UVOD

Tek nakon prvog svetskog rata medicinski otpad je briga šire društvene zajednice razvijenih zemalja, a kod nas se prve aktivnosti na rešavanju ovog problema registruju tek u poslednjoj deceniji. Problem medicinskog otpada je kod nas marginalizovan i neshvaćen od strane nadležnih organa, što dokazuje i inicijativa koja je postojala početkom dvadesetih godina prošlog veka, a nikada nije zaživela, da zdravstvene ustanove dobiju posebno označene kontejnere pod ključem. Javnost naše države nije upoznata sa problemom i posledicama koje donosi medicinski otpad iako taj otpad ugrožava sve slojeve stanovništva.

Dosadašnja istraživanja u razvijenim i nerazvijenim zemljama pokazuju da je produkcija otpada direktno proporcionalna ekonomskoj moći društvene zajednice, stepenu razvijenosti zdravstvene službe, mreži zdravstvenih ustanova, dostupnosti zdravstvene zaštite i zdravstvenim navikama stanovništva.

Upravljanje medicinskim otpadom mora se usaglasiti sa preporukama svetske zdravstvene organizacije ili se mora makar približiti postupcima prihvaćenim od strane zemalja članica EU, a u narednih desetak godina potpuno usaglasiti sa direktivama istih.

Konačna eliminacija medicinskog otpada zavisi od vrste i namene otpada i može se obaviti različitim metodama. Dva najčešće korišćena i najprihvatljivija načina su sanitarno deponovanje i spaljivanje. U slučaju da se vrši spaljivanje nije potrebno vršiti sterilizaciju, ali je neophodno strogo se pridržavati propisanog načina selekcije, prikupljanja i manipulacije.

2

1. MEDICINSKI OTPAD

Ne postoji saglasnost u vezi definisanja medicionskog otpada ni kod domaćih ni kod stranih autora. Prihvatljive su sledeće definicije medicinskog otpada:

Medicinski otpad je otpad koji obuhvata krv i telesne tečnosti sa primesama krvi i materijal biološkog porekla sa poznatim ili sumnjivim zaraznim dejstvom.

Medicinski otpad je biohazardni otpad u koji spadaju i leševi životinja, a koji može izazvati oboljenja kod ljudi .

Medicinski otpad nastaje u lekarskoj dijagnostici, lečenju i imunizaciji ljudi i životinja, i u medicinskom i biološkom istraživanju vezanom za lečenje ljudi i životinja .

Pod medicinskim otpadom podrazumeva se sav otpad nastao u zdravstvenim ustanovama, ili pri zdravstvenoj zaštiti, bez obzira na njegov sastav osobine i poreklo. To je heterogena smeša klasičnog smeća, infektivnog, patološkog i laboratorijskog otpada, ambalaže, lekova i sl.

Medicinski otpad uključuje sav otpad koji nije pogodan za dodatnu preradu u druge proizvode ili reciklažu u sirovine za proizvodnju, a koji poseduju određenje fizičko-hemijske ili biološke karakteristike .

Medicinski otpad nastaje u lekarskoj dijagnostici, lečenju ili imunizaciji ljudi i životinja, u medicinskom istraživanju vezanom za lečenje ljudi i životinja ili u biološkim ispitivanjima i proizvodnji.

1.1 Izvori medicinskog otpada

Medicinski otpad može nastati u sledećim ustanovama:

1. Ustanove humane i veterinarske medicine,2. Medicinske i veterinarske istraživačke i edukativne ustanove,3. Ustanove za socijalnu patologiju,4. Ustanove za kliničko testiranje ili istraživačke laboratorije,5. Ustanove za proizvodnju i testiranje vakcina.

Iz nabrojanih izvora vidimo da medicinski otpad pored humanog, podrazumeva i otpad životinjskog porekla, što problem uvećava. Podela na vrste medicinskog otpada najčešće se vrši na osnovu porekla i konzistencije.

1.2 Vrste medicinskog otpada

3

Prema kanadskim propisima definisano je sledećih pet tipova medicinskog otpada:

1. Humani anatomski otpad ( tkiva, organi i delovi tela, ne računajući zube, kosu i nokte),

2. Anatomski otpad životinja ( sva tkiva, organi, delovi tela, krv i tkivne tečnosti, osim ako postoji potvrda ovlašćenih lica da otpad nije infektivan),

3. Otpad iz mikrobioloških laboratorija ( laboratorijske kulture i sojevi, žive ili atenoirane vakcine, kulture ćelija i laboratorijski materijal koji je bio u kontaktu sa napred navedenim),

4. Krv i telesne tečnosti ( krv i krvni produkti, telesne tečnosti uzete u dijagnostičke ili terapijske svrhe, nastale pri hiruškim intervencijama ili autopsiji ne uključujući urin i feces).

5. Klinički i laboratorijski materijal koji može da izazove ubode ili posekotine ( igle, skalpeli, lancete, krhotine laboratorijskog stakla u kojima je bila krv ili tkivne tečnosti).

Produkcija medicinskog otpada direktno je proporcionalna stepenu razvijenosti zdravstvene službe, mreži zdravstvenih ustanova i dostupnosti zdravstvene zaštite. Nivo ekonomske moći društva, pravna i institucionalna definisanost sistema zdravstvene zaštite, stepen razvijenosti zdravstvene zaštite kao i edukovanost svih društvenih slojeva, a posebno lica profesionalno vezanih za manipulaciju medicinskim otpadom, određuju postupak sa ovom kategorijom opasnog otpada.

