UNIVERZITET U SARAJEVUARHITEKTONSKI FAKULTETKatedra za teoriju i historiju arhitekturePredmet : Historija arhitekture na tlu BiH

Seminarski rad

Uticaj tradicionalne bosanske kuće na arhitekturu BiH kroz periode

STUDENTI : Arapčić Selma Jusubašić Selma

Mahmutović Alma Veljković TijanaSarajevo , šk. god.2010/2011

SadržajUVOD......................................................................................................................................................3

UTICAJ ORIJENTALNOG STILA ZA VRIJEME OSMANSKE VLADAVINE.............................4

DEFINICIJA MAHALE.......................................................................................................................4

Geneza............................................................................................................................................4

Diferencijacija puteva.....................................................................................................................5

Reljef..............................................................................................................................................5

Plastika...........................................................................................................................................5

Urbanističko-arhitektonske karakteristike tradicionalne bosanskohercegovačke kuće.................6

TRADICIONALNA BOSANSKA KUĆA.........................................................................................6

Opis bosanske kuće........................................................................................................................8

Četiri funkcije kuće.......................................................................................................................13

Enterijer........................................................................................................................................19

AUSTROUGARSKI PERIOD.........................................................................................................21

Ugrađene kuće.............................................................................................................................22

Kuća Mehmed-bega Fadilbašića 1910..........................................................................................31

Rudolf Tönnies, Dvojna kuća Čurčić - Arnautović, 1910................................................................32

Salamova palata 1912...................................................................................................................32

Kuća Hamzage Husedžinovića 1913..............................................................................................34

Dom H.K.D.- "Napredak"1913......................................................................................................35

SOCIJALIZAM................................................................................................................................36

Stambena zgrada „Zečević“, 1937. god. , Sarajevo.......................................................................39

Stambene zgrade u Alipašinoj ulici, 1952-54 god., Sarajevo.........................................................39

Porodična kuća u Konjicu..............................................................................................................40

Stambeni kompleks Džiđikovac, 1953...........................................................................................41

Porodična kuća DROPIĆ u Tojšićima kod Tuzle.............................................................................42

Stara gradska kuća u Sarajevu- Libijski konzulat 1976..................................................................42

Turski kulturni centar u Sarajevu..................................................................................................43

ZAKLJUČAK...........................................................................................................................................45

KORIŠTENA LITARATURA:.....................................................................................................................46

2

UVOD

U uvodnom dijelu govorit ćemo o Orijentalnom utjecaju na stambenu arhitekturu Bosne i Herecegovine i njenom značaju kroz različite periode. U prvom dijelu govorit ćemo o nastanku mahale i njenog uticaja na urbanističko-arhitektonske vrijednosti. Te nakon toga slijedi pregled kroz temeljne karakteristike njenog nastanka i razvoja. Definišemo njene oblikovne i funkcionalne vrijednosti kroz analizu nastanka njenog koncepta u fazama i komperacijiom sa savremenijim rješenjima različitih perioda.

Govoreći o Turskoj kući imamo prilično jasnu sliku šta ona podrazumjeva jer su takve kuće tokom dugog vremena Otomanske imperije bile široko rasprostranjene na Balkanu, a neke od njih su i do danas opstale i često su pretvorene u muzeje u Sarajevu i Mostaru.''Pod tim nazivom podrazumjevamo kuću nastalu u Anadoliji pod različitim uticajima lokalnih tradicija iz ranijih perioda, koja se širenjem Otomanskog carstva proširila na teritoriju Vizantije, Srednjeg Balkana i ostale dijelove Otomanske imperije, pri čemu je na tim teritorijama dobijala nove karakteristike usljed lokalnih običaja, tradicija građenja i primjene materijala, kao i zbog načina života i klimatskih uslova'', kaže arhitekta Jelena Mandić.U osnovi takve kuće je nomadski šator, jer su Turci, prije nego što će naseliti Anadoliju, živjeli nomadskim načinom života. Stacioniranjem u Anadoliji nomadski šator kao dom zamijenjen je čvrstim i trajnim materijalima. Najčešće su korišteni drvo i kamen, rjeđe opeka. Ova različita primjena materijala bila je uslovljena okruženjem. U sjevernim dijelovima u oblasti Crnog mora, gdje je bilo šuma, korišteno je drvo i često je primenjivan bondruk sistem sa drvenim ramovima i ispunom od kamena ili opeke, a na jugu oko Mediterana, više je korišten kamen kao osnovni materijal.Stacioniranjem, njihov dom u kome se odvija porodični život dobija oblik kuće sa unutrašnjim dvorištem. U dvorištu se obično nalazi manji bazen, fontana i česma. Islamska kultura je, pored ostalih uticaja, u velikoj mjeri doprinjela zatvaranju kuće ka spoljašnjosti i otvaranju ka unutrašnjim baštama i dvorištima. Na prostorima sa hladnijom klimom ovaj centralni prostor postaje natkriveni hol koji povezuje ostale prostorije. Takve kuće sa centralnim holom su građene i na Balkanu. Ukoliko su kuće imale sprat on je obično bio replika prizemlja.Bez obzira na veličinu kuće, koja je zavisila od broja članova porodice i prihoda, uvijek je postojala jedna veća i više dekorisana soba orijentisana prema ulici. Doksati na fasadi i  visoki prozori koji izlaze iz fasadne ravni oslonjeni na njih imali su estetsku vrijednost, ali je njihova glavna funkcija bila obezbjeđivanje svjetlosti i ventilacije.Ove kuće su obezbjeđivale privatnost, ali i zdraviji život i udobnost kakva se teško nalazi u savremenim domovima. Prožimanje unutrašnjeg i spoljašnjeg prostora, nejasne granice kuće i prirode, povezanost  života sa prirodom su njihov najvažniji kvalitet.

Slijede istraživanja o austrougarskom graditeljstvu na prostoru Bosne i Hercegovine primjeri objekata fotodukumentacija ,identifikacija te analiza istih. U periodu austrougraske okupacije 1987. godine dolazi do značajnih promjena u arhitekturi i urbanizmu. Imena kao sto su Josip

3

Vancas , Jospi Pospišil i Ernst Lichtblau , Karlo Paržik ; Rudolf Tenijes svojim radom i djelima uspostavili harmoničan sklad između starog i novog. Formirajući novi pravac nazvan bosanski slog.Razvitkom tehnologija napretka materijala koncem 19. stoljeća stvaraju novi oblici i kompozicije. Spminju se imena kao što su Dušan gabrijan , Juraj Neidhardt i Čičin Šain . Koji su svojim djelima napravili pomak u arhitektonskom stvaralaštvu.

UTICAJ ORIJENTALNOG STILA ZA VRIJEME OSMANSKE VLADAVINE

DEFINICIJA MAHALEMahale su glavne gradske četvrti bosanskohercegovačkih gradova koje su bile namjenjene isključivo stanovanju. (slika 1)

Nastaju dolaskom Osmanlija na prostore Bosne koji formiraju gradove orijentalnog tipa. Mahale su okruživale čaršiju (zanatsko i trgovačko jezgro grada sa hanovima, hamamima, bezistanima, džamijama i drugim bogomoljama), a imale su u svom jezgru manju džamiju ili mesdžid, uz džamiju mekteb (osnovna škola), pa česmu, harem, pekare, trgovinu osnovnim namirnicama, a sve je to služilo potrebama četrdeset do pedeset individualnih porodičnih kuća. Jednoj čaršiji u gradu odgovarao je često veliki broj mahala.

U mahalama je bio svojstven kult komšiluka, bez obzira na nacionalnu ili vjersku pripadnost ljudi. Danas se mahalama nazivaju samo neka periferna mjesna područja, a nekada ih je bilo mnogo više. Samo je u Sarajevu bilo oko šezdeset mahala. Neke od poznatijih su: Bistrik, Vratnik, Alifakovac (Slika 2), Ćemaluša, Dženetića mahala, Bjelave ravne, Strošić, Hrid, Širokača sokak, Abdesthana itd, a njihova imena govore o slikovitosti bosanskog jezika i njegovom specifičnom spoju sa turcizmima.

Slika 1 Slika 2

4

GenezaMahala obuhvaća dva područja, statično-privatno, to su kuće među avlijama i vrtovima, te dinamično-javno, to su sokaci uz kuće.

Mahala započinje kućom i putem dalje do nje i od nje dalje do drugih kuća. Kad se sakupi dovoljan broj kuća u naselju, nađe se invenstitor , koji podigne džamiju i školu, dovede vodu i sagradi česmu, tj. središte (mejdan) mahale. Ova dobije zatim još i svoju pekaru i dućan za najnužnije kućne potrebe, dok je ostala trgovina i obrt svima zajednička u čaršiji. Takav je grad dakle decentraliziran.

Diferencijacija putevaPutevi se u mahali diferenciraju po konfiguraciji terena. Svaka mahala ima svoju sabirnu cestu blagog uspona tj. kičmu., svoje krivudave puteve ili sokake , izvedene po izohipsama, strme vezne pješačke staze među sokacima i svoje čikme ili stambene puteljke.

Diferencijacija je dakle sasvim savremena, prilagođava se izohipsama na brdu, a razlikuje se od savremene samo po prometnom mjerilu i prometnom sredstvu. U starom Sarajevu nije bilo kolskog saobraćaja i putevi su služili prolazu pješaka i konjima sa tovarom.

ReljefSokaci, čikme i kičme proizilaze iz konfiguracije terena – kao grane i grančice iz stabla.

Plastika

Plastika započinje česmom. Kult vode je u Orijentu vrlo razvijen. Česma je središte mahalskog života. Po česmama su neke ulice dobile i imena.

Česma je kubično, kameno, čisto geometrično tijelo nekad isklesano na dvokapnicu, standardnog oblika. Naći ćemo je ispred džamije, pekare, kuće ili slijepog zida avlije, itd. (slika 3)

Slika 3

Dok su česme niska, doksati su visoka plastika puteva. Doksat je kao česma ili kapija standardne tvorbe, uvijek ista, okovana i ožbukana prizma s prozorima, koja izlazi iz kuće i isturena je iznad ulice.

Doksat je tvorba građenja na brdu i u krivudavim ulicama, gdje se kuća u prizemlju može prilagođavati cesti, i gdje god je moguće grade se doksati na spratu, u težnji za lijepim vidicima.

5

Plošna fasadna kompozicija pokazuje skladne proporcijske odnose između punih zidova, prozorskih otvora, stepeništa, bez lažne ornamentike i samo sa primarnom organskom plastikom.

Urbanističko-arhitektonske karakteristike tradicionalne bosanskohercegovačke kućeU periodu osmanske vladavine nije postojao zakon o prostornom planiranju niti planska regulativa, pa se samim tim gradnja odvijala spontano, vodeći računa o humanom mjerilu ulica.

Dolaskom novih socioekonomskih i kulturnih prilika, kao i religije, grade se kuće, mahale, sokaci, mejdani, čaršije, šadrvani, džamije, hanovi, karavan-saraji, a i sakralni objekti druge konfesije. Također je prisutan faktor velikog priliva stanovništva.

