1

1. UVOD

Sa sigurnošću se može tvrditi da je pojava vatre sa svim njenim pratećim korisnim i

štetnim efektima označila nastajanje jedne nove ere u razvoju ljudskog društva. Ove početke je

vremenski veoma teško precizno odrediti, ali je sasvim izvjesno da to vrijeme duboko zadire u

praistoriju čovječanstva. S obzirom na veoma spor napredak u toku dugih milenijuma praistorije,

vatra je predstavljala nerazjašnjenu pojavu kojoj su pridavana izuzetna, često i nadprirodna

svojstva.

Prvu prirodu vatre i gorenja objasnio je Lavoazije, krajem XVIII vijeka, dokazivši da je

vatra proces oksidacije koji dovodi do sjedinjavanja materije koja gori sa kiseonikom.

Za nastajanje i odvijanje procesa gorenja potrebna su sljedeća tri uslova: materija koja

može da gori, dovoljna količina toplotne energije potrebne da materiju zagrije do odreñene

temperature-temperature paljenja i prisustvo kiseonika.

Ukoliko neki od navedenih uslova nije ispunjen, po pravilu, pojava vatre neće biti

moguća.

Vatra predstavlja proces oksidacije koji se brzo razvija. U nizu srodnih procesa, na

jednom kraju nalazi se veoma spor proces korozije metala, a na drugom kraju trenutni proces

oksidacije, uz oslobañanje ogromne količine energije koji se definiše kao eksplozija.

Kontrolisana vatra je izuzetno korisna i primenjuje se kao izvor toplotne energije za

zagrijevanje i za razne industriske svrhe. Meñutim, vatra ima i svoje drugo lice, kada se

pojavljuje iznenadno i nekontrolisano, pri čemu izaziva često ogromne materijalne štete, a

ponekad uzrokuje povrede i smrtne slučajeve. Takva vatra definiše se kao požar.

Posao vršenja uvidjaja kod požara je specifičniji nego kod ostalih uvidjaja. Specifičnost je

posebno potencirana posledicama koje mogu da nastupe usled požara (mogućnost stradanja velikog broja

ljudi, ogromne materijalne štete), visoka temepratura koja prati svaki požar, velike količine sredstava za

gašenje na lilcu mjesta, velike promjene lica mjesta usled akcije gašenja i spašavanja ljudi i imovine.

Utvrdjivanje uzroka požara i eksplozija se isključivo zazniva na materijalnim tragovima, dok

izjave svjedoka treba uzeti u obzir ali nikako donositi mišljenje na osnovu njih.

Takodje, okolnosti pod kojima je izbio požar, ne smiju uticati na mišljenje o uzroku požara, jer

često se podesi takav sklop okolnosti da lice koje utvrdjuje uzrok požara može da donese pogrešno

mišljenje ukoliko dovoljno ne poznaje materijalne tragove što može da izazove vrlo teške posledice.

2

2. SAGORIJEVANJE MATERIJE

Sagorijevanje je složen fizičko-hemijski proces pri kome se iz gorive materije oslobadja hemijski

vezana toplota i to kao rezultat vezivanje kiseonika sa sagorivim sastojcima u materijalu.

Da bi otpočeo proces sagorijevanja mora da postoji:

- goriva materija,

- vazduh (kiseonik) i

- izvor toplote (energija).

Sve materije se mogu podijeliti na dvije velike grupe i to:

- nezapaljive ili negorive, i

- zapaljive ili gorive.

Ovakva podjela nije sasvim precizna jer postoji veliki broj materija koje se mogu svrstati i u jednu

i u drugu grupu a kojoj će pripasti u konkretnom slučaju, zavisi od vlažnosti, čistoće, usitnjenosti i sl.

Nezapaljive materije su one materije koje se pod normalnim uslovima neće zapaliti na povišenim

temperaturama.

Zapaljive materije su one materije koje se pod normalnim uslovima pale i nastavljaju da gore.

Javljaju se u tri agregatna stanja:

- čvrstom,

- tečnom i

- gasovitom.

Osim zapaljivih i nezapaljivih materija postoje i teško zapaljive ili samogasive materije koje se

pale i gore samo dok na nih direktno djeluje plamen, a uklanjanjem plamena se gase.

2.1. Mehanizam sagorijevanja čvrstih materija

Sagorijevanje čvrstih gorivih materija odvija se u dvije faze i to sagorijevanje gasne faze i

sagorijevanje čvrste faze (koksnog ostatka).

Zagrijavanjem čvrste materije otpočinje proces termičkog razlaganja i izdvajanja isparljivih

komponenti koje sa vazduhom stvaraju gorivu smješu koja se pali kada se dostigne temperatura paljenja

smješe.

Za čvrste gorive materije su karakteristične dvije temperature: temperatura paljenja isparljivih

sastojaka i temperatura paljenja čvrstog dijela (koksnog ostatka). Temperatura paljenja čvrstog dijela je

ona temperatura do koje se mora zagrijati čvrsti dio da bi se usijao. Na ovu temperaturu utiče veličina

3

čestice. Što je čvrsti gorivi materijal sitniji to je veća njegova površina koja dolazi u kontakt sa vazduhom

a tim i mogućnost oksidacije je veća pa je temperatura paljenja niža.

Sa gledišta utvrdjivanja uzroka požara vrlo su bitne promjene koje nastaju na čvrstim

materijalima koje nam omogućavaju da utvrdimo, razvoj i pravac širenja požara.

Na drvetu i proizvodima od drveta karakteristična je površina posle sagorijevanja na kojoj postoji

niz pukotina koje imaju izgled krokodilske kože pa se i naziva “krokodilska koža” izgorjelog drveta.

Krokodilska koža nastaje pucanjem ugljenisane površine drveta pod dejstvom isparljivih

komponenti koje isparavaju pod dejstvom toplote.

Isparljive komponente izlaze na površinu kroz već nastale pukotine tako da ugljenisana kora prska

u sve sitnije komade. Debljina ugljenisanog sloja postaje veća i mekša.

Naprsline su dublje a komadići “krokodilske kože” sitniji i izraženiji tamo gdje je vatra duže

trajala tj. na površinama drveta koje su bliže centru požara.

2.2. Paljenje i sagorijevanje tečnih goriva

Sagorijevanje gorivih tečnosti moguće je samo u gasnoj fazi. Kao primjer, može da posluži

podatak da je temperatura paljenja tečnih goriva uvijek veća od temperature ključanja. Da bi se neko tečno

gorivo upalilo potrebno je da se obrazuje smješa para zapaljive tečnosti i vazduha u granicama

zapaljivosti. Oblast zapaljivosti je oblast izmedju donje granice zapaljivosti i gornje granice zapaljivosti.

Donja granica zapaljivosti ili eksplozivnosti je najniža koncentracija para gorive tečnosti sa

vazduhom kada dolazi do paljenja, ako se smješa zagrije do temperature paljenja. Ako je koncentracija

niža od ove granice nema sagorijevanja.

Gornja granica zapaljivosti ili eksplozivnosti je najviša koncentracija para gorive tečnosti sa

vazduhom pri kojoj dolazi do paljenja ako se smješa zagrije do temperature paljenja. Ako je koncentracija

veća od gornje granice zapaljivosti nema procesa sagorijevanja, bez obzira na temperaturu do koje se

zagrije smješa.

Granice zapaljivosti mogu se iskazati u zapreminskim odnosima (%) i masenim jedinicama g/m.

Na pr. za benzin su granice zapaljivsoti ili eksplozivnosti 1,0 - 6% zapreminskog udjela, dok je alkohol

3,3 – 18,9%.

Kod gorivih tečnosti karakteristične su dvije temperature i to: temperatura zapaljivosti i

temperatura paljenja.

Temperatura zapaljivosti (tz) ili tačka paljenja je najniža temperatura kod zapaljivih tečnosti na

kojoj se iznad tečnosti stvara doboljna količina para koje sa vazduhom obrazuju zapaljivu smješu i mogu

se upaliti otvorenim plamenom.

4

Temperatura paljenja (tp

) ili temperatura samopaljenja je ona temperatura na kojoj se materija (ili

njena optimalna smješa sa vazduhom) pali sama od sebe bez varnica ili plamena pri čemu nastavlja da

sagorijeva.

Primjer: benzin ima temperaturu zapaljivosti -20 o C dok mu je temperatura paljenja 260 o C dok

dizel gorivo ima temperaturu zapaljivosti tz= 40 o C a temperaturu paljenja t

p = 220 o C.

2.3. Paljenje i sagorijevanje gasovitih goriva

Kod sagorijevanja čvrstih i tečnih goriva vidjeli smo da se sve dešava u gasnoj fazi tj. prvo dolazi,

usled zagrijavanja, do ispravanja gasnih komponenti, stvaranja zapaljive smješe i na kraju do paljenja i

sagorijevanja.

Da bi otpočeo proces sagorijevanja potrebno je ostvariti odredjene uslove i to:

- stvoriti smješu u granicama zapaljivosti (eksplozivnosti);

- zagrijati je do temperature paljenja.

Vidimo da kod gasovitih goriva ne postoji temperatura zapaljivosti već samo temperatura

paljenja.

Paljenje gasne smješe može se izvesti na dva načina. Prvi način se sastoji što se cijela smješa

gorivog gasa i vazduha (ili kiseionika) zagrijeva do temperatura na kojoj se pali po cijeloj zapremini bez

spoljašnjeg uticaja. Ovaj način paljenja naziva se samopaljenje.

Drugi način paljenja gorive smješe sstoji se u tome što se hladna smješa pripaljuje samo u jednoj

tački zapremine smješe pomoću nekog izvora toplote zagrijanog do odredjene temperature kao što je

električna varnica, usijano tijelo ili plamen. Ovaj način paljenja se naziva prinudno paljenje ili

pripaljivanje.

Kod gorivih smješa temperatura paljenja ili temperatura samopaljenja zavisi od procentualnog

sastava smješte. Najnižu temperaturu samopaljenja imaju smješe čiji je sastav blizak stehiometrijskom a

siromašne i bogate smješe imaju više temperature samopaljenja. U takvim smješama se velika količina

toplote troši na zagrijavanje u prvom slučaju viška vazduha a u drugom slučaju viška gorivog gasa.

Radi pojašnjenja, potrebno je znati da je stehiometrijski sastav ili stehiometrijska mješavaina ona

smješa zapaljivog gasa i vazduha ili para zapaljivih tečnosti i vazduha kada je svaki molekul gorive

materije okružen potrebnom količinom kiseionika da dodje do potpunog sagorijevanja (sagorijevanje kada

u produktima sagorijevanja nema gorivih materija) ili kada nema ni viška ni manjka vazduha. Siromašna

smješa je ona smeša gdje imamo višak vazduha u odnosu na potrebnu količinu vazduha da bi se proces

5

sagorijevanja odvijao po stehiometrijskoj jednačini. Bogata smješta je smješa koja ima višak gorive

materije u odnosu na stehiometrijsku jednačinu.

Temperatura samopaljenja nije fizičko-tehnička konstanta koja karakteriše neku odgovarajuću

smješu gasa i vazduha. Ona zavisi od uslova u kojima se odvija sagorijevanje tj. od materijala od koga su

napravljeni zidovi suda, od sastava smejše, od zapremine suda u kome se nalazi smješa.

Ako je pritisak smješe veći temperatura samopaljenja je niža i obrnuto, što je prikazano na sl.1.

Slika 1. Zavisnost temperature samopaljenja od pritiska smješe

Prinudno paljenje ili pripaljivanje se vrši pomoću varnice, usijanog tijela, plamena i sl.

Mehanizam pripaljivanja se u principu ne razlikuje od procesa samopaljenja. Proces se odigrava u

maloj zoni smješe za raziku od samopaljenja gdje imamo proces u cijeloj smješi.

Mehanizam pripaljivanja električnom varnicom je dosta složeniji jer zbog visoke temperature

varnice dolazi do jonizacije molekula.

6

3. TOPLOTA I TEMPERATURA

Toplota je energija koja je u neposrednoj vezi sa kretanjem velikog broja molekula u materiji.

Toplota se prenosi sa toplijeg na hladnije tijelo sve dok se temperature ne izjednače i predstavlja mjeru

unutrašnje energije tijela.

Kako je suština toplote energije u kretanju čestica (molekula i atoma) toplotno stanje neke

materije je odraz odredjenih veličina – veličina stanja (temperatura, pritisak i specifična zapremina).

Uredjaj za mjerenje količine toplote naziva se kolorimetar a jedinica za toplotu je J (džul), kao i za

svaku drugu energiju.

Temperatura se obično definiše kao stepen zagrijanosti tijela. Medjutim temperatura predstavlja

fizičku veličinu koja je proporcionalna srednjoj kinetičkoj energiji translatornog kretanja velikog broja

molekula tj.

2

2

mwBT =

T – temperatura,

m – masa čestice,

w – brzina traslatornog kretanja molekula i

B – koeficijent proporcionalnosti.

Temperatura je veličina koja se direktno ne može izmjeriti već preko neke druge veličine (širenje

materije, električne veličine i dr.).

Instrumenti za mjerenje temperature su termometri, termoparovi i dr.

Jedinice za mjerenje temperature su stepeni. Po naučnicima koji su ih pronašli postoje skale

Celzijusa, Reomira, Farenhajta i Kelvina.

Fizičar Celzijus je stepen Celzijusa ( o C) dobio na taj način što je temperaturu topljenja leda

obilježio sa 0 o C a temperaturu ključanja vode sa 100 o C i skalu podijeli na 100 jednakih djelova.

Reomir je stepen reomira ( o R) dobio tako što je temperaturu topljenja leda obilježio sa 0 o R a

temperaturu ključanja vode sa 80 o R i tu sklau podijelio na 80 jednakih djelova.

Farenhajt je stepen farenhajta ( o F) dobio tako što je temperaturu topljenja leda obilježio sa 32 o F

a temperatura ključanja vode sa 212 o F i skalu podijelio na 180 jednakih djelova.

Preračunavanje jednih u druge stepene vrši se po sledećim relacijama:

7

( )

5 / 9( 32 ) 5 / 4

32 9 / 5 32 9 / 4

4 / 5 4 / 9 32

o o o o

o o o o o

o o o o

t C t F t R

t F t C t R

t R t C t F

= − =

= + = +

= = −

Apsolutna temperatura se izražava u stepenima Kelvina. Temperatura od 0 K predstavlja

apsolutnu nulu tj. temperaturu na kojoj nema kretanja čestica u materiji. Zavisnost izmedju apsolutne

temperature (T K) i temperature izražene u stepenima (t o C) data je sledećim odnosom:

T K = 273 + t o C.

Toplota je jedan od presudnih faktora koji dovode do požara uz prusustvo gorivog materijala i

vazduha (kiseonika). Toplota za nastanak požara može biti dovedena spolja ili može nastati u samom

zapaljivom materijalu usled raznih fizičkih, hemijskih ili bioloških procesa.

3.1. Prostiranje toplote

Vrlo je bitno, sa aspekta utvrdjivanja uzroka požara poznavanje načina prostiranja toplote, imajući

u vidu da izvor toplote ne mora da bude na mjestu početka požara.

Prenos toplote sa jednog tijela na drugo može da se odigrava kada postoji temperaturska razlika

izmedju ta dva tijela. Toplota prelazi sa tijela koje je zagrijano do više temperature na tijelo sa nižom

temperaturom.

Prostiranje toplote može se vršiti na sledeće načine:

- prevodjenjem ili kondukcijom,

- prenošenjem ili konvekcijom, i

- zračenjem ili radijacijom.

3.1.1. Prevodjenje – kondukcija

Prevodjenje ili kondukcija je prostiranje toplote od jedne čestice na drugu koja se nalazi u

neposrednoj blizini. Ovaj način prenosa toplote moguć je jedino kod čvrstih tijela.

Količina toplote koja se prenese proporcionalna je koeficijentu provodljivosti toplote i padu

temperature.

8

Postoji više primjera požara do kojih je došlo usled provodjenja toplote:

- paljenja zapaljivog poda ispod peći,

- paljenje drvene grede krovne konstrukcije uzidane u dimnjak,

- paljenje nekog zapaljivog materijala od zagrijane čelične cijevi najčešće kod radijatorskog

grijanja prilikom izvodjenja radova autogenog siječenja i zavarivanja u prostoriji gdje se ne

izvode ovi radovi.