Dijapazon vrsta otpada koji nastaje pri pružanju zdravstvenih usluga je dosta širok. Globalno posmatrano otpad koji nastaje pri zdravstvenoj zaštiti stanovništva može se svrstati u osam niže navedenih glavnih kategorija:

a) Opšti otpad,b) Pato-anatomski otpad,c) Hemijski otpad,d) Infektivni i potencijalno infektivni otpad,e) Opštri predmeti i drugi medicinski instrumenti,f) Radioaktivni otpad,g) Farmaceutski otpad,h) Sudovi pod pritiskom.

S obzirom da neke kategorije otpada ne pripadaju medicinskom otpadu i u užem smislu nakon primarne selekcije sa njima se može i treba postupati kao sa klasičnim komunalnim otpadom (opšti otpad) ili mogu da zahtevaju drukčije rukovanje, smeštaj i transport ( radioaktivni otpad i sudovi pod pritiskom ).

4

Infektivni otpad

Infektivni otpad sadrži dovoljan broj virulentnih, patogenih mikroorganizama i nakon kontakta sa njim može se javiti infektivno oboljenje.

Prema definiciji EPA ( Environment Proction Assotiation – Agencija za zaštitu životne sredine) iz SAD-a infektivnim otpadom se smatra:

Pribor za zasejavanje i kultivaciju mikroorganizama, Krv, derivati krvi i produkti krvi, Igle, špricevi, pipete, epruvete i laboratorijsko staklo, Otpad sa svih vrsta hirurgije ( grudna, urologija, ginekologija, ORL i

sl.), kao i iz obdukcionih sala koji je bio u kontaktu sa krvlju i telesnim tečnostima,

Otpad iz karantina, infektivnih oboljenja i prostorija za izolaciju, Ljudska tkiva, organi, ekskreti i sekreti koji sadrže patogene

mikroorganizme dovoljne virulencije, Otpad koji nastaje pri hemodijalizi i transfuziji krivi, Otpad iz proizvodnje vakcina i seruma, Tkiva, organi i laboratorijske životinje korišćene za eksperimente sa

patogenim mikroorganizmima.

Patoanatomski otpad

Vrsta medicinskog otpada koja obuhvata: tkiva , organe, delove tela, krv i druge telesne tečnosti, a nastaje pri hirurškim intervencijama, autopsijama i biopsijama.

Prema WHO ( World Health Organization – Svetska Zdravstvena Organizacija) ova vrsta otpada obuhvata:

Tkiva, organe, delove tela ili telesne tečnosti iz ljudskih organa, Uzorke telesnih tečnosti i njihove sastojke (uključujući koštanu srž,

likvor, pleuralnu tečnost i td.).Stvara se uglavnom u velikim bolničkim centrima koje pored hirurških

odeljenja imaju i porodilišta, patološke laboratorije, a nekad i odeljenja sudske medicine.

5

Slika 1: Uzorak medicinskog otpada

Oštri predmeti

Pod ovom vrstom otpada podrazumevaju se skalpeli, lancete, igle, infuzioni sistemi i sl, ali i krhotine laboratorijskog stakla.

Hemijski otpad

Ovaj otpad čine stare i zaprljane hemikalije iz biohemijskih i patoloških laboratorija, iskorišćeni razvijači i fikseri iz radiografije, i stara dezinfekciona sredstva.

Radioaktoivni medicinski otpad

Otpad koji sadrži radionukleide uglavnom niskog i srednjeg nivoa zračenja sa relativno kratkim vremenom poluraspada, korišćene u dijagnostici i terapiji. Kao otpad se javljaju i visokoradioaktivni izvori zračenja kojima je energija zračenja opala ispod potrebnog nivoa.

Farmaceutski otpad

U užem smislu pod farmaceutskim otpadom se podrazumeva otpad koji nastaje pri korišćenju lekova, pomoćnih lekovitih i medicinskih sredstava.

6

Sudovi pod pritiskom

U ovu grupu spadaju boce sa O2, N2O, CO2-mašine za veštačko disanje, narkoticima i kiseonikom.

Biohazardni otpad

Sav opasni otpad koji nastaje u medicinskim ustanovama (tkiva, krv, telesne tečnosti, ekskreti i sekreti, lekovi, dezinficijensi, brisevi, tupferi, gaze, igle, skalpeli i drugi oštri instumenti), uključujući i opasni otpad iz veterinarskih ustanova sa farmi ili iz klanica smatra se biohazardnim otpadom.

1.3 Klasifikacija medicinskog otpada

Otpad se razvrstava prema: - poreklu, - karakteru, - kategoriji,Poreklo se određuje indeksnim brojem iz kataloga otpada.