„Za ovo razdoblje zanimljiva je integralna zonska podjela funkcionalno-strukturalnih sadržaja, u središtu je čaršija, gdje se posluje, a na periferiji su prostorni mikrorejoni – mahale u kojima se stanuje. U takvim humanim ambijentima egzistirali su : kult komšiluka, kult zelenila, kult vode i higijene, pravo na vidik i sunce, kao i visoka kultura stanovanja.“

Hamdija Salihović

Razmicanjem kuća u mahali i prilagođavanjem morfologiji terena stvoreni su uslovi sa respektabilnim odnosom prema susjedu i njegovim vidicima i osunčanju, što dosta govori o humanom mjerilu ovakve urbane strukture. Između kuća je postojala dovoljna udaljenost gdje je skupina kuća činila susjedstvo, više skupina je činilo mahalu, sa oko četrdeset kuća, prostiranih oko raskršća sa karakterističnim formiranjem uslova gdje se rađalo i umiralo unutar same mahale. To jeste, postojale su džamije, avlije, groblje, česme, zelenare, pekare i dućani, odnosno, sve potrebne funkcije za provođenje čitavog jednog životog vijeka u optimalnim uslovima za tadašnju kulturu življenja (slika 4 i 5).

Slika 4 Slika 5

Ova spontana urbanistička kompozicija se može uočiti i sa nižeg nivoa terena, odnosno, iz čaršije, a to je usovljeno upravo konceptom smicanja radi pružanja boljih vizura i osunčanja.

6

TRADICIONALNA BOSANSKA KUĆATradicionalne gradske kuće iz sarajevsko-fočanske regije imaju međusobno slične urbanističko-arhitektonske karakteristike kako u osnovnom prostornom konceptu, tako i arhitektonskom oblikovanju u odnosu na ambijent.

Karakteristični su doksati, sa prozorima na sve strane, radi što ljepših vidika, pogleda na sokak, kretanje pješaka te ambijent i čaršiju. Sokaci su bili krivudavo prilagođeni reljefu i nagibu terena, pa je ortogonalna tvrda kuća, zamijenjena prirodnim uklapanjem u okoliš, uz to spontanom slikovitom arhitektonskom kompozicijom, u prostornoj igri avlijskih zidova sa kapijama, kućama, divanhanama, doksatima i piramidalnim krovovima, sa naglašeno istaknutim strehama. Sve je prirodno i spontano, prošarano obilnim zelenilom.

Tradicionalna bosanska kuća u odnosu na sunce preferira čiste vizure . Koliko god je prizemlje zatvoreno i orijentirano prema avliji, toliko je kat dinamično razigran otvarajući se na ambijent.

Avlija je opasana visokim zidom, u kojoj je vladala intimna atmosfera porodice, a kod imućnih porodica su se nalazili gospodarski objekti, ahar, mutvak, ćumez, česma, ćenifa, a u bašći hladnjak – lođa, sa bogatstvom potrebnih prostora i ugođaja.

U prizemlju , izgrađenog od čerpića sa debelim zidovima, boravilo se zimi, a magaze snabdjevene prehrambenim proizvodima. Zahvaljujući ovakvoj izgradnji ovaj dio kuće je imao odličnu akustičnu i termičku izolaciju te je povoljno sa ekološkog aspekta.

Jednokraki drveni basamaci (stube), odvojeno od kaldrmisane avlije sa nekoliko kamenih stepenica (radi vlage), vode na divanhanu sa povišenom kamarijom koja zbog kamenog izdignuća odaje dojam da lebdi. Odatle se pružaju najljepši vidici iz kuće sa funkcionalnom vezom sa halvatima (sobe) i halvatićima (sobice).

U enterijeru i eksterijeru, kućom se ističe kontrast u sučeljavanju bijelo okrečenih zidova s prirodnom bojom drveta (slika 6).

Slika 6 Slika 7

Prostorna plastika doksata i divanhane doprinose posebnom arhitektonskom kvalitetu ovim kućama u igri svjetla i sjene (slika 7), sučeljavajući prostorne pozitive i negative, što se često susreće u savremenoj arhitekturi. Gabarit kuće je prilagođen funkciji sa skladnim odnosom sa ambijentom a poštujući osnovna prava u kulturi stanovanja.

7

Ove kuće, jajačka i travnička kuća, sličnih su karakteristika a spontane su urbanističke postavke oko razgranatih sokaka.

Slika 8

Opis bosanske kućeDa bi se noviji objekat uspješno interpolirao ili izgradio sa elementima tradicionalne arhitekture potrebno je izvršiti analize mjerila, volumena, proporcije, detalja i materijalizacije. U daljnjem tekstu su opisane osnovne karakteristike bosanske kuće.

Kompozicioni elementi i principi autohtone bosanske kuće :

- piramidalni oblik krova

- paralelopipedni korpus kuće

- vertikalna veza elemenata ostvarena preklapanjem volumena

- kontrast materijalizacije i oblika (odnos zatvorenog i otvorenog, doksata i uvučenih dijelova kuće)

- horizontalna i vertikalna asimetrija

Arhitektonsko-oblikovni elementi bosanske kuće:

- strmi krov, pokriven šindrom

- bijelo okrečeni fasadni zid prvog sprata

- rustična kamena obloga fasadnog zida prizemlja

- drveni elementi prozora, stepeništa, vrata te plastične dekoracije

- doksatna arhitektura sa posebnom vezom sa okruženjem

- optimizirane izgrađene površine u odnosu na parcelu

- projektovanje u granicama prava na vidik, sunce i zelenilo

- pravilno tretiranje zelenila u odnosu na objekat

- racionalizacija prostorne dispozicije i oblikovnog elementa prema namjeni

8

Svrzina kuća se navodi u mnogim arhitektonskim naučnim teorijama kao primjer bosanske arhitekture otomanskog perioda koja je i definirala bosanski arhitektonski sklop a koji se po mnogim teorijama sastoji iz slijedećih komponenata: ograda, koja je definirala ulicu, a koja je jasno odvajala privatni od javnog prostora, dvorište, koje je obično bilo obloženo oblim kamenom radi lakšeg održavanja, šadrvan, fontana ili česma kao osnovni dio higijene prije ulaska u kuću, hajat, prizemlje ili poluprivatni prostor gdje se okupljala familija, te divanhana, prvi sprat koji je bio privatnog karaktera, a korišten je uglavnom za odmor i uživanje čarsijskog vidika ili pogleda u prirodu . (Slika 8)

„ Ove kuće posjeduju humano mjerilo i ambijente u mjerilu čovjeka, intimnu atmosferu u enterijeru i eksterijeru.“

Hamdija Salihović

Pored navedenih osobina, jako je važno da se izvrše analize bosanske kuće u kontekstu, dakle, odnos autohtone bosanske kuće sa urbanom strukturom u kojoj je integrirana.

Primjer: Robna kuća u Jajcu (slika 9)

Arhitekti: Radivoje Jadrić, Džemaludin Karić i Nedžad Kurto

slika 9

„Arhitekti, Radivoje Jadrić, Džemaludin Karić i Nedžad Kurto, transponirajući prostorne kvalitete autohtone jajačke kuće, prvorazredno su oblikovali robnu kuću u čaršiji Jajca, skladno se uklapajući u postojeće urbano tkivo.“

„Robna kuća u Jajcu ima čvrst oslonac u tradicionalnom ambijentu i predstavlja kontekst kontinuiteta u umjetnosti graditeljstva.“

Hamdija Salihović

Objekat posjeduje iste kompozicione principe po kojima je oblikovan ambijent čaršije Jajca, sa izraženim kontrastom u materijalizaciji, s tim da je u ovom slučaju prizemlje obloženo transparentnim plohama.

Prema arhitekti Hamdiji Salihoviću bosanska kuća posjeduje osnovne principe savremenog graditeljstva i univerzalne umjetničko-prostorne poruke, a to su:

1. Tradicija kao osnova za stvorenu urbanističku strukturu mahale sa svojim pozitivnim i kreativnim pristupom oblikovanja u granicama osnovnih prava na vidik i konfiguracije terena

9

2. Graditeljstvo sa svojim istančanim odnosom prema čovjekovim mjerama3. Tradicionalna arhitektura i savremena komponenta4. Putokaz sa primjenom mjerila i proporcijskih odnosa5. Raščlanjenost tlocrtnog i prostornog koncepta, što izražava danas aktuelnu

tendenciju ka fleksibilnosti prostora i arhitektonskog oblikovanja.

Sarajevo je bio grad nadničara, malih obrtnika, trgovaca i srednjih posjednika. Svaki od njih gradio kuću po svom standardu. Tako možemo po tlocrtu ustanoviti stalež vlasnika.

S druge strane proizilaze svi ti tlocrti iz iste stambene jedinice, koja se sastoji iz jezgre i meče. Jezgra je kod svih tlocrta jednaka, oko nje se aglomerira prema višem ili nižem standardu više ili manje prostora. Na taj način se razvila cijela vrsta tlocrta usred raznih okolnosti, gdje se ne mogu razviti svi prostori što nije moglo utjecati na osnovni razvitak vrste.

A. Osnovna jedinica je hajat- halvat (predsoblje-soba). Hajat je jezgra, halvat je meča. Iz te su se jedinice razvili svi ostali tlocrti. U takvoj kući nema ni kuhinje, ni zahoda, koji su kao prljavi prostori izdvojeni u dvorište. Hajat u kući odaje visoku stambenu kulturu, a omogućuje je naročita klima.

B.Poznajemo i tlocrte sa samo jednim prostorom: halvatom ili čardakom. Ipak primjećujemo kod svih ovih primjera grčevit napor, da se formira pretprostor.

C. Kad se razvije halvat još i s druge strane hajata dobijemo centričan tlocrt: halvat-hajat-halvat.

D. Ako se jedan od ovih halvata pomakne unaprijed toliko, da se može iza njega razviti još mali halvat ili halvatić, dobije se ekscentričan tlocrt više vrste.

E. Prenosom kuće u drugu klimu, hajat se u centričnom tlocrtu često raspolovi tako, da umjesto jednog dobijemo dva prostora, mali hajat i mutvak (kuhinja). Takva kuhinja stiže do potkrovlja i takav je postor, tako reći jedan sam dimnjak.

F. Takav se mutvak može razviti i kod tlocrta.

G. Može se razviti i kod centričnog tako, da dobijemo iza neokrnjenog hajata mali mutvak, a sa svake strane još po jedan mali mutvak, a sa svake strane još po jedan mali prostor, halvatić ili mali halvat i hudžeru (ostavu) tj. sastav prostora sličan onom iz naših gradskih stanova, s ostavom i sobom za kućnu pomoćnicu.

H. Takav se mutvak i halvatić mogu razviti i u ekscentričnom tlocrtu.

I. Mali se mutvak može razviti i diobom hajata u ekscentričnom tlocrtu tipa D.

J. Može se razviti i mutvak još do halvatića ili hudžere. (Slika 10)

10

Slika 10

To su sve mogućnosti razvitka u horizontalnom smjeru, jer slobodan ulaz, dobra ventilacija i rasvjeta prostora ne dozvoljavaju nove dodatke. Daljni razvitak moguć je na spratu, ali time započinje diferencijacija kuće na ljetni i zimski stan.