3.1.2. Prenošenje – konvekcija

Prostiranje toplote konvekcijom odigrava se izmedju gasa ili tečnosti i čvrstog tijela pri njihovom

neposrednom dodiru. Toplotna energija se prenosi pomoću čestica gasa ili tečnosti koje se kreću kao i

provodjenjem toplote kroz sloj gasa ili tečnosti koje naleže na površinu čvrstog dijela. Ovo je složen način

prostiranja toplote koji umnogome zavisi od osobine gasa ili tečnosti i načina njihovog kretanja.

Zavisno od načina kretanja postoji prirodna i prinudna konvekcija. Prirodna konvekcija nastaje

kao posledica razlike specifične težine gasa ili tečnosti usled razlike u temperaturama zbog čega dolazi do

kretanja a time i prostiranja toplote.

Prinudna konvekcija ja izazvana kao posledica prinudnog kretanja gasa ili tečnosti (ventilatori,

fenovi, pumpe itd.).

Količina toplote koja se preda od gasa ili tečnosti površini čvrstog materijala izračunava se po

formuli

( )1 2k kQ t t Fα τ= −

Qk

= količina toplote koja se preda konvekcijom

kα = koeficijent prelaza toplote konvekcijom

t 1 = temperatura gasa ili tečnosti u o C

t 2 = temperatura materijala koji prima toplotu o C

τ = vrijeme razmjene toplote

F = površina dodira gdje se vrši prenos toplote.

Usled prenošenja toplote konvekcijom može doći doći do požara kod

- gorionika na tečno ili gasovito gorivo,

- plamena svijeće, petrolejske lampe,

- grijalice na benzin, petrolej, propan – butan gas,

- kod ognjišta itd.

9

3.1.3. Zračenje – radijacija

Svako tijelo zagrijano na odredjenu temperaturu zrači toplotnu energiju koje drugo tijelo niže

temperature apsorbuje. Zračenje toplote je jedan od mnogih vidova zračenja energije koja se prenosi

pomoću elektromagnetskih talasa.

Sposobnost zračenja tijela ili emisija, proporcionalna je apsorpciji zračenja (A) i koeficijentu C

koji zavisi od temperature i talasne dužine zračenja

E = CA

Kao uzroci požara koji se često javljaju usled prostiranja toplote zračenjem mogu se uzeti:

- paljenje ostavljenog rublja pored peći;

- paljenje gorivog materijala od uključene električne grijalice koja se nalazi na odredjenoj

udaljenosti.

10

4. UZROCI POŽARA PREMA NAČINU STVARANJA TOPLOTE

U normalnom uslovima postoji mnogo gorivih materija koje su okružene vazduhom

(kiseonikom). Da bi došlo do procesa sagorijevanja tj. požara potrebno je gorivoj materiji dovesti toplotu

da bi se zagrijala do temeprature paljenja.

Načini na koji se stvara toplota sistematizovani su u sledeće grupe:

- Direktan kontakt gorive materije sa plamenom , užarenom materijom ili usijanim predmetom;

- Samozapaljenje i hemijske reakcije;

- Eksplozija;

- Atmosfersko pražnjenje elektriciteta;

- Električna energija;

- Statički elektricitet;

- Mehanički uzrok požara (trenje, pritisak, udar);

- Prirodni uzrok požara (sunce, zemljotres).

Iz ovoga se može zaključiti da je uzrok požara način stvaranja toplote da bi se goriva materija

zagrijala do temperature paljenja a utvrdjivanje uzroka požara predstavlja utvrdjivanje načina stvaranja i

dovodjenja toplote gorivoj materiji da bi otpočeo proces sagorijevanja.

4.1. Direktan kontakt gorive materije sa plamenom, užarenom materijom i usijanim

predmetom

Otvoreni plamen predstavlja vidljivi plamen od usijnih zapaljivih gasova nastao sagorijevanjem,

čvrste materije, zapaljivih tečnosti i zapaljivih gasova (sagorijevanje drveta, papira, plamen svijeće,

plamen gorionika za gosovito ili tečno gorivo itd.). Temperatura ovako nastalog plamena kreće se od 600-

1000 o C i više, i dovoljna je zapali svaki gorivi materijal.

Užareni materijal predstavlja čvrsti zapaljivi materijal koji sagorijeva bez plamena (drvo, papis u

uslovima kada je smanjeno prisustvo vazduha). Najtipičniji predstavnik užarenog materijala ja opušak

cigarete.

Usijani predmet predstavlja bilo koji negorivi predmet zagrijan na temperaturi iznad 400 o C.

Ovakvi predmeti javljaju se prilikom autogenog zavarianja i rezanja, kod električnog zavarivanja i kod

brušenja.

11

Direktan kontakt otvorenog plamena, užarenog materijala ili usijanog predmeta sa gorivim

materijalom posle odredjenog vremenskog intervala dovodi do pripaljivanja tog materijala. Požar se može

razvijati kao tinjajući (žareći) ili plamteći a najčešće kombinovan.

Najčešći predstavnik užarenog materijala kao izvora toplote za izazivanje požara predstavlja

opušak cigarete ili žar od cigarete. Pored opuška cigarete užareni materijal predstavlja užareno drvo,

užareni ugalj i dr.

Ovi užareni toplotni izvori su veoma opasni jer u većini slučajeva požar počinje neprimjetno, bez

spoljašnjih manifestacija (plamena i dima) tj. razvija se kao tinjajući požar a kada se primijeti obično je

sve kasno.

Kada se neki materijal pripali užarenim izvorom toplote on nastavlja da gori žareći. Žareći požar u

zatvorenom prostoriji će trajati duže vremena zbog nedostatka kiseonika potrebnog za ovakvo gorenje.

Žarenje se može nastaviti sve dok ima materijala za ovako gorenje. Ovakvi požari, praksa je pokazala

mogu da traju i do nekoliko dana zavisno od materijala koji je upaljen žarećim izvorom i strujanja

vazduha.

Kada se iz bilo kog razloga u prostoriju dovede kiseonik (pucanjem stakla na prozorima ili

otvaranjem vrata) požar postaje plamteći i naglo se razvija u cijelom prostoru.

Ispitivanja koja su vršena na upaljenim cigaretama pri brzinama strujanja vazduha od 5 m/s

pokazala su da se temperatura žara reće izmedju 350 o C i 650 o C zavisno od kvaliteta i mekoće cigarete.

U uslovima strujanja vazduha brzinom od 5 m/s žar može zadržati konstantnu temperaturu 6 – 12 minuta.

Ukoliko je opušak cigarete izazvao požar u većini slučajeva i sam potpuno sagori a pošto su

produkti sagorijevanja cigarete isti ili slični sa drugim materijalima, njegovo prisustvo u centru požara ne

možemo dokazati nijednom analitičkom metodom.

Zbog toga se primjenjuju metode eliminacije pojedinih drugih izvora toplote u centru požara.

Kada posle eliminacije svih mogućih uzročnika opušak cigarete ostane kao najvjerovatniji toplotni izvor

treba odgovoriti na sledeća pitanja:

- da li materijal koji se nalazi u centru požara može da se zapali direktnim kontaktom sa žarom

upaljene cigarete,

- ako može, da li je do paljenja došlo u trenutku kontakta ili je prvo došlo do žarećeg požara,

- koliko je vremena, obzirom na vrstu materijala, način smještaja i uslove ventilacije trajao

žareći požar,

- da li je u centru požara mogao da dospije opušak cigarete.

12

4.2. Samozapaljenje i hemijske reakcije

Samozapaljenje je proces koji dovodi do paljenja gorive materije na običnoj ili nešto povišenoj

temperaturi kao posledica bioloških, fizičkih i hemijskih reakcija koji se dešavaju pod odredjenim

uslovima u gorivom materijalu.

Reakcije se odvijaju uz izdvajanje toplote koja sa manjim dijelom odvodi u okolinu a daleko

većim dijelom sakuplja – akumulira u unutrašnjosti gomile materijala.

Proces samozapaljenja je vremenski i odvija se u dvije faze. Prva faza je samozagrijavanje i ona

često traje dosta dugo, a druga faza je samozapaljenje tj. stvaranje takozvanih užarenih jezgara. Na

mjestima gdje je materijal manje sabijen, užareni dio se preko požarnih kanala širi prema spoljašnjoj

površini, a na mjestu gdje dodje u dodir sa spoljnom atmosferom počinje sagorijevanje otvorenim

plamenom.

Samozapaljenje je moguće kod čvrstih, tečnih i gasovitih materijala.

Dužina vremena potrebnog za samozapaljenje zavisi od više činilaca:

- stanje materijala (suv, vlažan, sitan, impregniran, vruć, čist, budjav i sl.);

- načina uskladištenja (ima li ventilacije ili nema, veličine gomile);

- spoljne temperature;

- vrste materijala.

Kod prvog procesa samozapaljenja nema dovodjenja toplote iz okoline. Češći su slučajevi da

materijali koji su skloni samozapaljenju budu dovoñeni u takvo stanje, uticajem spoljnih izvora toplote da

se proces samozapaljenja ubrzava. U ovom slučaju uticanjem spoljne temperature goriva materija se ne

zagrijava do temperature paljenje jer bi to bilo paljenje a ne samozapaljenje.

Najtipičniji oblici samozapaljenja su:

- Samozapaljenje masti i ulja;

- Samozapaljenje materijala biljnog porijekla;

- Samozapaljenje uglja;

- Samozapaljenje prašina;

- Samozapaljenje raznih hemijskih materijala.

13

4.2.1. Samozapaljenje ulja i masti

Do samozapaljenje ulja i masti najčešće dolazi ako su natopljene u materijale koji su loši

provodnici toplote a mogu se lako upaliti (tkanine, pamuk, papir itd.).

Od ulja koja mugu biti mineralna, biljna i životinjska, samozapaljenju su najsklonija ulja biljnog

porijekla. Masti i ulja koja sadrže veliku količinu glicerida nazasićenih kisjelina imaju sposobnost

samozapaljenja.

Najveća sklonost ka samozapaljenju izražena je kod sledećih ulja i masti:

- laneno ulje,

- konopljino ulje,

- orahovo ulje,

- makovo ulje,

- olein,

- suncokretovo ulje,

- sojino ulje,

- ulje od pamukovog sjemena,

- ulje od repice,

- ulje od kikirikija,

- kokosovo ulje,

- ulje od ricinusa,

- maslinovo ulje,

- guščija mast,

- koštana mast,

- svinjska mast,

- govedji loj,

- palmino ulje,

- pčelinji vosak,

- maslo,

- ovčiji loj.

Kada se kod utvrdjivanja uzroka požara ustanovi prisustvo navedenih materijala uvijek postoji

osnovana sumnja da je uzrok samozapaljenja što se materijalnim tragovima mora dokazati.

Najlakše se pale vlaknaste materija (pucvala) natopljene lanenim uljem (firnajzom) i to u odnosu

1:2 tj. jedan težinski dio pucvalda i 2 težinska dijela firnajza.

Sapozapaljivost ulja se može odrediti u posebnom uredjaju – uredjaju po Makejevu.

14

Sposobnost samozapaljenja zamašćenih materija se uvećava ako se doda neki katalizator koji

ubrzava oksidaciju i polimerizaciju ulja. Kao katalizatori se upotrebljavaju soli i oksidi raznih metala

(mangan, olovo, kobalt). Oni se zovu sikativi.

Na principu samozapaljenja masti i ulja mogu se praviti improvizovana zapaljiva sredstva za

namjerno podmetanje požara. Najčešće se u ovom slučaju koristi laneno ulje kome se dodaju kobaltovi i

olovni sikativi. Sa ovako pripremljenom sješom se namoče pamučni materijali i postavljaju u kontejnere

kako bi bilo manje odvodjenje toplote.

4.2.2. Samozapaljenje materijala biljnog porijekla

U ovu grupu spadaju nedovoljno osušeni materjali kao što su sijeno, djetelina, silosna mast, slad,

pamuk, žitarice itd. U procesu sušenja materija biljnog porijekla stvara se pogodna podloga za razvoj

mikroorganizama. Djelovanjem nekih mikroorganizama (termofilnih bakterija) dolazi do stvaranje

toplote. Usled loše toplotne provodljivosti biljnih materijala stvorena toplota se troši na zagrijavanje te

materije i tako se može dostići temperatura oko 70 o C. Na ovoj temperaturi mikroorganizmi izumiru ali se

proces oksidacije nastavlja i čak na ovim temperaturama počinje ugljenisanje biljnih materija uz

oslobadjanje toplote i povećanje temperature.

Utvrdjeno je da se u poslednjem stadijumu samozapaljenja iz djelova biljaka stvara piroforni ugalj

koji ima veliku moć oksidacije pa se u kontaktu sa vazduhom pretvara u žar.

Temperatura paljenja sijena iznosi 220 - 240 o C. Glavni uzrok koji dovodi do samozapaljenje

materija biljnog porijekla je voda.

Ona može da nastane ako sijeno prije uskladištenja nije dovoljno osušeno, ako je za vrijeme

kosidbe padala kiša. Sijeno može da povuče vlagu iz zemljišta na kome je smješteno. Značajnu ulogu

pored vlage ima i količina materijala biljnog porijekla i način uskladištenja iz razloga odovodjenja

stvorene toplote unutar gomile.

Kada je uskladišteni biljni materijal sklon samozapaljenju, sabijen ili pokriven nekim drugim

materijalom, ili se nalazi u potpuno zatvorenom prostoru, moguće je da dodje do samozapaljenja i manjih

količina ovog materijala.

Žitarice, koje su takodje sklone samozapaljenju, sastoje se od bjelančevina, ugljenih hidrata

(šećer, skrob, celuloza) masti i neorganskih soli. U zrnu ima i takozvanih enzima ili fe rmenata koji imaju

zadatak da na odredjenoj temperaturi i vlažnsoti izazovu klijanje zrna. Enzimi utiču na razgradnju ugljenih

hidrata i bjelančevina uz oslobadjanje toplote. Usled ove toplote može doći do porasta temperature i do

70 o C kada enzimi izumiru.

Proces oksidacije i autooksidacije se dalje nastavlja i tako može doći do samozapaljenja žita.

15

Proces samozapaljenja je posebno intenzivan u slučaju skladištenja vlažnog i nečistog žita što

pogoduje razvoju enzima. Kod žita kao i kod drugih biljnih materija proces počinje u dubini gomile gdje

se stvara požarno jezgro koje se putem požarnih kanala širi na površinu.

Proces samozapaljenja materija biljnog porijekla može da traje najmanje nekoliko dana (za sijeno

oko 10 dana) pa do 3 i 4 mjeseca.

4. 2.3. Samozapaljenje uglja

Sklonost samozapaljenja uglja je različita i zavisi od:

- vrsta uglja

- prisustva pirita i vlage

- hemijske gradje

- stepena usitnjenosti.

Ugalj kao i mnoge druge materije ima sklonost da asprbuje gasove iz okoline. Apsorcija je

najintenzivnija u početku odnosno odmah posle vadjena uglja iz nalazišta. Apsorbovan kiseionk vrši

oksidaciju organskih materija u uglju, pri čemu se oslobadja toplota, pa se ugalj zagrijeva. Takodje, zbog

oksidacije uglja stvaraju se produkti, kao sumpordioksid, koji sa vodom iz uglja stvara sumpornu kisjelinu

a koja dalje rastvara gvoždje, mangan i druge metale koji se tu nalaze. Reakcija rastvaranja metala od

strane sumporne kisjeline osobadja odredjenu količunu toplote koja se akumulira u gomili uglja i tako

povećava temperaturu.

Kada temperatura u unutrašnjosti gomile uglja dostigne vrijednost od 300-400 o C otpočinje

proces gorenja.

Od svih vrsta ugljeva najsamozapaljiviji je usitnjeni treset. Česta je slika da na velikim

deponijama uglja postoji proces gorenja u unutrašnjosti gomile uz vidno osobadjanje produkata

sagorijevanja.

Proces gorenja nastao kao posledica samozapaljenja uglja se ne prekida jer ne postoje takve

metode gašenja koje bi imale ekonomsku opravdanost.

Opasnost od samozapaljena uglja na deponijama može nastati odovodjenjem uglja na neka druga

mjesta ili izazivanjem požara na transportnim linijama za ugalj.

16

4.2.4. Samozapaljenje prašina

Prašine su sitne čestice, najčešće nepravilnog oblika, koje duže ili kraće vrijeme lebde u vazduhu i

koje se djelovanjem sile gravitacije talože na podlogu.