Indeksni broj

Poreklo

18 00 00 Otpad iz zdravstvene zaštite ili sa tih povezanih istraživanja, isključujući otpad iz kuhinja i restorana koji ne potiče od neposredne zdravstvene zaštite

18 01 00 Otpad iz porodilišta, dijagnostike, tretmana ili prevencije bolesti ljudi

18 01 01 Oštri instrumenti (skalpeli, lancete, igle, makaze i sl)18 01 02 Delovi tela i organi, vrećice sa krvlju i produktima krvi18 01 03 Ostali otpad čije je sakupljanje i odlaganje podleže posebnim

zahtevima radi sprečavanja nastanka infekcija18 01 04 Otpad čije sakupljanje i odlaganje ne podleže posebnim

zahtevima radi sprečavanja infekcije (gipsevi, zavoji, posteljina, pelene)

18 01 06 Hemikalije koje se sastoje ili sadrže opasne materije 18 01 07 Hemikalije drugačije od navedenih u 18 01 0618 01 08 Citotoksični i citostatički lekovi18 01 09 Lekovi drugačiji od navedenih u 18 01 0818 01 10 Otpadni analgam iz stomatologije

Tabela 1: Klasifikacija otpada prema poreklu, direktiva 75/442/EEC

7

Na osnovu fizičkih, hemijskih i bioloških osobina otpada određuje se da li otpad poseduje neku od opasnih karakteristika (Bazelska konvencija – Aneks III):

H1 Eksplozivne materije,H3 Zapaljive tečnosti,H4.1 Zapaljive čvrste materije,H4.2 Supstance ili otpadi skloni spontanoj zapaljivosti,H4.3 Supstance ili otpadi koji u kontaktu sa vodom emituju zapaljive gasove,H5.1 Oksidirajuće materije,H5.2 Organski peroksidi,H6.1 Otrovne materije,H6.2 Zarazne supstance ili otpadi,H8 Korozivne materije,H10 Oslobađanje toksičnih gasova u kontaktu sa vazduhom ili vodom,H11 Toksične materije,H12 Ekotoksične,H13 Mogu na svaki način nakon odlaganja (npr. oceđivanja proizvesti neku od gore navedenih osobina).Postupkom kategorizacije određuje se pripadnost Listi otpada ( Zelena,

Oker i Crvena ). Oznaka otpada utvrđuje da li otpad ima upotrebnu vrednost. Agencija za reciklazu Republike Srbija vrši kategorizaciju otpada.

1.4 Produkcija medicinskog otpada u Srbiji

Slika 2: Produkcija medicinskog otpada u Srbiji

8

Bolnice 5.300 t/god.Domovi zdravlja 2.410 t/god.Ostale ambulante 1.700 t/god.Zavodi za zaštitu zdravlja 200 t/god.Visoko specijalizovane ustanove 20 t/god.Ukupno 9.630 t/god.

Tabela 2: Ukupna godišnja količina opasnog medicinskog otpada nastalog u Srbiji

2. Postupak tretmana medicinskog otpada

Zbog izuzetno velikog zdravstvenog rizika navedene vrste medicinskog otpada se posebno kontrolišu i podvrgavaju specijalnom tretmanu, što podrazumeva i posebnu regulativu.Da bi se ispoštovali osnovni postulati upravljanja opasnim medicinskim otpadom, neophodno je da se:

- Utvrde sva mesta nastanka medicinskog otpada,- Vrši selekcija preme vrstama otpada,- Vodi evidencija o količinama i vrstama stvorenog otpada,- Koriste odgovarajući kontejneri [žute, braon, crne kese i dr.],- Maksimalno pojednostaviti i smanji manipulacija otpadom,- Obezbedi očuvanje integriteta kontejnera,- Osigura prostor gde se kontejneri odlažu,- Obezbedi odgovarajuća temperatura, - Kontroliše trajanje odlaganja.

Eliminacija medicinskog otpada se može vršiti na više načina od kojih svi nisu podjednako pouzdani, zdravstveno bezbedni i ekološki prihvatljivi. Pravilnim prikupljanjem, manipulacijom i konačno dispozijom ovog otpada smanjuje se kroz preventivno delovanje zdravstveni rizik za osoblje zaposleno na ovim poslovima, ali i za širu populaciju. Preporučeni i propisani metod uništavanja medicinskog otpada zavisi od razvijenosti zdravstvene službe, nivoa zdravstvene i ekološke posvećenosti, verskih predrasuda i običaja, ali je ekonomska moć ipak dominantni faktor. S obzirom na glavnu osobinu medicinskog otpada ( infektivnost ) neophodno je izvršiti njegovu sterilizaciju pre nego što se pristupi konačnoj eliminaciji. Postoje i vrste medicinskog otpada koje se ne sterilišu, bez obzira na način konačne eliminacije ( humani anatomski otpad ).

9

2.1 Infektivni otpad

Infektivni otpad je najzastupljenija kategorija opasnog otpada u medicinskom otpadu, i ukoliko se konačna eliminacija ne vrši kontrolisanim spaljivanjem, neophodno je izvršiti njegovu dezinfekciju ili sterilizaciju. Ovo se može izvršiti na sledeće načine:

- vodenom parom pod povećanim pritiskom,- suvim pregrejanim vazduhom, - hemijskim sredstvima,

- jonizujućim zračenjem, - gama zracima,

- UV zracima,- nejonizujućim zračenjem,- mikrotalasima,- radiotalasima.

Konačna eliminacija medicinskog otpada može se obaviti različitim metodama, a najčešće korišćene i najprihvatljivije su:

- sanitarno deponovanje,- ispuštanje u kanalizaciju,- kontrolisano spaljivanje.

