T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER (DNLER TARH) ANABLM DALI

UYGUR TRKLERNN DN NANILARI

YKSEK LSANS TEZ

Bumairimu Abudukelim

Danman: Prof. Dr. Mustafa ERDEM

ANKARA 2006

NSZ

Her milletin kendine zg tarih ve kltrel deerleri vardr. Bir milleti bakalarndan farkl klan da, sahip olduu bu deerleridir. Dnyann en kkl ve byk milletlerinden olan Trkler, tarih ve kltrel deerlerini, rf, adet ve geleneklerini, din inanlarn dnden bugne byk bir itina ile tamlardr. Tama esnasnda byk tehlikeler ile karlamlar ve bedeller demilerdir. Trklerin en eski boylarndan biri olan Uygurlar, VIII.yzyln ortalarnda

kurmu olduklar Uygur Devleti ile dnya sahnesinde boy gstermitir. Dier Trk boylarnda olduu gibi, Uygurlarn da teden beri tek tanr inanna dayal Geleneksel Trk dini inanlarna sahip olduu ve ortak kltr deerlerinin bu temel esasnda ekillendii bilinmitir. Uygurlar, daha sonra blgedeki dier Trk boylaryla birleerek tarihte lk Mslman Trk Devletini kurmulardr. Uygurlarn tarihten beri yaamakta olduu anavatan Dou Trkistan, gnmzde in snrlar iinde incan Uygur zerk Blgesi diye adlandrlmaktadr. Uzak tarih gemie sahip olan Uygurlar, Trk Dnyasndan uzun yllar kopuk halde yaamas ve d dnyaya kapal kalm olmasna ramen, kendi din ve mill kltrlerini korumu, mill kimliini gnmze kadar muhafaza edebilmitir. Uygurlarn Din nanlar konulu bu tezde, Uygurlarn din inanlar hakknda bir serveni gzler nne sermeye allmtr. Drt blmden oluan bu tezin giri ksmnda, Uygurlar hakkndaki genel bilgiler ve Uygurlarn tarihi, yaadklar corafya ksaca tantld. Birinci blmde, Uygurlarn slmdan nceki inanlar, yani Geleneksel Trk inanlar, Zerdtlik, Budizm, Manihaizm, Nestur Hristiyanlk gibi dinlere yer verildi. Bin seneye yakn zamandr slm ile i ie yaayan Uygurlarn durumu, ikinci blmde ele alnd. nc blmde, in idaresi altna girdikten sonra, Uygurlara ynelik uygulanan inin din politikalar, inde hkmet tarafndan yaynlanan eserlerde olduu gibi aynen ortaya konuldu. Ayrca, Uygur blgesindeki misyonerlik faaliyetlerine de deinildi. Drdnc blmde, gnmzde Uygurlar arasnda yaygn olan halk inanlarndan ksaca bahsedildi.

ii

Aratrmann, gnmzde in snrlar iinde yaamakta olan Uygurlarn din inanlarnn tannmasna katk salayacan umuyorum. Bu konunun seilmesinde ve belirli aamaya getirilmesinde byk emek harcayan deerli danman hocam Prof. Dr. Mustafa ERDEMe gnlden tekkr etmeyi bir bor bilirim. Bumeryem Abdulkerim Ankara-2006

iii

NDEKLERNSZ...ii KISALTMALAR...... ..viii GR...1 A. Konunun Seimi ve Snrlar.1 B. Metot ve Kaynaklar...2 C. Uygur Ad Hakkndaki Grler...... 3 D. Uygurlarn Kkeni.5 E. Uygurlarn Tarihi ve Yaadklar Corafya.......8 F. Uygurlarn Trk Dnyasndaki Yeri.19

I. BLMUYGURLARIN SLMYETTEN NCEK NANILARI.21 A. GELENEKSEL TRK DN NANILARI22 a. Gk-Tanr nanc...22 b. Yer-Su nan....24 c. Da nan.....25 d. Aa ve Orman nan..26 e. Su (Pnar, Irmak, Gl) ve Ate nan..27 f. Atalara Sayg nan..28 g. Totem nan.29 h. Kam (aman) nan.32 i. lmle lgili nan ve Trenler (Cenaze Trenleri).35 B. ZERDTLK39 C. BUDZM......41 D. MANHAZM..48 E. NESTUR HIRSTYANLIK......54

II. BLM UYGURLARIN SLMA GR...58

iv

A.

TRKLERN SLMYETE GR.58 DUYURULMASI..63

B. SLMYETLE LGL HABERLERN UYGUR BLGESNDE C. SULTAN SATUK BURA HAN VE UYGURLARIN SLMYET KABUL........65 a. Kagar Halknn Mslman Olmas .....66 b. 200 bin adrl Trkn Mslman Olmas.. ....67 c. Udun (Hoten) Halknn Mslman Olmas ..67 D. MOOLLAR VE DOU AATAY HANI TULUK TIMURUN MSLMAN OLMASI.......68 a. Kua Halknn Mslman Olmas.....72 b. Turfan Halknn Mslman Olmas .....72 c. Kumul Halknn Mslman Olmas .....73 E. HOCALAR ...........73 F. UYGURLARIN SLM ANLAYILARI.,............79

III. BLM UYGURLARIN N HAKMYETNE GR..81A. NN UYGURLARA YNELK UYGULADIKLARI DN POLTKALAR...81 a. ing Hanedan Dnemindeki Din Politikalar...81 b. Milliyeti in Cumhuriyeti Dnemindeki Din Politikalar....84 c. Komnist in Dnemi Din Politikalar .87 ca) 1950den Sonraki Din Politikalar87 cb) Gnmzde Komnist Partinin Din Anlay.89 cc) Din Adamlarnn Liyakati.90 B. UYGUR BLGESNDEK HIRSTYAN MSYONERL....91

a. 1892-1936 Yllarndaki Misyonerler...........91 b.1980l Yllardan Gnmze Kadar Misyonerler....94 IV. BLM UYGURLARIN HALK NANILARI.97

v

A. TABATLA LGL HALK NANILARI..97 a. Gk Cisimleriyle lgili nanlar..97 b. Atalar Ruhuna Sayg...98 c. Ate ve Ocakla lgili nanlar.....98 d. Yer-Dala lgili nanlar....98 e. Suyla lgili nanlar....99 f. Aa-Ormanla lgili nanlar.100 g. Tala lgili nanlar...100 h. Kularla lgili nanlar..................101 ha) Krlang.101 hb) Blbl ile Krmz Gl ..101 hc) Kakkuk ile Zeynep.102 B. OLAGANST VARLIKLARLA LGL HALK NANILARI.102 a. Avak A ve aratku Seli...102 b. Ot Kr ve Cinkelik....103 c. Perihunluk.....103 d. Kavu, Yanduru ve Tuzlanduru.104 C. TRENLERLE LGL HALK NANILARI..105 a. Doum ve Doum Sonras le lgili nanlar....105 aa) Hamile Kalmakla lgili nanlar.....105 ab) Hamilelik Dnemi Adetleri105 ac) Doumla lgili Adetler106 ad) Doumdan Sonraki Adetler....106 b. Ad Koymayla lgili Uygulama Ve nanlar.....106 c. Evlilikle lgili Uygulama ve nanlar108 d. lmle lgili Uygulama ve nanlar..110 da) Cenaze.110 db) Nezir ira Gelenei..111 dc) At.112 e. Mevsim Trenleri.......112 ea) Avclk Treni....113 eb) Nevruz Bayram.....113 ec) Gl Suruh Bayram (iek Bayram).....114 ed) Karlk Oyunu.....115 ee) Ordam Treni.........116

vi

D. UURLU SAYILAR NANII...116

SONU......118 KAYNAKA....123 EKLER...........1301.Uygur Blgesinin Haritas.....130 2. slmiyet Dneminde Okullarda Okutulan Ders Kitaplar Listesi...130 3. Fotoraflar133 1. Mezarlkta Dua Etmekte Olan Kadnlar133 2. Kagar Heytgah Cmisi..134 3. Kagarl Mahmudun Mezar..134 4. Yusuf Has Hacip Mezar.135 5. Satuk Bura Han Mezar....135 6. Arslan Han Mezar.136 7. Buda Kulesi...136

vii

KISALTMALAR:Ankara niversitesi

A.

a.e. a.g.e. a.g.m. Bkz. c. ev KP H. Hz. MC M. M.. M.S. l: T: t.y/t.s vb. vs. yy.