Prema porijeklu prašine mogu biti:

- neorganske (čestice metala, cementa i dr.);

- organske (prašina od žitarica, pamuka, vune, uglja);

- mješovite (sastav im može biti različit i one se najčešće javljaju).

Jedna od najvažnijih osobina prašina jeste da se smanjivanjem veličine čestice znatno povećava

ukupna površina u kontaktu sa kiseonikom a samim tim i mogućnost za oksidaciju odnosno

samozapaljenje. Na primjer kocka nekog materijala ivice 1 cm ima povšinu 6 cm 2 . Ako tu kocku

usitnimo na manje kocke koje imaju ivicu 1 µ površina će se povećati na 6m 2 , tj. povećala se za 10.000

puta.

Toplota oslobodjena oksidacijom sitnih čestica prašine zagrijeva istu do temperature na kojoj

može doći do samozapaljenja ili do brzog paljenja djelovanjem nekog drugog izbora toplote.

Veoma sitne čestice se talože mnogo sporije od velikih čestica zbog velikog otpora vazduha i

male mase.

4.2.5. Sapozapaljenje raznih hemijskih materija

Samozapaljenje raznih hemijskih materija se svodi na egzotermne hemijske reakcije (reakcije koje

se odvijaju uz oslobadjanje toplote) pri čemu jedan od reaktanata (ili oba) sagorijeva.

U neorganske materije koje se na vazduhu pale samo od sebe spadaju: sulfid gvoždja, bijeli

fosfor, fosforvodonik – fosfin, prah aluminijuma, cirkonijum i dr.

Sulfidi gvroždja FeS, FeS 2 , Fe 2 3S imaju osobinu samozapaljelja koja se sastoji u oksidaciji

vazdušnim kiseonikom pri čemu se izdvaja velika količina toplote. Sulfidi gvoždja se mogu stvoriti u

rezervoarima za čuvanje naftnihh produkata zapaljivih gasova, u raznim aparaturama i instalacijama gdje

je prisutan vodoniksulfid. Do samozapaljenja dolazi najčešće prilikom vršenja remonta ovih postrojenja

kada stvoreni sulfid gvroždja dolazi u dodir sa kiseonikom.

17

Fosfor

Fosfor se javlja u dvije altropske modifikacije: bijeli i crveni. Bijeli fosfor reaguje sa kiseonikom i

zapali se sam od sebe pri čemu nastaje fosforpentoksid i oslobadja se toplota.

2 2 54 5 2P O P O Q+ = +

Ovo može biti uzrok požara na lako zapaljivim materijalima (žitna polja, šume i sl.). Bijeli fosfor

se čuva pod vodom gdje je stabilan.

Organska jedinjenja

Od organskih jedinjena samozapaljiva su neka organometalna jedinjenja kao dietilcink i

trietilaluminijum (TEA). Dietilcink se stavlja u posebne ampule, a oslobaña se prilikom razbijanja

ampule i automatski pali. Na ovom principu radi poseban tip upaljača za iniciranje eksploziva i zapaljivih

sredstava.

Trietalaluminijum je tečnost koja se na vazduhu odmah pali. Koristi se za proizvodnju zapaljive

materije slične napalmu. Pri sagorijevanju trietilaluminijuma razvija se temperatura oko 2300 o C.

Materije zapaljive pod uticajem vode

U ovu grupu materija spadaju: kalijum, natrijum, rubidijum, cezijum, kalcijumoksid,

kalcijumkarbid, karbidi alkalnih metala i dr.

U reakciji alkalnih metala izdvaja se vodonik i odredjena količina toplote koja može da zapali

stvoreni vodonik.

Pri reakciji natrijumsuperoksida Na 2 2O sa vodom izdvaja se atomski kiseonik i toplota pri čemu

dolazi do paljenja gorive materije.

Kalcijumoksid, poznat pod nazivom negašeni kreč, reaguje sa manjom količinom vode i pri tom

se zagrijeva do usijanja. Na ovaj način može da zapali gorive materijale u neposrednoj blizini.

Kalcijumkarbid C 2aC sa maliom količinom vode hemijski reaguje pri čemu se stvara acetilen,

kalcijumhidroksid i toplota koja može dovesti do povećanja temperature i do 1000 o C pri čemu se sigurno

pali acetilen čija je temperatura samopaljenja 300-360 o C.

Natrijumperoksid, voda i šećer, reaguju pri čemu dolazi do samozapaljenja šećera.

18

Materije samozapaljive pod uticajem oksidansa

Oksidansi su materije bogate kiseonikom koji lako otpuštaju i koji se može iskoristiti za

sagorijevanje. Tu uglavnom spadaju soli (kalijumnitrat, kalcijumpermanganat, kalijumhlorat,

kalijumperhlorat itd.) i oksidi (barijum peroksid, olovodioksid, ferioksid i dr.). Poznate su izrazito

egzotermne reakcije izmedju oksidansa i goriva pri čemu se izdvaja toliko toplote da se materija zapali

sama od sebe.

Primjeri ovakvih reakcija su:

- kalijumpermanganat i glicerin (usled kontakta glicerina sa kalijum permanganatom dolazi do

naglog porasta temperature i paljenja glicerina),

- koncentrovana sumporna kisjelina i kalijum hlorat.

Materije samozapaljive pod dejstvom svjetlosti

Reakcije koje se odvijaju uz obavezno prisustvo svjetlosti nazivaju se fotohemijske reakcije. U

većini slučajeva su vrlo burne uz oslobadjanje velike količine toplote za paljenje gorive materije.

Vrlo su pogodne za podmetanje požara u noćnim časovima kada nema svjetlosti a izbijanje požara

će biti danju kada uz pomoć svjetlosti otpočinje reakcija.

Najkarakterističnije fotohemijske reakcije su:

- Hlor i antimon;

- Hlor i pare terpentina;

- Hlor i pare etra, i

- Hlor i vodonik.

Navedenih i sličnih hemijskih reakcija koje mogu da izazovu paljenje neke gorive materije ima

mnogo pa u slučaju požara treba pažljivim radom, pregledom i analizom svih tragova nastalih usled

požara odrediti najprije centar požara, izvršiti pregled na tom mjestu, a zatim uzeti i zapakovati uzroke da

bi se kasnijom laboratorisjkom analizom tačno utvrdilo o kom se materijalu radi.

19

4.3. Eksplozija kao uzrok požara

Sve eksplozije se mogu podijeliti u dvije osnovne grupe:

- Mehaničke eksplozije;

- Hemijske eksplozije.

4.3.1.Mehaničke eksplozije

Mehaničke eksplozije su rasprskavanje ili raspadanje sudova i vodova pod pritiskom. One

predstavljaju čisto fizičku pojavu. Mehaničke eksplozije su propraćene efektima razaranja i odbacivanja

sudova pod pritiskom, rušenjem objekta ili dijela objekta, pojavom udarnih talasa i dr. Kod mehaničkih

eksplozija nemamo oslobadjanje toplote kao posledicu hemijske reakcije ali dešava se da do požara može

doći kao posledica rušenja ognjišta i ložišta, kao posledica oštećenja električnih instalacija koje mogu

izazvati paljenje gorive materije. Ukoliko dodje do eksplozije sudova pod pritiskom u kojima se nalazi

neki zapaljivi gas, požar može nastati kao posledica paljenja zapaljivog gasa od varnice koja nastaje od

cijepanja čeličnih posuda.

U praksi su vrlo česte pojave eksplozija bojlera u domaćinstvima. Nastaju u slučaju da je

sugurnostni ventil neispravan ili nepravilno ugradjen i ako je došlo do kvara na termostatu bojlera. Ako

ova dva uslova nijesu ispunjena ni u kom slučaju ne može doći do eksplozije.

Rasprskavanje sudova u kojima vlada podpritisak nazivaju se implozije. Efekti implozija mogu

biti isti kao i eksplozija sudova pod pritiskom.

Eksplozije sudova pod pritiskom mogu da nastanu kao posledica:

- upotrebe neodgovarajućeg materijala ili neadekvatne obrade materijala,

- slabljenje zidova usled korozije materijala,

- prepunjavanje, čime se prekoračuje dozvoljeni pritisak,

- izlaganje sudova pod pritiskom povišenim temperaturama,

- neadekvatno održavanje,

- greške u rukovanju i manipulaciji itd.

Eksplozije sudova pod pritiskom su praćene i stradanjem ljudi a naročito kod eksplozije sudova u

kojima se drže toksične materije.

20

4.3.2. Hemijske eksplozije

Hemijske eksplozije su procesi sagorijevanja odredjenih materija velikom brzinom pri čemu se

oslobadja velika količina toplote i stvara veliki nadpritisak. Ove eksplozije su praćene udarnim talasima

koji se kreću nadzvučnom brzinom usled čega se javljaju zvučni efekti.

Materije koje mogu proizvesti hemijsku eksploziju svrstavaju se u sledeće grupe:

- eksplozivne materije,

- zapaljivi gasovi i pare lakozapaljivih tečnosti,

- prašine organskog porijekla i prašine metala.

Eksplozije eksplozivnih materija

Pod pojmom eksplozivne materije podrazumijavaju se u smislu zakona čvrste i tečne hemijske

materija i predmeti punjeni tim materijama, koje imaju osobinu da pod pogodnim spoljnim uticajem,

eksplozivnim hemijskim razlaganjem oslobadjaju energiju u vidu toplote ili gasova.

U eksplozivne materije se svrstavaju:

- eksplozivi

- sredstva za paljenje eksploziva

- pirotehnički proizvodi

- privredna municija

- barut

- sirovine eksplozivnog karaktera za proizvodnju navedenih materija.

Kod eksploziva imamo tri vida sagorijevanja:

- obično sagorijevanje na otvorenom prostoru (deflagracija),

- eksplozivno sagorijevanje u zatvorenom prostoru (eksplozija)

- detonaciono sagorijevanje (kao poseban vid sagorijevanja – detonacija).

Kod običnog sagorijevanja eksploziva brzine su male, nekoliko metara u sekundi (crni barut 3-5

m/s). Eksplozivno sagorijevanje ima daleko veću brzinu koja se kreće do 1000 m/s a dok je dotonaciono

sagorijevanje najsavršeniji vid eksplozije sa ogromnom brzinom sagorijevanja preko 1000 m/s, sa

pritiskom u centru eksplocije koji se kreće i do 19,6 x 10 5 Ra i tempetarutom od oko 6000 o C.

21

Kod eksplozije eksplozivnih materija bez obzira na visoku temperaturu koja se stvara i koja može

da zapali svaku gorivu materiju često ne dolazi do požara iz razloga što je vrijeme trajanja eksplozije vrlo

malo.

Eksplozija može i posredno da izazove požar rušenjem ognjišta i ložišta kao i kidanjem

električnih instalacija nad naponom.

Eksplozije zapaljivih gasova i para zapaljivih tečnosti

Do eksplozije gasova i para lakozapaljivih tečnosti doći će samo ako su ispunjeni sledeći uslovi:

- zapaljivi gas, odnosno pare zapaljivih tečnosti, moraju se u vazduhu nalaziti u odredjenoj

količini odnosno biti u odredjenoj srazmjeri;

- smješa mora postojati u većem zatvorenom ili otvorenom prostoru;

- mora postojati izvor energije koji će inicirati stvorenu smješu.

Paljenje smješe se obično vrši na jednom mjestu pa se sagorijevanje rasprostire kroz gasovitu

smješu brzinom od nekoliko cm/sec do nekoliko km/sec. Kao posledica velike vrzine sagorijevanja

osobadja se velika količina toplote a usled velike količine produkata sagorijevanja dolazi do porasta

pritiska i stvaranja udarnih talasa uz zvučne efekte.

Minimalna koncentracija para zapaljivih tečnosti ili zapaljivog gasa u vazduhu pri kojoj smješa u

odredjenim uslovima može eksplodirati naziva se donja eksplozivna granica. Ispod ove granice ne može

doći do eksplozije. Povećanjem koncentracije para zapaljivih tečnosti i zapaljivih gasova smješa može da

bude eksplozivna do odredjene koncentracije koja se naziva gornja eksplozivna granica i koja predstavlja

maksimalnu koncentraciju para zapaljivih tečnosti ili zapaljivih gasova u vazduhu pri kojoj će doći do

eksplozije. Izanad ove koncentracije nema eksplozije.

Eksplozivne granice mogu biti date procenturalnim učešćem zapaljive tečnosti ili zapaljivog gasa

u smješi ili masenom količinom po jedinici zapremine.

Područje izmedju donje i gornje eksplozivne granice naziva se eksplozivno područje.

Eksplozivna smješa je opasnija ukoliko ima nižu donju eksplozivnu granicu i šire eksplozivno

područje.

Pri svim koncentracijama gorive materije unutar eksplozivnog područja snaga eksplozije nije ista.

Najveći efekti eksplozije su pri stehiometrijskim koncentracijama tj. Pri koncentraciji gdje svaki molekul

gorive materija ima teoretsku potrebnu količinu kiseionika da potpuno sagori.

22

Na primjer, smješa vodonika i vazduha eksplozivna je u gradnicama od 4,1% - 74,2% a najveći

efekti su kod koncentracije od 28,6% vodonika.

Energije koje su potrebne da upale odnosno iniciraju smješu su vrlo male i primjera radi najmanje

su za smješu vodonika i vazduha i iznose Emin = o,o19mJ, dok je za metan Emin = 0,28mJ.

Tragovi koji nastaju prilikom eksplozije su vrlo karakteristični i uočljivi pa je jednostavno utvrditi

njihovo porijeklo. Kod eksplozije bitno je utvrditi način nastanka eksplozivne smješe tj. koji je gas ili para

zapaljivih tečnosti dospio u prostor gdje je došlo do eksplozije i na koji način je inicirana eksplozivna

smješa.

Vrlo su rijetke eksplozije para zapaljivih tečnosti ili zapaljivih gasova na otvorenom prostoru iz

razloga što je teško stvoriti eksplozivnu smješu, ali zahvaljujući vremenskim uslovima i do ovakih

eksplozija može doći.

Eksplozije prašina organskog porijekla i prašina metala

Pod prašinom se smatraju vrlo sitne čestice čvrstih materija koje se u industriji pojavljuju kao

koristan proizvod (npr.brašno) ili kao otpadni produkt (prašine gvroždja kod brušenja) koje sa vazduhom

mogu stvoriti eksplozivne mješavine.

Poznato je da se smanjivanjem veličine, čestice čvrste materije mnogo lakše pale i brže

sagorijevaju iz razloga što je povećana površina koja je u kontaktu sa kiseonikom.

Da bi mješavine prašina sa vazduhom bile zapaljive potrebno je da su ispunjeni sledeći uslovi:

- prašina mora biti goriva,

- prisustvo dovoljne količine kiseonika,

- postojanje izvora paljenja čija će energija biti dovoljna za iniciranje procesa sagorijevanja.

Ukoliko se sagorijevanje odvija u zatvorenom prostoru, a što se u većini slučajeva dogaña

sagorijevanje prelazi u eksploziju.

Prema porijeklu prašine se mogu podijeliti na neorganske, organske i mešovite. Neogranske

prašine mogu biti sastavljene od čestica metala i njihovih jedinjenja, raznih minerala i vještački

proizvedenog neogranskog materijala kao što su cement, staklo, radioaktivne prašine i sl. Prašine metala

aluminijuma i magnezijuma su vrlo opasne posle proizvodnje jer je tada oksidacija intezivna a posle

odredjenog vremena se presvlače oksidom pa je dalja oksidacija otežana. Organske prašine se sastoje od

čestica biljnog ili životinjskog porijekla. To su na primjer celulozne prašine, prašine žitarica, krmnih

23

sirovina, pamuka, vune, kostiju i dr. Ovdje se ubrajaju i prašine od sintetičkih organskih materijala raznih

plastika od organskih boja i dr.

Mješovite prašine sastoje se od čestica i organskog i neorganskog porijekla pa njihov sastav može

biti vrlo različit. U praksi se najčešće susrećemo sa ovim tipom prašine.

Mnoge prašine zavisno od veličine čestica mogu biti samozapaljive, dok neke prašine mogu biti

eksplozivne ako su prisustne čestice kritičnih veličina.

U većini slučajeva temperatura paljenja zapaljivih prašina leži izmedju 260 o C i 600 o C a

prilikom eksplozije prašine zavisno od sastava razvijaju se temperature i do 2500 o C.