Prednosti kontrolisanog spaljivanja infektivnog i patološkog otpada su:- nepotrebna prethodna sterilizacija ili dezinfekcija,- potpuna sterilizacija otpada,- smanjenje zapremine za preko 90 %,- dobijanje toplotne energije,- jednostavnije rukovanje,- skraćivanje puteva transporta,- smanjenje troškova otpada.

Mane procesa insineracije su:- emisija čestica,- emisija gasova,- stvaranje pepela i šljake- velika inicijalna ulaganja.

10

U cilju prevencije ugrožavanje životne sredine obavezno se propisuju:

- karakteristika otpada koji se spaljuje,- specijalnu ambalažu i posude za odlaganje, priklupljanje i pakovanje,- temperature na kojima se vrši spaljivanje,- količinu pepela i sadržaj gasova u emisiji,- postupak sa pepelom i način konačnog odlaganja.

Najveće količine visoko infektivnog otpada nastaju u mikrobiološkim laboratorijama Zavoda za zaštitu zdravlja, na infektivnim odeljenjima, odeljenjima za hemodijalizu, ginekologiji, hirurgiji, odeljenju za plućne bolesti.

Infektivni otpad se prikuplja u žutim, posebno obeležinim kesama, najčešće izrađenim od punije plastike, (ne PVC) otporne na kidanje i cepanje, obično PEVG ili poliamida. Otpornost i izdržljivost ovih vreća je od izuzetnog značaja za bezbednu manipulaciju. Plastika na bazi PVC-a se izbegava jer pri sagorevanju nastaju toksični, kancerogeni i kokancerogeni polihlorovani dibenzo-p-dioksid ( PCDD ), polihlorovani dibenzofurani (PCDF ), a pri autoklaviranju ne može da izdrži potrebnu temperaturu.

Kod kontrolisanog spaljivanja, vreće se pune najviše do ¾ , zatvaraju, skidaju sa nosača, evidentiraju i obeležavaju. Jednom zatvorene vreće više se ne otvaraju, a ukoliko dođe do njihovog oštećenja stavljaju se u drugu kesu i identično obeležavaju. Kese se stavljaju u kartonske kontejnere za transport i odvoze posebnim kolicima do prostora za privremeno odlaganje ili kontrolisano spaljivanje.

Mogu se koristiti i plastični ili metalni kontejneri za višekratnu upotrebu ali se oni moraju dezinfikovati posle svake upotrebe, a njihova primena povećava mogućnost kontaminacije opreme za spaljivanje pri manipulisanju.

Ukoliko se vrši autoklaviranje vreće se ne zatvaraju. Nakon autoklavitranja materijal se pakuje u dvostruke čvrste plastične vreće, koje se zatvaraju lepljivom trakom, obeležavaju i odlažu u namenski kontejner sa katancima koji bi sprečili preturanje neovlašćenih lica po odloženom otpadu.

Radnici koji rade sa otpadom, su obavezni da nose zaštitne maske, mantile i rukavice, a obavlja se i hemijska i bakteriološka kontrola efikasnosti sterilizacije. Ista procedura je sa svakom specifičnom vrstom medicinskog otpada samo su kese u koje se otpad odlaže druge boje, naravno izuzetak je radioaktivni otpad, koji se odlaže u posebne olovne kontejnere u kojima je izvor zračenja i dopremljen u ustanovu.

11

2.2 Patoanatomski otpad

Postupak sa patološkim otpadom odvija se uglavnom na način propisan Pravilnikom o postupanju sa delovima ljudskog tela koji su hirurškim zahvatom ili na drugi način odstranjeni. Delovi tela se nakon odstranjivanja pakuju u jake crvene plastične kese (slika 3), zatvaraju lepljivom trakom i stavljaju u posebne zamrzivače, koji su pod ključem, gde ostaju do trenutka kada ih preuzima JKP koje ih odnosi na kremaciju.

Izuzetak su slučajevi kada su pojedini organi ( placenta ) ili tkiva koriste u farmaceutskoj industriji za dobijanje hormona ili enzima. Tada se ovaj materijal odlaže u posebne uređaje za duboko zamrzavanje u kojima se čuva do preuzimanja od strane zainteresovane industrije.

Slila 3: Patoanatomski otpad

2.3 Oštri predmeti

Kod postupanja sa oštrim instrumentima i krhotinama laboratorijskog stakla mora se obratiti posebna pažnja ne samo zbog mogućeg povređivanja, već i zbog često velikog rizika od infekcije.

Igle, lancete, skalpeli, infuzioni sistem i drugi oštri predmeti stavljaju se prvo u tvrde plastične kutije sa poklopcem, pa tek onda u kontejnere (žute vreće) kojima se transportuju do mesta za njihovo odlaganje. Poklopac je obično tako konstruisan da posle zatvaranja kutiju više nije moguće otvoriti, što preventira povređivanje radnika koji dolaze u kontakt sa ovom vrstom otpada.

Za oštre instrumente koriste se i namenske, čvrste kartonske kutije, što je jeftinija varijanta, a posebnoo je pogodna ukoliko se kao završni tretman primenjuje insineracija. Kartonske i plastične kutije nikada se ne pune do vrha,

12

već samo do ¾. Proizvođači nude čitav niz oblika i veličina ovih kutija, sa različitim sistemima zatvaranja.