Ekvivalent hajatu je divanhana s basamacima. Divanhana je prekriven pod na spratu, na stubovima tj. s bošlukom u prizemlju. Iza divanhane ponovi se tlocrt prizemlja. Kod ovog se mijenjaju nazivi prostorija. Halvatu u prizemlju odgovara čardak na spratu. Dio čardaka koji visi i koji je isturen iznad prizemlja, zove se čošak. Nedograđeni čardak ili neke vrste tavana jest prašni čardak. Mali čardak je čardačić, a odgovara halvatiću. Iznad hudžere obično je sandukhana tj. neka vrsta garderoba. Prostor iznad mutvaka dimluk i služi za odvođenje dima kroz potkrovlje. Hajatu u prizemlju odgovara niša divanhane na spratu.

Takav tlocrt se može razviti kod svih navedenih tlocrta, kod nižih i viših vrsta, kod centričnih i ekscentričnih, gdje može divanhana biti sa strane ili na čelu zgrade.

Stan oko divhane na spratu služi običnom ljetnom ,a u prizemlju oko hajata i mutvaka zimskom stanovanju, iako nekad stanuju i ljeti u prizemlju i zimi na spratu.

Rijetko se kuće razvijaju iznad prvog sprata, a također ne idu ni u zemlju. Za ostavu poljskih proizvoda većinom se iskorištava kosina zemljišta i sagrade magaze, dok su drvarnice uvijek samo u dvorištu.

Pored pozitivnih kvaliteta mahale, kao stambenog mikrorejona, sa četrdesetak kuća, džamijom, pekarom, zelenarom, česmom, prostorno spontano organiziranih oko raskršća, postoji neracionalnost ovakvih naselja u smislu velike okupacije terena jednikatnom izgradnjom kuća – male gustine naseljenosti i velikih troškova za putnu mrežu, infrastrukturu itd.

11

Slika 11

Slika 12

Slika 13

Svaka od ovih kuća može biti seoska i gradska. U našim analizama ćemo se koncentrisati na uticaje sarajevsko-fočanske kuće na graditeljstvo kroz vrijeme, dok će ostale biti spomenute u referentnim primjerima u Jajcu, Konjicu i Mostaru.

Ono što je karakteristično za bosanskohercegovačku jednokatnu kuću u arhitektonskom oblikovanju, su organski oblikovani doksati, kao primarna i funkcionalna plastika, piramidalni krovovi sa badžama i dubokim strehama, visokim zidovima avlije i zelenilom. Ove kuće posjeduju funkcionalno-prostornu trodjeljnost: kuća, avlija i bašća.

Doksat, kao dio najljepšeg prostora u kući – ćošak, simbol porodičnog okupljanja ima i funkciju za dobre vidike uz i niz sokak, susjedstvo i ambijent. Sa penetracijom vanjskog u unutarnji prostor, kao što je prodor avlije u prizeman korpus, dobivamo novi poticaj i motiv u modernom arhitektonskom oblikovanju. Ovdje se susrećemo sa kontrastom zatvorenog i čvrstog kubusa prizemlja, sa otvorenim i razigranim dinamičnim katom. Integracija i sklad sa prirodom su jedan od osnovnih principa u gradni autohtonih bosanskohercegovačkih kuća.

12

Postoje tri tradicionalna tipa kuće na prostorima Bosne i Hercegovine:

- sarajevsko- fočanska kuća na kat, sa razigranom dinamičnom osnovom, zidom oko avlije i plitkim krovom sa pokrovom od ćeramide;(slika 11)

- srednjobosanska dinarska kuća na kat, sa sažetom osnovom, kubičnim korpusom kuće i strmim krovom sa pokrovom od šindre; (slika 12)

- hercegovačka kuća sa kubičnim korpusom kuće na kat, zidom oko avlije i plitkim krovom sa pokrovom od kamenih ploča.(slika 13)

Svjedoci smo, da mahale nestaju, a individualne kuće grade se kao vertikalni arhitektonski volumeni, većim dijelom sa podrumom, prizemljem, dvije do tri etaže i potkrovljem.

Izgubljeno je humano mjerilo, harmonija sa prirodom, proporcijski odnosi, a dominantna je racionalna dimenzija. Dvovodni alpski krovovi mijenjaju fizionomiju bezplanskih stambenih naselja u našoj zemlji. Sve prednosti tradicionalnih mahala, ovako neprimjerenom izgradnjom nestaju, a uz to okupirani su najatraktivniji padinski prostori Sarajeva, drugih gradova u Bosni i Hercegovini.

Najvrijednije tradicionalne kuće u Sarajevu su: Svrzina, Đerzelez-Alijina (slika 14), Saburina kuća i Hadži-Sinanova tekija.

Slika 14

Četiri funkcije kućeU stručnoj literaturi nalazimo gotovo uvjek isto pogrešno mišljenje da je konglomerat prostorija bez određene potrebe. Ali ipak prostorije kuće su vrlo određene, ali su potrebe malo drugačije nego na zapadu i ima četiri funkcije stanovanja: stanovanje, rekreacija, domaćinski poslovi i cirkulacija.

1. StanovanjeZa razliku od evropskih prostora za stanovanje koji su diferencirani po potrebi u dnevne, gostinjske, noćne prostore, trpezarije i sl., u orijentalnoj kući stanovanju služe halvati i čardaci. Danju se upotrebljavaju za dnevne potrebe a noću se preurede u noćne prostore. Takvu upotrebu omogućuje namještaj koji se sastoji iz sečije i musandere (ograde iza koje su ormari, peć, banjica i ulaz u prostor), te takav namještaj omogućuje čisto stanovanje.

Ako kuća ima dva halvata, onda jedan od njih služi danju za boravak porodice, a drugi vjerovatno za primanje gostiju. Noću u jednom spavaju roditelji a u drugom djeca.

13

Slika 15

Ako u kući stanuju još stari roditelji, onda oni imaju svoj halvat, a poslije njihove smrti usele se odrasla djeca u taj halvat.

U kući sa spratom su dva stana, koja služe istoj porodici: prvi je zimski, a drugi je ljetni. Upotreba prostorija na spratu je s malim promjenama, ista kao kao u prizemlju.

Čardaci i čoškovi su spavaonice za roditelje (Slika 16), sandukhana je garderoba, čardačić služi kućnoj pomoćnici, divanhana ispred stana cirkulaciji i divanjenju tj. razgovoru.

Slika 16

Dimluk upotrebljavaju za sušenje voća ili mesa i za odvođenje dima.

14

Ako kuća pored dva halvata ima i još i halvatić, u njemu spava kućna pomoćnica ili ako nje nema, djeca jednog spola (slika 15 – ''Djevojačka soba''). U jednom halvatu roditelji, u drugom djeca drugog spola.

Takav stan obuhvata sve osim prostorija za domaćinske prljave poslove, koje obavljaju u dvorištu, tj.avliju.

2. Rekreacija – razonodaZa orijentalne kuće značajna je podjela na ljetni i zimski stan, što proizilazi iz kontinentalne klime, krajeva gdje su zime oštre, a ljeta vruća. Zimski stan u prizemlju oko zimskog mutvaka otvara se u hajat, a ljetni na katu u divanhanu. Postoji dakle neka sličnost između hajata i divanhane. Obje su prostorije u vezi s klimom, obje su neke vrste vestibila ispred stambenih prostora, to su komunikacijski prostori.

Divhana se sastoji iz bošluka sa stubovima u prizemlju, iz jednokrakih basamaka, koji vode na kat, iz divanhane u užem smislu riječi.

Divanhana ipak nije kompletna od samog početka, i nije samo dodatak jednospratnom stanu, niti je znak visokog standarda. Početke divanhane nalazimo već kod prizemnih i tlocrta; od ovih začetaka pa do kompletne divhane ima puno nekih prelaza.

A.U početku je papučluk (prostor za papuče, pokriveni drveni pod ispred kuće, podignut za nekoliko basamaka) i divanhana i kamerija zajedno.

B., C. Kasnije se prostor odvaja od papučluka i uzdiže se iznad nagiba zemljišta iznad kapije (ulazna vrata) uzdiže trijem tako, da ulazimo do njega basamacima pokraj hajata.

D.,E. Ako kod kuće nema dovoljno mjesta da bi razvio ovakav prostor, onda se iznad kapije (ulazna vrata) uzdiže trijem tako, da ulazimo do njega basamacima pokraj hajata.

F. Ili se u nagibu zemljišta razvije pred kućom kapakli-avlija (natkriveno dvorište), u kojoj kružimo po stepenicama mimo hajata u divhanu iznad avlije.

G. Divhana se međutim sa svim dodacima razvija tek kod jednospratne kuće sa zimskim i ljetnim stanom i to uzdužno, poprečno ili pravokutno na kuću, a ovisno je o vrsti tlocrta i položaja.

Pri tom su jednokraki basamaci tako smješteni u prostor divhane, da ju dijele u pojedinačne odijele, koje možemo pregledati, kad se uspnemo na sprat, dakle sasvim drugačija prostorna tvorba nego stubište u evropskoj kući, koje je obično zatvoren i šematičan prostor.

Dok su bošluk, basamci i divhana komunikacioni prostori, kamerija je iza basamaka i tahtapoša (ploča iznad basamaka za porcelan i staklo) prostor za razonodu.

Kamerija je obično uzdignuta za koju stepenicu više od poda divhane, zatvorena mušebcima i obložena jastucima. Otvara se obično prema avliji, bašći ili gradu, s nje je uvjek lijep vidik i ako je potrebno i opasati cijelu kuću hodnicama, da bi se na zgodnom mjestu sagradila kamerija, tj. kiosk iz bašte, koji se uzdignuo u zrak i prislonio uz kuću.

H. Katkada je ovakav kiosk ili sofa u prizemlju, odvojen od kuće, a s njome ga vežu basamci, koji vode u divhanu.

I. Nekad sve ove tri tvorbe pređu u hol ispred ljetnog stana.

15

Inače divhanu upotrebljava cijela porodica, koja se u ljetnoj vrućini kloni sobe, i živi i spava uzračnoj divhani.

Zimska i ljetna kuća

Uporedo sa oblikovanjem divanhane ide i drugi razvitak, koji također izlazi iz papučluka i vodi do diferencijacije stana, odnosno kuće na ljetnu i zimsku.

A., B., C. Ovaj razvitak počinje papučlukom, zatim se divanhana odvaja od papučluka i izdiže se iznad razine zemljišta, nad kapijom ili trijemom. Ovaj prostor više puta ožbukavaju, zatvore prozorima i time se divanhana pretvori u čardak odnosno ljetnu prostoriju.

D., E. Tada se smijesti između tog čardaka nad razinom zemljišta i prizemnog stana – divhana ili predsoblje s divhanom, iz koje možemo prolaziti basamacima u zimski stan i čardak.

F., G., H. Zatim započinje diferencijacija jednospratne kuće svih vrsta tlocrta na zimski stan u prizemlju i ljetni na spratu iza kompletne divhane.

I.Tada se odvaja još ljetni stan od zimskog posebnom kućom, te moramo pokraj prizemnog zimskog stana uz basamake u jednospratnu ljetnu, sa magazama u prizemlju. Ovdje zimski stan traži položaj prema ulici a ljetni prema bašti. Razvitak završava ljetnom ili ishodnom kućom. Ljudi visokog standarda ljeti presele u okolinu grada u tkzv. Ishodnu kuću ili ljetnikovac.

