w;r fuys § c, Odrdjka u.ska iqkanqka (debris) msg;g hjkq ,nk w;r >k ksêhla b;sß lrhs.
2 i,a*hsv ksê, wod< Tlaihsv njg m;alsÍug idudkHfhka tajd mq¿iaikq
,efí. 3 ixY=oaO ksê ^f,day Tlaihsv fyda fya,hsv& f,day njg TlaisyrKh l< hq;=
fõ. Tlaisydrlh (Wod : C, CO, H2, Al wdÈh) f;dard .ekSu wd¾Ól ;;a;ajh fuka u ridhksl idOl uÕska o md,kh jk w;r wjYH f,day ixY=oaO;djh u; o r|d mj;S.
4 Tlaisydrlh f,i fldala Ndú;d lsÍfï § m%Odk wmøjH f,i ldnka mj;S.
ldnka bj;a lsÍu, wixY=oaO f,dayh jdhq Odrdjla ;=< r;alsÍfuka isÿ lrkq ,efí. ;jÿrg;a msßisÿ lsÍu úoHq;a úÉfþokh u.ska isÿlr .; yels h (Wod: Cu, Ag, Cr wdÈh).
hlv ksiaidrKh hlv hkq jvd jeo.;a f,day w;ßka tl ls. th iajNdjfha § Tlaihsv fyda i,a*hsv f,i mj;S. WodyrK f,i ysughsÜ Fe2O3; ue.akghsâ Fe3O4 iy whka mhsrhsÜia FeS2. hlv Tlaihsv, ldnka fudfkdlaihsâ u.ska TlaisyrKh lsÍfuka hlv ,nd.; yels h. hlv ksêj, ySughsÜ Fe2O3 wvx.= fõ. Fe2O3, Fe njg TlaisyrKh ldnkafudfkdlaihsâ u.ska 800-2000
oC jeks wêl WIaK;ajj, § Odrd W!Iaulhla
(blast furnace) ;=< § isÿ flf¾. Fe2O3(s) + 3 CO(g) 2 Fe(s) + 3 CO2(g)
43 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
wuq hlv ^fldala& iy , C CaCO3
Kqiqï jdhq msgùu
W Kqiqï jdhq msgùu
W
Kqiqï jd;hwe;=¿ ùu
WKqiqï jd;hwe;=¿ ùu
W
øj hlv øj wmøjH
5.1 rEmh( Odrd W!Iaulh ;=< uQ,sl mshjr7
yqKq.,a, fldala iy hlv m%Njhka wvx.= ñY%Khla iuÕ W!Iaulh wdfrdamKh lr.kq ,efí. W!Iaulfha my<ska mSvkhla hgf;a jd;h we;=,a lrkq ,efí. fuys § fldala Tlaiscka iuÕ ixfhdack ù CO ksmojkq ,efí. fuh ;dmodhl ls%hdj,shla jk w;r W!Iaulfha ls%hdj,sh mj;ajd .ekSu i|yd wjYH Yla;sh iemhSu i|yd fuh wdOdr fõ. CaO ckkh i|yd yqKq.,a tl;= lsÍfï fya;=j'
CaCO3(s) CaO(s) + CO2(g) ksêfhys wvx.= is,sld iuÕ CaO m%;sls%hd ù øj CaSiO3 ksmojk w;r th W!Iaulfha my<ska bj;a flf¾.
CaO(s) + SiO2(s) CaSiO3(l)
øj whka W!Iaulfhka bj;g f.k wÉpq (moulds) ;=<g jd;a;= l< yels h. th msßisÿ fkd jk neúka th “wuq hlv” (pig iron) f,i y÷kajhs. idudkHfhka fndfyduhla øj hlv jdfka njg m;a flf¾. fuh wixY=oaO øj hlv ;=<ska Tlaiscka heùfuka isÿ lrkq ,efí. Tlaiscka u.ska ldnka iy fmdiamria jeks wmøjH tajdfha Tlaihsv njg TlaislrKh lrk w;r øj hlv fj;ska jdhq fyda f,dafndr fj;g wjfYdaIKh lrùfuka bj;a lrkq ,efí. hlv ;=< ldnka wvx.= m%udKh u.ska hlvj, iajNdjh ks¾Kh lrhs.