Prikupljanje polomljenog laboratorijskog i drugog stakla vrši se u posebne kutije, moguće je i odlaganje oštrih predmeta vršiti i u prazne plastične boce sa širokim grlom, ali one ne smeju biti u PVC, ukoliko će se otpad kontrolisano spaljivati.

2.4 Farmaceutski otpad

Obavezno je da se sva količina farmaceutskog otpada posebno pakuje i obeležava, a evidentira se mesto i vreme nastanka.

Narkotici se posebno izdvajaju i evidentiraju, zbog mogucnosti zloupotrebe.

Citotoksici i citostatici se posebno odlažu, jer je njihovo uništavanje nešto komplikovanije.

Otpad se odlaze u braon plastične vreće i odnosi u posebno određeni, obeleženi i obezbeđeni prostor, gde se čuva do konačnog uništenja.

Napominjemo da se u svetu pomoćna lekovita sredstva kao čajevi, sirupi za iskašljavanje, medicinski losioni i sl. ne smatraju opasnim farmaceutskim otpadom i ona ne zahtevaju poseban tretman.

2.5 Krv i derivati krvi

Na odeljenjima za transfuziologiju, postupanje sa krvlju i derivatima krvi inficiranih pacijenata, koja predstavlja infektivni otpad, nalaze da se ova mora hemijski inaktivirati.

Hemijska inaktivacija se vrši u specijalnoj prostoriji u koju sem ovlašćenog lica niko nema pristup i odvojena je od ostalih prostorija i laboratorija. Prostorija ima dobru ventilaciju, pultove i radne stolove. Inaktivacija se vrši ubrizgavanjem špricem i iglom sredstava za inaktivaciju (natrijum hipohlorit, virkon, dikonid granule). Količina reagensa za inaktivaciju se određuje u zavisnosti od količine jedinica krvi koja treba da se inaktiviše.

Odlaganje inaktivisanog infektivnog materijala se vrši u specijalne kontejnere. Kada se kontejneri sa inaktivisanim infektivnim otpadom napune poziva se organizacija koja vrši njihovo uništavanje.

Konačna eliminacija medicinskog otpada takođe zavisi od vrste i konzistencije otpada i može se obaviti različitim metodama. Dva najčešće korišćena i najprihvatljivija načina su: sanitarno deponovanje i spaljivanje. U slučaju da se vrši spaljivanje nije potrebno vršiti prethodnu sterilizaciju ali je

13

neophodno strogo se pridržavati propisanog načina selekcije, prikupljanja i manipulacije.

Ukoliko se konačna eliminacija otpada vrši sanitarnim deponovanjem pozeljno je nakon sterilizacije izvršiti mehaničko sabijanje kontejnera u specijalnim uređajima čime se volumen otpada smanjuje za 75%. Na ovaj način se može postići ušteda u transportu, manipulaciji i posebnim površinama za deponovanje.

Spaljivanje je vrlo skup postupak, pa se pronalaze nova tehnološka rešenja koja su podjednako efikasna ali manje skupa. Sav otpad koji nastaje u medicinskim, veterinarskim i srodnim ustanovama, kao i u eksperimentalnim laboratorijama koje rade sa biološkim materijalom, nije i medicinski otpad. Smatra se da svega 10 - 15% ukupno generisanog otpada u zdravstvenim ustanovama pripada kategoriji medicinskog otpada. Naizgled govorimo o maloj količini pravog medicinskog otpada, ali su posledice dalekosežnije kako na ljude koji su u direktnom kontaktu sa ovom vrstom otpada, tako i na svo ostalo stanovništvo kome je ova vrsta otpada dostupna.

Slika 4: Šematski prikaz adekvatnog postupanja sa medicinskim i farmaceutskim otpadom, po preporuci WHO(World Health Organizations-Svetska Zdravstvena Organizacija) i UNEP(United Nations Environment programe-Program UN-a za Zaštitu Životne Sredine)

14

Ne možemo da zanemarimo uticaj medicinskog otpada na spoljašnu sredinu jer se vrši zagađenje mesta gde se on odlaže, javlja se kao izvor dodatnih infekcija a ostaje i gomila materijala koja ne može ući u prirodni proces razlaganja.

2.6 Skladištenje medicinskog otpada

Područje (oblast, površina) na kojoj se skladišti medicinski otpad mora biti osigurano od pristupa neovlašćenih lica, buba, glodara i ostale gamadi, vetra, kiše, visoke temperature i dr. Svako nepravilno skladištenje može izazvati širenje zaraze. Na slici 5 je prikazano nepravilno skladištenje medicinskog otpada.

Slika 5: Nepravilno skladištenje medicinskog otpada

Maksimalno vreme skladištenja medicinskog otpada ( izuzev oštrih predmeta i farmaceutskog otpada ), vezano je za temperaturu površine na kojoj se medicinski otpad skladišti, na sledeći način:

- ako je temperatura površine veća od 0º C, medicinski otpad može biti uskladišten najduže sedam dana,

- ako je temperatura površine manja od 0º C, medicinski otpad može biti uskladišten najduže devedeset dana.