Vrlo fini prah odredjenih materija ima tako nisku temperaturu paljenja da se može smatrati

pirofornim (materije koje se pale u dodiru sa vazduhom).

Mehanizam paljenja i rasprostiranja fronta plamena je sličan kao i kod smješa para zapaljivih

tečnosti ili zapaljivih gasova.

4.4. Električna energija kao uzrok požara

U današnje vrijeme električna struja je našla primjenu skoro na svim mjestima, bilo da se radi o

industrijskim postrojenjima, o domaćinstvima, transportu, poljoprivredi itd. Vrlo rijetko se dešava da na

mjestu požara nije bila prisutna električna struja pa je zbog toga prilikom utvrdjivanja uzroka požara

potrebno poznavati praktično korišćenje električne struje kao i teoretsku oblast elektrotehnike.

Pored ovoga potrebno je poznavanje Pravila tehničke eksploatacije i mjere sigurnosti prilikom

korišćenja električnih uredjaja kao i Propise za izvodjenje električnih instalacija.

Električna struja pri prolazu kroz provodnik ili prilikom korišćena u mašinama i uredjajima

dijelom se pretvara u toplotnu energiju. Svakoj vrijednosti električne struje odgovara odredjeni porast

temperature. Ovaj porast temeperature se mora ograničiti kako ne bi došlo do oštećenja izolacije a time i

do izazivanja požara.

Električna struja može izazvati požar na sledeće načine:

1. Zagrijavanje električnih provodnika, namotaja i drugih uredjaja kroz koje protiče električna

struja;

2. Kratki spoj;

3. Veliki prelazni otpor;

4. Varničenje;

5. Elektrotermički uredjaji.

24

4.4.1. Zagrijavanje električnih provodnika, namotaja i drugih uredjaja kroz koje protiče

struja

Prolaskom električne struje kroz provodnike, namotaje i druge ureñaje dio električne struje se

pretvara u toplotu.

Količina toplote koja se razvija prilikom proticanja struje prema Džul – Lencovom zakonu

proporcionalna je kvadratu jačine struje, otpora provodnika i vremena prolaska struje.

2Q I R τ= ⋅ ⋅

Q(J) – količina oslobodjene toplote

I(A) – jačina struje

R(Ω) – otpor provodnika

τ(sek) – vrijeme prolaska struje.

Ukoliko dodje do prekomjernog zagrijavanja provodnika može doći do oštećenja izolacije i do

paljenja lakozapaljive materije koja se nadje u neposrednoj blizini.

Do pregrijavanja provodnika, uredjaja i instrumenata dolazi prilikom prekoračenja strujnih

opterećenja od dozvoljenih jer provodnici nemaju odgovarajući presjek. Odnos presjeka provodnika i

dozvoljene struje dat je u sledećoj tabeli:

Nazivi Grupa 1 Grupa 2 Grupa 3 Presjek Cu Al Cu Al Cu Al

Mm 2 A A A A A A

0,75 1.0 1.5

- 12 16

- - -

13 16 20

- - -

16 20 25

- - -

2.5 4.0 6.0

21 27 35

16 21 27

27 36 47

21 29 37

34 45 57

27 35 45

10 16 25

48 65 88

38 51 69

65 87 115

51 68 90

78 104 137

61 82 107

35 50 70

110 140 175

86 110

-

143 178 220

112 140 173

168 210 260

132 165 205

95 120 150

210 250

-

- - -

265 310 355

210 245 280

310 365 415

245 285 330

185 240 300

- - -

- - -

405 480 555

320 380 435

475 560 645

375 440 510

400 500

- -

- -

- -

- -

770 880

605 690

Tabela 1. Odnos presjeka provodnika i dozvoljene struje

25

Cu – provodnici od bakra

Al – provodnici od aluminijuma

Grupa 1 – jedan ili više izolovanih provodnika tipa sličnog provodnicima P i P/F

Grupa 2 – izolovani rpvodnici slični tipu PP/R, PP, PP/L, PP/J, GG/J i PP/O

Grupa 3 – izolovani provodnici postavljeni u slobodnom prostoru pri čemu je kod paljenja medjusobno

rastojanje najmanje jednako prečniku izolovanog provodnika kao u komandnim i razvodnim ormarima.

Prema tome ukoliko je struja jača od dozvoljene dolazi do pregrijavanja provodnika i dolazi do

oštećenja izolacije a kod većih preopretećenja i do zapaljenja izolacije na provodniku.

Vrlo je čest slučaj da preopterećenje nije tako veliko ali čestim zagrijavanjem provodnika na

65 o C dolazi do dehidracije izolacije čime se gubi elastičnost izolacije i dolazi do pucanja.Tako oštećena

izolacija gubi svojstvo izolatora te vrlo često dolazi do proboja i kratkog spoja.

Preopterećenja se najviše manifestuju na spojevima i kontaktima provodnika pa se na tim

mjestima mora obratiti posebna pažnja.

Prilikom preopterećenja dolazi do pada napona u električnoj mreži što se odražava na rad

potrošača a posebno se osjeti kod električnih sijalica.

Vrlo su česti slučajevi preopterećenja provodnika u seoskim domaćinstvima gdje je električna

instalacija dimenzionisana za mali broj potrošača (osvjetljenje i nekoliko utičnica) što je uslovljavalo

izbor provodnika malog poprečnog presjeka. Vremenom su se domaćinstva opremila sa potrošačima

velike snage (električni štednjaci, bojleri, itd) a da instalacija nije rekonstruisana što ima za posledicu

pregrijavanje provodnika i izbijanje požara.

Poznati su primjeri da kod vazdušnih mreža sa aluminijumskim provodnicima usled

preopterećenja dolazi do topljenja provodnika i prekida snadbijevanja električnom strujom.

Do preopretećenja provodnika i topljenja može doći i usled smanjenje poprečnog presjeka kao

posledica opterećenja. Ova pojava je česta kod licnastih napojnih kablova potrošača gdje usled savijanja

provodnika dolazi do kidanja odredjenog broja licni a time i do smanjenje poprečnog presjeka što ima za

posledicu pregrijevanje provodnika, paljenje izolacije i često izazivanje požara. Treba imati u vidu da u

ovom slučaju osigurač neće pregorjeti jer ne postoji preopterećenje u odnosu na snagu potrošača već

snaga ostaje ista ali se smanjuje poprečni presjek provodnika.

Preopterećenje elektromotra može nastati usled:

- nepravilnog izbora elektromotora za obavljenje odredjenih poslova,

- zbog nepažnje poslužioca,

- zbog greške na uredjaju koji pokreće elektromotor,

26

- ukoliko trofazni elektromotori rade na dvije faze jačina struje se toliko povećava da može

doći do zapaljenje izolacije rotora i statora.

4.4.2. Kratki spoj

Kratki spoj je pojava u električnim mrežama u kojima dolazi do meñusobnog spajanja preko

malog otpora provodnika različitih potencijala.

Ukupni otpor električnog stručnog kruga u trenutku kratkog spoja naglo se smanjuje što dovodi

do naglog povećanja jačine struje u odnosu na jačinu struje u normalnom režimu rada.

Na mjestu kratkog spoja postoje otpori koji se sastoje od otpora nastalog električnog luka i otpora

ostalih djelova stručnog kruga. Kratki spojevi mogu biti od jedne faze na drugu ili od faze na zemlju. U

većini slučajeva otpori kratkog spoja su mali pa se mogu zanemariti osim u slučaju zemljospoja.

Najkarakterističniji tragovi kratkog spoja su istopljeni provodnici i drugi djelovi instalacije i

uredjaja usled nastalog električnog luka čija temperatura može da iznosi od 1500-4000o

C.

Ovo topljenje u većini slučajeva ima izgled kuglice iz zadebljanja na krajevima prekinutog

provodnika. Prekinuti provodnik sa čela ima glatku, zaobljenu formu sa jasno izraženim granicama

topljenja.

Topljenje na provodniku usled djelovanja toplote požara širih je razmjera i nema oštro izraženu

granicu. Površina takvog provodnika izgleda kao da je prekrivena neravnim školjkama.

Nemoguće je utvrditi tragove kratkog spoja na provodnicima od aluminijuma iz razloga što

temperatura topljenja aluminijuma iznosi oko 660o

C a prosječne temperature požara kreću se od 900–

1100o

C pa se aluminijumski provodnici potpuno istope a vrlo često i sagore u požaru.

Glavni uzroci nastajanja kratkih spojeva su oštećenja izolacije električnih provodnika. Oštećenja

izolacije električnih provodnika mogu nastati usled:

- mehaničkog oštećenja,

- oštećenja od životinja,

- starenja izolacije,

- stalnog preopterećenja provodnika i

- djelovanja vlage i agresivnih sredstava.

Sve iznijete činjenice odnose se na kratki spoj koji je nastao usled raznih neispravnosti prije

izbijanja požara, meñutim moraju se uzeti u obzir i kratki spojevi koji nastaju kao posledica oštećenja

27

izolacije od toplote požara. Imajući u vidu da je vizuleni izgled kratkog spoja na provodniku koji je

izazvao požar i kratkog spoja koji je nastao kao posledica požara isti, vrlo je teško utvrditi kako je nastao

kratki spoj.

U daljem tekstu razlikovaćemo dva kratka spoja i to:

- primarni kratki spoj je kratki spoj koji djelovanjem električnog luka izaziva požar,

- sekundarni kratki spoj je kratki spoj koji je nastao kao posledica požara tj. zbog oštećenja

izolacije od toplote požara.

Utvrdjivanje da li je kratki spoj primaran ili sekundaran vrlo je skup i složen potupak. Ovom

problematikom se bavi samo odredjen broj institucija u svijetu i kod nas.

Na osnovu rendgenskih i netalograskih ispitivanja koja se zasnivaju po Depye-Schereu može se

utvrditi da li je kratki spoj uzrok ili posledica požara.

Za ova ispitivanja su posebno opremljenje laboratorije sa optičkim mikroskopima i rentgen

aparatima i visokostručnim kadrom osposobljenim za ova istraživanja.

Metoda po Debyu-Schereu se zasniva na mikrostrukturnom ispitivanju provodnika sa tragovima

kratkog spoja.

Kod primarnog kratkog spoja električni luk naste u atmosferi sa normalnim sadržajem kiseonika a

iz hemije je poznato da istopljeni bakar ima afinitet da se vezuje sa kiseonikom i stvara bakaroksid CuO i

bakaroksidul Cu 2 O i to na mjestu i bližoj okolini kratkog spoja.

U slučaju sekundarnog kratkog spoja električni luk nastaje u atmosferi osiromašenoj kiseonikom

pa u tom slučaju ne može doći do povećanja kristala.

Mikrostrukturnim ispitivanjem strukture bakarnog provodnika utvrdjuje se količina kristala

bakaroksida i bakaroksidula pa se detaljnom analizom zaključuje da li je kratak spoj primaran ili

sekundaran.

Imajući i vidu da je metoda dosta skupa i složena treba je koristiti samo za uzroke kod požara gdje

je velika materijalna šteta.

Za praksu je vrlo bitno da se na samom mjestu požara izvrše odredjena ispitivanja kako bi se

kratak spoj isključio kao uzrok požara. Ispitivanje se vrši po Schöhtag-ovoj metodi koji se sastoji u

ispitivanju čvstoće na savijanje provodnika na kome postoje tragovi kratkog spoja. Ako je provodnik lako

lomljiv tj. krt što se dokazuje ako pukne posle savijanja pri uglu od 360o

, 180o

, 90o

, 60o

pa čak i 45o

u

njemu ima velika količina oksida bakra što najvjerovatnije ukazuje da je to primarni kratki spoj.

Ukoliko je kratki spoj sekundarni što znači da u strukturi ima vrlo malo, ili nema oksida bakra, isti

neće pući ni posle 10 – 20 savijanja pri uglu od 90o

.

28

Prilikom utvrdjivanja uzroka požara obavezno se mora obratiti pažnja na stanje osigurača. Mora

se utvrditi koji osigurač je štitio dio instalacije gdje je nastao primaran kratak spoj i u kakvom se stanju

nalazi osigurač.

Sa aspekta utvrdjivanja uzroka požara najpogodniji su topljivi osigurači jer njihovim pregledom

na osnovu tragova topljive žice možemo utvrditi kako je nastalo pregorijevanje ili usled preopšterećenja ili

kratkog spoja. Takodje možemo utvrditi da li su osigurači predimenzionisani, da li su krpljeni (licnovani).

U sledećoj tabeli data je zavnost nominalne struje od prečnika i broja licni.

Prečnik u mm 0,1 0,15 0,2 0,3 0,2 0,3 0,3 0,3 0,3

Broj licni 1 1 1 1 2 2 3 5 7

Nominalna struja (A) 4 6 10 15 20 25 35 50 60

Tabela 2. Zavisnost nominalne struje od prečnika i broja licni kod topljivih osigurača

Zemljospojevi kao uzroci požara su takodje teški za dokazivanje. U oba slučaja i kada je kratki

spoj i zemljospoj uzrok požara mora se prvo sa sigurnošću odrediti centar požara a onda u centru požara

tražiti izvor toplote.

4.4.3. Veliki prelazni otpori

Prelazni otpori nastaju na svim spojnim mjestima gdje se provodnici pod naponom spajaju, bilo

da se nastavljaju ili spajaju sa različitim elementima (potrošačima, sklopkama, razvodne kutije, utičnice i

dr). Ako je na spojnom mjestu slab kontakt dolazi do varničenja i zagrijavanja spojnog mjesta usled čega

može da dodje do paljenja gorivog materijala i požara.

Najkarakterističnija mjesta koja dovode do pregrijavanja su razne vrste utičnica u koje su

uključeni termički ili drugi potrošači. Na tim mjestima dolazi do prelaznog otpora usled oslabljenih

kontakata, dotrajalosti kontakata i korozije kontakta.

Česti su primeri izbijanja požara usled velikih prelaznih otpora na produženim kablovima sa

utikačkom kutijom na kojoj se nalazi više utikačkih mjesta koje se često u stanovima stavljaju iza kreveta,

ormara pa usled dotrajalosti kontakta dolazi do pregrijavanja i paljenja lako zapaljivog materijala u

neposrednoj blizini.

Takodje požari izbijaju u razvodnim ormarima kao posledica velikih prelaznih otpora na

spojevima koji vremenom olabave.

29

Osim labavih spojeva prelazni otpori mogu nastati kada su spojevi provodnika oksidirali što je

dosta izraženo kod aluminijumskih provodnika.

Vibracija opreme dovodi do slabljenja kontakata a time i do pojave prelaznih otpora što se može

zaključiti na osnovu odvijenih vijaka kojima su provodnici bili pričvršćeni.

4.4.4. Varničenje

Varničenje može da izazove požar, a češće da inicira ekspozivnu smješu para zapaljivih tečnosti

ili zapaljivih gasova sa vazduhom. Prilikom varničenja dolazi do rasprskavanja čestica metala koje nose

veliku toplotnu energiju i ako padnu na gorivu podlogu mogu je zapaliti.

Varničenje može nastati iz više razloga:

- prekid ili uspostavljanje strujnog kola u različitim električnim uredjajima,

- prekid strujnog kola usled mehaničkog oštećenja,

- varničenje kao prateća pojava zavarivanja ili rezanja,

- slabi i oksidirani kontakti,

- varničenje u električnim mašinama (kolektori, klizni prstenovi, četkice),

- oštećenja izolacije i dodirivanje provodnika položenih na malom rastojanju ili blizu

uzemljenih konstrukcija,

- dodirivanjem golih provodnika padom jedan na drugi ili usled vibracije, vjetra itd.

Varničenje vazdušnih provodnika iznad nekog uskladištenog lako zapaljivog materijala ili iznad

objekta sa zapaljivim krovom česti su uzroci požara.

4.4.5. Elektrotermički uredjaji

U elektrotermičke uredjaje spadaju svi uredjaji koji električnu energiju pretvaraju u toplotnu.

U ove uredjaje spadaju sva grejna tijela (električni šporeti, rešoi, grijalice, termoakumulacione

peći), električne pegle, sijalice sa užarenim vlaknima pa čak i uredjaji poput frižidera, televizora, veš

mašina i mnogi drugi koji dio električne energije pretvaraju u toplotnu.

U praksi se vrlo često pojavljuju improvizovana grejna tijela, nesturčno izradjena, koja izazivaju

požar.