44 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
fldm¾ ksiaidrKh fldm¾ys fmdÿfõ oelsh yels ksêh “le,fld*hsrhsÜ” (Chalcopyrite) (CuFeS2) fõ. m%Odk l%u folla u.ska fldm¾ ksiaidrKh l< yels h.
1 ;dm f,day ld¾ñl l%uh - i,a*hsv ksê j,ska ksiaidrKh 2 øj f,day ld¾ñl l%uh -
øj ksiaidrKh ^ixlS¾K ldrlhla Ndú;fhka Cu
2+ whk idkaø lsÍu& iy bka miqj isÿlrkq ,nk úoHq;a úÉfþokh u.ska ridhksl ødjKhlska (Cu
2+) fldm¾
,nd.ekSu. ;dm f,day ld¾ñl l%uh i,a*hsv ksê j,ska fldm¾ ksiaidrKh m%Odk mshjr y;rlska iukaú; fõ.
i leKSu ^wuqøjH yEÍu iy tla/ia lsÍu, mining& ii. weUÍu ^wkjYH øjH bj;afldg wuqøjH weUÍu, grinding& iii. úreùu (smelting)
iv. Y=oaO lsÍu (refining) úreùu idkaø lrk ,o ksêh is,slka vfhdlaihsâ ^is,sld& iy jd;h ^fyda Tlaiscka& iuÕ W!Iaulhl fyda W!Iaul fY%aKshla ;=< m%n, f,i r;alrkq ,efí. le,afldmhsrhsÜ ;=< we;s fldm¾(II) whk, fldm¾(I) i,a*hsâ njg ;jÿrg;a TlaisyrKh fõ' ^wjidk wÈhf¾ § fuh fldm¾ f,dayh (Cu) njg ;jÿrg;a TlaisyrKh fõ&. fuu ls%hdj,sfha §s le,afldmhsrhsÜys we;s hlv ^whka& bj;a lrkq ,nk w;r whka(II) is,sflaÜ f,dafndr njg mßj¾;kh flf¾. le,afldmhsrhsÜ ;=< we;s fndfyduhla i,a*¾ i,a*¾vfhdlaihsâ jdhq njg m;a fõ. fuh iam¾Y ls%hdj,sh u.ska i,a*shqßla wï,h ksmoùu i|yd Ndú;d lrhs. Y=oaO lsÍu by< ;;a;ajfha fldm¾ ,nd.ekSu i|yd úoHq;a ridhksl l%u u.ska isÿlrk ls%hdj,sfhys wjidk wÈhr fuh fõ. fuu mshjr fY%aKsh i|yd iïmq¾K iólrKh my; § we; .
2 CuFeS2 + 2 SiO2 + 4 O2 Cu2S + 2 FeSiO 3 + 3 SO2 ksmojk ,o fldm¾(I) i,a*hsv wjidk jdhq Odrdj u.ska fldm¾ njg m;a lrhs.
Cu2S + O2 2 Cu + SO2
45 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
m% by; úoHq;a Y=oaO lsÍu i|yd lef;dav iy wefkdav m%;sls%hd ,shkak.