Ayni eser Ad geen eser Ad geen makale Baknz Cilt eviren in Komnist Partisi Hicri Hazreti sve Misyon Cemiyeti Miladi Milattan nce Milattan sonra lm Tahta oturan zaman Basm Tarihi Yok ve benzerleri vesaire yzyl

viii

ix

GR

A. KONUNUN SEM VE SINIRLARI

Uygurlarn din inan ve uygulamalarn ele alan bu aratrma, her eyden nce bir Dinler Tarihi almasdr. Konu itibariyle bu aratrma, genelde Trklerin zelde Uygurlarn din ve dnya anlayn ele almaktadr. "Uygur Trklerinin Din nanlar" isimli bu aratrmamzn temel amac, eski Trk boylarndan biri olan Uygurlarn slmiyet'ten nceki dinler ve slm'la olan ilikilerini tespit etmektir. Geni bir corafyada yaamakta olan Trk topluluklar olduka zengin bir kltre sahiptir. Bu kltrn incelenmesi, Trk kltrnn btn boyutlarnn ortaya konulmasn, daha da nemlisi mahiyeti hakknda fazla bilgi bulunmayan geleneksel Trk din inanlarnn yaps hakknda bilgi sahibi olunmasn salayacaktr. Bu bakmdan, Trk kltrnn temel unsurlarndan biri olan Trk din inan ve uygulamalarnn kkeninin, niteliinin ve zelliklerinin aydnlatlmas iin Uygurlarn din inan ve uygulamalarnn renilmesi nem tamaktadr. Trk dnyasndan uzun yllar kopuk halde yaam ve d dnyaya kapal kalm Uygur Trkleri, imdi in snrlar iinde zerk bir blge olan kendi topraklar zerinde yaamaktadr. Uygur Trkleri tarihte bir ok dine inanmlardr. Bu tezde Uygurlarn tarih boyunca inandklar Gk Tanr inanc, Mecuslik, (Nestur) Hristiyanlk, Budizm, amanizm, Manihaizm ve slmiyet inanc yansra, inin din politikalar, Uygur blgesinde faaliyette bulunan Hristyan misyonerlii konular ve Uygurlarn halk inanlar tarih seyri iinde ele alnacaktr. Uygurlarn tm dini inanlarnn incelenmesi, bugne kadar Trkiye'de Dinler Tarihi alannda allmam bir konu olduundan dolay, almann snrlarnn olduka geni tutulmas zorunluluunu dourmaktadr. Bu da, kaynaklara ulamadaki sknt, zaman darl ve her bir konuya yeterince eilememe gibi skntlar n plana karmaktadr.

1

Bu olumsuzluklar dikkate alarak, ilk nce Uygurlar ksaca tantlacak ve hemen sonra Uygurlarn slmiyet'ten nce inandklar Gk Tanr, Mecuslik, Budizm, (Nestur) Hristiyanlk ve Manihaizm gibi inanlarndan bahsedilecek. Sonra Uygurlarn slmiyet'i kabulne yer verilecek. Daha sonra in idaresi altnda deiik dnemlerde uygulanan din politikalar ve gnmzde kar karya kaldklar Hristiyan misyonerlii faaliyetlerinden bahsedilecektir. En son Uygurlar halk inanlarna yer verilecektir.

B. METOT VE KAYNAKLAR

Bu aratrmann tarihsel olduu kadar sosyolojik boyutlarnn da olduu bir gerektir. Konunun ok ynl olmas, tek yntemin kullanlmamasn gerektirmektedir. Bu hususlar gz nne alnarak nem srasna gre fenomonoloji, tarihsel karlatrma ve nitelendirici (descriptive) metodu kullanlacaktr. Bu yaklam sayesinde konu btnsel olarak grlebilecektir. Konu Uygurlarn Din nanlar olunca, doal olan ilk mracaat edilecek kaynaklar Uygurlarn tarihi, zellikle din tarihi ile ilgili olan kaynaklar olacaktr. Trklerin eski inanlar ile ilgili kaynaklarn yan sra in'de var olan tarih eserler de ilk el kaynaklar oluturacaktr. Ayrca XIX.yzyllardan beri Uygur blgesini ziyaret eden Hristiyan misyonerlerin yazm olduu hatralar da bize nemli malzeme olacaktr. Aratrmann her drt blmnde birinci el ve orijinal nitelikli kaynaklara bavurmaya gayret edilecektir. Aratrmada bavurulan kaynaklar arasnda temel kabul edilenler seilmeye allacaktr. Bu kaynaklar arasnda Uygurlarn genel olarak yaam tarzn, kltrn, zellikle geleneksel din inanlarn inceleyen Uygur aratrmaclardan Abdukerim Rahman, Rahile Davud, Esed Sleyman, Abdkr Mumemmed Emin, Abdurehim Hebibullah ve Trk aratrmaclardan Harun Gngr, Gnay Tmer, Abdurahman Kk, Durmu Ark, Hikmet Tanyo gibi aratrmaclarn eserleri yan sra Uygurca sreli yaynlarda kan makaleler birinci blmde yer alacaktr. Ayrca, Kagarl Mahmudun Divan- Lgatit-Trkten de baz yararl bilgiler elde edinecektir. Aratrmann ikinci blm iin Uygurlarn sm'la karlat ilk dnem

2

hakknda orijinal bilgiler veren Mustafa Erdem, Zekeriya Kitap, Nesimi Yazc, Hac Nur Hac, Chen Guo Guang, Molla Musa Sayram, Li Jin Xin gibi tarih aratrmaclarnn eserleri yannda Seyfettin Aziz, Ebul-Hasan en-Nedev, Mehmet Saray gibi tarih yazarlarnn verdii nemli bilgilere bavurulacaktr. nc blm iin Uygurlarn in daresi altndaki din hayatlar zel olarak incelenen ve slm'a (zellikle Uygurlarn dinine) ynelik uygulanan in politikalarn ortaya koyan deerli ariv belgelerine dayal olarak hazrlanm olan makalelerden, zellikle Li Jinxinin eserinden yararlanlacaktr. Burada ayrca Uygur blgesine giden Hristiyan misyonerlerin verdii nemli bilgilere de yer verilecektir. Drdnc blmde Uygurlar arasnda yaanmakta olan halk inanlarna da temas edilecektir. Aratrmada yararlanlacak kaynaklarn ounluu Uygurca ve ince

eserlerdir. Bunun yan sra konuyla ilgili Trke ve ngilizce eserler de yer almaktadr.