J. Takva je kuća među voćnjacima i travnjacima obično jednospratna. U prizemlju nema zimskog mutvaka, nego je u avliji ljetni mutvak, čenifa (zahod) i česma, a u kući veliki halvat, vjerovatno jedaća i dnevna prostorija, te prostorija za kućnu pomoćnicu. Na spratu je veliki čardak, tj. soba za primanje i muški stan, pa mali čardaci i sandukhane ženskog stana, a svaki stan ima svoju kameriju, divhanu i basamake. (slika 17)

Slika 17

3. Prostori za domaćinske posloveBitna je razlika između evropske i orijentalne kuće u odvajanju stana na od prostorija za domaćinske poslove. Sve, što je vezano s tim poslovima, što je prljavo, izdvojeno je od kuće i vrši se u avliji.

16

A B C D E

F G H I J

Radi očuvanja čistoće, orijentalna kuća je podjeljena u puno nekih prostorija za čišćenje, koje su prema tome i udešene. Ulaz u kuću vodi iz blatnjave ulice kroz kapiju (ulazna vrata) u pokaldrmljenu avliju (dvorište) u podrčje nanula – drvenih sandala i preko drvenog papučluka u sobe, prostrte ćilimima, ali čišćenje ne prestaje ni ovdje, ako mislimo na banjicu, koju ima svaka orijentalna soba.

Muška i ženska kuća

Veliki je utjecaj na cirkulaciju u orijentalnoj kući imala difernecijacija kuće na mušku i žensku te na gospodarsku i kolektivnu stambenu kuću.

Osim diferencijacije na ljetnu i zimsku kuću, izvršile su se i druga, na mušku i žensku kuću. Ovu diobu poznajemo u Evropi pod nazivom selamluk i harem ili haremluk, pri čemu harem zamišljamo kao mjesto porodičnog razvratnog života. Uistinu se tu ipak samo radi o diobi kuće na poslovni i porodični dio, što nam je poznato još iz rimske kuće, koja je, kao i orijentalna istog, tj. perzijskog porijekla.

U Sarajevu nema mnogo primjera takve difenrencijacije,a li su zanimljivi primjeri, gdje je ta diferencijacija samo djelomično izvršena.

Selamluk i haremluk Kuća Alije Đerezeleza je, uz Svrzinu kuću u Sarajevu, nažalost, jedna od rijetkih kuća iz osmanskog perioda koja je u dobroj mjeri sačuvala izvorni oblik iz vremena nastanka. Po svjetonazoru iz njezina doba objekt se prostorno koncipirao kao dispozicija kuće s muškim i ženskim dijelom, uz prateću bašču i avlije, također, mušku i žensku.

Prostorna diferencijacija:

A. Diferencijacija započinje u vanjskom području, u avliji s kućom koljenastog oblika, gdje se gost može primiti iza čoška tako, da se ne vidi u obiteljsko područje.

B. Slijedeći stupanj već predstavlja diferencijaciju avlije na mušku i žensku, a rastavljeni su zidom. U ženskoj avliji je kompletna kuća sa svim nusprostorima, a u muškoj, koja je ispred ženske, rizidana je soba za momka (vratara) ili gosta, to je početak muške kuće.

C. Unutrašnja diferencijacija prostorija započinje onda, kad je već izvršena vanjska, na mušku i žensku. Takva kuća ima obično u prizemlju, u muškoj natkritoj avliji, sobu za momka sa zajedničkim basamacima i dvhanu pored već odvojeni muški i ženski stan na spratu.

D. Zatim se izvrši diferenecijacija basamaka na muške i ženske, pristupačne sa muške i ženske avlije, a vode u zajednčku divhanu, kao i u odvojeni muški, odnosno ženski stan na spratu.

E. Onda nediferencirana divhana dobije koljenast tlocrt tako da se iz muškod dijela ne vidi šta se događa u ženskom dijelu.

F. Diferencijacijom divhane na mušku i žensku odvaja se muški dio kuće od ženskog, oba su pod jednim krovom, ali svaki u svojoj muškoj, odnosno ženskoj avliji, sa svojim muškim, odnosno ženskim basamacima, sa svojom muškom, odnosno ženskom

17

divhanom, te sa muškim, odnosno ženskim stanom, a međusobno su vezani posebnim vratima u muškom čardaku.

G. Zatim se odvaja još muška od ženske kuće, svaka zasebno u svojoj avliji. (slika 18)

Slika 18

4. Unutrašnja cirkulacijaSkrivanje unutrašnjih i intimnih područja kuće dovelo je do naročitih oblika cirkulacije. Pri tome treba razlikovati unutrašnju cirkulaciju u kući, od vanjske među avlijama i baštama.

Unutrašnja cirkulacija ovisi o tome, da li je kuća prizemna ili jednospratna, te da li je jednospratna kuća difenencirana na mušku i žensku kuću ili ne. Različitom stupnju diferencijacije odgovara i različita cirkulacija. Stoga treba prethodno odrediti stupanj, do kojeg je izvršena diferencijacija, tj. da li ima kuća jedan ili dva stana, jednu ili dvije divhane, jedno ili dva stepeništa, te jednu ili dvije ulazne avlije, odnosno kapije, a zatim još da li su muški i ženski stan pod istim krovom ili u posebnim kućama.

Unutrašnjom cirkulacijom ili se izolira jedno područje od drugoga, ili je sve spojeno tako, da se može obići i pogledati jednim putem. Tako su se razvila tri različita oblika zajedničke cirkulacije:

A. Prvi je način prelaženja kroz prostore, rastavljene dvjema kapijama odnosno dvjema avlijama, koje sve mogu obići jednim hodom i bez vraćanja.

B. , C. Na način kruženja kod jedne ulazne avlije odnosno kapije, gdje mogu sve obići jednim hodom i vratiti se na ishodište.

D. Na način veze jedne kapije odnosno avlije i prizidane kuće, gdje mogu ući u kuću i izaći istim putem natrag.

Pritom će se skrivanje unutrašnjih prostorija biti različito i ovisno o stupnju diferencijacije. (slika 19)

18

A B C D E

GF

Može biti samo privremeno, gdje mogu odvojiti jedno područje od prometa, dok se drugo upotrebljava, ili samo prividno, tj. iza čoška divhane koljenastog oblika, ili potpuno, gdje je do kraja izvedena diferencijacija stana, odnosno kuće na mušku i žensku.

Slika 19

EnterijerEnterijer bosanske kuće odiše lakoćom i humanim mjerilom, sa kontrapuktom bijelog duvara i drveta (slika 20, slika 21). Jedinstveni laki namještaj i mali broj komada namještaja, koji je mogao manje-više, da služi u razne svrhe. Na taj način, prostor je preko dana, a isto tako preko noći, imao različite namjene. Sav nepomični, vidljivi namještaj bila je sećija, koja se protezala nekada preko tri zida, redovito ispod prozora, a služila je za odmor, sjedenje i spavanje (slika 22, slika 23).

Slika 20 Slika 21

19

Slika 22 Slika 23

Upravo zbog toga, pojedini prostori, iako dosta skromnih dimenzija, ne djeluju skučeno, a cijeli prostor, naročito u odnosu na svjetlu visinu sprata, koja skoro nikada nije prelazila 2.20 m., djeluje jako intimno i toplo.

Soba sa najljepšim pogledom ima doksat, čiji pendžeri ''gledaju'' uz i niz ulicu, a njenu unutrašnjost obično krase raznobojni ćilimi, sa živopisnim geometrijskim motivima.

Mirnoću i jednostavnost ambijenta ponekad je samo remetila mangala sa kahvom, kada sahibija dovede društvo na akšamluk (slika 24.) .

Slika 24

20

Asimetričnost arhitektonske kompozicije bosanske kuće, sa izdiferenciranim muškim dijelom, selamlukom i haremlukom, avlijom, koja prolazi ispod lagane divanhane na drvenim stubovima, jednokrako drveno stepenište, te banjice – hamandžici, kao redovni pratioci spavaćih soba, dokaz su visoke kulture i humanog stanovanja toga vremena.

Enterijer je polivalentan gdje se po danu odvijao aktivan život sa ugradbenim namještajem koji je služio za spremište a hodne linije su ovim konceptom bile slobodnije dok su se po noći pod i sećije koristile za spavanje. U kućama imućnih porodica svaka soba ima musanderu (preteča ugradbenh plakara), koja se sastoji iz dušekluka ( plakar za posteljinu), banjice, peći sa lončićima, u koju je ugrađen kotao za zagrijavanje vode, sobe i dolaf ( plakar za garderobu).

Ovaj ugradbeni mobilijar u enterijeru sobe zauzimao je jedan zid i sa ulaznim vratima činio jedinstvenu cjelinu enterijera.Izvanredno uklopljeni ugradbeni komadi namještaja u enterijerima su sećije, sa vezenim jastucima za naslon i šiltetima preko kojih su serdžade sa životopisnim bojama na kojima se sjedi i divani. Matična soba u kući, doksatno je izbačena, kao najznačajniji prostor u kući iznad prizemlja nad sokakom, sa naglašenom strehom.

Prema tome, bosanska orijentalna kuća raščlanjena je na prizemlje i sprat, s otvorenom divanhanom i četverovodnim piramidalnim krovom sa dubokim strehama, radi zaštite od oborina. Tavan je pretežno neupotrebljen prostor, obično bez dimnjaka, badžom na krovu kroz koju prolazi dim. Interesantni su proporcijski odnosi ovih prostora.

„Još jedan izuzetno značajan likovno-oblikovni kvalitet tradicionalne bosanskohercegovačke kuće, predstavlja prostorni pozitiv i negativ, koji daju izvanredan savremen arhitektonski motiv, a to je penetracija avlije u korpus prizemlja sa otvorenim drvenim stepeništem, koje vodi na atraktivan prostor divanhane, odakle se pružaju najljepši vidici, anticipirajući moderan arhitektonski koncept. U vertikalnom planu masa, plauzibilnoj proporciji u mjerilu čovjeka, javljaju se novi prostorno-plastični kvaliteti, koji pružaju izuzetnu, funkcionalnu, likovnu i oblikovnu kompoziciju.“

Hamdija Salihović

AUSTROUGARSKI PERIODBosanska kuća nije doslovno preuzeta sa Orijenta, nego se vitalno prilagodila postojećim klimatskim uslovima, raspoloživim graditeljskim materijalima i svaka u svom dispoziciono-estetskom i likovnom tretmanu predstavlja unikatno umjetničko ostvarenje.

Značajan broj naročito javnih i upravnih zgrada, izgrađen je u ovom stilskom izrazu i arhitekti su bili ubjeđenja, da upotrebom orijentalnog sklopa u arhitekturi Sarajeva, razvijaju potpuno novi, bosanski, autohtoni stilski pravac. Alternacija boje i materijala, fine dekorativne čipke, dominira zidnim platnom, ali gotovo na svim objektima sugestija duha lokalne arhitekture postiže i arhitektonskim formama doksata, snažno isturenom strehom, a ponegdje i krovnom kupolom.

21

Evropeizmima ćemo nazvati promjene u orijentalnoj kući, koje su nastale pod utjecajem Evrope nakon austrougarske okupacije. Austrija je uvela u ovu zemlju kapitalizam i kolonijalne odnose, a ovi su našli opet svoj izraz u arhitekturi.