ms Cu2+^aq& + 2e Cu^s& ^lef;dav m%;sls%hdj&
Cu^s& Cu2+^aq& + 2e ^wefkdav m%;sls%hdj&
5.3 ñY% f,day ñY% f,dayhkays jHqyd;aul ld¾hhka i|yd d-f.dkqfõ uQ,øjH .Kkdjla jeä jYfhka Ndú;d lrhs. ñY% f,dayhla hkq f,dayhl iy fjk;a uQ,øjHhka tlla fyda jeä .Kkdjl taldldr ñY%Kh ls' ñY% f,dayhl ix>gl f,dayh wkqj tajdys úúO .=Kdx. mj;S. m%Odk ix>glh f,i hlv wvx.= jk ñY% f,dayh jdfka f,i y÷kajhs. jdfka j¾. folla mj;S. tkï ldnka iy ñY% f,day jdfka' uq¿ jdfka ksIamdokfhka 90% l muK ldnka jdfka (carbon steel) fõ. ldnka jdfka mj;sk ldnka m%;sY;h wkqj ldnka j¾. wdldr ;=k ls '
i. uDÿ jdfka (mild steel) ii. uOH jdfka (medium steel) iii. wê ldnka jdfka (high carbon steel)
ldnka jdfkaj, oeä nj ldnka m%udKh jeäj;au jeä fõ. 5.3 j.=j: ldnka ixhq;sh iy ldnka jdfkaj, m%fhdack ldnka jdfka j¾.h ldnka m%;sY;h (%) m%fhdack uDÿ jdfka 0.2 hka;% ks¾udKlrKh,
fudag¾ r:, jh¾ iy weK uOH jdfka 0.3 - 0.6 l=¿Kq, úÿï lgq iy ÿkq
wê ldnka jdfka 0.6 - 1.5 msys, ñá iy kshk
ñY% f,day jdfka ñY% f,day jdfkaj, wvx.= jkafka whka, ldnka iy Al, Cr, Co, Mo, Ni, Ti, W
iy$fyda V jeks f,day tlla fyda lsysmh ls. u, fkdlk jdfkays Cr iy Ni jeks wfkl=;a f,day o, wvx.= fõ. WmlrK jdfka (tool steel) ys W fyda Mn wvx.= fõ. wdka;ßl f,day whkaj,g tla lsÍfuka f,dayfha oeänj jeälrk w;r ñY% f,dayh úLdokhg m%;sfrdaë fõ. iuyrla fmdÿ jYfhka oelsh yels ñY% f,day jdfka my; § we;.
46 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
u, fkdlk jdfka - Fe (73%) , Cr (18%), Ni (8%) iy C (1%) gx.aiagka jdfka - Fe (81%) , W (18%) iy C (1%) fldfnda,aÜ jdfka - Fe (90%) , Co (9%) iy C (1%) uex.kSia jdfka - Fe (86%) , Mn (13%) iy C (1%) fldm¾ ñY% f,day úúO j¾.fha ñY% f,dayhkays fldm¾ Ndú;d lrhs. jvd;a jeo.;a ñY% f,day my; 5.4 j.=fõ § we; .
5.4 j.=j: fldm¾ ñY% f,day
ñY% f,day ixhq;sh
ms;a;, (Brass)
Cu iy Zn (5 – 45%)
f,dalv (Bronze) Cu iy Sn (1 – 15%)
we¨ñkshï f,dalv Sn iy Al (1 – 15%)
fmdiamria f,dalv Cu, Sn iy P (ca 1 %)
lshqfm%dksl,a (Cupronickel)
Cu iy Ni (10 – 30%)
ähqr¨ñka (Duralumin) ys Al (95%), Cu (4%) iy wfkla f,day o wvx.= fõ. msõg¾ (Pewter) ys Sn (70-99%) iy Cu fyda Pb (1-15%) wvx.= fõ.
