Stručni komentar

UTICAJ IZMENJENIH ODREDBI ZAKONA O RADU NA NOVČANAPRIMANJA ZAPOSLENIH U JAVNOM SEKTORU

Narodna skupština Republike Srbije donela je Zakon o izmenama i dopunama Zakona o radu ("Sl. glasnik RS", br. 75/2014 - dalje: Zakon o izmenama ZOR) kojim se menjaju i dopunjuju do sada važeće norme Zakona o radu ("Sl. glasnik RS", br. 24/2005, 61/2005, 54/2009 i 32/2013 - dalje: ZOR).

Zakon o izmenama ZOR objavljen je 21. jula 2014. godine a stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Sl. glasniku RS", odnosno 29. jula 2014. godine. Ovaj datum je važan iz razloga što su mnoga prava i obaveze poslodavaca i zaposlenih u ZOR, utvrđena na drugačiji način od do sada važećih.

Tako je na primer poslodavcu dat rok od 60 dana od dana stupanja na snagu ovog zakona (do 27. septembra 2014. godine) da pravilnik o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji poslova usaglasi sa odredbama ovog zakona.

Isti rok od 60 dana dat je poslodavcu i da sa zaposlenima koji su zasnovali radni odnos do dana stupanja na snagu ovog zakona zaključi ugovor o radu ili aneks ugovora, u skladu sa odredbama člana 30. ZOR. U slučaju da poslodavac sa navedenim zaposlenima ne zaključi ugovor o radu ili aneks ugovora, ugovori o radu zaključeni do dana stupanja na snagu ovog zakona (zaključno sa 28. julom 2014. godine) ostaju na snazi, ali samo u delu u kome nisu u suprotnosti sa ovim zakonom.

U praksi će ovo značiti da se 29. jula 2014. godine, direktno primenjuju odredbe ZOR, za sva prava i obaveze poslodavaca i zaposlenih koja su ugovorima o radu utvrđena suprotno odredbama ZOR.

Prelaznim i završnim odredbama Zakona o izmenama ZOR, utvrđeno je i da odredbe kolektivnog ugovora, odnosno pravilnika o radu koji je na snazi na dan stupanja na snagu ovog zakona, a koje nisu u suprotnosti sa ovim zakonom, ostaju na snazi do isteka važenja kolektivnog ugovora, odnosno do zaključivanja kolektivnog ugovora, odnosno donošenja pravilnika o radu u skladu sa ovim zakonom, a najduže šest meseci od dana stupanja na snagu ovog zakona.

Ovo znači da su zaključeni kolektivni ugovori (potpisani pravilnici o radu) bez obzira na koji su period zaključeni, i to samo u delu koji nisu suprotni zakoni, u primeni najduže šest meseci od dana stupanja na snagu ovog zakona, tj. najduže do 29. januara 2015. godine. Kao i kod ugovora o radu, odredbe kolektivnih ugovora i pravilnika o radu, u delu u kome su u suprotnosti odredbama izmenjenog ZOR neće se primenjivati, počev od 29. jula 2014. godine.

Zakonom je utvrđeno da je ministarstvo nadležno za poslove rada dužno da obaveštenje o prestanku važenja posebnih kolektivnih ugovora objavi u "Sl. glasniku RS".

Novina u ZOR je da se Pravilnik o radu javnog preduzeća i društva kapitala čiji je osnivač Republika, autonomna pokrajina ili jedinica lokalne samouprave (dalje: javno preduzeće) i društva kapitala čiji je osnivač javno preduzeće, donosi se uz prethodnu saglasnost osnivača.

Imajući u vidu odredbu Zakona o izmenama ZOR kojom je utvrđeno da u slučaju kada poslodavac koji ne prihvati inicijativu reprezentativnog sindikata za pristupanje pregovorima za zaključenje kolektivnog ugovora, ne može pravilnikom o radu da uredi prava i obaveze iz radnog odnosa, čini se da nema vremena za gubljenje i da se mora odmah pristupiti usaglašavanju sa odredbama Zakona o izmenama ZOR, radi lakše primene istih.

Zakonom o izmenama ZOR, na drugačiji način u odnosu na dosadašnja rešenja iz ZOR uređena su određena novčana primanja zaposlenih, kao što su: uvećanja zarade, naknade zarade, otpremnine, naknade troškova i dr.

Zaposleni na koje se primenjuju odredbe ZOR, već od 29.7.2014. godine osetiće uticaj najnovijih izmena ZOR na svojim novčanim primanjima, za razliku od dela zaposlenih u javnom sektoru čija se određena novčana primanja uređuju posebnim propisima.