C. UYGUR ADI HAKKINDAK GRLER

Uygur ad Trke kaynaklarda, ilk defa 716 ylndaki olaylar srasnda, Orhon yaztlarnda Uygur lteberi'nin ismi vastasyla zikredilmitir. Bu srada Uygurlar, Gk Trk hkimiyetini tanmak istemeyerek Gk Trk lkesinin dousuna, muhtemelen de in snrlarna doru kam olduklar sanlmaktadr.1 in kaynaklarnda Uygur ad Hui-hu, Hui-he, Wei-hu, Wei-wu gibi eitli ekillerde yazlmtr. Bundan baka, 1283 Numaral Pelliot yazmalar iinde, 787843 yllar arasnda Tibet'e giden be Uygur elisinin raporlar mnasebetiyle, Uygur ad Tibete Ho-yo-hor eklinde yazlmtr. Btn bu deiik yazllar Uygur adn ifade etmektedir.2 Uygur adnn anlam ve etimolojisi hakknda eitli grler vardr. Uygur'un manasnn "ahin gibi hzla hcum eden, orman halk", "ukur" anlamlarnda olduu sylenmitir. Gy. Nmeth'e gre Uygur ad, uy- "uymak, takip etmek" fiilinden

1

Erkin Emet, Dou Trkistan Uygur Azlar (Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstirs, Baslmam Doktora Tezi), Ankara-2004, s.3. 2 Seyfettin Azizi, Satuk Bura Han, Ocak Yaynlar, Ankara-1998, s. 9.

3

tremitir. Ebulgazi Bahadr Han da Uygurlarn adn "uymak, yapmak" 3 fiiline dayandrr. Kgarl Mahmud'un kitabnda ise, "kendi kendine yeter" manasnda kullanld4 anlatlmaktadr. Kelimenin genellikle Uy+gur eklinde gelitii, "akraba, mttefik" anlamnda olduu, On Uygur adnn da "On Mttefik" 5 anlamna geldii yolunda aklamalar da bulunulmutur. in kaynaklar, Uygurlarn Gk Trkler gibi Hunlarn neslinden olduu yolundaki haberlerde hemfikirdirler ve Gk Trkler gibi onlarn da kurttan trediklerini sylerler. Fakat bunun yan sra Uygurlarn aatan trediklerine dair efsaneler de vardr.6 Uygurlara ait en eski kaytlarn M..176 ve M.S.43 yllarnda Issk Kl civarlarndaki kalntlarda bulunduu sylenmektedir.7 in'deki Trk Tabga Hanedan srasnda Uygurlar Gao Che adyla anlmlardr. Daha sonra da, 5. yzyln ikinci yarsndan sonra, Tlslerin bir kabilesi olarak gemektedirler. Bununla beraber slm corafyaclar, TokuzOuzlarla Uygurlar e tutmulardr. Elimizde bulunan Karabalgasun yaztnn ince yazlar yznde Uygurlarn dokuz aileden meydana gelmi olduklar zikredilmitir,8 fakat bu "dokuz aile"nin ad tek tek saylmamtr. in kaynaklarnn yardmyla Uygurlar meydana getiren dokuz aileyi u ekilde belirtebiliriz: 1) Ye-lo-ko (Yaglakar), 2) Hu-to-ko (Uturkar), 3) Tolo-wu/Hou (Krebir), 4) Mo-Ko-si-k'i (Bakaskr), 5) A-vu-ti (Ebireg), 6) Ko-sa (Kasar), 7) Hu-Wu-su, 8) Ye-wu-ku (Yagmurkar), 9) Hi-Ye-Vu (Aymur/Eymr). Bunlarn liderlii ise Yaglakar ailesinin elinde bulunuyordu. Uygur adnn siyas bir addan ziyade, kabile ve blge ad olarak kullanld yolunda grler de vardr. Gk Trk lehesinde yazlan kitabelerden ve in kaynaklarndan rendiimize gre, Uygurlarn tarih sahnesine ktklar ilk yurdun, Selenge nehrinin dou ksmlar olduu anlalmaktadr.9

3 4

Abdurehim Habibullah, Uygur Etnografyas, incan Halk Neriyat, Urumi -2000, s. 57. Kgarl Mahmud, Divan Lgatit-Trk Tercmesi, ev. B. Atalay , C.1, 2. Bask, Ankara-1985, ss.111-112. 5 Abdurehim Habibullah, Uygur Etnografyas, s. 57. 6 Abdurehim Habibullah, a.g.e., s. 64. 7 Emel Esin, slmiyet'ten nceki Trk Kltr Tarihi ve slm'a Giri (Trk Kltr El Kitab), stanbul-1978, s.14. 8 Erkin Emet, Dou Trkistan Uygur Azlar, s.5. 9 Seyfettin Azizi, Satuk Bura Han, s. 10.

4

Aratrmac Hac Nur Hac Eski Uygurlar ve Karahanllar adl kitabnda yle yazmtr: "Uygur aslnda bir milletin ad deildir. Uygurlarn en nceki etnik kkeninin geliim sreci, Uygur adnn zuhura gelip ortaya kma nedeni, Uygurlarn teekkl etme tarih geliim sreci gibi vs.lere bakldnda, Uygurlar, birka airet ittifakndan tekil olan bir kuvvetli gtr. M.S.1250 ylnda Horasanl Tarihi Cveyni (l:1258) tarafndan yazlan Tarih Cahankuay adl kitapta, Iran tarihisi Raiddin Fezlullah Binni Ebulhayri Hamdullah (l:1318) tarafndan kaleme alnan Cmi't-Tevrih adndaki eserde ve Ebulgazi Muhammed Bahadrhan tarafndan yazlan ecere- Trk adl eserlerde anlatlan Uygurlarn ortaya kma tarihi hakkndaki bilgileri zetlersek, Uygur kelimesinin "birleen, abuk birleen, rgtlenen, ittifak olan" gibi anlamlar vardr.10

D. UYGURLARIN KKEN

Uygurlarn kkeni hakknda tarihiler, dilciler, gnmzdeki arkeologlar ve etnograflar yaptklar almalar neticesinde bir ok grler ilerisrmtr. Bunlar zetlersek sonuta aadaki iki trl gr hakimdir: Birinci Gr: 19.yzylda yaam olan nl Uygur tarihi alim Molla Musa Sayram (1836-1917) Tarih Hamdi adl kitabnda Uygurlarn kkeni hakknda nemli bilgiler vermitir. Bu kitapta anlatldna gre, Uygurlarn kkeni Hz.Nuh'un olu Yafes'e dayanmaktadr. Hz.Nuh'un olu Yafes, Yafes'in olu Trk, Trk'n olu Ebila Han, onun olu Zip Batu Han, onun olu Kyk Han, onun olu Elince Handr. Ona dnya nimetleri fazlasyla verilmiti, ok mal mlk sahibiydi ve uzun sre padiah olmutur. Bundan dolay o atalarnn doru yolunu terk ederek, tevhidi inantan uzaklap, mriklik yolunu semitir. Elince Han'n biri Mool Han, dieri Tatar Han adl iki olu olmutur.11 (Buradaki Mool ismini imdiki Mool milletinin ismi gibi kabul etmemek gerekiyor. Yazldna gre, o zaman imdiki zbeklere Mool diyorlarm. 12 ) Mool Han'n olu Kara Han, Kara Han'n olu ise Ouz