Novi odnosi prema porodici tj. ženi razbijali su mušku i žensku kuću. S kućom iz druge klime nestaje zimski i ljetni stan. U kući se pojavljuju sto i stolica. S novom sanitarnom tehnikom došlo je do racionalnog loženja, do zatvorenog ognjišta i zatvorene kuhinje. Zimski i ljetni mutvak zamjenjuje kuhinja u kući, prljave domaćinske prostorije prelaze iz avlije i kuću.

Umjesto čenife – wc, umjesto česme – vodovod u kući, umjesto banjice – kupatilo. Divhana se zatvorila i pretvorila u hol. Umjesto otvorene prostorno plastične kuće, postala je zatvorena kubična kuća.

S kapitalizmom počela je eksploatacija i špekulacija sa zemljištima. Individualnu porodičnu kuću zamjenila je kolektivna s najamnim stanovima; paviljonsku kuću s baštama – ugrađena kuća koridorskih ulica; kolektivnu nisku s kapakli avlijom u prizemlju i hipaltronom u krovu – zatvorena visoka blokovna kuća sa smrdljivim mračnim dvorištem u sredini.

A., B. Evropeizacija započinje preuređivanjem jadnospratne kuće sa zimskim i ljetnim stanom u dvojnu stambenu kuću za dvije porodice (stan iznad stana).

C. Slična će biti preuređenja jednospratnih muških i ženskih kuća u stan za jednu, dvije ili više porodica oko zajedničke avlije.

Takve se kuće mogu preurediti, ako zimski mutvak i dimluk odijelimo stropovima. Na taj se način dobiju dva porodična stana i dvije kuhinje jedna iznad druge. Svaka takva kuhinja ima svoj štednjak, dim iz štednjaka vodimo solunarima kroz zid ili pomoću novo sagrađenog dimnjaka kroz strop i krov.

Istina je, da je takav stan u prizemlju masivan i zatvoren, tj. slabije ventiliran, i da je stan na spratu s divhanom zimi suviše zračan i hladan. Stoga ljudi divhanu zatvaraju prozorima, zatvore je drvenim zidom ''na šeper'' i ožbukaju, pa tvrde, da je takav stan sa 18 cm debelim zidom, iz drveta i čerpića, lakše ugrijati i da je zdraviji od onog dole u gradu, koji je ozidan sa 38 cm debelom opekom. Stanovnici prizemnih stanova ipak proborave ljeto svakako u avliji.

Ugrađene kućeDok je izgradnja, koju smo do sada imali, izrazito paviljonska uz prostorno razvijene ulice, nova je gradnja prijelaz u zatvoreni način gradnje duž koridorskih ulica. Nalazimo je u gusto naseljenim dijelovima starog grada. Obično je najamna i ima više stanova najniže vrste (hajat-halvat, halvat-hajat-halvat), pa je kod toga vrlo slična onoj izgradnji, koju smo do sada nazivali zajedničkom. Redovno je jednospratna. Stanova ima toliko u prizemlju koliko i na spratu. Ovakvo je rješenje moglo nastati tek uvođenjem štednjaka odnosno dimnjaka u hajat, koji je tako prešao konačno u kuhinju.

A. U prvi mah izgleda kao da su te nanizane zadružne kuće međusobno vezane divhanom na spratu i ogradama i krovovima zajedničkih nusprostorija u prizemlju.

22

B. Takve kuće meandriraju na spratu i svojim krovovima odaju paviljonsko porijeklo, a dole su međusobno vezane nižom pregradnjom zajedničkih nusprostorija.

C. U skromnijim se slučajevima kuće zatvaraju prema ulici i s kapakli kapijom zajedničkih nusprostorija dok u prizemlju i zajedničkom divhanom odnosno stanom na spratu, tj. već prelaz u zatvorenu ugrađenu izgradnju.

Kad je ovakvo zemljište čitavo izgrađeno, onda zadnje prostorije traže ventilaciju i osvjetljenje kroz mali hipaitron među krovovima, koji još uvjek odaju paviljonsko porijeklo.

Ili se kuća stoga odmiče za 1 m od susjeda- to je kolonijalna koncesija Austrije, koju nije napustila ni stara Jugoslavija.

Nove zgrade već su od svoga početka zasnovane kao ugrađene i najamne, a pod istim su krovom, i potpuno su zatvorene prema ulici. Od širine raspoloživog zemljišta ovisi, da li će takve kuće biti još individualne ili kolektivne s individualnim stanovima.

D. Često cijela širina takvog zemljišta ne iznosi niti 5 m. Tu se onda razvije individualna kuća sa zajedničkim nusprostorijama u kapakli avliji i uzanim prolazom u prizemlju, dok se drugi prostori razvijaju na spratu. Ponekad se može naći i nusprostorije u takvom dvorištu iza kuće, a nekad, ako je dvorište dovoljno veliko, razviju se u njemu i stanovi najnižih vrsta.Kod većih širina zemljišta razvije se kolektivna kuća individualnih stanova i to:

E. Ili sa odvojenim divhanama na spratu i zajedničkim nusprostorijama pod kapakli avlijom u prizemlju.

F. Ili sa zajedničkom divhanom najracionalnije vrste u obliku hodnika, s umetnutim jednokrakim basamacima; uzduž hodnika se redaju stanovi najnižih vrsta na spratu dok je prizemlje iskorišteno za razne lokale, pa se u tijesnom dvorištu redaju nusprostorije.

Takva je kuća pod jednim krovom i prema ulici zatvorena, otvara se hodnikom ili divanhanom prema dvorištu.

Evropski doprinos toj kući je dimnjak i štednjak, a ne raspolaže sa drugim novim sanitarnim uređajem. Kuća nikad ne prelazi u drugi sprat, možda zbog slabog materijala, a možda izbog zdrave domaće tradicije.

U austrougarskom periodu prevladavaju stilovi historicizma, gdje se akcenat stavlja na dekoraciju a ne na funkcionalnu dispoziciju. Krajem 19. i početkom 20.st. se odbacuju principi akademizma i eklektizma te se javlja secesija i moderna.

Dok su se u gradu „istočnog koncepta“ kuće izmicale radi ostvarenja što boljih vidika i osunčanja te adaptaciji terenu, grad „zapadnog koncepta“, kao što je bio koncipiran austrougarski grad, se bazirao na koridorski sistem ulice.

Izrazita odlika sarajevske secesije je transponiranje karakterističnih arhitektonskih elemenata već postojeće arhitekture kao i principa komponiranja arhitektonske cjeline. Doksat je čest

23

motiv u raznim arhitekturama, ali se ovdje njegova interpretacija zaista oslanja na uzore zatečenog graditeljstva. I u ovoj arhitekturi on ima istu ulogu; uvijek obilježava najznačajniju stambenu prostoriju, a otvori na njemu razdvojeni su samo uskim stubićima tako da ih doživljavamo kao kontinuiranu prozorsku traku.

Secesiju, kao arhitektonsku pojavu možemo pratiti u Sarajevu od 1901. godine kada je dovršena stambena zgrada Obala 22, po projektu arhitekte Josipa Vancaša. To je ugrađena jednokatnica sa osnovom koja se razvija oko centralnog kvadratičnog hola sa monumentalno postavljenim stepeništem, a što je osobito značajno, ta dispozicija logično se projicira u rješenju pročelja. Najvrijednija i najveća centralna dvorana na katu jasno je naznačena centralnim doksatom. Time je plastičnost pročelja postala organski dio cjeline.

Dominantan ornamentalni motiv je cvijet suncokreta kojeg Vancaš ovdje koristi iznad otvora kata, a kasnije će ta tema u njegovim djelima biti i dalje razvijana.

Iz pseudomaurskog stila se razvija odnos nove arhitekture sa regionalnom, starom arhitekturom, te se na taj način rađa „bosanski slog“ i rana moderna.

Arhitekt Josip Vancaš (1859-1932. god.) prvi je dao formulaciju "bosanski slog" vjerujući da postoji specijalni bosanski način građenja. Dobro se upoznavši sa tradiconalnim graditeljstvom, Vancaš već na prijelazu stoljeća uočava da je orijentalna arapska arhitektura tuđinska, te da se razlikuje od načina građenja koje je, po njemu, u Bosni istinski posebno. Postojanje turskih, pa čak i bizantskih motiva u ovom slogu po Vancašu nije razlog da isti ne ostanu domaći i narodni.

24

Od svih objekata koji su u doba autrougarske uprave nastali u Bosni, najbolje ideje bosanskog sloga, teoretski, ali i praktično, nose oni koje je oblikovao Josip Vancaš. I u onim njegovim radovima koje svrstavamo u "mauričke", uvijek se prepoznaje neka tema lokalne arhitekture. Po vlastitoj izjavi, prave realizacije oslobođene orijentalnih oblika, a oslonjene isključivo na domaću tradiciju, ostvario je Vancaš dogradnjom verande svom ranijem projektu, muslimanskoj čitaonici u Sarajevu iz 1888. godine, primjenjujući motive bosanskih divanhana. To je bio i najraniji primjer direktnog oslonca na tradiciju lokalnog graditeljstva i po prvi put to više nije samo aplikacija viđenog motiva, već interpretacija određene i sasvim jasne arhitektonske teme.

25

Slika 25 (Josip Vancaš, V. Gačanovića 17, Sarajevo)

Od 1909. godine Vancaš radi više projekata zgrada u bosanskom stilu oslanjajući se na koncept osmanske gradske kuće pri čemu uspijeva uspostaviti kreativan dijalog sa nasljeđem.

Teži problem oblikovanja javljao se na većim zgradama kolektivnog stanovanja, jer takvog uzora u tradicionalnoj arhitekturi Bosne nije bilo. I upravo na ovakvim temama Vancaš napušta doslovno transponiranje elemenata nasljeđa razvijajući kreativnost na bazi spoznajnog, a ne viđenog i prepoznatljivog. Oblici građevina dovedeni su u logičnu vezu sa unutarnjim prostorima koji se iz takvog odnosa lako čitaju. Ono što je u njima tradicionalno, zapravo je tradicionalno poimanje logičke veze funkcije, materijala i konstrukcije, što neminovno reproducira i tradicionalni oblik. Prema tome, Vancaševi oblici nisu preuzeti, već izvedeni iz tradicionalnog poimanja načina građenja. Zato za ove zgrade s pravom možemo reći da po tipu pripadaju tradiciji, ali da nisu njeni modeli. Tip je vezan za oblik i način života jednog društva, te je za Vancaša sasvim logično bilo da tip postane osnova nove arhitekture, jer tip ne znači sliku nečega što treba kopirati ili savršeno imitirati, već ideju koja će poslužiti kao pravilo modelu. Model je predmet koga treba ponoviti onakvim kakav jeste, tip je naprotiv predmet prema kome svako može zamišljati djela, a da ova ne budu međusobno slična. Ova djela pripadaju ranoj moderni i po shvatanju da individualnost građevine svakako ovisi od forme, ali najviše zbog toga što je ta forma organizirana u jednom prostoru i vremenu. Obje komponente, prostor i vrijeme, ovdje su apsolutno čitljive.