Većina elektrotermičkih uredjaja razvija dovoljno visoku temperaturu da može zapaliti gorivi

materijal koji je bio u direktnom kontaktu ili u neposrednoj blizini.

30

Grejni uredjaji koji u sebi nemaju ugradjen termostat vrlo često su uzročnici požara jer griju dokle

god su uključeni i razvijaju vrlo visoku temperaturu.

Ako se prlikom utvrdjivanja uzroka požara u centru požara pronadje neki elektrotermički uredjaj

bitno je utvrditi:

- da li je uredjaj uključen u električnu mrežu,

- ako je uključen da li ima prekidač i u kom stanju se nalazi prekidač,

- ako je uredjaj bio uključen u većini slučajeva na napojnom kablu i to bliže ureñaju ili u

unutrašnjosti ureñaja usled razaranja izolacije dolazi do kratkog spoja čiji tragovi se moraju

pronaći.

Posebnu opasnost predstavljaju sijalice sa užarenim vlaknom kada se nadju u neposrednoj blizini

zapaljivog materijala, a na sebi nemaju zaštitno zvono ili kuglu. Fluroscentne sijalice razvijaju malu

temperaturu ali kod njih neispravne prigušnice a pogotovu starteri mogu izazvati požar najčešće

ispadanjem startera na zapaljivi materijal.

4.5. Atmosfersko pražnjenje elektriciteta

Munja je električno pažnjenje izmedju dva oblaka koji su suprotno naelektrisani, dok je udar

groma pražnjenje izmedju naelektrisanog oblaka i zemlje koja je uvijek negativno naelektrisana.

Vrijednost struje koja se javlja prilikom udara groma kreće se od 3 – 50KA. Najčešća vrijednost

jačine struje groma je oko 30KA dok za područje Alpa, tzv. „gigantski gomovi“ imaju struju pražnjenja

oko 200KA. Naponi koji se javljaju prilikom udara groma kreću se od nekoliko MV pa do nekoliko

stotina MV a snaga groma je velilčine 10 8 910÷ MW. Temperature koje se javljaju kreću se i do 5000o

C

pa je iz ovih razloga udar groma čest uzrok požara.

Udari groma se javljaju u većini slučajeva prilikom vremenskih nepogoda što ne mora da uvijek

bude, ali se obavezno mora utvrditi kakvi su vremenski uslovi vladali prilikom izbijanja požara, jer se

često vremenske neprilike koriste za podmetanje požara.

Usled udara groma na mjestu požara ostaju vrlo karakteristični tragovi na osnovu kojih

zaključujemo da je udar groma uzrok požara.

Specifični tragovi udara groma su:

- istopljeni metalni djelovi u centru požara ( temperatura topljenja veća od temperature koje su

vladale u požaru).

- Namagnetisani fero metali (gvoždje, čelik).

- Vrlo česta oštećenja na objektu u vidu rupa na zidovima i krovu.

31

- Na staklu se mogu pronaći otopljene rupe ili je staklo prslo u najsitnije djelove.

- Ukoliko dodje do pražnjenja preko električne instalacije vrlo često su provodnici pokidani u

sitne parčiće a licnasti provodnici stvaraju spiralne smotuljke nepravilnog oblika.

- Svi električni uredjaji koji su priključeni u električnu instalaciju preko koje je izvršeno

pražnjenje atmosverskog elektriciteta pregorijevaju i često se pale.

- Na utičnicama i razvodnim kutijama izbija plamen pa postoje tragovi zagaravljenja oko njih.

- Na zidovima objekta može doći do obojenja u vidu spektra vrlo velikog broja različitih boja.

Prilikom vršenja uvidjaja mora se obavezno provjeriti postojanje gromobranske zaštite kao i

ispravnost iste.

Praksa je pokazala da ne postoji stopostotna zaštita od urara groma pa se dešava da grom udari u

objekte koji se nalaze u zoni zaštite gromobrana.

4.6. Statički i dinamički elektricitet

Stvaranje statičkog elektriciteta može nastati:

- trenjem čestice ili trenjem dviju površina,

- dodirivanjem i rastavljanjem dviju razlčitih supstanci,

- proticanjem lako zapaljivih tečnosti,

- strujanjem prašina,

- prenošenjem obrtnog kretanja putem remenica i remenika.

Štetni uticaj pojave elektrostatičkog naelektrisanja u opasnom, ekspolzivno ugroženom prostoru,

može da u odreñenim uslovima bude uzročnik paljenja i izazivač eksplozije i požara. Sam postupak i

metodološki pristup dokazivanju ovog uzroka je veoma složen, jer podrazumijeva potpunu primjenu

različitih metoda, zaključno sa metodom eliminacije.

Meñutim, samo dokazivanje ili eliminacije ove pojave, kao uzročnika paljenja, usložava se i

sasvim neodgovornim odnosom prema ovoj problematici, počev od preventivnog istraživanja same

pojave, do primjene mjera zaštite, koje moraju da imaju podlogu u tehnološkom procesu koji se odvija, od

strane pravnih subjekata.

Ilustracije radi, navode se neka praktična iskustva.

a) Naelektrisani oblak CO 2 sa količinom naelektrisanja od Q=6x106−

C, prečnika 1m, dovodi do

paljenja eksplozivne atmosfere propana. Zapaljive tečnosti su posebno opasne, jer pored toga što mogu da

32

se upale elektrostatičkom varnicom, one same po sebi predstvljaju generator statičkog elektriciteta.

Primjera radi, tabela pokazuje moguće naponske nivoe pri različitim manipulacijama.

Materija Vrsta operacije Generisani napon (KV)

Benzol Strujanje kroz cijev pod pritiskom od 1,5 bar 3

Eter Strujanje kroz cijev brzionom od 3m/s 3,1

Benzin Slobodan pad 4

Vuna i benzin Pranje, uklanjanje nečistoća 5

Nitroceluloza Trenje 40

Asfalt i benzin Filtriranje kroz svileni filter 335

Tabela 3. Generisani naponi pojedinih zapaljivih tečnosti

Iz navedenih podataka je uočljivo da rad sa pomenutim materijalima i konkretnim operacijama

može da dovede do požara i eksplozija, tim prije, što se velika većina smješa zapaljivih tečnosti i gasova

sa vazduhom pali energijama veličina izmedju o.01 i 0,3mJ sem teško zapaljivih gasova, kao što su

sumporprovodnik i ugljen monoksid.

Tečnost/gas Minimalna energija paljenja (mJ)

Petrolej 0,20

Butan 0,25

Čist benzin 0,20

Metan 0,28

Etilacetat 0,50

Metilalkohol 0,60

Ugljendisulfid 0,009

Vodonik 0,019

Acetilen 0,019

Sumporvodonik 7,0

Ugljenmonoksid 8,0

Tabela. 4. Energija paljenja nekih zapaljivih tečnosti i gasova

33

Isto tako, čovjek koji ustaje sa stolice od sintetičke mase, ili sa sintetičkom oblogom, a ima obuću

koja nije provodna, može da zapali sve smješe ugljovodnoka i sve inicijalne ekspozive (kondezator

kapaciteta od 100 – 200 pF).

Dinamički elektricitet je kretanje elektriciteta kroz provodnike. Ovo kretanje naziva se

električna struja. Električna struja nastaje uvijek u nekom provodniku, koji spaja druga dva

provodnika različitih električnih potencijala ( napona) i traje sve dok postoji ta razlika. Učinak

električne struje zavisi od njene jačine, dok jačina zavisi od njenog napona i otpora provodnika

kroz koji struja protiče.

4.7. Kinetička energija kao izvor toplote

Kinetička energija je energija koju tijelo poseduje usled svog kretanja. Kinetička energija je vid

mehaničke energije. Sva tijela koja se kreću linearno ili rotiraju posjeduju odreñenu kinetičku energiju.

Prilikom trenja, udara ili pritiska mehanički rad se pretvara u toplotu koja može postati uzrok paljenja.To

je slučaj kada se gasne smješe zapale prilikom jakog sabijanja, kada se dvije površine intenzivno taru, a

jedna je zapaljiva ili kada se usljed trenja i udara pojavi iskra koja upali prisutne pare ili zapaljive

eksplozivne smješe gasova

4.7.1. Trenje, udar, pritisak

Trenje, pritisak i udar spadaju u mehaničke načine izazivanja požara kojom prilikom se mehanički

rad pretvara u toplotu.

Mehanički uzroci su kada se gasna smješa zapali prilikom sabijanja, kada se usled toplote

prilikom trenja zapali goriva materija ili usled udara doñe do iniciranja eksploziva ili se stvori varnica koja

ima dovoljnu energiju da zapali gorivu materiju.

Prilikom utvrdjivanja uzroka požara, kada se pretpostavi da je mogući mehanički uzrok požara

obavezno treba provjeriti:

- stanje površina koje se taru,

- ispravnost mazalica,

- ispravnost pogonskih vratila i osovina,

- neispravnost kočionih sistema,

- ispravnost ležajeva.

34

U mehaničke uzroke izazivanja požara spadaju i oštećenja i lomovi koji nastaju kao posledica

zamora materijala kojom prilikom može doći do porasta temperature u odredjenim postrojenjima i do

paljenja gorive materije.

U ove uzroke spadaju i mehaničke eksplozije sudova pod pritiskom sa zapaljivim tečnostima i

gasovima koje se pale usled varnice nastale prilikom kidanja materijala.

Vrlo česti požari usled trenja su požari na trakastim transporterima usled bokiranja jedne od

rolnica (valjak preko koje traka prolazi). Paljenje trake nastaje posle zaustavljanja trakastog transportera

usled prenošenja toplote sa blokirane rolnice na traku. Početni požar se može prenijeti na cijelu traku koja

može biti duga i do nekoliko stotina metara.

4.7.2. Udarno dejstvo municije i pirotehnička sredstva

U današnje vrijeme, veoma čest uzročnik požara su razna pirotehnička sredstva, a ne može se ni

zanemariti dejstvo municije. Česta je pojava, koja je veoma izražena u sušnim periodima, da do nastajanja

požara dolazi prilikom izvoñenja vatrometa. Javni vatrometi, koji se izvode pod kontrolom ovlašćenih

službenika MUP-a ili policije, uz obezbijeñeno prisustvo vatrogasnih vozila, rjeñi su uzročnici požara.

Meñutim, danas je na sivom tržištu prisutan veliki broj raznih pirotehničkih sredstava, koja se

upotrebljavaju van kontrole i na nepropisan način, pri čemu se ne vodi računa o pravcu usmjeravanja,

sasušenosti terena i sl. Ima primjera da se požari na otvorenom prostoru izazivaju ispaljivanjem

vatrometnih raketa koje imaju veći domet, čime je i počinioca teže otkriti.

U praksi je zabilježeno izazivanje požara dejstvom zapaljive municije, što je veoma teško za

otkrivanje i dokazivanje. Takoñe, ovaj vid izazivanja požara prisutan je i prilikom vojnih vježbi, ako se ne

povede računa o obezbjeñenju poligona. Takav slučaj zabilježen je 1983. godine, na vojnom poligonu na

Radovču, u blizini Podgorice, kada je prilikom bojevog gañanja došlo do požara koji je nakon toga trajao

skoro dva mjeseca, a kojom prilikom je uništena i veća površina borove šume.

4.7.3. Paljenje dovoñenjem toplote

Neispravnost u ureñajima za stvaranje toplote i odvoñenje dima

Poznata je činjenica da još uvijek veliki broj domaćinstava koristi peći na čvrsta goriva za

zagrijavanje objekata. Kroz praksu se pokazalo, da nije rijetka pojava da su upravo takvi ureñaji česti

izazivači požara. Prilikom loženja čvrstih goriva, vrata za loženje se ostavljaju otvorena, nakon čega

35

dolazi do ispadanja žara, što za posledicu ima izazivanje požara i kasnije pričinjavanje, po pravilu, velike

materijalne štete.

Takoñe, neispravnost dimovodnih kanala, često dovodi do nastajanja požara. U praksi su

zabilježeni slučajevi da je drvena greda ugrañena u dimovodni kanal, te da je poslije višegodišnje

eksploatacije dolazilo do njenog zapaljenja, a zatim i do širenja požara. Kod raznih roštilj peći, kanali za

odvod dima se rade na nepropisan način, od lima koji ne zadovoljava ni osnovne standarde, a uz to se

postavljaju uz konstrukcije od zapaljivog materijala, što za posledicu takoñe ima izazivanje požara.

Blizina i pregrijavanje zapaljivog materijala

Svjedoci smo da je početkom devedesetih godina, došlo do ekspanije u proizvodnji i upotrebi tkzv.

kvarcnih peći, koje su se koristile za zagrijavanje prostorija, a koje isijavaju veliku toplotu. Prilikom

ostavljanja takvih peći uz lako zapaljive predmete, kao što su dnevne garniture, ormari, kreveti i sl.,

poslije izvjesnog vremena dolazi do paljenja predmeta i požara sa velikim materijalnim štetama, ako se

požar ne primijeti u početnoj fazi. Takav požar se desio 01.03.1998. godine, kada je zbog zaboravljene

kvarcne peći u spavaćoj sobi došlo do požara na devetom spratu stambene zgrade u Podgorici, kojom

prilikom su dva stana potpuno sagorjela, a od prosute vode prilikom gašanja požara, oštećeno je više

stanova na nižim spratovima.

Sva tijela koja isijavaju toplotu ( rešoi, sijalice sa užarenim vlaknima, kola od el šporeta i sl. ), su

potencijalni izazivači požara.

4.8. Prirodni uzrok požara

U prirodne uzroke požara spadaju toplotno djelovanje sunca, zemljotresi i pad meteora. U nekim

podjelama u prirodne uzroke požara ubraja se i atmosfersko pražnjenje elektriciteta koje je ovdje obrañeno

kao poseban uzrok požara.

4.8.1. Sunčeva energija

Sunce kao izvor toplote može da izazove požar direktno i indirektno. Direktnim djelovanjem

sunčevih zraka dolazi do paljenja gorive materije, ako se goriva materija nalazi na mjestu gdje se sijeku tj.

skupljaju sunčevi zraci što se dešava kada sunčevi zraci prolaze kroz sočiva ili konveksne staklene

površine koje imaju ulogu sočiva a goriva materija se nalazi u žiži ovih sočiva.

36

Temperature koje se postižu na tom mjestu su vrlo često veće od temperatura paljenja materija, pa

pri tom dolazi do paljenja i požara.

Dešavaju se požari izazvani toplotom sunca na otvorenom prostoru za vrijeme sušnih godina i

visokih dnevnih temperatura.

Ukoliko se pretpostavi da je toplota sunca uzrok požara onda se u neposrednoj blizici centra

požara mora pronaći predmet koji je iamo ulogu sočiva kao što su savijeno staklo, staklena sočiva, lupe,

staklo od ručnog časovnika, staklo od barerijske ručne lampe, konkavna (udubljenja) ogledala i dr.

Indirektno djelovanje toplote sunca na izbijanje požara manifestuje se djelovanjem sunca na

sudove sa lakozapaljivim tečnostima i gasovima pri čemu dolazi do širenja ovih fluida u zatvorenoj

posudi, povećanja pritiska i na kraju do pucanja ovih sudova.

Varnica koja uvijek nastaje usled kidanja metalnih sudova pali zapaljivu tečnost ili gas i tako

dolazi do požara.

Ovakvi požari su vrlo česti u domaćinstvima koja koriste boce sa smješom propan – butan a iste

se često drže ili pored prozora ili na terasama gdje mogu biti izložene toploti sunca.

Kao posledica zamljotresa može doći do izbijanja požara usled

- rušenja ognjiša i ložišta pri čemu dolazi do nekontrolisanog sagorijevanja,

- ispadanja žara iz peći na čvrsta goriva ili iz kotlova pri čemu dolazi do paljenja gorivog

materijala,

- rušenja dimovnih kanala,

- kidanja električnih instalacija po naponom,

- rušenja i kidanja gasnih instalacija.