Dopunski kontejner sa farmaceutskim otpadom može biti uskladišten na bilo kom sigurnom mestu ne duže od godinu dana ako sadrži manje od pet

15

kilograma farmaceutskog otpada i ne duže od devedeset dana ako sadrži više od pet kilograma farmaceutskog otpada.

Svi kontejneri u kojima se smešta bilo koja vrsta medicinskog otpada moraju imati poklopac koji se otvara samo u slučaju punjenja kontejnera. Kontejneri se izrađuju od metala, debele plastike ili od specijalne vrste kartona.

Na slici 6 su prikazani kontejneri za smeštanje medicinskog otpada koji su izrađeni od debele plastike.

Slika 6: Kontejneri od debele plastike za skladištenje medicinskog otpada

2.7 Transport medicinskog otpada

Transport bilo koje grupe medicinskog otpada mora biti u vodootpornom i potpuno zaštićenom vozilu specijalno konstruisanom za transport medicinskog otpada. Vozilo mora biti označeno internacionalnom oznakom Biohazard. Po istovaru medicinskog otpada vozilo obavezno mora biti dezinfikovano. Pri transportu medicinskog otpada potrebno je nositi prateću dokumentaciju o medicinskom otpadu koja uključuje vrstu medicinskog otpada, telefonski broj proizvođača medicinskog otpada, opis i količinu medicinskog otpada i adresu odredišta na koje medicinski otpad treba dostaviti. U skladu sa propisima, dokumentaciju treba čuvati najmanje tri godine. Za slučaj da se medicinski otpad transportuje van deponije koja je za to predviđena, agencija koja to čini mora posedovati dozvolu za prevoz opasnih materija gde spada i medicinski otpad. Dozvola mora biti izdata od nadležne službe. Takođe, agencija mora posedovati dokumantaciju kao i kod transporta na deponiju i dozvolu o daljoj trgovini medicinskim otpadom.

Služba koja prevozi medicinski otpad odgovorna je da za vreme transporta medicinskog otpada obezbedi javnu sigurnost. Zbog toga postoje pravila o sakupljanju, skladištenju i transportu medicinskog otpada.

16

Od 1999. godine medicinski otpad spada u opasan otpad, pa se shodno tome sa njim tako i postupa. Opasne materije su bilo koje materije ili supstance koje mogu eksplodirati, zapaliti se, izazvati neku drugu burnu hemijsku reakciju ili na neki drugi način zagađuju radnu ili životnu sredinu.

Elementarne nepogode mogu omesti transport i skladištenje medicinskog otpada. Da ne bi došlo do rasipanja medicinskog otpada i eventualne kontaminacije zemljišta, vazduha ili vode, sve aktivnosti vezane za medicinski otpad za vreme elementarnih nepogoda treba obustaviti. Tada može doći i do oštećenja elektroinstalacije ( na primer zbog jakog vetra ), pa je neophodno da deponije na kojima se skladišti medicinski otpad imaju sopstvene agregate.

3. TRETMAN MEDICINSKOG OTPADA

Pod tretmanom bilo koje vrste otpada podrazumeva se bilo koji fizički, temperaturni, hemijski ili biološki proces, uključujući i odvajanje, koji menja ili modifikuje karakteristike otpada u cilju smanjenja zapremine ili opasnih karakteristika, koji olakšava dalje rukovanje otpadom u cilju njegovog ponovnog korišcenja ili kao podtretman za konačno odlaganje.

Dozvoljeno je medicinski otpad tretirati na više načina. Tako na primer, tečna krv može biti odvođena u sanitarni odvodni kanal, može se spaliti u patološkoj peći, hemijski se dezinfikovati ili se moze tretirati u autoklavu. Predmeti zaprljani krvlju mogu se spaliti, hemijski dezinfikovati ili tretirati u autoklavu. Anatomski materijal može biti zakopavan, spaljivan ili mehanički uništavan. Oštri predmeti pre bilo koje vrste tretmana moraju biti mehanički uništeni. Materijal sa zaraznim agensima može biti spaljen, hemijski dezinfikovan ili tretiran u autoklavu. Metoda tretmana sterilizacijom u autoklavu pogodna je za medicinski otpad iz operacionih sala, otpad sa hemoterapije, oštre predmete i farmaceutski otpad. Oštri predmeti sa hemoterapije ne mogu se tretirati u autoklavu sa ostalim oštrim predmetima već posebno.

3.1 Patološka peć za spaljivanje medicinskog otpada

Patološka peć za spaljivanje medicinskog otpada treba da ima sledeće karakteristike: u glavnoj komori mora se postići temperatura od 760 do 870ºC sa "manjkom vazduha". U sporednoj komori mora se postići temperatura od 980 do 1090 ºC sa "viškom vazduha". Minimalno vreme koje medicinski otpad treba da provede u sporednoj komori je 2 sata što je dovoljno za uništavanje svih postojećih uzročnika bolesti. U tom slučaju i produkti sagorevanja ispunjavaju

17

kriterijume za emitovanje u vazduh. Pepeo koji ostaje pri sagorevanju smatra se opasnim otpadom.

Patološka peć za spaljivanje medicinskog otpada mora da ima uz sebe i dodatne uređaje koji zajedno čine sistem. U dodatne uređaje spadaju postrojenja za proizvodnju parne snage, kolica za pranje, kola za istovar, dvojna komora za spaljivanje, uređaj za separaciju pepela, kotao za regeneraciju toplote, sistem upravljanja aerozagađenjem i sistem za neprekidno praćenje emisije zagađujućih materija, što je prikazano na slici 7.