10 11

Hac Nur Hac, Eski Uygurlar ve Karahanllar, incan Halk Netiyati, Urumi- 2001, s. 21. Molla Musa Sayrami, Tarihi Hamidi, Milletler Neriyat, Pekin-1986, s. 53. 12 Nazim Paayev (Azerbaycan Trkoloji niversitesi Yng Sanayi Fakltesi / Azerbaycan), Valide Paayeva (Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi / Trkiye) "Eski Ouzlarn

5

Han'dr. Ouz Han'n babas Kara Han, Tek Tanrnn sadk kullarna ok eziyet eden bir mrikti. Ondan nur yzl bir oul olan Ouz Han dnyaya gelmitir. Bu oul dnyaya gelip gne kadar annesinin stn emmemitir. Bu durumdan dolay annesi ok zlrken, ryasnda olu ona: "anneciim, eer Tek Tanrya inanrsan, stn emeceim. nanmazsan, emmeyeceim. Bu srr sakn kimseye syleme" demitir. Bunun zerine annesi uyanm ve hemen sonra Tek Tanrya iman etmi, ocuk da annesinin stn emmitir. Bu anne kocasnn tabiatn iyi bildii iin, iman ettiini ondan gizli saklamtr. ocuk bir yaa geldiinde, anne babas bu yakkl oluna ad verme treni dzenlemi ve nasl bir ad vermeliyiz diye dnp dururken, bu zeki ocuk: "benim adm Ouz olsun!" diye konumaya balam, babas aknlk iinde sevinerek ona "Ouz" adn vermitir. Ouz bulua erdiinde, babas onu bir erkek kardeinin kzyla evlendirmi, ama Ouz amcasnn bu kzna hi ilgi gstermemi, hatta onun yzne bile bakmamtr. Bir gn, Ouz avdan dnp dier bir amcasnn evine geldiinde, amca kz ona: "Ben sizin hizmetinizde olmak istiyorum" demi, Ouz: "Eer Tek Tanrya iman ederseniz, ben de sizinle nikahlanaym" demitir. Bunun zerine kz iman etmi, bu iki gen ebediyen beraber olmaya ahdilemitir. Ouz da bu srr annesine sylemi, babas fazla dnmeden olunu bu kzla evlendirmi, onlar kar koca olarak mutlu olmulardr. Bir gn Ouz ava gittiinde, babas Ouz'un ilk karsndan: "Olum neden sana ilgi gstermiyor?" diye sormu, kadncaz: "olunuz Tek Tanrya iman etmi, onun ikinci kars da iman etmi, ben ise atalarmn dinine ve kendi kltrmze bal kaldm, Ouz ve karsnn yaptn yapmadm iin, o benimle ilgilenmedi, beni bir kenara brakt." diye cevap vermitir. Bundan dolay hiddetlenen Kara Han Ouz'a kar asker gndermeye karar vermitir. Bunu duyan Ouz'un imanl kars Ouz'a haber gndermi, Ouz da savaa hazrlanmtr. Arada ok etin savalar olmutur.

nanlar ve Mitolojik Grleri", Trkler, 3.Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002, s.349. Uygur aratrmac yazar Gayratcan Osman "Elir Nava-'nin Hayat ve cadiyiti Hakknda Telkinlik Shbet" adl eserinde: "zbek milleti 15. ve 16.yzyllardan sonra ayr bir zbek milleti olarak ortaya kmtr. "diye yazm ve bu grne bir kant olarak: "S.Y.Malov zbek dili tarihini yle dneme ayrm: 1. Uygur edeb dili dnemi; 2. aatay edeb dili dnemi; 3. Sovyet dnemi zbek dili. zbek dili aatay edebi dilinden, aatay edebi dili ise Uygur edebi dilinden gelmitir. 15.yzyldan nce Uygur, zbek aslnda ayn bir milleti gsteriyordu" diyor. (Hemit Tmr, Abduerup Pulat, aatay Dili, Kagar Uygur Neriyat, Kagar-1987, s. 3, 21. (bkz. incan jtima- Fenler Munbiri, 3.say, Urumi- 2003, ss.14-20.)

6

Sava sonucu Ouz'un babas ve onun taraftarlar malup olarak Ouz tam bir zafer kazanm ve bakenti ele geirmitir. Kendisinin oktan Tek Tanrnn kulu olduunu aka syleyerek yurt iine mreffeh bir hayat getirmitir. Ouz han 170 sene sultanlk yapm, Arap topraklar ve Rb- Meskun'un ok ksmn ele geirip, buralarda emniyet ve asayii salamtr. Yce Tanr ona alt ocuk bahetmitir. Her ocuundan drder ocuk dnyaya gelerek toplam 24 torunu olmu, dolaysyla onun evlad sonradan 24 frkaya blnp, 24 kabileyi tekil etmi ve her biri bamsz halde Uygur, Kankl, Kay, Helec gibi ayr ayr nam ve soy adlarla adlandrlmaya balamtr.13 kinci Gr: M..4.yzyllarda Uygurlar in kaynaklarnda "Tili" diye

yazlm, dolaysyla "Tili" ad Uygurlar gsteren bir terim olmutur. Tang Hanedan dnemindeki kaynaklarda doudaki "Tili"ler "On Ouz", "Guz" diye adlandrlrken, batdaki "Tili"ler Uygur adyla adlandrlmtr. M.S.6.yzyllardaki in kaynaklarnda ise, resmen Uygur adyla kaydedilmitir.14 Uygurlar, M..3.yzyllarda Hunlar'n kuzey ve batsnda yaayan Kankllar (Tlesler)in sonraki evlatlardr. Tlesler daha nce Uygur, Kourur, Cbe, Ouz, cikin gibi alt kabile iindeki bir soydu. Dolaysyla Tlesler, uzun tarihi srete Uygur blgesinde yaayan uluslarn bir birleriyle kaynamasndan meydana gelmi olan Uygurlarn ecdaddr. Baz bilim adamlar Uygurlarn Tles adl ecdadnn nceki atalarnn, Hunlarla kanda olduklarn sylemektedir. Bu yzden Uygurlar eski zamandaki Hunlar birliinin bir yesi dememiz tarih delillere uygundur. nk, "Hunlar iinde On Uygurlar, Darakurlar, Onhorlar adl kabileler vard.15 Orhon-Balka'tan Koinlon'a, H i Koridoru-Dun Huang'dan Amu Derya nehrine kadar uzanan geni topraklarda, M..500-300 ylndan M.S.5.yzyla kadar zellikleri birbiriyle badaan birok Trk rk ve Trk kabileleri yaamtr. Bilim adamlar son yllardaki aratrmalar sonucu, bu blgelerde yaayan kabile ve halklarn kulland dile, anlam ynnden benzettii iin "Trk dilleri" adn vermilerdir.16

13 14

Molla Musa Sayrami, Tarihi Hamidiye, ss. 53-55. Hac Nur Hac, Kadmki Uygurlar ve Karahanllar, s. 18. 15 Hac Nur Hac, Kadmki Uygurlar ve Karahanllar, s. 19. 16 Hac Nur Hac, Kadmki Uygurlar ve Karahanllar, s. 9.