Slika 26 (Josip Vancaš, Projekat zavoda 1917, Rajlovac kod Sarajeva)

Počeci razvoja arhitekture bosanskog stila obilježeni su prije svega insistiranjem na slikovitosti cjeline, ili tačnije isticanjem onih arhitektonskih elemenata čija ishodišta doslovno potiču iz naše tradicije, što nije baš uvijek imalo logičku povezanost sa strukturom cjeline. To slikovito poimanje bosanskog stila izvjesno je posljedica tada popularnog, ali i korisnog crtanja starih objekata i ambijentalnih cjelina. Osim likovne vrijednosti ovi crteži su imali i vrijednost dokumenta.

26

To su bile prve anatomske studije lokalne arhitekture koje su graditeljima pomogle da preciznije definiraju primarne likovno-kompozicione odlike stare arhitekture.

Stilska pripadnost mu se ne može čvrsto definirati i odrediti, već samo kulturna. Kao autentičan izraz kulture određenog naroda u određenom vremenu, on je historijski samo dokumentarno, a ne u smislu replike već viđenog, te ja za Bosnu to izvjesno njena rana moderna.

U osnovi kulturne historije čitavog čovječanstva je suradnja. Ono što se u Bosni s početka ovog stoljeća smatralo nasljeđem, to zapravo i nije bilo, to je bila još uvijek živa tradicija. Zadržavši oblike života proizašle iz kulture i civilizacije islama, stanovništvo je u većinskom broju bilo i dalje sklono određenoj tipologiji prostora. Nije bilo otvorenog opiranja općem napretku, ali je bila stalno prisutna težnja ka pomirenju želja i mogućnosti na način koji bi simbolizirao najbolja iskustva dva, samo prividno oprečna svijeta.

Kada govorimo o genezi bosanskog stila, koji se javlja kao posljednja razvojna faza u arhitekturi perioda u Bosni i Herecegovini, njegovo ishodište nalazimo u djelovanju arhitekte Ernsta Lichtblaua koji je ove krajeve posjetio 1904 godine. Lichtblau je putovao po Bosni i sudeći po njegovim crtežima koje je obajvio 1907.godine u časopisu „Der Architekt“ više se zadržavao u manjim mjestima gdje je nailazio na bolje sačuvane stambene gradnje. Boravio u tim gradovima gdje je snimao i pručavao osobine izvorne arhitekture, radeći direktno na terenu. Njega su imperesionirale kubističke forme krovova, jednostavni ali snažni oblici kuća izmodelovani svjetlom i finim valerima iz skale crne, bijele i smeđe boje, jednostavne forme reducirane na čiste geometrijske elemente prepoznavali su se u arhitekturi bosanske stambene kuće a odsustvo bilo kakve dekoracije, kao vanjskog izražajnog sredstve, i na kraju integrirane u prirodnu okolinu, dali su osnova arhitekti Ernstu Lichblau da, među prvima u našoj graditeljskoj baštini, predloži sintezu pozitivnih osobina izvorne arhitekture kroz moderan izraz.

Projekat za kuću u Bosni (slika 27 i 28) nastao je već 1904.godine pa se taj datum može uzeti kao početak bosanskog sloga. Jer u tom projektu već postoje svi značajni elementi stare bosanske kuće – kao što su povišena pozicija kuće, terasaste pristupne zone, brižljivo je obarđena okolina u kojoj je vrlo značajno zelenilo, kuća je ograđena visokim zidom oko užeg dvorišta. Sama kuća pokazuje da arhitekt uvažava jednospratnu elevaciju starih kuća; kuća ima na uglu rešetkaste – sa demirima – prozore, visoki piramidalni krov, bijele zidove, veličinu i proprciju, elemente i cjelinu izvedene iz starih kuća i ugrađene u nove standarde.

27

Slika 27 Slika 28

Josip Pospišil svoj izraz gradi na površnom osloncu na secesiju, ali istovremeno negira disciplinu elevacije takvog pročelja. Njegovi kompozicioni elementi izvedeni su iz graditeljstva nasljeđa. Slikovitost kompozicije bosanske kuće on gradi elementima doksata, naglašenom strehom, snažnim korpusom krova sa badžama, temom verande ali najčešće samo u ravni pročelja. Iako secesija formalno odbija vezu sa historijskim, Pospišil teme bosanske tradicionalne arhitekture postavlja kao primarne, da bi ostvario osnovnu kompoziciju masa.

Samo na projektima pojedinačnih stambenih kuća on nalazi rješenja koja i osnovom i konačnim izgledom nose prepoznatljive crte domaće stambene arhitekture. Zato se jedino projekti i realizacije porodičnih i stambenih zgrada u njegovom graditeljstvu mogu prihvatiti kao bosanski stil.

Jednim od prvih radova u Sarajevu, ugrađenom stambenom dvokatnicom Nemanjina 61, 1910. Josip Pospišil stvara slikovitu simbiozu elemenata klasičnih redova i motiva lokalne arhitekture u asimetričnoj secesijskoj kompoziciji. Očekivana raščlanjenost na prizemlje i sprat nekim horizontalnim vijencem ovdje je izostavljena, ali je ipak to postignuto kamenomoblogom i različitom obradom maltera prizemnog dijela, čime se naglašava masivnost prizemlja poput tradicionalne stambene kuće. Asimetričnost kompozicije i raspored otvora koji izražavaju unutarnje prostorne odnose, sasvim je secesijska, ali nema one vertikalne povezanosti polja u prozorskoj osi, već naprotiv, otvori su usječeni u ravan zida. Njihove profilacije direktno se oslanjaju na uzore historijske arhitekture. Poligonalni erker u krajnjoj osovini intrepetacija je lokalnog, jako perforiranog doksata, koji se javlja uz najreprezentativniju prostoriju sprata osmanske stambene kuće. Ovaj primjer u mnogim detaljima jasno ukazuje na hronološko-stilsku pripadnost svog uzora. Naglašena streha, njen pokrov i obrada, kao i detalji zanatskih radova, nose prepoznatljive tradicionalne oblike, ali isključivo u cilju postizanja stilske slikovitosti objekta, bez zadiranja u suštinu njegove prostorne, organizacione i kompozicione strukture. Po tome je ovo rješenje samo jedan

28

prelazni stadij, spoj iskustva akademizma, secesije i tradicionalnih elemenata, ali je isto arhitektonski nedovršeno da bi ponijelo naziv nekog stila, osobito „bosanskog“.

Na sličan način Pospišil rješava i pročelja Vatrogasne kasarne (slika 29) iz 1912. god. Sama organizacija i ritam pročelja puno su bliži secesijskom metodu (slika 30).

Slika 29 Slika 30

Izrazito je naglašeno vertikalno povezivanje etaža, ali secesijski dekorativni elementi nedostaju. Valoviti motiv nadvratnika iznad prizemlja blizak je secesijskom načinu naglaska kordonskog vijenca, ali je ovaj motiv prekinut međuprozorskim lizenama po cijeloj visini objekta. I alternacija materijala, sa namjerom da se istakne njegova dekorativnost, bliska je secesiji. Ugaoni doksat u drvetu, bogato rezbarenom, naglašava asimetričnost kompozicije. Po obliku, detaljima i obradi veoma sličan interpretiranim uzorima, on je stilski najprepoznatljiviji detalj. Naglašena streha, nagib i oblik krovne plohe samo doprinose da objekat u cjelini ostvari što proisniji dijalog sa okruženjem. Slikovitost kompozicije bosanske kuće Pospišil gradi elementima doksata, naglašenom strehom, snažnim korpusom krova sa badžama, temom verande, stilizacijom strehe verande i sl., ali najčešće samo u ravni pročelja.

29

Ugrađena četverospratnica- Palata Musafija, Titova 34

Slika 31 Slika 32

To se vidi na primjeru stambeno-poslovne ugrađene četverospratnice u Titovoj 34 ( slika 31), s naglašenim kordonskim vijencem prizemlja, zatim parapeta kojima povezuje gornje etaže, i posebno krovnog vijenca na kome plitkim profilacijama teži promijeniti fakturu zidne ravni. Pospišil teme bosanske tradicionalne arhitekture postavlja kao primarne da bi ostvario osnovnu kompoziciju masa. Ovakva raščlanjenost pročelja, na prizemlje podvučeno plitkom strehom, zonu spratova ritmiziranu doksatima, istaknutukrovnu strehu i snažan volumen krova sa badžom, sasvim je uobičajna u secesijskoj arhitekturi, samo je gradbene elemente ovakve kompozicije oblikovno prilagodio podneblju. I pored toga ovaj objekat spada u kasno secesijsko rješenje, tačnije blisko njemačkoj neobidermajerskoj struji, samo diskretno

tradirano. Palata Musafija izgrađena je 1913. Godine. Projektant je arhitekt Josip Pospišil koji završava projekat 1911. godine (slika 32).

30

Slika 33

Kuća Mehmed-bega Fadilbašića 1910.

Ta

Slika 34

31

Jedan od arhitekata koji su doprinjeli stvaranju bosanskog sloga i nastanku moderne u Sarajevu jeste arhitekt Rudolf Tönnies (1869-1929. god.) koji je koristio elemente kao što je doksat, streha, lođa, raščlanjenost oblika itd.. Upotrebljavao je naglašene strehe i doksate sa prozorima na sve strane. Kao reprezentativan primjer prikazana je stambeno-poslovna zgrada u ulici Branilaca grada u Sarajevu, 1898. god.(slika 33).

Autor objekta vjerovatno je bio poznati arhitekt Rudolf Tönnies. Odaje ga jedinstvena fasada sa četiri valovita doksata zaokružena geometrijskim i floralnim ukrasima između prvog i drugog sprata (slika 34).Valovitost fasade postignuta je slivanjem, povezivanjem oblih erkera sa zidom. Cijelo rješenje predstavlja korak dalje od konvencionalnog poimanja zidne plohe i fasade. Zaobljene su i forme prozora, natprozorskih polja prve etaže, kombinovane sa secesijskim floralnim motivima friza, a talasasta ispupčenja se oslanjaja na svodne forme na kojima se vide folklorni i secesijski elementi. Dvovodni krov sa širokom nadstrešnicom potpuno je u bosanskom stilu. Ovaj objekat, vrhunac neimaštva porodice Fadilpašić, nacionaliziran je poslije 1947. godine, a kraj opsade Sarajeva dočekao je sa manjim oštećenjima. Zbog nebrige i zuba vremena danas je u izuzetno lošem stanju.

j će se objekat sigurno naći na listi nacionalnih spomenika kulture zbog svoje autentičnosti i ljepote. Danas je na listi ugroženih spomenika Kantonalnog zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa. Kuća Fadilpašića pokazuje mogućnosti secesije da postoji u tim kasnim godinama, da se prepliće s drugim oblicima i da potiče stvaranje novih oblika.

Rudolf Tönnies, Dvojna kuća Čurčić - Arnautović, 1910

Salamova palata 1912.