Konkretno, zaposleni u državnoj upravi, lokalnoj samoupravi, autonomnoj pokrajini i javnim službama, kod kojih su određena prava uređena na drugačiji način u odnosu na prava iz izmenjenog ZOR, primenjuju se i dalje, tj. sve dok se takve odredbe neusaglase sa novim i izmenjenim odredbama ZOR.

Ovo iz razloga što je odredbom ZOR uređeno da se odredbe ovog zakona primenjuju i na zaposlene u državnim organima, organima teritorijalne autonomije i lokalne samouprave i javnim službama, ako zakonom nije drukčije određeno.

Kako je namera zakonodavca da se svi zaposleni u Republici Srbiji stave u isti položaj, za očekivati je da se u najkraćem roku izmene tj. usaglase sa odredbama ZOR sledeći zakoni i drugi propisi, i to:

•Zakon o platama u državnim organima i javnim službama ("Sl. glasnik RS", br. 34/2001, 62/2006 - dr. zakon, 63/2006 - ispr. dr. zakona, 116/2008 - dr. zakoni, 92/2011, 99/2011 - dr. zakon, 10/2013 i 55/2013),

•Zakon o platama državnih službenika i nameštenika ("Sl. glasnik RS", br. 62/2006, 63/2006 - ispr., 115/2006 - ispr., 101/2007, 99/2010 i 108/2013),

•Uredba o naknadi troškova i otpremnini državnih službenika i nameštenika ("Sl. glasnik RS", br. 98/2007 - prečišćen tekst) i dr.

Objašnjena u vezi sa načinom utvrđivanja pojedinih primanja u javnom sektoru, a po stupanju na snagu Zakona o izmenama ZOR.

1. Uvećanje zarade

Zakonom o izmenama ZOR, izvršene su dve izmene koje se odnose na uvećanja zarade iz člana 108. ZOR i to u vezi sa minulim i smenskim radom.

1.1 Minuli rad

Za razliku od dosadašnjeg rešenja kojim je bilo predviđeno da se za obračun minulog rada uzimaju sve godine zaposlenog provedene u radnom odnosu, od 29.7.2014. godine obračun uvećanja zarade po osnovu minulog rada vrši se samo na osnovu vremena provedenog kod poslednjeg poslodavca. Prilikom obračuna računa se i vreme provedeno u radnom odnosu kod poslodavca prethodnika iz člana 147. ZOR, kao i kod povezanih lica sa poslodavcem u skladu sa zakonom. Pored toga, Zakonom o izmenama ZOR, precizirano je da se svaka godina provedena u radnom odnosu vrednuje najmanje kao 0,4%, a da se opštim aktom i ugovorom o radu može utvrditi i veći procenat po godini.

Dakle, zakonom je jasno utvrđeno koje su to godine koje se uzimaju za obračun minulog rada i nije ostavljen prostor da se opštim aktom ili ugovorom o radu, može utvrditi drugačiji period od perioda propisanog u ZOR.

Ukoliko je odredbom opšteg akta (kolektivni ugovor ili pravilnik o radu) i ugovora o radu, na drugačiji način uređen period na osnovu kog se računa uvećanje zarade po osnovu minulog rada, takva odredba je suprotna zakonu i ne primenjuje se.

Međutim, ovo se ne odnosi na visinu procenta na osnovu koje se obračunava minuli rad po godini. Kako je u ZOR predviđeno da se prilikom obračuna minulog rada svaka godina vrednuje najmanje 0,4%, proizilazi da se opštim aktom ili ugovorom o radu, može utvrditi i u većem procentnom poenu, tj. da odredbe opšteg akta i ugovora o radu, kojima se utvrđuje veći procenat (npr. 0,5% ili više) nisu u suprotnosti sa ZOR i primenjuju se i dalje.

Kada su u pitanju zaposleni u državnim organima, organima teritorijalne autonomije i lokalne samouprave i javnim službama, koji primaju platu, a ne zaradu, pa se po osnovu minulog rada utvrđuje dodatak na platu, a ne uvećanje zarade, situacija je drugačija.

Naime, članom 23. Zakona o platama državnih službenika i nameštenika utvrđeno je da državni službenik ima pravo na dodatak na osnovnu platu od 0,4% osnovne plate za svaku navršenu godinu rada u radnom odnosu (minuli rad).

Takođe, članom 5. tačka 1) Zakona o platama u državnim organima i javnim službama utvrđeno je da zaposlenom pripada dodatak na platu za vreme provedeno u radnom odnosu (minuli rad) - u visini od 0,4% od osnovice, za svaku punu godinu rada ostvarenu u radnom odnosu.

Prema tome, dodatak za minuli rad se za zaposlene u državnim organima, organima teritorijalne autonomije i lokalne samouprave i javnim službama, obračunava kao i do sada ZA SVAKU PUNU GODINU RADA OSTVARENU U RADNOM ODNOSU, a ne samo kod poslednjeg poslodavca kako je to uređeno u izmenjenom ZOR.