7

Trke konuan bu gebe topluluklar arasnda "Dingling" ad verilen bir kabile varm. "Dingling" denilen bu ad, son yllarda ince yazlm tarihsel belgelerde "Tili", "Kao-che" yada "Gao-che" (Kank) biiminde deitirilmitir.17 Dinglingler 18 , eitli kabilelerin birlemesinden olumu olup aralarnda Uygurlar nemli bir yeri tutuyordu. ince yazlm tarih belgelere "Uygur" diye geen bu adn, inlilerin dil zelliklerine gre Yuen-Hi, Huy-Hi, Huy-Hu, Wi-Hi diye yazldn belirtmitik. 5.yzyldan sonra siyasi durumdaki ciddi deiiklikler nedeniyle blgedeki halklar birbiri ardnca kendilerine uygun blgelere g etmilerdir.19

E. UYGURLARIN TARH VE YAADIKLARI CORAFYA

Trklerin en eski boylarndan biri olmu Uygurlarn tarihi, en eski dnemlerdeki Trklerin tarihi ile i iedir. nk u anda Uygurlarn yaamakta olduklar Uygur blgesi (Dou Trkistan) Trklerin en eski anayurtlarndan biridir ve ayn zamanda Trk kltrnn de en eski ve en zengin blgelerinden biridir. Uygurlarn tarihini ksaca ele alrken tarihten gnmze kadar Uygur blgesinde kurulmu olan devletler, hanlklar ve beyliklere deinilecektir. Eski Trklerin anayurdu Turan'da Padiah olan Alp Er Tunga (Afrasyab) havas gzel olan Kagar' kendisi iin daim ikametgah olarak semitir.20 Trk tarihinin en eski devleti Hun mparatorluu (M.. 318-M.S. 216)dur. Uygurlarn kkeninin Tleslere, Tleslerin ise Hunlara dayandn belirtmitik. Hun mparatorluunun paralanmasndan sonra pek ok Trk boyu, varlklarn devam ettirebilmek iin birer federasyon (Boylar Birlii) oluturmulardr. Tles boylar bunun en nllerinden biridir. Pek ok Trk boylarndan oluan bu Tles Boylar

17 18

Hac Nur Hac, Kadmki Uygurlar ve Karahanllar, s. 9. Salim Koca, Trklerin Soy Kt adl makale, (M..318-M.S.216'ye kadar srm olan Hun Devleti topluluklar unlardr: Ting-linglar (Dinglinglar), Krgzlar, Ogurlar, Vusunlar, Sabarlar, Kangllar (Kao-cheler).Trkler, 1.Cilt,Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002, s.260. 19 Hac Nur Hac, Kadmki Uygurlar ve Karahanllar, s. 10. 20 Esed Sleyman, Teklimakan'ga Dmlengen Ruh, incan Halk Neriyat, Urumi-2000, s. 178. (Ayrca bkz. Vahitcan Gafur, Asker Hseyin, Uygur Klasik Edebiyati Tizisliri, Milletler Neriyat,, Pekin-1987, ss. 103-106.)

8

Birlii, Hunlarn evlatlar olarak varlklarn baaryla korumulardr.21 Bu boylarn en byk baars ise Gktrk ve Uygur hakanlklarn kurmu olmasdr. Hunlar'dan sonra Trk boylarn bir araya getirerek Trk ad ile Gktrk Hakanl (552-744)'n kuran, Bumin Han olmutur. Uygurlarn bu Gktrk Devleti bnyesinde yer aldklarn biliyoruz. Kaynaklara Gre Uygur boylar, o zamanlar Selenge, Orhun ve Tola nehirleri kylarnda, yan Gktrk Devleti'nin ortasnda oturmulardr. Ne var ki, bir mddet sonra Uygur boylarnn lke ynetiminden kaynaklanan sebeplerden dolay Gktrk Kaanl'na kar isyan ettiini gryoruz. Fakat Gktrk idarecilerin bu ihtilaf geici de olsa hallettiini ve Uygur boylarnn devletin bir paras olarak devam ettiini devrin kaynaklar ifade etmektedir.22 VII.asrn ilk eyreinden sonra zayflamaya balayan Gktrk Hakanl yalnz in'e kar deil, idaresi altndaki baz Trk boylarna da szn geiremez hale gelmiti. Trk Hakanlna isyan eden Boylar Birlii (Tles) iinde Uygurlar bata geliyordu. 23 745 yllarda Gktrk Devleti'ni ykan Uygurlar, merkezi tken'de olan bir devlet kurdular (745-840) 24 . Devletin bakenti Ordu-Balk idi. Devletin kurucusu Kutluk Bilge Kl, 747 ylnda lnce yerine olu Moyun-ur (747-759) kaan oldu. Moyun-cur tarafndan babas adna dikilmi olan "ine-Usu" yaztnda "gk, yer emretti, Gk (Tanr) tutuverdi" 25 ifadelerinden de anlalaca zere bu dnemde Uygurlar Gk Tanr'ya inanyorlard. Babasnn lm zerine 759 ylnda tahta geen Bg Kaan (759-779) da dikkatini in zerine evirmitir. Tibetlerin hcumuna urayan in'i kurtarmak iin Pu-ku Huei-en'in daveti zerine Lo-yang ehrine giren Bg Kaan drt Mani rahibi de beraberinde getirmi, byk bir ihtimalle Sodlu olan bu rahiplerden Mani dinini renmitir. 26 Uygur kabileleri zellikle Orhon, Tola, Selenga nehri vadilerinde

21

Mehmet Saray, Dou Trkistan Trkleri Tarihi, 1.Cilt, 2.bask, Dou Trkistan Vakf Yaynlar, stanbul-1998, s. 31. 22 Mehmet Saray, Dou Trkistan Trkleri Tarihi, 1.Cilt, s. 31. 23 Mehmet Saray, Dou Trkistan Trkleri Tarihi, 1.Cilt, s. 33. 24 Bu devlet Uygurca tarih kitaplarnda Orhon Uygur Devleti diye geiyor. 25 nver Gnay, Harun Gngr, Balangtan Gnmze Trklerin Din Tarihi, Ocak Yaynlar, Ankara-1997, s.131. 26 Bkz. nver Gnay, Harun Gngr, Balangtan Gnmze Trklerin Din Tarihi, s.131.

9

toplanmtr. Bu devirdeki Uygurlardan 744 ylndan 840 ylna kadar egemenliini srdren Orhon-Uygur Hanedannn tarihte nemli bir yeri olduu bilinmektedir. 840 senesine gelindiinde bakent Karabalgasun Krgz Ordusu tarafndan kuatlm, son Uygur Kaan "Wu-Cheih" ldrlm ve Uygur Devleti'ne son verilmitir. Ancak Krgzlardan kurtulan Uygurlar, Tibet ve An-hsi blgesine g etmilerdir. Bu blgenin merkezi Kansu ehri idi. Bu nedenle burada devlet kuran Uygurlar Kansu Uygurlar veya Sar Uygurlar denilmektedir.27 Kansu ehri zellikle in ile bugnk Dou Trkistan arasndaki ticaret yolu zerinde bulunuyordu. Uygurlar bu blgeye gelmeden nce buras Tibetlilerin eline gemiti. Buraya yerleen Uygurlarn asker bakmdan ok zayf olduklar kaydedilmektedir.28 Mani dininin resmi din olarak kabul edildii tken Uygur Devleti, dier bir Trk devleti olan Krgzlar tarafndan 840 ylnda yklnca Uygurlar, kitleler halinde yurtlarn terk ederek, in snrlarna ve daha ziyade zengin ticaret merkezlerinin bulunduu Asya'ya, Bebalk, Turfan, Kua vb. sahasna gtler. tken Uygur Devleti'nin yklmasndan sonra Asya'ya dalm olan Uygurlardan bir blm Tanr dalar, Bebalk, Turfan taraflarna yerleerek Mengli Kaan bakanlnda bir devlet kurdular (856). Tibetlilerin hcumuna kar, nfuzu altnda tutmak istedii bu blgede kendisine bir dost arayan in, bu Uygur Devleti'ni hemen tand. Siyas nfuzu gittike artan ve Asya'nn ticaret yollar zerinde bulunmas sebebiyle ekonomik ynden gelien Uygur Devleti ayn zamanda Mani dininin blgede yaylmasnda da olduka etkili olmutur. Turfan, Kagar, Bebalk, Kua, Hami (Kumul) ehirlerini ellerinde bulunduran bu Uygur Devleti, bakent olarak Hoo ehrini semi, hkmdarlar da "di-kut" unvann alarak mukaddes ahsiyetler vehesine brnmlerdir.29 Bu devlette, Manihaizm yannda Budizm de olduka yaylmtr. Bu arada unu da belirtelim ki, 751 yl slm tarihi iin ok nemlidir. Ayn yllarda doudan ilerleyen in ordular ile batdan ilerleyen slm ordular arasnda kalan blgede, bugnk Dou Trkistan sahasnda Karluk Trkleri yayordu.27

Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, Trkler, 3.Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002, s. 271; Glin andarlolu, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul-2004, s.20. 28 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s.271. 29 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 272.

10

inlilerin Trk lkelerine girmesini istemeyen Karluk Trkleri, 751 ylnda inliler ile slm ordular arasndaki savata Mslmanlar safnda arparak inlilerin malubiyetini salamtr. Dou Trkistan'da yaayan Karluklar 840'da Uygur Devleti'nin yklna kadar onlara bal idi. Uygur Devleti'nin Krgzlar'ca yklmas zerine Karluk Yabgusu, iil, Yama ve Argu gibi Trk boylarn da etrafnda toplayarak Yedisu-Kagar arasndaki arazide istiklalini ilan ederek Kara-Han unvann almtr. 751 ylndaki Talas Sava'ndan sonra Uygur Trkleri slmiyet'i de tanmaya balamlardr. Mslman Uygurlarn da katlmas ile kurulan Karahanl Devletinde (840-1212) Karluk, Basmil, iil, Trke, Yama ve Farkl dilden Sodlu gibi tarmla uraan halklar ve gebe hayat srdren obanlar yer almlardr.30 Bu dnemde din inan bakmndan Kou Uygurlaryla He-i Uygurlar Gk Tanr dinine, Manihaizme ve Budizm'e inanyorlard. Satuk Bura Han'n Samani ehzadesi Abu Nasir Saman'nin daveti zerine ilk olarak slmiyet'i kabul etmesiyle bu din, tm Karahanllar Devleti'nin dini olmutur. Koyu Budist olarak bilinen Karahanllar halklar arasnda slm dininin yaylmas, dinsel inan alannda byk bir yenilik getirmekle kalmayp, rf adet ve ideolojik yapda da etkisini gstererek bir takm temel deiikliklerin olumasna neden olmutur. 31 Ekonomik ynden ise, gebe hayat yaayan ve hayvanclkla geimlerini salayan bu grup gebe Uygurlar, obanlktan tarma gemilerdir. 32 Tarihi kaynaklarn ispatladna gre, Uygurlar Balka'tan Koinlon'a kadar, H i'den Amu Derya havzasna kadar uzanan geni topraklarda tarihsel geliim srecinden geerek birlik ve beraberlik salayan ve oalarak byk bir kabile haline gelen toplumdur.33 300 yl akn bir sre egemen olan Karahanl Hanedan hem in ve Uygur hem de Trke konuan halklarn tarihinde belirtildii zere sosyal dzenin geliimi, kltrel dzenin ycelii ynnden, Orhon nehri vadisindeki eski Uygur Hakanlndan ve Kara Koo Uygur Hakanlndan da Gl ve kuvvetli bir egemenlie sahip olmutur. Karahanllar, siyasal, sosyal, ekonomik ve kltrel alanlarda o devirde byk stnlk salamlardr. Dnyaca n kazanan ve Uygur30 31

Seyfettin Azizi, Satuk Bura Han, s. 10. Seyfettin Azizi, Satuk Bura Han, s. 15. 32 Seyfettin Azizi, a.g.e., s. 10. 33 Seyfettin Azizi, a.g.e., ss. 17-18.

11

tarihine eref kazandran "Kutadgu Bilig", "Trk Dilleri Divan" (Divan- LgatitTrk), "Atebetl-Hakayk" gibi deerli eserler bu dnemde yazlm, Balasagunlu Yusuf, Kagarl Mahmud ve Ahmet Yknek gibi yce bilim adamlar bu devirde dnyaya gelmitir. Bundan dolay bu dneme, Uygur tarihinin geliim aamasndaki "Altn Devri" dememiz hem doru hem de bilimsel bir deerlendirme olacaktr.34 Satuk Bura Han'n 956 yl lmnden sonra, yerine olu Bayta 35

Karahanl tahtna kmtr. Bayta'n ilk ii, lkenin dou ksmn ayr bir lke gibi idare etmek isteyen amcas Arslan Han'i birlie davet etmek olmutur. Arslan Han bu daveti kabul etmeyince yeeni ile savamak zorunda kalm ve yaplan harbi kaybedince Karahanl Devleti Bayta Han'n hkmdarl altnda tek bir idare altnda toplanmtr. Bylece lke btnln salayan Bayta Han 36 , btn gcyle slm'n yaylmas iin harekete gemitir. Trkler arasnda slm'n temelli olarak yerlemesinde Bayta'n bu almalar byk rol oynamtr. Bayta'n slm'a sokmak iin urat gruplarn banda Uygurlar gelmitir.37 Bayta tahta oturduktan iki sene sonra, yani H.349 / M.960 ylnda 200 bin adr Trk Mslman olmutur. 38 Yusuf Kadir Han'n byk olu Bura Tekin Sleyman Arslan Han (1032-1057) dneminde 10 bin adr gebe Trk Mslman olmutur. Bunlar nceden Balasaun ve Kagar evresindeki Mslmanlarn evlerini yamalayarak, onlar ok rahatsz etmilerdi. Onlar Kurban Bayramnda 20 bin tane koyun (kurbanlk) kestikten sonra, Mslmanlar onlarn daha nce yaptklar ktlkleri artk unutmu ve birbirlerini ok sevien Mslman kardelerden olmutur.39 Udun (Hoten) Devleti douda eren, batda Yarkent ile snrlyd, halk Budist idi. Komusu Kagar'da slmiyet yayldktan sonra, Budistler Mslmanlara dman oldu. 958 ylnda Udun Han Kagar'a doru ilerledi...Savalar oldu. Ta 1006 yl Hasan Bura Han'n olu Yusuf Kadr Han (T.1004-1032) Udun Devleti Hann34 35

Seyfettin Azizi, a.g.e., s. 12. Bayta (Mslmanca ad Musa binni Abdlkerim) ( 956-971) babasnn tahtna varis oldu. Devleti slm eriatna gre ynetti, slmiyet evreye hzlca yayld. slmiyet'in ksa zaman iersinde byle geni alana hzlca yaylmasnn sebebi devlet yneticilerinin Mslman olduundan baka dier bir sebebi de, Horasan'dan gelen Sf, Niapurlu Ebul Hasan Muhammed Karamiti'nin din tebli faaliyetlerinin etkisinden kaynaklanmtr. 36 Bayta Han'n 980li yllarn sonlarna doru vefat ettii tahmin edilmektedir. 37 Mehmet Saray, Dou Trkistan Tarihi, 1.Cilt, ss. 49-50. 38 Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, incan slm Tarihi, s. 51. 39 Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, a.g.e., s. 59.