5.4 3d-uQ,øjHhkays m%fhdack iy tajdys ixfhda. ialekaähï Sc ys úr,;djh ksid Sc nyq,j Ndú;d fkd lrk kuq;a wê ;Sj%;d ,dïmq jeks iuyrla bf,lafg%dksl Wmdx.j, Sc Ndú;d lrhs. úlsrKYS,Ss iuia:dkslh (Sc-46) fndr f;,a i|yd jQ m%idokd.drhka (refinery crackers) ys .fõIKldrl (tracing
agent) f,i Ndú;d lrhs. ghsfÜkshï ghsfÜkshï wfkl=;a d-f.dkqfõ uQ,øjHhkag jvd >k;ajfhka wvq h. Ti f,dayh iy tys Al wvx.= ñY% f,day, .=jka hdkd l¾udka;fha § jeä jYfhka ^.=jka ñihs, iy fcÜ tkaðka ksmoùu& Ndú;d fõ. u, fkd lk jdfkaj,g jvd jeä úLdok m%;sfrdaë;djhla Ti j,g we;. we,alSk nyq wjhùlrKfha § iy-W;afm%arlhla (co-catalyst) f,i TiCl4 iy TiCl3 Ndú;d lrhs. TiO2 ;Ska;" lvodis" ma,diaála" rEm,djkH øjH" lD;s%u fl¢ iy frÈms<s ksIamdokfha § iqÿ j¾Klhla f,i Ndú;d lrhs. Ti, jdfka fuka u Yla;su;a h, kuq;a 45% la muK ieye,a¨ h. th 60% lska muK Al j,g jvd nrjk kuq;a fo .=Khla muK Yla;su;a h.
47 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
jefkaähï SO2, SO3 njg TlaislrKfha § W;afm%arlhla f,i V2O5 Ndú;d lrhs. f*frdajefkaähï (ferrovanadium) ñY% f,dayh (50% Fe) ÿkq f,i o wêfõ.S lmk WmlrK i|yd o Ndú;d lrhs. fl%dañhï f*dfrdfl%daï (ferrochrome) ñY%f,day u, fkdn¢k jdfka (12-26% Cr) iy WmlrK jdfka (tool steel) (3-6%Cr) ksmoùug Ndú;d lrhs. úoHq;a f,daydf,amk wdrlaIs; wdf,amkhla f,i o Cr Ndú;d lrhs. Cr2O3 yß; j¾Klhla f,i Ndú;d lrk w;r fl%daï-fld<" fl%daï-;eô,s" fl%daï-ly iy fl%daï-r;= PbCrO4 u; mokï jQ ish¨ u j¾Kl fõ.
uex.ksia KMnO4 hkq wdï,sl ødjKhkays § m%n, Tlaisldrlh ls. tfia u th ÿn, úIîc kdYlh ls. hlv jdfka ksmoùug hlv Ndú;d lrhs. WodyrKhla f,i u, fkdlk jdfka" uex.ksia jdfka" fldfnda,aÜ jdfka" gx.aiagka jdfka' Na2[Fe(CN)5NO] ^fj<| kduh Nipride& hkq wê reêr mSvkh (hypertension) iy jdysKS m%idrKh (vasodilation) i|yd Ndú;d lrk wldnksl T!IOh ls. N2 iy H2 u.ska NH3 ksIamdokh lsÍfï § ^fyan¾ l%uh&, Fe fyda Fe2O3 W;afm%arlhka f,i Ndú;d lrhs. fldfnda,aÜ Cr iy W iuÕ Co ñY% f,day idok w;r wê fõ.S, wê n/;s ls%hd, wê WIaK;aj lmk WmlrK i|yd Ndú;d lrhs. iuyrla ,jK Y; j¾I .Kkdjl isg §ma;su;a iy È.= l,amj;sk ks,ameyehla iys; fmdaisf,aka ùÿre, ueá NdKav, msÕka, .fvd,a iy tkeu,a ksmoùug Ndú;d lrhs. Co-60 lD;s%u iuia:dkslhla jk w;r jeo.;a .eud lsrK m%Njhla fõ. fuh b;du;a u wvqfjka mj;sk øjHhls (tracer). th f¾äfhda m%;sldrlhla f,i Ndú;d lrhs. fldfnda,aÜ laf,darhsâ ødjKhla ixiaf,aIl ;Ska; (sympathetic ink) j¾.hla f,i Ndú;d lrhs. ksl,a ud.ßka ksmoùfï § t<j¿ f;,a >k lsÍu i|yd ksl,a Ndú;d lrhs. yhsv%csfkaia iy hqf¾ia keue;s tkaihsuj, Ni wvx.= fõ. wdydr ksmoùu i|yd úI rys;, úLdok rys; f,day wjYH úg Ni Ndú;d lrhs. fldm¾ fldm¾, úoHq;a ikakdhlhla f,i o ñY% f,day jd;a;= lsÍu i|yd o ldis ksmoùu i|yd o tys we;s ksIals%h;djh ksid c, k, i|yd o fhdod .kshs. fn%dafvlaia (Bordeaux) {CuSO4 iy Cu(OH)2} bysh (spray) lDIsl¾udka;fha § È,Sr wdidok je<elaùug Ndú;d lrhs. fldm¾ys ñY% Tlaihsv, wêikakdhl f,i Ndú;d lrhs Wod. La2-xBaxCuO (4-y).