Palata Salamova pripada grupi stambeno-poslovnih zgrada atrijalnog tipa koje su se u to vrijeme gradile na području ulice Franje Josipa danas Titova ulica(slika 35). Arhitekti ovog razdoblja nalazili su se pred teškim i komplesnim zadacima. To su diktirali novi društveno-ekonomski uvjeti i kapitalistički način priređivanja, s jedne strane, i zemljišna politika – pravni odnosi, s druge strane. Salomova palača izgrađena je 1912. godine, kao djelo arhitekte Rudolfa Tönniesa ima izrazito horizontalnu podjelu svog pročelja. Salomova palata u Titovoj ulici br. 54 izvedena je kao stambeno-poslovna palata sa unutrašnjim dvorištem u već izgrađenom području, na južnoj strani Titove ulice. Unutrašnje dvorište je uokvireno sa sve četiri strane trodjelnim objektom sa tri stubišta i objektom izgrađenim u drugoj polovini XX vijeka u jugozapadnom uglu atrija. Ulazi u dva stubišta se nalaze na bočnim stranama pasaža koji iz Titove ulice vodi prema unutrašnjem dvorištu. Treći ulaz se nalazi u lijevom jugoistočnom uglu unutrašnjeg dvorišta. Objekat je spratnosti P+4+mansarda, s tim da se u južnom, istočnom i zapadnom bloku objekta nalazi suterenski prostor. Građevina je približno pravougaonog oblika. Jedinstvenim rješenjem obuhvaćeno je prizemlje i I kat sa bogatim i dubokim reljefom u vještačkom kamenu, a u jakom kontrastu je zona gornjih katova u glatkom malteru lišena jače dekorativne plastike. Široki ulični front ove stambene trokatne palače ritmiziran je sa devet prozorskih osa. Srednje tri, u donjoj zoni imaju široki, lučno zasvođen pasaž. Ovaj srednji dio uokviruju dva trostranična doksata završena kratkim stubovima na kojima leži limom pokrivena kupola što djeluje poput altane. Donji dio

32

dvoetažnog masivnog plana nosi dubokorelje nu secesionističku dekoraciju. Široki poput talasa uskovitlani listovi predstavljaju okvire figurama između otvora I kata.

Osam figura u prirodnoj veličini postavljene na konkavnu glatku pozadinu uokvirenu pozlaćenim astragalom daju likove ljudi Bosne i Hercegovine u narodnim nošnjama hrvatskog, srpskog i muslimanskog gradskog i seoskog stanovništva.

Slika 35

33

Kuća Hamzage Husedžinovića 1913.

U fazi traženja arhitektosnkih oblika i prostornih rješenja bosanskog stila bilo je nekoliko primjera doticaja sa secesijom. Jedan takav je kuća Hamzage Husedžinovića u Banja Luci(slika 36) , djelo Josipa Vancaša.

Slika 36

U vanjskoj obradi ova kuća ima sve elemete Vancašovog shvatanja bosanskog sloga : jednoetažnu elevalaciju, ispust čardaka – divanhanu –isturenu strehu, strmni krov, badžu, sofu prema vrtu, visoki kameni sokl koji prekriva prizemlje i spaja se sa kamenim arhivoltama prozora. Preplitanje stilova i kultura vidljivo je naročito u enterijerima ove kuće. Do skoro su tu bile dvije sobe namještene prvobitnim namješstajem. Jedna je imala namještaj u mausrkom stilu nabavljen u Kairu. Tu su bili predmeti uobičajeni u opremi enetrijera jedne ugledne domaće građanske porodice. Druga soba a la franca je sačuvana. Namještena mobilijarom nabavljenim u Parizu. Stol, stolice ,kredenac, vitrina, sat izrađeni su mješanim oblicima kasnog ampira i secesije.

34

Dom H.K.D.- "Napredak"1913.

Slika 37

Analizom pročelja doma "Napredak" iz 1913. godine, arhitekte Dionisa Sunka, uočava se naglašen osjećaj za vrijeme i prostor u kome objekat nastaje. Izvjesno je da se graditelj prethodno upoznao sa osnovnim karakteristikama lokalne tradicionalne arhitekture koju apostrofira elementima pročelja. Njegova sklonost da arhitekturom izrazi duh mjesta očitovala se i u drugim sredinama. Na njegovom natječajnom radu za novu sveučilišnu knjižnicu u Zagrebu iz 1909. godine, prepoznatljivi su lokalni gornjogradski motivi, a mansardni krov biskupskog sjemeništa u Ðakovu u tada sasvim suvremenim oblicima kasne secesije dat je samo zato da se ostvari prisniji stilski odnos sa postojećim biskupskim dvorom. Tipično vertikalnu raščlanjenost sarajevske kuće na masivno prizemlje i lagani kat, na zgradi Napretkovog doma njen graditelj Sunko sugerira kamenom oplatom sve do prozorske klupčice prvog kata čemu kontrastira glatke malterisane plohe olakšane velikim otvorima i razvijenim volumenima. Kompoziciju smiruje snažno isturena streha, a krov velike površine i nagiba završava kupola. Iako prizemlje ima velike otvore, ono se doživljava kao masivno, djelimično zbog simetrične kompozicije gdje je ulaz u aulu kino-sale smješten u srednju osu znatno niži, naglašen plitkim i punim trokutastim zabatom, ali i time što su izlozi na dvije trećine svoje visine bili presječeni staklenim strehama. A to je motiv široke kapije stambene kuće, izrezane u zidnoj masi i obavezno natkrivene strehom.

35

U ravni katova dominiraju dva simetrično postavljena doksata, a sve povezuje snažan potez strehe. Krovna kupola na osmerougaonom tamburu sa kružnim otvorima pokrivena je limom sa naglašenim spojevima, poput kubeta monumentalnih osmansko-turskih građevina. Ona nema drugu funkciju osim dekorativne, te je poslužila kao izvrstan postament figuri "Croatia".

Iako se radi o sasvim secesionističkom djelu, analizirajući kompoziciju cjeline ne možemo se oteti dojmu da autor nastoji, pa i uspjeva, uspostaviti dijalog sa duhom mjesta. Na perspektivnoj skici zgrade "Napredak" objavljenoj u stručnim časopisima, Sunko crta i susjedni objekt sa karakterističnim doksatom, a pozadinu sa prepoznatljivom strukturom stambene zone - mahale, mada se ova u datoj projekciji ne može sagledati.

Dom je projektovan u tada dominirajućem secesionističkom stilu, ali sa nekim akcentima koji mu daju karakteristike domaćeg tradicionalnog, čak i modernog pseudo-mavarskog stila. To se prije svega ogleda u visokom, kamenom obloženom prizemlju kome ni veliki otvori izloga ne umanjuju masivnost i dva doksata provučena kroz tri etaže, čine ih laganim u odnosu na prizemlje, što je karakteristika modernizovanog orijentalnog stila. Sve ovo više naglašava široka streha krova koji se završava kupolom koja ima samo ulogu postamenta kipa "Croatia", koji se zbog visine zgrade teško uočava, čak i sa suprotne strane Titove ulice. Kupola je na osmougaonom tamburu sa kružnim otvorima pokrivena limom sa naglašenim spojevima, poput kubeta monumentalnih osmansko-turskih građevina.

Iznad glavnog ulaza u kino salu "Imperijal" nalazi se natpis "Napredak", a sa strane natpisa nalaze se figure "Prosvjeta" i "Snaga". Nakon izgradnje u zgradi su bili smješteni: Napretkova Središnja uprava; sarajevska podružnica, biblioteka, Napretkova zadruga za osiguranje, štednju i privredu, zatim prostorije Hrvatskog pjevačkog društva "Trebević", Hrvatske žene, Hrvatskog kluba, Hrvatske glazbe, kino "Imperijal", Napretkova kavana, Analizom rješenja pročelja doma „Napredak“ iz 1913. god. uočava se naglašen osjećaj za konteks vremena i prostora u kome nastaje ova građevina. Izvjesno je da se autor prethodno upoznao sa osnovnim karakteristikama lokalne tradicionalne arhitekture koju apostrofira primarnim elementima artikulacije pročelja (slika 37).

Iako se radi o sasvim secesijskom djelu, analizirajući kompoziciju cjeline, ne možemo se oteti dojmu da autor nastoji, a i uspijeva, uspostaviti dijalog sa duhom mjesta. Na perspektivnoj skici zgrade "Napredak" objavljenoj u stručnim časopisima, Sunko crta i susjedni objekt sa karakterističnim doksatom, a pozadinu sa prepoznatljivom strukturom stambene zone - mahale, mada se ova u datoj projekciji ne može sagledati.

Doksat je čest motiv u raznim arhitekturama, ali se ovdje njegova interpretacija za početkom perioda secesije zaista oslanja na uzore zatečenog graditeljstva. I u ovoj arhitekturi on ima istu ulogu; uvijek obilježava najznačajniju stambenu prostoriju, a otvori na njemu razdvojeni su samo uskim stubićima tako da ih doživljavamo kao kontinuiranu prozorsku traku.

SOCIJALIZAMDolaskom moderne tehnologije i novih građevinskih materijala početkom 20. st. kreira se novi princip oblikovanja sa smjelijim konstruktivnim rješenjima i kreativnim pristupom u

36

upotrebi kompozicionih elemenata. Karakteristična je težnja za geometrijskim, čistim oblicima, kubističkim volumenima sa istaknutim ritmom transparentnih ploha na fasadama. U ovom periodu se okreće više ka racionalnoj dispoziciji u službi funkcije te etičkim principima odnosa prema čovjeku.

„Arhitektonska kreativna istraživanja predstavljaju individualni čin, kao sastavni dio kritičkog mišljenja i analize graditeljske interpolacije. Predpostavlja se da je manje složen, ali likovno i obikovno efektivniji pristup arhitektonske interpolacije, npr. Interpretacijom i primjenom kontrasta, kao glavnog elementa likovnog govora prostorne sintakse.

To je vječna tema moderne i savremene umjetnosti.“

Hamdija Salihović

Arhitektonski regionalizam 70tih se odražava u zgradama kao što su robna kuća Razvitak u Mostaru (1970., A. Paljaga, slika 38) ili Robna kuća u Jajcu (1976., R. Jadrić, Dž. Karić i N. Kurto).

Slika 38 (tržni centar u Mostaru, 1970-ih) Slika 39 (objekat Weissenhof, Stuttgart)

Le Corbusier je predstavnik purizma, nastao u Francuskoj početkom 20.st. a zasniva se na novom kompozicionom konceptu oblikovanja arhitektonskog prostora koji se može definirati Corbusierovim principima projektovanja (slika 39):

- kuća na stupovima

- krovna bašta

- slobodno oblikovanje tlocrta

- horizontalna tendencija prozorskih otvora i slobodna fasada.

37

Prilikom komparacije Corbusierovih principa sa principima oblikovanja bosanske tradicionalne kuće, može se doći do zaključka da posjeduju dosta zajedničkih osobina kao što su:

- iskorištenost građevinske parcele,

- istaknuta integracija objekta sa zelenilom, odnosno prirodnim ambijentom,

- akcenat na funkciju,

- pravo na vidik i sunce,

- primjena kontrasta kao princip oblikovanja u arhitektonskoj kompoziciji, itd.

Slika 40

Između dva svjetska rata je dominirao funkcionalizam, nakon koje je razvitkom konstruktivnih mogućnosti nastao konstruktivizam sa jednostavnim, purističkim oblicima. Pod uticajem umjetničke grupe „De Stijil“, koja je nastala 1917. god. u Nizozemskoj, dolazi do stvaranja novih tendencija kao što je pluralitet, odnosno, stil neoplasticizama sa primjenom osnovnih geometrijskih oblika, čiji je zastupnik pokret Bauhausa u Njemačkoj.