Međutim, za razliku od zaposlenih na koje se primenjuju odredbe ZOR, procenti poena na osnovu koga se obračunava minuli rad po godini rada kod ovih zaposlenih ne može se utvrditi u većem iznosu od iznosa utvrđenog u navedenim zakonima, jer nije dat osnov za to, tako da on uvek iznosi - 0,4%.

1.2. Smenski rad

Zakonom o izmenama ZOR, iz člana 108. stav 1. tačka 2) ZOR, izbrisan je smenski rad kao zakonski osnov za uvećanje zarade, u slučaju da takav rad nije vrednovan pri utvrđivanju osnovne zarade.

Međutim, ostavljen je osnov da se ovakvo uvećanje utvrdi opštim aktom i ugovorom o radu. S tim u vezi je članom 108. stav 4. izmenjenog ZOR, uređeno da se opštim aktom i ugovorom o radu mogu utvrditi i drugi slučajevi u kojima zaposleni ima pravo na uvećanu zaradu, kao što je uvećanje zarade po osnovu rada u smenama.

Ovo praktično znači da, ukoliko je odredbom opšteg akta i ugovora o radu, utvrđeno pravo zaposlenog na uvećanje zarade "za rad drugoj smeni od 5%, a rad u trećoj smeni od 45%", odredba se primenjuje i nije u suprotnosti sa zakonom. Do sada je ovakvo rešenje izazivalo probleme u praksi, jer je zakonom bilo određeno da se rad u smeni koji nije bio vredovan kroz osnovnu zaradu, može utvrditi najmanje u visini od 26% osnovice.

U skladu sa posebnim zakonima zaposleni u državnim organima, organima teritorijalne autonomije i lokalne samouprave i javnim službama, nemaju utvrđen dodatak na platu po osnovu smenskog rada iz razloga što je isti već vrednovan kroz osnovnu platu. Posebnim zakonima, tačno su utvrđeni dodaci na platu koje zaposleni mogu da imaju i nije dat osnov da se drugi dodaci, kao na primer smenski rad mogu dodatno vrednovati.

2. Naknada zarade

Dosadašnjim rešenjem ZOR bilo je uređeno da se naknada zarade za vreme odsustvovanja sa rada na dan praznika koji je neradni dan, godišnjeg odmora, plaćenog odsustva, vojne vežbe i odazivanja na poziv državnog organa, odsustvovanja sa rada zbog privremene sprečenosti za rad do 30 dana za vreme prekida rada, smanjenja obima rada do kojeg je došlo bez krivice zaposlenog i dr, utvrđuje u visini prosečne zarade u prethodna tri meseca, u skladu sa opštim aktom i ugovorom o radu.

Zakonom o izmenama ZOR, izmenjena je osnovica za obračun naknade zarade po navedenim osnovima. Tako su čl. 114-116. ZOR reči: "prethodna tri meseca" zamenjena rečima: "prethodnih 12 meseci", što znači da se od 29. jula 2014. godine, za obračun naknade zarade utvrđene ZOR, koristi prosečna zarada iz prethodnih dvanaest a ne tri meseca.

Obračun naknade zarade, počev od 29. dana meseca jula vrši se prema najnovijim izmenama ZOR, tj. dvanaestomesečnom proseku zarade. To znači da se tri dana meseca jula računaju po novom.

Kako zakonom nije dat osnov da se osnovica utvrdi na drugačiji način od rešenja uređenog u ZOR, znači da su odredbe opšteg akta i ugovora o radu, koje sadrže drugačije rešenje od gore navedenog, suprotne zakonu i ne primenjuju se od 29. jula 2014. godine.

Članom 32. Zakona o platama državnih službenika i nameštenika, utvrđen je način obračuna naknade plate državnih službenika, tako da se te norme i dalje primenjuju, s obzirom na to da je u pitanju poseban propis.

Međutim, kako Zakonom o platama u državnim organima i javnim službama, nije uređena visina naknada plate za zaposlene u javnim službama, na ove zaposlene se primenjuju izmenjene odredbe ZOR u delu obračuna visine naknade zarade (plate). Ovo znači da su odredbe posebnih kolektivnih ugovora zaključenih za javne službe, kojim se utvrđuje drugačija osnovica za obračun naknade zarade - u suprotnosti sa izmenjenim ZOR i iste se ne primenjuju.

3. Otpremnina

3.1 Otpremnina za odlazak u penziju

Dosadašnjom odredbom člana 119. bilo je utvrđeno da je poslodavac dužan da isplati zaposlenom otpremninu pri odlasku u penziju, najmanje u visini tri prosečne zarade u Republici Srbiji, u skladu sa opštim aktom. Od 29. jula 2014. godine, shodno novom rešenju iz ZOR, poslodavac će biti dužan da isplati zaposlenom otpremninu pri odlasku u penziju, najmanje u visini dve prosečne zarade u Republici, u skladu sa opštim aktom.