48 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
iskala u,lEu je<elaùu i|yd hlv u; wdf,amkh lsÍu ^.e,ajkhsia lsrSu&; ñY% f,day iE§u ^Wod: ms;a;,&; f,day fldgia jd;a;= lsÍu; negß bf,lafg%dav jeks tajd iskalays m%fhdack fõ. È,sfik uqyqK;a (luminous dials) ie§ug" TV ;sr, X lsrK iy m%;s§ma; myka ksmoùu i|yd ZnS Ndú;d lrhs' ñksidf.a iy i;=kaf.a jeãug o w;HdjYH uq,øjHh ls. ;Ska;" rn¾ ksIamdok" inka iy rEm,djkH l¾udka;fha § ZnO Ndú;d lrhs.
idrdxYh
mDÓú lfndf,ys we;s jvd;a u nyq, 3d-uQ,øjH whka iy ghsfÜkshï h. whka jdKscuh f,i ksiaidrKh lr.kq ,nkafka tys ksê jk ysughsÜ
(Fe2O3) iy ue.akghsÜ (Fe3O4) j,sks. Odrd W!Iaul ;=< § whka ksê CO u.ska TlaisyrK lrùfuka whka ksmojd
.kq ,efí. f,da fndr f,i wmøjH bj;a lsÍug yqKq.,a tl;= lrkq ,efí. le,afldmhsrhsÜia (chalcopyrite) j,ska fldm¾ ksiaidrKh lrkq ,efí.
ksêfhys wvx.= Cu2S jd;fha § is,sld iuÕ r;a lsÍfuka TlaisyrKh lrkq ,efí.
3d-uQ,øjH iy tajdfha ixfhda.hkays m%fhdack § we; . wruqKq fuu ieish wjidkfha § my; oE isÿ lsÍug Tng yels úh hq;= h.
3d-uQ,øjHhkays Lksc m%Nj ,ehsia;= .; lsÍu
mDÓú lfndf,ys 3d-uQ,øjHhkays nyq,;djh iei|Su
whka iy fldm¾ tajdfha ksêj,ska ksmoùu idlÉPd lsÍu
whka iy fldm¾ mokï lrf.k ñY% f,dayhkays ixhq;sh iei|Su
3d-uQ,øjH iy tajdfha ixfhda.hkays m%fhdack idlÉPd lsÍu
49 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
ls%hdldrlu
5.1 ghsfÜkshïys Lksc m%Nj 2 la kï lrkak. 5.2 fldm¾ ksê folla kï lrkak.
5.3 i. Chromite ii. Pyrolusite iii. Siderite iv. Cuprite
hk tajdfha ridhksl ixhq;sh ,shkak.
5.4 mDÓú lfndf,ys nyq,j u mj;sk uq,øjH 3 fudkjd o @ 5.5 ñksia isrefrys nyq,; u f,day j¾. 4 fudkjd o @ 5.6 ñksia isrefrys nyq,; u 3d-uQ,øjHhka fudkjd o @ 5.7 ysughsÜj,ska whka ksmoùfï ld¾ñl l%uh myokak. 5.8 fldm¾ys ñY% f,day iy tajdfha ix>gl ,ehsia;= .; lrkak.