4.8.2. Meteori i meteoriti

U bezvazdušnom prostoru tijela odreñene veličine i sastava, koja se ne mogu vidjeti optičkim putem

jer su suviše mala i koja kruže oko Sunca nazivaju se meteoroidi. Onog trenutka kada, krećući se oko

Sunca, Zemlja preseče putanju meteoroida on ulazi u zemljinu atmosferu, sagoreva i pri tome emituje

svjetlost koju mi vidimo a pojavu nazivamo - meteor. Ako je meteoroidno tijelo bilo veliko, te ako nije u

potpunosti sagorjelo u zemljinoj atmosferi, ono pada na Zemlju ostavljajući na njoj ožiljak u vidu kratera

odreñene veličine. To tijelo koje padne na površinu Zemlje se naziva meteorit. Godišnje na našu planetu

padne oko 20 000 tona meteorskog materijala ali najvećim dijelom u vidu fine prašine koja se ne vidi

golim okom.Veći meteoriti prilikom kretanja kroz atmosferu, usljed trenja sa vazduhom, zagrijavaju se

do usijanja i pri padu na gorivne materijale mogu da ih zapale.

37

Takoñe, oko Zemlje kruži niz raznih letilica i njihovi djelovi, koji povremeno padaju u niže slojeve

atmosfere. Prilikom kretanja velikim brzinama kroz vazduh dolazi do njihovog zagrijavanja i usijavanja.

Ako pri padu prema zemlji potpuno ne sagore može doći do zapaljenja gorivih predmeta u koje one udare.

Sve veći broj letilica koje se izbacuju u Zemljinu orbitu, kao i mogućnost havarija na njima tokom

lansiranja, predstavljaju sve veću potencijalnu opasnost kao uzročnici požara, čemu ubuduće treba

posvetiti posebnu pažnju.

Poseban problem predstavlja smeće koje kruži zemljinom orbitom. Početkom ove godine Nasin

centar za praćenje nadzirao je kretanje oko 17.000 raznih komada otpadaka koji su u orbiti završili

zahvaljujući ljudskim aktivnostima u svemiru. Stručnjaci kažu da se radi o rastućem problemu koji je

posebno opasan za posade svemirskih šatlova i to u fazama tokom leta sa Zemlje i ulaska u orbitu kao i

prilikom povratka na Zemlju. Problem stvaranja svemirskog smećaje rastući je i s vremenom koje je pred

nama postajaće sve važniji.

38

5. KRIMINALISTIČKA PODJELA UZROKA POŽARA

Pored podjele uzroka požara po načinu dovodjenja toplote postoji i kriminalistička podjela uzroka

požara koja se odnosi na način izazivanja požara. Prema ovoj podjeli imamo:

5.1. Prirodni uzrok požara

Djelovanjem prirodnih sila može se stvoriti toplota koja izaziva požar. Ovakvi požari nastaju

nezavisno od volje čovjeka i bez ikakvog njegovog uticaja u njegovom nastajanju. Ovdje spadaju požari

izazvani gromom, usled potresa i sunčevom toplotom.

5.2. Požari izazvani nehatom ili nepažnjom

Ovdje spadaju požari koji su nastali ljudskom nepažnjom tj. nesmotrenim postupkom ili zbog

nepreduzimanja odgovarajućih mjera kao na primjer:

- nepropisno izvedene električne i gasne instalacije,

- loše uradjena ognjišta i dimovodni kanali,

- odbačeni opušak ili ne ugašena šibica,

- izbacivanje pepela sa žarom,

- nepažljivo rukovanje lakozapaljivim tečnostima,

- samozapaljenje,

- nestručno održavanje instalacije i uredjaja,

- eksplozije i dr.

Usled nepažnje izbija preko 50% požara. Praksa pokazuje da je veoma veoma teško razgraničiti

da li je do požara došlo usled nehata ili namjerno propuštene radnje.

5.3. Namjerno izazvani požari

Namjerni ili kriminalni požari ili paljevine su požari koji su izazvani svjesnom ili promišljenom

radnjom iz razlitičih pobuda na različite načine u cilju uništenja imovine.

39

Kod namjerno podmetnutih požara vrlo je bitno znati motiv koji može biti vrlo različit kao što je

osveta koja može da se bazira na beznačajnim razlozima (svadja, tuča, ljubomora, zavist) prikrivanja

drugih krivičnih djela (kradje, ubistva, pronovjere), zastrašivanje, iznuda, piromanija i dr.

U zadnje vrijeme prisutni su namjerno izazvani požari iz koristoljublja kada se imovina osigura na

veliku sumu a zatim se šteta naplati od osiguravajućih društava.

5.4. Požari izazvani dječijom igrom

Djeca kao izazivači požara zauzimaju značajno mjesto iz razloga što vole da se igraju sa šibicama,

upaljačima, da imitiraju starije ili vrlo često da imitraju glavne junake na filmu gdje u nekoj sceni postoje

paljenje kuća, šuma, objekata i dr.

U dosta slučajeva djeca se posle izazvanog požara kriju u ormare gdje se najčešće uguše i izgore.

40

6. TRAGOVI KOD POŽARA

Karakteristični tragovi koji ostaju kod požara a na osnovu kojih se utvrdjuje uzrok požara kao i

otkrivanje izvršioca kod namjerno podmetnutih požara ili požara izazvanih nehatom dijele se na:

- tragove u okolini mjesta požara,

- tragove u izgorjelom objektu,

- tragove na električnim instalacijama,

- tragove u centru požara i

- tragove kod osumnjičene osobe.

6. 1. Tragovi u okolini mjesta požara

U okolini mjesta požara može se pronaći veliki broj tragova koji su u direktnoj ili indirektnoj vezi

sa uzrokom požara kao što su tragovi stopala, tragovi pneumatika, predmeti iz objekta, djelovi uredjaja i

instalacije, razne posude u kojima su držane lakozapaljive tečnosti za pospješivanje požara i dr. Svi

tragovi u okolini mjesta požara mogu dospjeti namjerno u cilju dovodjenja u zabludu lica koja utvrdjuje

uzrok požara ili nenamjerno a to je u direktnoj vezi sa uzrokom požara.

Tragovi koji se pronadju u okolini mjesta požara moraju se propisno fiksirati a tragovi stopala i

pneumatika mulažirati.

6.2. Tragovi u izgorjelom objektu

Sve tragove u izgorjelom objektu možemo podijeliti na:

- tragove na spoljašnjoj strani objekta,

- tragovi na unutrašnjosti objekta.

6.2.1. Tragovi na spoljašnjoj strani objekta

Jedan od vrlo važnih tragova na spoljašnjoj strani jeste postojanje ili nepostojanje naslaga gareži

iznad otvora (prozori, vrata) takozvanih oreola dimnih gasova.

Oreoli dimnih gasova nastaju samo ako se proces sagorijevanja odvija u zatvorenoj prostoriji što

podrazumijeva prostoriju sa nepropusnim plafonom.

41

Sagorijevanjem gorive materije oslobadjaju se produkti sagorijevanja koji vremenom stvaraju

odredjeni nadpritisak u prostoriji. Kako produkti sagorijevanja kao topliji popunjavaju gornje djelove

prostorije i usled nadpritiska teže da izadju, nailaze na prve pukotine iznad prozora i vrata kuda i izlaze.

Na spoljašnjim zidovima objekta koji su hladniji dolazi do kondezacije vlažnih produkata sagorijevanja a

time i do stvaranja naslaga gareži – oreola dimnih gasova.

Slika.2. Izgled oreola dimnih gasova iznad prozora izgorjelog objekta

Do stvaranje oreola dimnih gasova neće doći ako požar prvo izbije u tavanskom prostoru objekta

a zatim se prenese na unutrašnjost objekta jer u tom slučaju poslije rušenja plafonske konstrukcije i

prenošenja požara u unutrašnjost prostorija dimni gasovi kao topliji slobodno izlaze kroz srušenu

plafonsku konstrukciju.

Takodje do stvaranja oreola dimnih gasova neće doći ako u prostoriji nemamo plafonsku

konstrukciju i u slučaju da je plafonska konstrukcija propusna za dimne gasove kao što je ukrasni

rešetkasti spušteni plafon ili kao što su plafonske konstrukcije od trske i dr.

Ukoliko na objektu iznad većeg broja prozora i vrata postoje oreoli dimnih gasova to ukazuje da

se požar prenosio iz prostorije u prostoriju preko otvora kojima su povezane u tom slučaju požar je izbio u

prostoriji iznad koje su najintenzivniji oreoli dimnih gasova, ili ako na istoj prostoriji postoji veći broj

otvora, onda je mesto izbijanja požara u blizini otvora gdje su najintenzivniji oreoli.

Ovdje se mora uzeti u obzir koji je materijal gorio jer nas intezitet oreola dimnih gasova može

zavarati ukoliko je gorio materijal koji oslobadja veliku količinu dimnih gasova kao što je guma i neke

plastične mase.

42

Slika 3. Izgled kada se požar prenio u kancelarijski prostor

Pored oreola na spoljašnjem dijelu objekta treba obratiti pažnju na oštećenje prozora i vrata sa

spoljašnje strane, oštećenja dimnjaka, oštećenja oluka ako postoje, oštećenja fasade i dr.

Kod praćenja svih ovih tragova uvijek treba porediti intezitet oštećenja dva ista ili slična traga

(prozori, vrata, oluci, dimnjaci) i na osnovu toga zaključivati koji je duže bio zahvaćen požarom a time i

bliži centru požara. Ovdje se svakako mora uzeti u obzir raspored gorivih materija, akcija gašenja, kao i

vremenski uslovi koji su vladali (brzina i pravac vjetra, atmosferske padavine).

6.2.2. Tragovi u unutrašnjosti objekta

U izgorjelom objektu na svim njegovim djelovima, inventaru, instalacijama i drugim predmetima

u objektu bez obzira koliko su zahvaćeni požarom, da li su gorivi ili negorivi postoje tragovi koji nam

nepogrešivo ukazuju na smjer širenja požara a time nas dovode i do mjesta izbijanja požara što i jeste

osnovni zadatak kod utvrdjivanja uzroka požara.

Da bi se svi tragovi detaljno pregledali i medjusobno usaglasili potreban je mukotrpan rad često sa

dosta fizičkog napora kao i poznavanje ponašanja odredjenih materijala posle djelovanja vatre. Iz ovih

razloga uvidjaj kod požara na lilcu mjesta može da traje po nekoliko dana pa čak i do nekoliko nedjelja.

Uvijek treba porediti stepen oštećenosti pojedinih materijala, predmeta, opreme uredjaja sa istim

ili sličnim koji su manje oštećeni ili nijesu oštećeni.

43

6.2.2.1. Tragovi na drvetu

Drvo je jedno od najzahvalnijih materijala sa aspekta utvrdjivanja centra požara. Spada u grupu

čvrstih gorivih materijala. Stepen zapaljivosti drveta zavisi od vrste drveta, od obrañenosti površine,

stepena usitnjenosti, stepena vlažnosti i dr. Što znači da se tvrdo drvo teže pali. Manji komadi se lakše

pale od većih. Komadi čija je povšrina hrapavija lakše se pale od komada sa glatkom površinom. O

navedenom se obavezno mora voditi računa jer se u požaru obično nadju različite vrste drveta. Do paljenja

drveta dolazi na temperaturama od 250 - 300 o C.

U dijelu sagorijevanja čvrstih gorivih materija objašnjen je nastanak stvaranja „krokodilske

kože“na drvetu pa ćemo još jednom naglasiti da kod sagorjele površine drveta gdje imamo komadiće

„krokodilske kože“ sitnije a naprsline dublje ta strana drveta je bila bliža centru požara.

Kod ovih tragova obavezno prilikom donošenja konačne odluke obavezno uzeti u obzir pravac

strujanja vazduha, akciju gašenja i da li je drvo prethodno bilo tretirano nekim vatrootpornim premazima.

Prilikom tumačenja tragova gorenja na drvetu ako pronadjeno da je došlo do pregorijevanja

debelih drvenih greda, do progorijevanja stolova mora se imati na umu da ovakvi tragovi nastaju kod

žarećih (tinjajućih) požara i najčešće su prouzrokovani ili opuškom cigarete, ili djelovanjem povišenih

temperatura duži vremenski period (kod uzidanih greda i dimnjak) ili od nekog usijanog predmeta

prilikom zavarivanja, rezanja, lemljenja ili od toplote električne struje (kratak spoj, varničenje dr.).

Progorijevanje radnih površina stola na jednom mjestu može biti prouzrokovano od nekog

ostavljenog grejnog tijela (rešo, pegla i dr).

Svi djelovi od drveta posle požara moraju se rekonstruisati i utvrditi od čega potiču i gdje su se

nalazili prije požara.

Mjesto pronalaska drvenih elemenata u odnosu na mjesto gdje su se nalazili prije požara može

nam ukazati na smjer djelovanja toplote (stolovi i stolice sa drvenim nogarima).

Na osnovu mjesta pronalaska drvenih djelova, na osnovu mjesta gdje su se nalazili prije požara na

osnovu stepena i strane nagorjelosti a uvijek uzimajući u obzir smjer strujanja vazduha, akciju gašenja

sigurno ćemo odrediti pravac širenja požara što ima za cilj pronalazak centra požara.

Danas su u upotrebi velike količine ploča od drvenih otpadaka nastale presovanjem iverja sa

lijepkom (iverica i dr.) koje zbog prisustva zapaljivog lijepka često potpuno izgore u požaru ali na njima

su karakteristični tragovi gorenja kao i kod drveta na osnovu kojih utvrdjujemo smjer širenja požara tj.

centar požara.

44

6.2.2.2. Tragovi na staklu

Imajući u vidu da je temperatura topljenja stakla oko 770° C na mjestu požara uvijek pronalazimo

razbijeno i istopljeno staklo. Dobro je ako može da se utvrdi da li je staklo razbijeno usled toplote požara

ili je razbijeno usled udara tvrdim predmetom i cilju izazivanja požara. Kod pucanja stakla usled udara

javljaju se prskotine koje su mnogo duže i izraženije nego usled toplote. Takoñe naslage gareži na staklu

nam mogu ukazati da li je staklo razbijeno prije požara ili usled požara. Kod požara na automobilima i

parčićima stakla koja prilikom razbijanja padnu izvan auta nema naslaga gareži a požar je izbio u

unutrašnjosti automobila možemo tvrditi da je staklo prethodno razbijeno. Ovo važi i za objekte pod

uslovom da se parčići stakla posle pada ne mogu kontaminirati naslagama gareži.

Staklo spada u materijale koji su loši provodnici toplote pa usled zagrijavanja jedne strane druga

strana se mnogo sporije grije usled čega dolazi do pojave napona izmedju različito zagrijanih slojeva i

loma stakla.

Kod udara groma mogu se na staklenim površinama naći okrugli zatopljeni otvori.

Kod armiranog stakla dolazi do prskanja ali ne i do ispadanja pa ove površine često imaju ulogu

prepreke za plamen.

6.2.2.3. Tragovi na hartiji

Hartija pripada grupi čvrstih materijala koja može da intenzivno gori što umnogome zavisi od

oblika pakovanja. Ako se radi o hartiji složenih lsitova kao što su knjige, risovi, rolne papira ista će vrlo

teško gorjeti zbog nedostatka kiseonika. Ovdje će tragovi gorenja biti dublji i izraženiji sa strane koja je

prvo zahvaćena požarom.

Ako se radi o otpacima hartije, odnosno o hartiji u rastresitom stanju onda se proces sagorijevanja

vrši intenzivno do potpunog sagorijevanja.

Treba uvijek razmišljati u pravcu da se rasuta i rastresita hartija koristi za podmetanje požara.

Takodje na potpuno izgorjeloj hartiji može se pročitati tekst u slučaju da nije uništen akcijom

gašenja.

45

6.2.2.4. Tragovi na metalnim elementima

U gradjevinarstvu se dosta primjenjuju metalne konstrukcije koje mogu biti noseće, krovne ili

pregradne, a najčešće su izradjene u obliku profila različitih oblika.

Čelične konstrukcije koje se najviše primjenjuju imaju dobre karakteristike ali su veoma

neotporne na povišene temperature. Zbog dobre toplotne provodljivosti brzo se zagrijavaju i brzo

deformišu. Ispitivanja su pokazala da već posle 15 minuta intenzivnog djelovanja požara čelične

konstrukcije gube nosivost.

Oblici nastalih deformacija i nastale promjene boje pomažu nam da utvrdimo pravac širenja

požara odnosno nadjemo mjesto izbijanja požara.

Usled djelovanja toplote dolazi do većeg izduženja vlakana metala koja su okrenuta prema izvoru

toplote pa usled toga dolazi do savijanja prema izvoru toplote. Ove deformacije na pregradama od metala

mogu sa sigurnošću ukazati u kojoj prostoriji je prvo došlo do požara. Ovdje se mora uzeti u obzir kako je

konstukcija opterećena.