Kako ZOR propisuje najmanji iznos otpremnine za odlazak u penziju, a odredbe opšteg akta i ugovora o radu, kojima se utvrđuje iznos ove otpremnine mogu da ustanove veće pravo, za šta je i dat osnov u ZOR, to povoljnije utvrđeno pravo nije suprotno zakonu i dalje može da se primenjuje.

Članom 51. Uredbe o naknadi troškova i otpremnini državnih službenika i nameštenika utvrđeno je da državnom službeniku ili namešteniku koji odlazi u penziju isplaćuje se otpremnina u visini jedne i po plate koju bi ostvario za mesec koji prethodi mesecu u kome se isplaćuje otpremnina, s tim što ona ne može biti niža od tri prosečne zarade u Republici Srbiji.

Kako je ova uredba doneta na osnovu posebnog propisa tj. Zakona o platama državnih službenika i nameštenika, kao posebnog propisa, ista se dalje primenjuje na državne službenika i nameštenike.

3.2 Otpremnina u slučaju tehnološkog viška

Visina otpremnine u slučaju tehnološkog viška prema najnovijim izmenama ZOR, utvrđuje se najmanje kao zbir trećine zarade zaposlenog za svaku navršenu godinu rada u radnom odnosu kod poslodavca kod koga ostvaruje pravo na otpremninu. Za utvrđivanje visine otpremnine računa se i vreme provedeno u radnom odnosu kod poslodavca prethodnika u slučaju statusne promene i promene poslodavca u smislu člana 147. ovog zakona, kao i kod povezanih lica sa poslodavcem u skladu sa zakonom. Promena vlasništva nad kapitalom ne smatra se promenom poslodavca u smislu ostvarivanja prava na otpremninu u skladu sa ovim članom.

Važno je istaći da je članom 158. st. 5 i 6. ZOR, utvrđeno da se opštim aktom ili ugovorom o radu ne može utvrditi duži period za isplatu otpremnine od perioda utvrđenog u st. 2. i 3. ovog člana (samo poslednji poslodavac, poslodavac prethodnik i povezana lica). Takođe, definisano je da zaposleni ne može da ostvari pravo na otpremninu za isti period za koji mu je već isplaćena otpremnina kod istog ili drugog poslodavca.

Znači, u odnosu na dosadašnje rešenje, smanjen je potencijalni period za obračun otpremnine (samo poslednji poslodavac, poslodavac prethodnik i povezana lica), ali se za svaku godinu provedenu u radnom odnosu, obračunava 1/3 prosečne zarade zaposlenog (do sada je ovo važilo samo za prvih 10 godina rada).

Kako je novom odredbom ZOR, utvrđena najniža visina otpremnine po godini rada kod poslodavca, opštim aktom ili ugovorom o radu, može se utvrditi i veći iznos otpremnine po godini. Međutim, navedenim aktima se ne može utvrditi drugačiji obuhvat godina rada (na primer "sve godine u radnom odnosu"), jer je ovo suprotno zakonu. Ovo znači da odredbe kolektivnih ugovora koji se primenjuju na zaposlene u javnim službama, nisu u suprotnosti sa izmenama ZOR u delu koji se odnosi na iznos otpremnine, ukoliko je iznos otpremnine po godini, jednak ili veći od 1/3 zarade (plate) zaposlenog. Međutim, deo odredbi koje se odnose na utvrđivanje perioda (tj. godina rada) na osnovu kojih se obračunava otpremnina, jesu ukoliko isti period nije utvrđen u skladu sa izmenjenim čl. 158. stav 5. ZOR, te su ovakve odredbe suprotne ZOR i ne primenjuju se.

Na zaposlene u državnoj upravi se i dalje primenjuje odredba člana 51. Uredbe o naknadi troškova i otpremnini državnih službenika i nameštenika, s obzirom na to da je ona doneta na osnovu posebnog propisa tj. Zakona o platama državnih službenika i nameštenika. Naime, ovom uredbom utvrđeno je pravo državnog službenika kome prestane radni odnos zbog proteka šest meseci otkad je postao neraspoređen i namešteniku kome je otkazan ugovor o radu jer ne postoji nijedno radno mesto na koje može biti premešten ili raspoređen, na otpremninu za svaku navršenu godinu rada u radnom odnosu u visini trećine njegove plate, s tim da se pod tom platom smatra njegova prosečna mesečna plata koja mu je isplaćena za poslednja tri meseca koja prethode mesecu u kome je doneseno rešenje kojim je utvrđeno da je postao neraspoređen, odnosno rešenje o otkazu ugovora o radu.