5.9 ;dm f,day ld¾ñl l%uh u.ska fldm¾ ksIamdokh lsÍfï mshjr 4 fudkjd o @
50 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
Glossary/.egmo újrKh
Alloys : Metallic substance made by mixing and fusing two or more
metals, or a metal and a nonmetal, to obtain desirable
qualities such as hardness, lightness, and strength, e.g. brass,
bronze, steel, etc.
ñY% f,day : oDv;djh, ieye,a¨ nj iy Yla;su;a nj hk wNsu; ,laIK ,nd .ekSug f,day folla fyda jeä .Kkla, f,dayhla yd wf,dayhla fyda ú,hkh lr ñY% lr idokq ,nk f,dayuh øjH Wod( ms;a;,, f,dalv, jdfka
Basicity : The state of being a base.
NdIañl;djh : NIauhla f,i mej;Sfï yelshdj
Coordination number : The number of coordinated atoms surrounding the central
metal atom/ion in a complex or crystal.
ix.; wxlh : ixlS¾K ixfhda.hl fyda iaMálhl uOH f,day mrudKqj$whkh jgd ix.;j ne£ mj;sk mrudKq ixLHdj
Electrode potential : The measure of individual potential of a reversible electrode
at standard state, (E°)
bf,lafg%dav úNjh : iïu; ;;aj hgf;a § m%;Hdj¾; bf,lafg%davhl úNjh ms<n| ñkquls'
Electrolysis : The process of interchanging of atoms and ions by the
removal or addition of electrons from the external circuit. úoHq;a úÉfþokh : ndysr mßm:hl isg bf,lafg%dak ,nd .ekSu fyda msglsÍu
u`.ska whk iy mrudKq yqjudreùfï l%shdj,shhs'
Electron configuration : Specific distribution of electrons in atomic orbitals of atoms
or ions.
bf,lafg%dak úkHdih :mrudKqjl fyda whkhl ldlaIslj, bf,lafg%dak me;sr we;s
wdldrhhs.
Electronegativity : The tendency of an atom to attract shared electrons úoHq;a iDK;djh : nkaOkhl we;s bf,lafg%dak ;ud foig weo .ekSfï
yelshdjhs'
Electropositive : The tendency of an atom to remove valence electrons. úoHq;a Ok;djh : ixhqc;d ljpfha mj;sk bf,lafg%dak bj;a lsÍug
mrudKqjla i;= yelshdjhs'
Furnace : An enclosed chamber in which heat is produced to generate
steam, destroy refuse, smelt or refine ores, etc. W!Iaulh : yqud,h ksmoùug" wmøjH úkdY lsÍug" úreùug fyda Y=oaO
lsÍug ;dmh ksmojkq ,nk ixjD; l=àrhhs'
51 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
Geometry : The arrangement of a molecule in the space.
cHdñ;sh : wKqjl ;%sudK ieliqu$jHqyh
Group number : The number of a vertical column in the periodic table; there
are 18 groups.
ldKav wxlh : wdj¾;s;d j`.=fõ isria ;Srejlg wh;a wxlh. tys ldKav18 ls'
Hydration : The act or process of combining or treating with water.
ic,kh : c,h iu`. tl;= ùu fyda iïnkaO ùfï l%shdj,sh
Hydrolysis : The breaking down of a chemical compound into two or
more simpler compounds by reacting with water.
c, úÉfþokh : c,h iu`. m%;sl%shd lr ridhksl ixfhda.hla ir, ixfhda. folla fyda lsysmhla njg ì| fy,Su
Isoelectronic : Several dissimilar atoms or ions with identical electronic
configurations.
iubf,lafg%daksl : tl u bf,lafg%dak úkHdih iys; úúO mrudKq fyda whk
Melting point : The point at which the crystals of a pure substance are in
equilibrium with the liquid phase at atmospheric pressure. øjdxlh : jdhqf.da,Sh mSvkh hgf;a § ixY=oaO øjHhl iaMál tys øj
l,dmh iuÕ iu;=,s;j mj;sk WIaK;ajhhs'
Oxidation state : The state of an element or ion in a compound with regard to
the electrons gained or lost by the element or ion in the
reaction that formed the compound.