Boje koje se pojavljuju na čistoj površini čeličnih predmeta ukazuju na vrijednost temperatura do

kojih se zagrijavo čelični predmet.

Blijedožuta boja Do 220 oC

Zlatno žuta Do 245 oC

Ljubičasta Do 265 oC

Tamnopurpurna Do 280 oC

Svetloplava Do 300 oC

Plava Do 320 oC

Crna Do 420 oC

Tabela 5. Temperaturna slika čeličnih elemenata

Pojava boje na površini čelika bazira se na optičkim osobinama tankog filma oksida. Boja

omogućava da se sa dovoljno tačnosti može odrediti temperatura zagrijavanja pojedinih djelova čeličnih

predmeta.

46

Pored poznavanja temperaturne slike potrebno je znati razvojne temperature standardnog požara:

Temepratura (oC) Vrijeme (minuta)

200

450

800

1000

1025

1100

1150

1250

5

10

30

60

90

120

180

300

Tabela 6. Rrazvijanje temperature standardnog požara

Na mjestu požara, prilikom vršenja uvidjaja nailazimo na istopljene djelove metala i drugih

materija. Potrebno je znati temperature topljenja materija koje se najčešće nalaze na zgarištu:

Aluminijum 658 oC Olovo 328 oC

Bakar 1083 oC Porculan 1420 oC

Bronza 900 oC Staklo 771 oC

Cink 420 oC Gvoždje 1530 oC

Hrom 1615 oC Čelik 1350 oC

Mesing 900 oC Liveno gvoždje 1200 oC

Tabela 7. Temperature topljenja nekih materijala

Naročito je važno da se uoče promjene i deformacije na metalnim djelovima krovne konstrukcije,

jer se ispod najviše deformisanih mjesta, tamo gdje su najuočljivije promjene boje i gdje su najduže

vladale visoke temperature najčešće nalazi centar požara.

U svakom slučaju uz poznavanje navedenih temperatura i promjena do kojih dolazi, može se

orijentaciono rekonstruisati stanje koje je vladalo za vrijeme požara tj. stvoriti temperaturna slika u

objektu.

U slučajevima gdje se traži vatrootpornost veća od 15 min., što je uglavnom slučaj, vrši se zaštita

čelične konstrukcije vatrootpornim materijalima, pa su tragovi koji ostaju posle požara drugačiji o čemu

se mora voditi računa prilikom ispitivanja na zgarištu.

47

Za zaštitu čeličnih konstrukcija upotrebljava se laki beton, cigla, keramika, gipsane ploče, malter

itd.

Ovakvi zaštitni materijali se obično nanose na konstukciju prskanjem, jer se pripremaju u obliku

emulzije. Kao naročito dobra pokazala se masa napravljena od smješa azbesta perlita i gipsa. Čelični

stubovi zaštićeni ovom masom izdržavaju 3 časa u uslovima požara. Čelične konstrukcije se u cilju zaštite

od požara mogu premazivati i specijalnim bojama, koje pjenušaju pod dejstvom vatre. U normalnim

uslovima, ove boje štite konstrukciju od korizije. Pod dejstvom visokih temešpratura one povećavaju

zapreminu i stvaraju termoizolacioni sloj koji može povećati vatrootpornost na 30 minuta.

Premazi boje ostaju u vidu ljuspica na površinama od metala, tako da se ponekad na osnovu

njihovog stanja može odrediti smjer kretanja vatre. Tamo gdje nema ovog sloja, najverovatnije su vladale

više temperature i požar duže trajao. Naravno, i ovdje treba provjeriti da se tu nije nalazio neki materijal

koji sagorieva uz oslobadjanje velike količine toplote. Isto tako treba vodi računa o vrsti zaštitinog

materijala i njegovoj otpornosti prema vatri, kao i tragovima na njima.

6.2.2.5. Tragovi na cigli

Glinene opeke se još uvijek uveliko primjenjuju u izgradnji objekata. Imaju dobre termičke

osobine i visoku vatrootpornost i koriste se svuda gdje se želi postići veća otpornost prema djelovanju

visokih temperatura. Dobijaju se od gline koja se specijalnim postupcima preradjuje a zatim, pomoću

mašina, formatizira i peče u kružnim ili tunelskim pećima na temperaturi od oko 900 oC. Po završenom

pečenju i hladjenju, opeka se ugradjuje u konstrukciju.

Temperature koje se obično javljaju u požarima, opeka može da izdrži jer joj je tačka topljenja

negdje oko 1200 oC. Zbog toga u požaru ne dolazi de većih oštećenja i deformacija i takvi zidovi pod

djelovanjem visokih temperatura, odnosno opeke, ne pucaju u površinskom sloju. Prema tome, kada na

izgorjelom objektu naidjemo na neka oštećenja ovog materijala, prskotine i deformacije one nijesu nastale

kao posledica požara, već iz drugih razloga (mehanička oštećenja, potresi i sl.).

6.2.2.6. Tragovi na kamenu

U gradnji objekata se, takodje, mnogo upotrebljava kamen. Za tu svrhu koriste se sedimentne

stijene i to: krečnjaci, dolomiti i pješčari. Tu se koriste još i metamomorfne stijene kao mramor ili

semperin i to za dekoraciju.

48

Ponašanje ovih stijena na povišenoj temperaturi nije isto za sve vrste stijena, već to zavisi od

minerološkog sastava i od načina postanka pojedinih stijena. Granit, kao najizrazitiji predstavnik

magmatskih stijena, nije postojan na visokim temperaturama. Zagrijavanjem do 200 oC (ovakve

temperature redovno vladaju u požaru) njegova čvrstoća se povaćava a tada počinje naglo da pada.

Pukotine se javljaju već na temperaturi 5oo do 600 oC, a kod temperature od 800 oC dolazi do rušenja

elemenata za koje je granit upotrijebljen (sve ove temperature vladaju na zgarištu).

Krečnjački kamen počinje da puca na oko 600 oC, a na nešto višoj temperaturi se raspada.

Prilikom analize tragova na kamenu u izgorjelom objektu, ne treba izgubiti iz vida razne premaze kojima

se povećava otpornost kamena prema vatri, pa ponekad na njemu nema karakterističnih prskotina iako su

na tome mjestu djelovale relativno visoke temperature.

Kao premaz se najčešće koristi vodeno staklo.

6.2.2.7. Tragovi na betonu

Beton je mješavina cementa i agregata (pijeska i šljunka) sa vodom. Danas se pored običnog

betona proizvodi i koristi u gradjevinarstvu armirani beton, laki ili pjena beton, betonsko azbestni

proizvodi i dr.

Obični beton

Ponašanje običnog betona na visokim temperaturama je uglavnom posledica ponašanja njegovih

sastavnih komponenata, agregata i cementa. Kao agregat se koriste šljunak, obična zgura, leteći pepeo

perlit ili neki organski materijal (drvo, iverje, drvena vuna). U većini slučajeva ova vrsta agregata sadrži

mineral silicijuma koji već na 570 oC mijenja svoju zapreminu i puca, a na betonskom elementu se

manifestuje u vidu ljuštenja. Treba imati u vidu da toplota ne prodire duboko u unutrašnjost betona,

odnosno prostiranje toplote teče lagano, pa se tragovi dejstva vatre ne mogu primijetiti na prvi pogled, već

se otkrivaju tek posle pažljivog pregleda. Treba napomenuti da običan beton na temperaturama od 400 -

500 oC ne mijenja svoju strukturu i izgled, dok promjene nastaju tek iznad 500 oC. I ovdje se zaštita od

visoke temperature vrši raznim premazima, što treba uzeti u obzir prilikom pregleda zgarišta.

49

Armirani beton

Armirani beon je gradjevinski materijal sastavljen od betona i čelika. Široka primjena armiranog

betona zasniva se na velikoj mehaničkog otpornosti ovog materijala. Pri temperaturama od 200 - 300 oC,

ne dolazi do bitnih promjena na ovom betonu, medjutim na temperaturama od 400 - 600 oC dostiže

kritičnu veličinu i tada najčešće dolazi do rušenja konstrukcije. Naravno da prilikom pregleda djelova

izgorjelog objekta koji su napravljeni od armiranog betona treba voditi računa o vrsti čekika, debljini i

površini.

Laki beton

Kod ovih betona se koriste agregati sa manjom zapreminskom težinom. Prema vrsti agregata

dijele se na četiri grupe:

- laki betoni od lakih mineralnih agregata, koji imaju zatvorenu strukturu, jer su šupljine

izmedju agregata popunjene malterom (keramzit beton, varmikulit, perlit betoni drugi);

- laki šupljikavi betoni čija je struktura otvorena, jer su šupljine izmedju zrgna agregata

neispunjenje (jednozrni betoni);

- laki beoni koji koriste kao agregat meterije organskog porijekla (drvena vuna, iverje, durisol

dr.);

- ćelijasti laki betoni koji kao vezivo kroste kreč ili cement, a proizvode se tako što se u svježu

masu uvodi gas (penobetoni, siporeks).

Svi navedeni laki betoni su otporni na visoke temperature pa kod temperatura koje se razvijaju u

toku požara ne trpe nikakve promjene, što istovremeno znači da sva nadjena oštećenja na elementima od

ovog materijala ne bi trebalo da potiču od požara.

6.4.8.Tragovi na malteru

Malter je vezivni materijal, koji se sastoji iz vezivnog materijala sitnozrnog agregata (pijeska) i

vode. Zajednička osobina svih maltera jeste njihova plastičnost. Poznati su malteri: krečni, produžni

cementni malter i dr.

Najviše upotrebljavani krečni malter se dobija mješavinom gašenog kreča, pijeska i vode.

Premazi od maltera se pri temperaturi od 530 oC, usled izdvajanja vode razaraju, što ima za posledicu

50

odlepljivanje većih i manjih parčadi maltera i ogoljavanje zidova. Na osnovu ovako nastalih tragova

možemo odrediti smjer širenja vatre.

6.2.2.9. Tragovi na elementima od plastične mase

Primjena plastičnih masa u grañevinarstvu je veoma velika. Po svojoj strukturi ne spadaju u vrlo

zapaljive materije. Današnje hemijske industrije proizvode veoma veliki broj plastičnih materijala kao što

su PVC, poliesteri, poliuretani, polistiroli, epoksidne smole i dr.

Poliestri armirani staklenom vunom služe za izradu cisterni, silosa kao i nosećih grañevinskih

elemenata. Poliuretani takodje imaju veliku primjenu, naročito ekspandirane poliuretanske mase.

Variranjem osnovnih komponenata, moguće je dobiti čitav niz različitih poluretana, počev od vrlo mekih

pa do izrazito tvrdih sundjera sa zapreminskom težinom od 30 do 200kg/m3. Ekspandirane (sundjeraste)

tvrde poliuretanske mase koriste se u grañevinarstvu isključivo kao termoizolacioni materijal. Svi

poliuretani gore u prisustvu plamena, meñutim, po uklanjanju plamena oni se gase (samogasivi su) i

izuzev površine na koju je bio prislonjen plamen, zadržavaju istu strukturu i izgled po cijeloj zapremini.

Baš zbog ovakvog mehanizma sagorijevanja (nesagorijevanja) često ćemo u literaturi, naročito u

prospektima kojima se reklamira ovaj grañevinski materijal, naići na podatak da su poliuretani nezapaljive

materije. Iste podatke će nam dati i nedovoljno upućena stručna lica. Medjutim, u praksi ne samo da nije

tako, već su nestručno ugrañivane poliuretanske ploče pomogle da se požar brzo širi. Naime,

poliuretasnke ploče se lijepe na objekat bitumenom ili ter papirom, koji su veoma zapaljivi i koji posle

paljenja daju plamen dovoljan za burno sagorijevanja poliuretana u njegovom prisustvu. Dakle poliuretan

će goreti sve dok ima zapaljenog materijala koji daje plamen, a po prestanku djelovanja plamena na toj

strani će ostati karakteristična čvrsta zatopljenja, po kojima se može zaključiti sa koje je strane došao

plamen.

Polistirol je poznat pod komercijalnim nazivom „stiropor“, a u gradjevinarstvu se isključivo

koristi kao sundjerasti materijal i to kao toplotni izolator. Kod nas se proizvode dvije vrste stripora:

normalni (niske i vosike gustine) i samogasivi. Stiropor ploče normalnog tipa, pod dejstvom stranog

izvora plamena intenzivno oslobadjaju zapaljive gasove koji brzo proširuju plamen. Zračenjem toplote,

provodjenjem toplote kao ni užarenim izvorom toplote stiropor se ne može upaliti već se samo topi i

ostavlja karakterističan trag.

Stiropor ploče samogasivog tipa, posle nestanka stranog izvora plamena prestaju da gore, dolazi

do samogašenja materijala, a nastali tragovi su isti kao i kod poliuretana.

51

Treba istaći da analizom i praćenjem tragova do kojih dolazi na materijalu koji je zahvaćen

požarom, tj. poznavanjem izgleda materijala posle požara, možemo dobiti jednu temperaturnu sliku

oštećenog objejkta, odnosno, možemo rekonstruisati tok širenja vatre, intenzitet sagorijevanja materijala i

na osnovu toga ustanoviti mjesto početka požara – centar požara.

U svim objektima postoji velika količina plastičnih elemenata čija nam oštećenja tačno ukazuiju

na smjer širenja požara.

Plastične garnišle posle požara pašće istopljene samo na jednom mjestu iz razloga što strana koja

se prva zagrijeva otpada od plafona i u jednom trenutku garnišla visi i topi se na jednom mjestu.

Ovo isto važi i kod zaštitnih plastičnih plafonjera.

6.2.2.10. Tragovi na vratima i prozorima

Bez obzira da li su izgradjeni od drveta ili metala, kada na spoju izmedju krila prozora (vrata) i rama

(ragastova) nema tragova nagorijevanja ili promjene boje kod metalnih, znači da su u vrijeme požara bili u

zatvorenom položaju. Kod otvorenog položaja ovi djelovi su izloženi djelovanju plamena pa dolazi do

promjena, odnosno nagorijevanja. Tragovi nagorijevanja na vratima nas uvijek upućuju na prostoriju u

kojoj je došlo do požara, jer više nagorela površina vrata je uvijek okrenuta prema mjestu odakle dolazi

plamen. Najčešće je na toj strani i centar požara, ukoliko na širenju požara nijesu uticali neki spoljni

faktori kao promaja, ventilacija i slično, što treba provjeriti.

U prethodnom dijelu je objašnjeno ponašanje stakla u požaru. Ono je uvijek na prozorima i

vratima umetnuto u žljebove i tako osigurano od ispadanja. Prilikom požara staklo puca ili se topi, ali

djelovi će uvijek ostati u žljebu i na taj način se sprečava kontakt plamena, i stvaranje naslaga gareži na

unutrašnje površine žljeba, pa ti djelovi ostaju svjetliji od djelova na kojima je ovo djelovanje bilo

omogućeno. Ukoliko je staklo namjerno razbijeno prije požara onda lice koje to radi da bi sebi

obezbijedilo prolaz, uklanja sve komadiće stakla iz žljebova, jer mogu da ga povrede. Na taj način plamen

kasnijeg požara, koje to isto lice podmetne radi uklanjanja tragova, nesmetano dolazi u kontakt sa svim

djelovima unutrašnje površine žljeba i nagorijeva ga ili samo garavi. Tako ćemo na ovom dijelu naći

zagaravljenja po cijeloj površini žljeba – kanala što treba imati na umu pri donošenju konačnog zaključka.

Iz svega iznijetog proizilazi da kod vata i prozora naročitu pažnju treba obratiti na dodirne

površine izmeñu pokretnih nepokretnih djelova (vrata i rama, krila prozora i rama) i na stranu koja je više

nagorjela, jer je sa te strane došla vatra.

Često na izgorjelom objektu nalazimo samo djelove vrata i prozora i u tom slučaju treba pokušati

rekonstukcijom da odredimo položaj u toku požara.