12

ldrp, devleti tamamen fethedene kadar ok sayda Mslman ehit oldu. Udun (Hoten) halk bu tarihten itibaren Mslman oldu. u anda da Dou Trkistan'daki Mslman says en ok olan vilayet, Hoten'dir. 1032'de Karahanl Han Yusuf Kadir Han vefat ettikten sonra, onun yerine oullar Arslan Han Slayman ile Bura Han Muhammed ifte hkmdar olarak Karahanl Devleti'nin bana gemilerdir. 1034 ylnda Karahanl Devleti'ni idare eden bu iki karde, lkeyi iki idari blgeye ayrdlar. Arslan Han dou, Bura Han ise bat blgesinin idarecisi oldu. Bylece Karahanl Devleti fiilen ikiye blnm oldu.40 Bura Han'n en byk baars, 40.000 kiilik Dou Karahanl ordusu ile, 70.000 kiilik gayri Mslimler ordusuna kar kazand zafer olmutur. slm davas iin lkesinde olduka baarl hizmetler veren Bura Han El-Hasan, bir mddet sonra Orta Asya'da nfuzunu geniletmeye balayan Seluklu Sultan Melikah'n (1072-1092) hakimiyetini kabul etmitir. Dou Karahanl hkmdar Ahmet batya, Trk lkelerine yaylmak isteyen Kara-Htaylar' pskrtmtr.41 1211 yl Nayman Han Klk Dou Karahanllar malup etti.42 Cengiz Han (1155-1227) 1215 ylnda Mancuriya ve Pekin'i ele geirdi ve Klk' Kagar'da Malup etti. Kaan Klk, Cengiz Han tarafndan Hoten'de ldrldu.43 Uygur hkmdar dikut'un kritik bir anda Cengiz Han'n hakimiyetini kabul etmesinin Mool-Uygur yaknlamasnda nemli bir rol oynadn bilmekteyiz. Daha nce Kansu blgesinde yaayan Sar Uygurlar ile Mool Kabileleri arasnda Budizm'den dolay bir yaknlk olmutur. Uygur Budist rahipleri Moollara Uygurca'y retmitir. Buna benzer bir gelime de Turfan Uygurlar arasnda olmutur ki, bu iki gelime Uygur dili ve alfabesinin Moollar arasnda hzla yaylmasn salamtr.44 Cengiz Han'n lmnden sonra onun yerine geen evlatlarndan aatay Han zamannda Mslmanlarn ok sknt ektiine ahit oluyoruz. Dou Trkistan'da40 41

1128'de yenerek onlar geri

Mehmet Saray, Dou Trkistan Tarihi, s. 53. Mehmet Saray, Dou Trkistan Tarihi, ss. 55-56. 42 Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, incan slm Tarihi, s. 490. 43 Christian Tyler, Wild West China: The Taming of Xinjiang, London-2003, s. 51. 44 L.Ligeti, Bilinmeyen i Asya, ev. Sadrettin Karatay, Trk Tarih Kurumu Basm Evi, Ankara1986, ss. 117-122.

13

yaayan Mslmanlarn ilesi aatay Han'n 1242'de lm ile sona ermedi. Bilhassa 1247-1259 yllar arasnda lkeyi idare eden Mnke zamannda Mslmanlar'n ektii sknt daha da artmtr. Mnke, kendisi de Budist olduu iin Mslmanlara kar son derece kat davranmtr. Mnke devrinde, Kagar'dan Balasagun'a kadar Dou Trkistan'n hemen tamam bu skntl Mool idaresini yaamtr. Mnke Han'n 1259'da lmnden sonra aatayl prenslerden Mbarek ah 1266'da Dou Trkistan' kontrol altna almaya muvaffak olmutur.45 slmiyet'i benimseyen ilk aatay hkmdar olan Mbarek ah zaman Dou Trkistan Mslmanlarnn huzur ve refah devri olmutur.46 aatayllar dneminde Dou Trkistan halknn en mutlu devirlerinden biri, Tuluk Timur Han (1347-1363) zaman olmutur. Tuluk Timur Han'n Mslman olmasnda Sf eyh Cemaleddin ve eyhin olu Eriddin (Mevlana Raiddin) byk katk salamtr.47 Bu tarihten itibaren, Dou Trkistan'da slmiyet'in Karahanllar ykldktan sonra duraklad yaylma hz, tekrar devam etmeye balamtr. Aksu'ya komu olan Kua, bu dnemde (1348) tam bir Budist mekan idi. Tuluk Timur Mslman olduktan sonra slmiyetin yaylmas iin aba harcam, buralara Eriddin'i din tebli iin grevlendirmitir. Orta Asya'dan bir ok slm bilginini eitim ilerine yardm etmesi iin buralara davet etmitir. Kur'n-Kerim, Sahihul Buhr ve Casve rp (Celaleddin Rumi) gibi kitaplar datm, sokaksokak teblilerde bulunmutur. Bunlarn etkisiyle nce Budist olan Kua, Aksu, ve ayar halk Mslman olmaya balamtr.48 Turfan bu dneme (1437) kadar mehur bir Budist ehri idi. Timurun kk olu Hizir Hoca (1368-1400) iyi bir Mslman idi. O, slm yolunda cihat yaparak Turfan ve Turfan'a komu olan Karaoca'ya kadar gelmi ve cihat esnasnda ehit dmtr. Hizir Han Hoca'nn olu Mahmut Han (T.1407-1415) da ok ihlsl bir Mslman idi. O da Turfan' ele geirmi ve halk Mslman yapmak iin almtr. Mahmut Han dneminde bir ok Mool Mslman olmu ve gebe hayattan tarm hayatna gmt. Mahmut Han Hoca'nn olu veyis Han (1418-1420, 1424-1432) da cihat akyla kalbi yanan bir Mslman idi. O 1432 senesinde ehit oldu. Onun45 46

Mehmet Saray, a.g.e. ,s. 68. Mehmet Saray, a.g.e., s. 69. 47 Hac Nur Hac, Chen guo-guang, incan slm Tarihi, s. 171. 48 Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, a.g.e., ss. 175-176.