TlaislrK ;;ajh : uQ,øjHhl fyda whkhl wvx.= Ok fyda iDK wdfrdams; m%udKh
Oxidizing agent : A chemical compound that readily transfers oxygen atoms,
or a substance that gains electrons in a redox chemical
reaction.
Tlaisldrl øjH : m%;sl%shdjl § Tlaiscka msglrkq ,nk fyda bf,lafg%dak ,nd .kq ,nk fyda ridhksl ixfhda.
Paramagnetic : A substance that shows magnetic properties when placed in a
magnetic field.
wkq pqïNl : pqïNl lafIa;%hla ;=< ;enQ úg pqïNl ,laIK fmkajk
øjHhs'
Reducing agent : A substance that causes another substance to undergo
reduction and that is oxidized in the process.
Tlaisydrl øjH : fjk;a øjHhla TlaisyrKh lrjkq ,nk iy tu øjHhu TlaislrKh ùu isÿjk øjHhka
52 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
Tetrahedral molecule : A molecule in which the central atom is coordinated to four
groups, located in the four corners of a tetrahedron.
p;=ia;,Sh wKqj : p;=ia;,hl fldka y;f¾ msysá ldKav 4 la uOH
mrudKqjlg ix.; f,i ne£ we;s ixfhda.hls'
53 Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016
References
1. Inorganic Chemistry, 2nd Ed., D.F. Shriver, P. W. Atkins, C. H. Langford,
1994.
2. Basic Inorganic Chemistry, 3rd Ed., F. A. Cotton, G. Wilkinson and P.
L.Gaus, 1995.
3. Concise Inorganic Chemistry, 4th Ed., J. D. Lee, 1991.
4. Principles of Bioinorganic Chemistry, S. J. Lippard and J. M. Berg, 1994.
5. Advanced chemistry, Philip Matthews, Cambridge University Press, 2000
6. A- Level Chemistry, E.N. Ramsden, Stanley Thornes, 2000
7. http://3.bp.blogspot.com/-b9iJER1-
wSI/VDOHAG3tWhI/AAAAAAAACdM/ah9m0q6kCn8/s1600/Blast-
Furnace.gif
Y%S ,xld újd; úYajúoHd,hSh m%ldYkhls
2016 54
iïmdol uKav,h
l¾;D úIh ixialrKh ^bx.%Ssis msgm;& uydpd¾h fla. ir;a ã. fmf¾rd uydpd¾h ruKS h.q ;ka;%Sf.dv
mßj¾;kh NdId ixialrKh uydpd¾h fla. ir;a ã. fmf¾rd ks¾u,S lkkaka.r tÉ. l=rel=,kd;
.%e*sla ks¾udKlrKh mß.Kl ks¾udKlrKh wd¾. tï. úu,a ví' úfÊkdhl wd¾. tï. úu,a ví' úfÊkdhl biqrs chiQrsh biqrs chiQrsh
fjí wka;¾.;h ixj¾Ol mo ieliSu b|qks,a chùr mS. ã. Tia. Ys%md,S
wd¾. tï. úu,a ví' úfÊkdhl biqrs chiQrsh
m%:u uqøKh 2016
Y%S ,xld újD; úYajúoHd,h kdj," kqf.af.dv" Y%S ,xld'
OER mrsj¾;kh 2016
2014" Y%S ,xld újD; úYajúoHd,h (OUSL), wOHdmk ;dCIK yd udOH uOHia:dkh
úiska újD; wOHdmk iïm;la f,i ks¾udkh lr "Creative Commons Attribution-
Non-Commercial-ShareAlike 3.0" n,m;%h hgf;a m%ldY lrk ,§'