Slika 7: Procesna šema peći za spaljivanje medicinskog otpada

3.2 Tretman medicinskog otpada insineracijom

Insineracija upotrebljava toplotu kiseonika iz vazduha za uništavanje organskih frakcija u medicinskom otpadu. Zahteva visoke temperature od 900 ºC i više. Sa hemijskog stanovišta, insineracija predstavlja egzoterni oksidacioni proces koji konvertuje organska jedinjenja u ugljen dioksid i vodenu paru uz oslobađanje toplote. Insineracija je proces u kome medicinski otpad sagoreva, proizvodeći gasove sagorevanja i nesagorivi ostatak. Izlazni gasovi se

18

vode direktno u vazduh, posle tretmana u uređaju za kontrolu zagađenja vazduha. Nesagorivi ostatak se uklanja iz insineratora i odlaže se na deponiju. Insineratori značajno smanjuju zapreminu i masu čvrstog otpada.

Insineratori sa rotacionim pećima se upotrebljavaju za spaljivanje medicinskog otpada, jer je u njima moguće tretirati i tečni i čvrsti otpad. Peć se nalazi pod nagibom da bi se omogućilo mešanje otpadnog materijala sa vazduhom koji cirkuliše kroz nju. Sistem sa rotacionom peći po pravilu uključuje komoru za sekundarno sagorevanje, koja osigurava kompletnu destrukciju medicinskog otpada.

Postrojenja za spaljivanje (insineraciju) opasnog industrijskog otpada uključujući i medicinski otpad i otpad animalnog porekla razmatraće se u narednom periodu u skladu sa potrebama i mogućnostima postojećih postrojenja (cementare, termoelektrane, toplane itd).

Slika 8: Postrojenja za spaljivanje (insineraciju)

3.3 Pepeo, čađ i dim kao produkti sagorevanja

Pepeo je čvrst ostatak posle sagorevanja materijala koji sadrži ugljenik. Čađ predstavlja aglomerate nesagorelih čestica i njegove najtoksičnije

komponente su ciklični, kancerogeni ugljovodonici. Sa aspekta zaštite zdravlja čoveka je značajan zbog svoje sposobnosti da se kondenzuje sa sumpornim, azotnim jedinjenjima i vodenom parom stvarajući "toksičnu maglu", tzv. smog. U zimskom periodu kada su meteorološki uslovi za disperziju i transmisiju čađi i sumpornih oksida značajno smanjeni dolazi do njihovog nagomilavanja u vazduhu naselja, što može ugroziti biljni, životinjski svet, pa i zdravlje čoveka.

Dim je kompleksna mešavina čvrstih, tečnih i gasovitih supstanci čiji sastav varira zavisno od izvora zagađenja.

19

4. IZBOR METODE ZA KRAJNJE DEPONOVANJE OTPADA

4.1 Lokalno odstranjivanje otpada

Infektivni otpad spaljuje na lokaciji koja je bliže mestu za krajnje odlaganje otpada ili na gradskim deponijama gde se predviđaju posebna mesta samo za otpad iz zdravstvenih ustanova.

Ukoliko se vrši izbor metode spaljivanja (insineracija) prema urbanističkom planu, lokaciju treba odrediti u krugu zdravstvenih ustanova. Urbanističkim planom treba odrediti transportni put do uređaja za spaljivanje kao i dalji tretman otpadnih gasova dobijenih spaljivanjem. Pri izboru metode deponovanja na gradskoj deponiji , isto tako se urbanističkim planom mora odrediti lokacija sabirnog mesta, način transportovanja od ustanova do sabirnog mesta, i od sabirnog mesta do gradske deponije.

Za kompleks zdravstvenih organizacija preporučuje se namensko vozilo sa zatvorenom karoserijom, po tačno utvrđenom kućnom redu i prioritetu, vrši se evakuacija pripremljenog otpada i obavlja transport do mesta za spaljivanje ili mesta za evakuaciju (sabirno mesto) pri gradskoj deponiji.

4.2 Centralni način - spaljivanje otpada

Svetska zdravstvena organizacija preporučuje spaljivanje otpada kao metod izbora jer se uništavaju patogeni mikroorganizmi, zapremina otpada se smanjuje do 90% a dobijena energija se može upotrebiti za zagrevanje prostorija, sanitarne vode i td. Ovaj način eliminacije donosi uštedu u transportnim troškovima, a i smanjuje opasnost od nastanka infekcije.

Potencijalne opasnosti se ogledaju u emisiji štetnih i opasnih gasova i neadekvatnom odlaganju pepela, koji može imati svojstva opasnog otpada. U tom pravcu su i doneti odgovarajući propisi koji definišu: karakteristike otpada koji se spaljuje, specijalnu ambalažu i posude za odlaganje, prikupljanje i pakovanje, temperature na kojima se vrši spaljivanje, količina pepela i sadržaja gasova u emisiji, postupak sa pepelom i način konačnog odlaganja.

4.3 Uređaji za spaljivanje otpada

Postoje različiti tipovi uređaja za spaljivanje otpada, pri čemu je temperatura spaljivanja od 800º - 1200º - 4000ºC.