52

6.2.2.11. Tragovi na bravama

Prilikom pregleda mjesta požara, takodje, treba ispitati brave i zasune na vratima, prozorima,

kako bi se ustanovilo da li su bili zatvoreni, otvoreni ili provaljeni. U vatri djelovi brava i zasuna obično

ostaju sačuvani, pa se mogu izvršiti sva potrebna ispitivanja na njima. Ovdje nas konkretno interesuje

položaj jezička brave u trenutku izbijanja požara i u toku požara, što nam ukazuje da li je bila zaključana

ili otključana. Ukoliko je čist, odnosno njegove površine nijesu zagaravljene, na njima nema tragova

gareži i toplotnih promjena, na njega nije direktno djelovao plamen u toku požara, znači da su zaključana

vrata ili prozor i obrnuto, ako se nalazio u izvučenom položaju – na njemu će biti naslaga gareži. Kod

zasuna uvijek treba pogledati stanje materijala ispod njegove površine. Ukoliko je nagorjela, zagaravljena

ili promijenila boju (kod metalnih) onda je zasun bio u krajnje izvučenom položaju (zatvarao je vrata ili

prozor) u suprotnom, ako je ta površina cijela, čista, nije dolazila u direktan dodir sa vatrom, bila su u

otvorenom položaju.

Stanje brava je veoma bitno utvrditi, naročito kada su sumnja na paljevinu, pa u tu svrhu treba

uvijek angažovati i vještake za brave, trasologe.

6.2.2.12. Tragovi na električnim instalacijama, uredjajima i osiguračima

Tragovi na električnim instalacijama su vrlo značajni i na osnovu jih možemo vrlo često pronaći

centar požara. Usaglašavanjem ovih tragova sa svim drugim tragovima tačno će se utvrditi centar požara

pod uslovom da je električna instalacija bila pod naponom za vrijeme izbijanja požara.

Ukoliko je električna instalacija bila pod naponom za vrijeme požara, prije početka pregleda

zgarišta, obezbijediti šeme električnih instalacija, a ako na postoje, snimiti stanje i na osnovu izjava

stručnih lica nacrtati grubu šemu instalacija sa potrošačima.

Ukoliko je električna instalacija pod naponom prilikom izbijanja požara usled sekundarnih kratkih

spojeva dolazi do pregorijevanja osigurača pa je stanje svih osigurača vrlo bitno jer osigurači selektivno

štite pojedine djelove instalacije.

Pregledom osigurača mora se utvrditi da li je osigurač originalan ili „krpljen“ a na osnovu jačine

osigurača, presjeka provodnika instalacije, snage uključenih potrošača da li je električna instalacija bila

preopterećena.

Na osnovu izgleda pregorelog umetka topljivog osigurača ponekad se može utvrditi način

pregorijevanja. Ako dodje do pregorijevanja usled kratkog spoja bakarna žica (licna) se potpuno istopi pa

se mogu njeni tragovi pronaći na zidovima porculanskog umetka u obliku kuglica.

53

Kod preopterećenja a ponekad i kod primarnog kratkog spoja usled postepenog zagrijavanja

dolazi do lijepljenja pijeska (ako je osigurač originalan) na bakarnu licnu pa tek onda do prekida.

Iz ovih razloga svi osigurači se moraju pažljivo otvoriti, detaljno pregledati i sve to unijeti u

zapisnik.

Ukoliko se osigurači ne izuzimaju najbolje je zbog eventualnih naknadnih pregleda osigurače

vratiti na svoja mjesta.

Prilikom pregleda električnih instalacija potebno je utvrditi sve okolnosti koje su prethodile

izbijanju požara i iste potpuno razjasniti na osnovu tragova posle požara a to su:

- da li je bilo uključeno električno osvjetljenje,

- kada i kojim redosledom se gasilo,

- da li je uočeno treptanje ili neke druge pojave kao što je slabo usijavanje niti sijalice.

Električni provodnici povezuje se meñusobno i na druge elemente (razvodne kutije, priključna

mjesta, mjerna mjesta, osigurači, pa na ovim mjestima najčešće dolazi do kvarova. Kada nije dobar spoj

na tom mjestu dolazi do varničenja pa i do izazivanja požara. Na tim mjestima detaljnim pregledom mogu

se naći zatopljenja a u okolini mjesta istopljene čestice bakra koje su vidljive i bez upotrebe mikroskopa.

Kod električnih uredjaja za koje se sumnja da su uzročnici požara mora se prvo utvrditi da li su

bili uključeni u električnu mrežu što se utvrdjuje na osnovu tragova na utičnici i utikaču. Ako je uredjaj

bio uključen u utičnicu za vrijeme trajanja požara u tom slučaju na viljuškama utikača i na unutrašnjim

površinama buksni utičnice nema naslaga gareži iz razloga što se utikač nalazi u utičnici i dimni gasovi ne

mogu da prodru u utičnicu, dok u suprotnom ako je utikač bio izvučen iz utičnice imaćemo naslage gareži

i na buksnama i na viljuškama.

6.3. Tragovi u centru požara

Ispitivanje tragova u centru požara i eksplozija se vrši sa ciljem da se utvrdi način na koji je

nastala toplota (uzrok dogadjaja) i sastav i osobine materijala koji se prvi zapalio, kao i eventualno

prisustvo materijala koji je poslužio za pospješivanje požara.

Naprijed je bilo dosta riječi o uzrocima požara i tu su iznijeti svi načini nastajanja toplote koja

izaziva požar, tako da će u ovom dijelu biti govora samo o ispitivanju nekih materijala u centru požara i

metodama kojima se može utvrditi njihovo porijeklo.

Prilikom istraživanja na svakom zgarištu je bitno da se eliminiše ili utvrdi prisustvo tečnih goriva,

naftnih derivata, kojima se najčešće vrši pospješivanje požara. Prevazidjeno je mišljenje da se upotreba

54

tečnih goriva može samo onda dokazati kada se u ostacima požara nadju izvjesne količine ovih zapaljivih

tečnosti u nepromijenjenom stanju. Uslijed visokih temperatura koje vladaju u toku požara, tečnosti

upotrijebljene na pospješivanje požara se najprije razlažu (jednim dijelom), pa je jedini način da se dokaže

njihovo prisustvo da se putem analiza utvrde produkti sagorijevanja karakteristični za upotrijebljeno

gorivo. Traganje u centru požara za potpuno nepromijenjenim ostacima tečnih goriva je bez izuzetka

osudjeno na neuspjeh. Zbog toga utvrdjivanje nerazorenih tečnih goriva na tom mjestu može često da

bude sumljivo, jer je lice koje je podmetnulo požar moglo da ih izlije poslije požara u cilju prevare,

skretanja sumnje ili nabacivanja sumnje na drugo lice. Meñutim, ponekad se ipak mogu naći i

nepromijenjeni tragovi ali samo težih goriva. Po pravilu se tada radi o paljevinama kod kojih je izostao

željeni uspjeh, bilo zbog ugašenog vremenski tempiranog upaljača ili zbog toga što je vatra okrivena prije

nego što je dospjela do materijala koji treba da izgori.

Osnovne karakteristike sagorijevanja tečnih goriva (naftnih derivata) su:

- brzo širenje požara,

- crveni plamen,

- crni dim,

- specifičan miris,

- razvijanje visokih temperatura i

- stvaranje velikih naslaga gareži.

Za utvrdjivanje vrste upotrijebljenog tečnog goriva od presudnog je značaja mjesto sa koga se

uzima uzorak, način uzimanja i pakovanja uzoraka. Uzorak se uzima sa više mjesta kako iz centra požara

tako i van centra požara, pri čemu se mora voditi računa da ne dodje do kontaminacije uzoraka. Uzorci se

obavezno pakuju u hermetički zatvorene posude (epruvete i bočice) i plastične kese, što omogućava

ispitivanje i gasne a ne samo tečne ili čvrste faze uzoraka.

Tragovi nerazorenih tečnih goriva mogu se naći i van zgarišta, na mjestima gdje je, eventualni,

učinilac prešao pre podmetanja požara, ili u posudama u kojima je tečno gorivo doneseno a često i na

odeći samog izvršioca.

Za ispitivanje tragova zapaljivih sredstava koji ostaju posle požara ili paljevine u principu mogu

da se koriste sve fizičko-hemijske metode.

Medjutim, za svaku konkretnu fizičko-hemijsku metodu potrebna je odredjena minimalna količina

materijala bez koje se metoda ne može primijeniti.

Konkretno je moguće koristiti sledeće metode:

- odredjivanje indeksa prelamanja supstance,

- odredjivanje specifične težine supstance,

55

- odredjivanje viskoziteta tečnosti, i

- odredjivanje optičke aktivnosti i supstance.

Primjena ovih fizičko-hemijskih metoda ograničena je relativno velikom količinom materijala

potrebnom za analizu. Količina potrebne supstance se kreće od 0,1 mililitar, za odredjivanje optičke

aktivnosti supstance.

Podaci koje dobijamo ovim analizama izuzetno su dragocjeni, s obzirom da se u svim svjetskim

standardima baš ove fizičko-hemijske osobine koriste za kategorizaciju pojedinih supstanci.

Medjutim, veoma se rijetko dešava da se sa lica mjesta može donijeti dovoljna količina čistog

uzorka da se za ispitivanje primijeni neka od gore navedenih fizičko-hemijskih metoda. Daleko češći je

slučaj da se iz spaljenog materijala moraju izdvajati samo tragovi supstanci. Za takve analize moguće je

koristiti samo one fizičko-hemijske metode za čiju je primjenu potrebno izuzetno malo materijala. Ovdje

se prvenstveno misli na gasnu hromografiju i atomsko-apsorpcionu spektrofotometriju, a u nekim

slučajevima na spektrografiju i spektrofotometriju u UV vidljivoj i IR oblasti.

Posebno je interesanta gasna hromatografija, s obzirom da su granice osjetljivosti

plameno-jonizacionog detektora, koji se najčešće korsit 1x10-12 gr. Ovako velika osjetljivost pruža

nam mogućnost da ekstrakcijom iz zemlje, pijeska, zida ili tkanine dokažemo prisustvo zapaljivog

sredstva u tim uzorcima. Iz nañenih komponenti koje uzorak sadrži možemo da odredimo koje je zapaljivo

sredstvo u pitanju.

Još je veća osjetljivost atomsko-apsorpcionog spektrofotometra ali je njegova primjena

ograničena na detekciju pojedinih elemenata što u pojedinim slučajevima može da ima značaj u

rasvjetljavanju uzorka nastanka požara.

Pored ovih metoda postoje i druge, koje takoñe moraju dati podatke interesantne za ispitivanje

nastanka požara. Ove fizičko-hemijske metode se redje primjenjuju, mada su interesantne s obzirom da

spadaju u nedestruktivne. Ovdje se misli na:

- neutronsku aktivacionu analizu,

- rendgensko-fluorescentnu analizu i

- rendgensko-difrakcionu analizu.

Nabrojane fizičko-hemijske metode mogu da daju podatke o elementarnom sastavu uzorka i o

kristalnoj strukturi uzorka. Interesantna je rengenska difrakciona analiza koja može da odgovori i da li je

požar izazvan električnom strujom, tj. da li je kratki spoj primaran ili sekundaran.

U redje primenjivane metode spada i masena spektromatrija povezana sa gasnom

hromatografijom.

56

Ova metoda nam daje veoma korisne podatke o masenom broju pojedinih komponenti uzorka, što

veoma olakšava utvrdjivanje vrste supstance.

S obzirom na činjenicu da se za pospješivanje požara u najvećem broju slučajeva upotrebljavaju

tečna goriva – naftni derivati koji su veoma isparljivi, za utvrdjivanje vrste upotrebljenih materijala je

veoma pogodna primjena gasne hromatografije jer je osjetljivost ove metode veoma velika, kao i zbog

toga štoje fazna faza u većini slučajeva najanje kontaminirani trag u odnosu na tečnu i čvrstu fazu u

kojima se tragovi nalaze.

Pomoću navedenih metoda mogu se utvrditi vrste i svih ostalih materijala i njihovih produkata

koji su se našli u centru požara i prvi počeli da gore, mijenjaju se na drugi način ili su izazvali požar.

Pored ovakvih načina ispitivanja tragova, treba pomenuti i mikroskopsko ispitivanje na mjestu

požara. Mada je kod požara najčešće na izgled sve unitšeno, praksa je pokazala da ovakvi postupci često

daju dobre rezultate prilikom istraživanja na zgarištu. Kod svih mikroskopskih ispitivanja požara od

odlučujućeg značaja je odredjivanje pravog mejsta sa koga se uzimaju tragovi. Zbog toga je preporučljivo

da se u svim komplikovanijim i značajnijim slučajevima za to angažuje stručnjak – vještak. Tragove koje

treba ispitati nalaze se većinom na užem području centra požara, ali se nalaze i na većoj udaljenosti od

njega, u djelovima objekta koji nijesu zahvaćeni vatrom. Tragovi čije porijeklo na ovaj način možemo

utvrditi, mogu biti biljnog porijekla, tragovi voska, zaostali djelovi neke naprave, kristali nekih silikata, a

bilo je slučajeva da je na ovaj način dokazano i prisustvo duvana na osnovu ispitivanja pepela i to u

prostorijama gdje je inače zabranjeno pušenje.

Da bi se za ispitivanje uzeli pravi uzorci, materijal u centru požara se ispituje sloj po sloj i na taj

način utvrdjuje pored sastava i materijal koji se nalazio iznad i ispod prije požara.

6.4. Tragovi na osumnjičenom licu

Kad god je to moguće treba obezbijediti obuću i odjeću osumnjičenog lica jer se na njima mogu

naći tragovi koji bi ukazali da je ono zaista bilo u objektu neposredno prije izbijanja požara. Ti tragovi

mogu biti:

- tragovi zapaljivih tečnosti,

- materijali istovjetni onima koji su se nalazili i izgorjelom objektu,

- tragovi zemlje na obući i odijelu koji potiču iz okoline objekta a lice tvrdi da nije tamo bilo i

drugo.

57

Ne treba zaboraviti da se uzmu uzorci iz kose i ispod noktiju osumničene osobe.

Na kraju treba napomenuti da je svako ispitivanje u oblasti požara ustvari istraživački rad i da

svaka nepažnja i propust može dovesti do toga da se dogadjaj ne rasvijetli. Za to je potrebno veoma

pažljivo i oprezno pristupiti ispitivanju svakog i najsitnijeg traga, usaglašavati, belježiti, fiksirati i pažljivo

analizirati.

58

7. ZAKLJUČAK

Posao vršenja uviñaja kod požara je mnogo specifičniji i zahtjevniji nego kod ostalih vrsta

uviñaja. Specifičnost je posebno potencirana posledicama koje mogu nastupiti usled požara,

kao što su mogućnost stradanja velikog broja ljudi, nastanak velike materijalne štete, visoka

temperatura, velike promjene lica mjesta i sl.

Stručno lice zna da se u požarima može upotrebiti mnogo materijalnih tragova na osnovu

kojih se može utvrditi mjesto nastajanja požara, a zatim i uzrok nastajanja požara.

Utvrñivanje uzroka požara se isključivo zasniva na materijalnim tragovima, dok se izjave

svjedoka uzimaju u obzir, ali se na osnovu njih ne može donositi mišljenje.

Velika je razlika, kada se radi na utvrñivanju uzroka požara, da li se radi o požaru na

otvorenom prostoru ili o požaru u zgradama. Izučavanje požara u zgradama prvo zahtijeva

odgovor na logično pitanje da li je požar nastao u objektu, ili je prenijet sa spoljne strane.

Vatra na otvorenom prostoru ima dovoljno kiseonika, dok je kod požara u zatvorenim

prostorima sasvim drugačija situacija.

Iz svega navedenog, može se zaključiti, koliko je kompleksna problematika utvrñivanja

uzroka požara, s obzirom na načine na koji mogu nastati, pa je samim tim neophodno i

angažovanje stručnjaka iz ove oblasti kako bi se mogle nedvosmisleno utvrditi okolnosti pod

kojima je došlo do njegovog nastajanja.

59

8. Literatura

1. Busarčević Miroslav, Radmilac Dragan, Krstić Dragan, Cvetković Ljiljana, Glušica Branko,

Djordje Poljak; Osnovi kriminalističkih vještačenja, Beograd 2001, izdavač MUP Republike

Srbije

2. Naučno stručni i informativni časopis; Požar Eksplozija Preventiva; godina I, Sarajevo, decembar

1980

3. Durmišević Izudin, Basarić Mehmed; Istraživanje požara i paljevina; Beograd 1972; Izdavač

Savezni sekreterijat za unutrašnje poslove, Beograd

4. Zakon o zaštiti i spašavanju, „ Sl. list RCG “, br. 13/07