Prema arhitekti Hamdiji Salihoviću, nakon drugog svjetskog rata, svoju avangardnu ulogu moderna gubi i prerasta u tehnološko-konstruktivni šablon. Kritička svijest u arhitekturi gubi se 60-tih godina prošlog stoljeća, pa moderna i njen uticaj slabi.

Nastaje postmodernizam, koji se razvija u urbanom oblikovanju, pa time i urbanom kontrastu starog i novog te revalorizaciji javnih prostora. Ovo je jedan od glavnih aduta ovog stila.

Arhitekti koji su djelovali u duhu savremene arhitekture na našim prostorima bili su : Dušan Smiljanić, Muhamed Kadić,Dušan Grabrijan, Juraj Neidhardt, Andrija Čičin Šain idr.

Među njima se istiću arhitekti Dušan Grabrijan, Juraj Neidhardt i Andrija Čičin Šain koji su se bazirali više na sintezu tradicionalne i savremene arhitekture, naročito na području Sarajeva.

38

Neki primjeri objekata u svijetu nam upravo govore o ovim smjernicama pri projektovanju. Jedan od njih je Njemački paviljon (1929.god.) kojeg je projektovao arhitekt Mies van der Rohe za međunarodnu izložbu u Barceloni, gdje je očigledna upotreba principa integracije zelenila sa izgrađenim prostorom, te prava na vidik, sa svojom istaknutom transparetnošću vanjskih ploha (slika 40).

Slovenac Dušan Grabrijan (1899-1951) je dao jedan kritički osvrt na tendencije gradnje modernih objekata u Sarajevu: „Mi mijenjamo danas izgled grada i rušimo postojeće, a na isto mjesto stavljamo stvari koje su mnogo gore od porušenih, a to sve pod firmom moderniteta.“

Stambena zgrada „Zečević“, 1937. god. , Sarajevo

Slika 41

Stambene zgrade u Alipašinoj ulici, 1952-54 god., Sarajevo

Slika 42 Slika 43

Arhitekt: Juraj Neidhardt

Korišten je princip adaptacije objekta morfologiji terena čime se dobiva optimalna orijentacija sjever-jug, dobra dispozicija, stambene zgrade nisu izrađene u koridorskom konceptu rješenja ulica pa se stvara bolja integracija sa zelenilom i bolja vizuelna komunikacija prema padini (slika 42 i 43). Kamena rustična fasada u prizemlju kontrira glatkoj fasadi etaža koja posjeduje drvene elemente i specifičnu perforaciju zidova koje podsjećaju na specifični

39

Arhitekti: Dušan Smiljanić i Muhamed Kadić

Primjetan je horizontalni akcenat sa upotrebom tada aktuelnih građevinskih materijala kao što je beton te korištenim principima kubičnih volumena i doksatne arhitekture sa uvućenim prizemljem (slika 41) . Najveće priznanje ovog objekta je uspješno interpoliranje u postojeću urbanu matricu svojim plastičnim tretmanom fasade.

tretman drvenim dekorativno-funkcionalnim elementima koji su korišteni u svrhu stvaranja veze eksterijera i enterijera sa izvjesnom dozom intimnosti.

Porodična kuća u Konjicu

Slika 44

U Konjicu na Neretvi u proljeće 1952. započelo se s ubrzanom stambenom izgradnjom koja je trebala pratiti izgradnju hidrocentrale u nedalekoj Jablanici. U okviru regulacije Juraj Neidhardta, izgradnja objekata tekla je u nekoliko faza, a projektantski tim sastojao se od arhitekata Milivoja Peterčića, Vinka Jurića, Stipe Dedovića, Mile Polleti Kopešić i Andrije Čičin-Šaina.

Čičin-Šainovi objekti potpuno su podređeni prirodnom i tradicijskom ambijentu Konjica te su stvarani kombinacijom regionalnog i funkcionalističkog pristupa arhitekturi. Najuspjelija je svakako privatna kuća u Konjicu koja preuzima formu tradicionalnoga bosanskog doksata – konzolno izbočene lođe ili čitavog sprata (slika 44) . Izvedena je naglašeno horizontalnim kubičnim formama, četveroslivnim krovom i prizemljem od kamenih oblutaka iz Neretve. Funkcionalnost kuće i krajnje pročišćene linije te govor materijala karakteristike su koje Čičin-Šain crpi iz modernizma.

Obiteljska kuća u Konjicu prepoznata je kao promotivno djelo nove jugoslavenske arhitekture te je u funkciji njezine promocije izložena na nekoliko internacionalnih izložbi arhitekture u Haagu, Londonu i Glasgowu.

Duško Kečkement navodi sljedeće: "Manje stambene zgrade A. Čičin-Šaina u Konjicu ulaze među najbolja poslijeratna ostvarenja na tom polju u nas. Ni u jednoj drugoj regiji nisu arhitekti tako korisno crpili vrijednosti graditeljske baštine kao projektanti Andrija Čičin- Šain, Milivoj Peterčić i Vinko Jurić u Konjicu, ili prvi ponovno u Džiđikovcu kod Sarajeva."

40

(Duško Kečkemet, Uloga tradicije u suvremenoj arhitekturi, Život umjetnosti, br. 24–25, 1976., str. 27.)

Stambeni kompleks Džiđikovac, 1953.

Slika 45 Slika 46

Slika 47 Slika 48

Stambeni kompleks na Džiđikovcu iznova potvrđuje kako je Andrija Čičin-Šain sposoban vješto i kreativno balansirati između univerzalnog i regionalnog.

Pored džamije na Džiđikovcu u Sarajevu, Čičin-Šain gradi tri stambena objekta (slika 45). Dva niža objekta kubična oblika s četveroslivnim krovom, polukružno povezana kamenim prizemljem koje prema ulici preuzima funkciju zida, stilski se opet oslanjaju na tradicijsku gradnju te su na tragu kuće u Konjicu (slika 46 i 47). Treći objekt daje vertikalni akcent čitavom kompleksu, čistog je stereometrijskog oblika bez stilskih referencija, artikuliran jedino horizontalnim nizovima prozora i balkona. Unutar „avije“ se nalazi intimni, zaštićeni prostor za stanare (slika 48).

41

Porodična kuća DROPIĆ u Tojšićima kod Tuzle Arhitekt: Husejn DROPIĆ

Izgrađena je 1928. godine sa karakterističnom konstrukcijom bosanske seoske kuće u bondruk sistemu. Godine 1960. dolazi do nestručnog rekonstruisana gdje se postojeća veranda na sjevernoj i djelimično zapadnoj fasadi u potunosti zatvorila, ognjište iz dnevnog boravka je uklonjeno zajedno sa zidanim pećima u sobama, a vrata koja su bila drvena i prozori također drveni sa kovanim demirima od plošnog željeza su zamjenjena novim vratima i jednostrukim prozorima.

Slika 49

Zbog nepravilne rekonstrukcije napuštena je 1977. pa sve do 1996. god. kada je dislocirana zajedno sa kamenim temeljima i pažljivo rekonstruisana. Dnevni boravak je dobio nazad ognjište u obliku kamina sa keramičkim lončićima nekadašnjih peći, veranda je djelimično zastakljena transparentnim plohama koje omogućavaju zaštitu od vjetrova a istovremeno je zadržala vezu sa prirodnim ambijentom, dok je djelimično otvorena u dijelu kod kuhinje da bi se mogla koristiti ljeti, zatim je stolarija zamjenjena prozorima prvobitnih proporcija ali sa savremenom tehnologijom termo-akustične zaštite. Enterijer i eksterijer su izrađeni u duhu bosanske seoske kuće, sa autentičnim plafonom od drvenih šašavaca – šiše, drvenim podovima u kontrastu sa bijelim površinama te ambijentalnim zelenilom sa karakterističnim avlijskim cvijećem i voćem.

Stara gradska kuća u Sarajevu- Libijski konzulat 1976.

Južne padine Sarajeva. Kuće sa baštama. Raskrsnica dvije ulice. Ova objekat predstavlja interpolaciju u strukturu stambenih individualnih kuća starog Sarajeva.

Apliciraju se nepisani zakoni signifikantni za osnovni koncept tradicionalne individualne stambene kuće na ovakvoj lokaciji.Slijedi se naslijeđena gradacija- dvorište , trijem , stanište , vrt (slika 50).

42

Međusobno se prožimaju i urastaju otvoreni , poluotvoreni i zatvoreni prostori koji se međusobno prožimaju stvarajući tako jednu jedinstvenu cjelinu. Dvodimenzijalni prostori separiraju stanište od vanjskog svijeta , poštivajući domaću intimu. Izolirano dvorište predstavlja ujedno tampon i neposrednu vezu sa vanjskim prostorima. Ovaj volumen plastično obogaćuje doksat čemu i doprinosi i sam oblik krova koji je poput piramide oblikovan. Zahvaljujući kubističnoj formi volumena javlja se igra sjene i polusjene podcrtavajući plastičku dinamičnost.Tipična vertikalna rasčlanjenost gradske kuće na masivno prizemlje i lagani kat.

Kuća se satoji od suterena , gdje su smješteni gospodarski prostori i garaže , te prizemlja , sa stambenim prostorima i potkrovlja.Ukupna kvadratura kuće iznosi 400 m2.

Slika 50

Turski kulturni centar u Sarajevu Arhitekt: Amir Vuk

Slika 51 Slika 52

43

Slika 53

Slika 54

Nalazi se u Titovoj ulici a predstavlja moderni izraz orijentalne arhitekture u Sarajevu (slika 51). Objekat je interpoliran u gradsku cjelinu poštujući proporciju mjerilo ali sa novim pristupom u materijalizaciji. Prepoznatljiv je doksat kao karakteristični element bosanske kuće koji je okrenut ka ulici a enterijer je uređen prema njegovoj tradicionalnoj vrijednost (slika 52).

Funkcionalno se sastoji iz tri dijela:

a) turske kućeb) avlijec) izložbenog prostora (slika 53 i 54)

44

ZAKLJUČAK

Prostor Bosne I Hercegovine kao i mnoge kolonijalne evropske zemlje predstavljao je plodno tlo za razvijanje novih ideja, te fuzije tehnološki naprednih stilova gradnje sa tradicionalnim.

Također su novi stilovi uticali i na arhitekturu evropskih zemalja stvarajući pozitivnu interakciju naših prostora sa Evropom.

Geografski posmatrano područje Bosne i Hercegovine nužno je mjesto sukoba ideja istoka i zapada, te spoja praktičnih orijentalnih ideja i moderne tehnoligije zapada.

Humani pristup projektovanja bosanske kuće transponiran je na novije strukture koje su nastajale usljed promjene društvenog sistema.

Ti objekti su dali novi pečat u arhitektonskom izrazu Bosne i Hercegovine.

45

KORIŠTENA LITARATURA:

Ibrahim krzović, „Secesija i bosanski slog“

Denis Zvizdić, magistarski rad na temu bosanska kuća

Mehmed Hrasnica, „ Arhitekt Josip Pospišil , Život i djelo“

Neidhart Juraj, Dušan Gabrijan, „Arhitektura Bosne i put u savremenom“

Nedžad Kurto, „Arhitektura Bosne i Herecegovine –Razvoj bosanskog stila“

Hamdija Salihović , „ ARHITEKTURA, stvaralačka sinteza tradicionalno-savremeno“

46