20

Postoje i namenske peći za razne vrste i količine medicinskog otpada. U novije vreme se praktikuju i tzv. mobilni spaljivači koji vrše svoju funkciju na licu mesta za potrebe manjih zdravstvenih organizacija.

Prednosti mobilnih spaljivača su: 1. Redukuje zapreminu otpada preko 90% bez mirisa i dima,2. Automatska kontrola procesa,3. Jeftin za odrzavanje i rad,4. Pravi se prema potrebama naručioca u odgovarajućoj veličini.

4.4 Kontrolisano spaljivanje medicinskog otpada

Sam proces kontrolisanog spaljivanja infektivnog otpada podeljen je u nekoliko faza i osnovni delovi tog procesa su:

Priprema otpada, Punjenje lozišta, Sagorevanje otpada, Pročišćavanje otpadnih gasova, Prikupljanje i konačno odlaganje pepela.

Proces kontrolisanog spaljivanja je komponovan tako da se postupci međusobno nadovezuju i zavise jedan od drugog npr. od pravilnog punjenja lozišta zavisi proces sagorevanja, emisija stetnih i opasnih gasova i čestica, kao i količina i sadržaj pepela.

Da bi se sprečila emisija mikroorganizama i insineratora temperatura na kojoj se vrši sagorevanje otpada mora biti dovoljno visoka ( minimum 800ºC, a sagorevanje mora trajati minimalno 2 do 4 časa ).

Postoje tri tipa insineratora:a) višekomorni,b) sa uduvavanjem vazduha ic) sa rotirajućom primarnom komorom.

Praktično sva tri tipa imaju primarnu i sekundarnu komoru mada se postepeno izbacuju iz upotrebe višekomorni insineratori, a preostali se modifikuju u skladu sa savremenim zahtevima ili se koriste za spaljivanje patološkog otpada.

Danas se uobičajno koriste insineratori sa ubacivanjem vazduha u lozište ili rotirajućom primarnom komorom. Proces sagorevanja se permanentno kontroliše, a prate se sledeći parametri: temperatura u primarnoj i sekundarnoj komori, pritisak, količina ugljenmonoksida, prozirnost, opterećenost lozišta i trajanje sagorevanja.

21

U insineratorima se može spaljivati i tečni otpad ukoliko se ubrizgava u primarnu komoru pod pritiskom da bi izvršilo raspršivanje u sitne kapi.

Zabranjeno je spaljivanje radioaktivnog i opasnog hemijskog otpada osim ako to nije metod izbora za hemijski opasan otpad iz te ustanove, a i tada samo uz specijalno odobrenje nadležnih inspekcijskih organa. Može se spaljivati i klasično smeće pomešano sa infektivnim otpadom ukoliko se ne vrši primarna selekcija, ali u količinama koja neće ugroziti proces i uz odobrenje nadležnih organa.

Najsavremeniji tehnički postupak koji se primenjuje za uklanjanje opasnog otpada je spaljivanje pomoću plazma luka kao primarnog izvora toplote.

22

ZAKLJUČAK

Na osnovu iznetog u ovom radu može da se zaključi sledeće:-Pojava teških zaraznih oboljenja u epidemijskim razmerama , skrenula je pažnju na problem medicinskog otpada-Ne postoji saglasnost autora pri definisanju i klasifikaciji medicinskog otpada-Odvajanje medicinskog otpada na mestu nastanka jedan je od ključnih koraka u rešavanju problema medicinskog otpada- Kad god je moguće, ne treba kombinovati medicinski otpad sa ostalim vrstama otpada -U svim stručnim publikacijama kao metoda izbora kad god je to moguce na konačnu eliminaciju medicinskog otpada predlaže se spaljivanje u uredjajima sa rotirajućom komorom i sekundarnim spaljivanjem gasova-neophodno je prečišćavanje gasova - produkata sagorevanja do graničnih vrednosti emisije pre ispuštanja u atmosferu. -Neophodno je prekontrolisati sadržaj teških metala u pepelu-Postojeći način prikupljanja, odlaganja, transporta i konačne eliminacije medicinskog otpada u našoj zemlji nije usaglašen sa praksom razvijenih zemalja i Bazelskom konvencijom, što povećava rizik od iznošenja infekta i zdravstvenih i veterinarskih organizacija kao i laboratorija u spoljnu sredinu,zdravstvenom zastitom -Neophodno je ozbiljno prići problemu tehnoloske prerade i eliminacije medicinskog otpada, uzimajući u obzir ekonomsku situaciju naše zemlje, jer ce se količina biohazardnog otpada koja će se stvarati u zdravstvenim ustanovama svakako povećavati u narednom periodu s obzirom da ce porastom standarda zdravstvena zaštita biti dostupna širokom krugu stanovnistva-Tehnologiju prerade prilagoditi međunarodnim standardima za zaštitu životne sredine

23

LITERATURA

WEB- site:

[1] www.epa.gov

[2] www.bio-waste.com

[3] www.nasen.org

[4] www.ekosolutions.com/p-119.htm

[5] www.alentecinc.com/waste.htm

[6] www.ear.en.int./Serbia/

[7] www.who.int/guantifying-ehimpakts/publications/en/sharps.pdf

24