14

olu san Buka dneminde (1437 ylnda) Turfan'da Budist nfuzuna son verilmi ve halk hepsi Mslmanl kabul etmi bulunuyordu.49 aatay Hanlnn paraland dnemde, Mevlana Eriddin ailesi Dou aatay hakimiyeti tarafnda durmutu ve bu ailenin soyundan olan Hoca Taciddin Mahmut, Nakibendi tarikatna mensuptu. O Turfan'a geldiinde Turfan hkmdar Sultan Ahmet onu ok gzel karlad ve onu kendisine stat etti. Hoca Taciddin Mahmut, Ahmet Han' Kumul'un fethine ard. Ahmet han Kumul'u iki defa bast. Ahmet Han'dan sonraki Mansur Han da Hoca Taciddin Mahmut'un yardm ile Kumul'u ele geirdi. Kumul'daki Budistler (inliler ve Budist Uygurlar) in'e doru kat. ehirde Mslmanlar kald. 16.yzyln banda Kumul tam bir slm ehri hline geldi.50 1456 ylnda Duglat51 Sansz Mirza'nn (1457-1465) olu Ebu Bekir Mirza, Dou Trkistan tahtnn varisi Emir Muhammed Haydar'n yardmyla zafer kazanarak bamszln ilan etti. Kagar ve Hoten'deki Mool emirlerini kovarak onlarn topraklarn kendi devletine birletiren Ebu Bekir Mirza, Yarkent'i bakent yapt. Bakentin Yarkent olmasndan dolay hanlk, Yarkent Hanl olarak adlandrld.52

1499-1502 yllarnda Mirza Ebu Bekir Han, Bulur, Bedahan,

Karategin, Dervaz, Pamir Beylii ve Kemir vilayetlerini kendi etkisi altna almay baard. 1493-1512 yllarnda Fergana snrna iki kez sefer dzenleyerek O ve zgen'ni, 1504'de Aksu ve turfan ehirlerini hakimiyeti altna ald. Mirza Ebu Bekir Han 48 yl hanl ynetti ve 1514 ylnda ldrld. Onun yerine tahta kan Cihangir Mirza sadece yedi gn hakimiyette kalabildi. Daha sonra Yarkent Hanl'nn tahtna Moolistan Han Yunus Han'n torunu Sultan Seyit Han kt. Hanlk, Tuluk Timur Han'n evlatlarnn eline geti. Onlar da aatay soyundan saylmaktaydlar. Tarihte onlarn hakimiyet dnemi 1692-1696 yllar olarak gsterilmesine ramen 1706' ya kadar hakimiyette kaldlar. 1692-1696 yllar Yarkent Hanl, Hocalar slalesinin hkmranl altnda olmutur. Mahdumi Azam, Hoca Ahmet bn Hoca Celaleddin, Kosoniy Dahbedi (1461-1512), oullar Hidayetullah Hoca, Ufuk Hoca ve olu Yahya Hoca, Han Hoca (1692-1694) ve Mandi Hoca49 50

Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, a.g.e., s. 188. Hac Nur Hac, Chen Guo-guang, a.g.e., s. 211. 51 Cengiz Han'dan gelen geleneklere gre, devletin ynetimi Duglat Beylerine verilirdi. 52 P. Amanbeck H. Djalilov (Abu Rayhan Berun arkiyat Aratrmalar Enstits / zbekistan), Yarkent Hanl (1465-1759), Trkler, 8.Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002, s. 663.

15

(1694-1696)

Yarkent

Hanl'nda

hakimiyette

olan

Hocalar

slalesinin

temsilcilerindendi. Ondan sonra 1706 ylndan itibaren Hocalar slalesine mensup Hoca Mahdumi Azam'n oullar Muhammad Amin Hoca'nn evlatlar "Ak Talklar" ve Hoca Ishak Veli Hoca Aziz'in evlatlar "Kara Talklar" ynetimi ele geirdiler.53 Ak Talk ve Kara Talk Hocalarn birbirlerini ekememeleri Dou Trkistan blgesinde Cungarya Kalmuklarnn hakimiyeti ele geirmelerini salad. Bu olay, Ak Talk Hidayetullah Hocann Yarkent Hanna kar Kalmuklardan yardm istemeleri sonucunda meydana geldi. Bylece, 1678 ylnda Kagar ilk olarak Kalmuklarn eline gemi oldu. Kagarda Kalmuklarn valisi sfatyla hkm sren Hidayetullah Hocadan (Apak Hoca) sonra 1721 ylnda onun yerinde Daniyal Hoca bulunuyordu. O ldkten sonra Kalmuklar Kagar ve civarn drt ksma (Kagar, Yarkent, Hoten ve Aksu) ayrd. Her birinin bana Daniyal Hocann bir olunu getirdi. Bu taksimata kar kanlar Kalmuklar tek tek ortadan kaldrd.54 in askerlerinin Dou Trkistan blgesine girdii 1757den, yani inin Trkistan ilk istilasndan Yahup Begin iktidara geldii 1865e kadar 110 yllk zaman, Uygur tarihinde birinci in istilas olarak bilinmektedir. Aslnda bu, blge halknn Kalmuklar bitkin drmesinden sonra inlilerin bu durumdan yararlanabilmeleri iin alan tarihi bir boluk idi. Ama onlar bu dnemde tam bir istila gerekletirememi, artk bu yllar, Byk-Kk Hoca syan (1757-1759), turfan syan (1765), Ziyauddin Hoca syan (1815), Cihangir Hoca syan (18241828), Yusuf Hoca syan (1830), Yedi Hoca syan (1847), Velihan Tre syan (1857), Kuar ve Dunganlar (inli Mslmanlar) syan (1864) gibi sonu kesilmek bilmeyen isyanlar yl olarak tarihe gemitir.55 1864'n Aralk aynda Sdk Bey Kpak isyan ederek Yenihisar ve Kagar' ele geirdikten sonra Hokand Han Hudayar Han'a balln bildirdi. Bunun zerine Hudayar Han, Bzrk Han Tre'yi Kagar Valisi Yakup Bey'i de Bakumandan olarak blgeye gnderdi. Ancak Sddk Bey bunu kabul etmeyince bertaraf edilerek Kagar resmen Hokand Hanl'na baland. Bir sre sonra Yarkent de Hanln topraklarna katld. Bu srada Bat Trkistan Rus igaline urad ve Kagar'a byk53 54

Amanbeck D.Jalilov, Yarkent Hanl, ss. 662-663. Nurahmet Kurban, Yirminci Yzylda Uygurca Kurn almalar (stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enistits, Baslmam Yksek Lisan Tezi), stanbul-2002, s.7. 55 Nurahmet Kurban, a.g.m., s.7.

16

g oldu. G srasnda, 1865'te

Yakup Bey Kgar valisini devirerek Hokand

Hanl'nn sona erdiini iln etti ve Atalk Gazi Bedevlet Yakup Bey unvan ile Kgar ve Yarkent Hkmdar oldu. Yakup Bey 1866'da Hoten'i, 1867'de Kua'y, 1868'de Turfan, Urumi ve Kumul'a kadar olan blgeleri ele geirerek hkimiyet snrlarn geniletti56. 1868'de Kgar'a gelen ngiliz ticar heyeti Yakup Bey ile grmtr. Yakup bey bir yandan ngilizler ile dosta ilikiler kurmaya alrken, dier yandan da Osmanl Sultan Abdlazize olu Seyit Yakup Han Tre (Hoca Tre)'yi yollayarak yardm talep etmi, Sultan da bir gemi ile silah ve asker yardm gndermitir. Bu andan itibaren Yakup Bey, Sultann verdii emirlik unvann alarak hakimiyeti altndaki topraklarda hutbeyi Abdlaziz Han adna okutmu ve sikkeleri onun adna bastrmtr.57 Yakup Bey Petersburg'a eli yollayarak Rusya ile de dosta ilikiler kurmaya almtr. Osmanl himayesine giren ve in'e kar Rusya ile ngiltere arasnda denge politikas yrterek yerini bir dereceye kadar salamlatran Yakup Bey, maalesef 1877 yln Mays aynda vefat etmi, ngiliz bankasnn para yardm, Rusya'nn tahl yardm58 ile gl silahlanan inliler hi vakit geirmeden 16 Mays 1878'de Dou Trkistan'n tamamn igal etmilerdir. Bir sre Zuo Zongtang komutasndaki ordu tarafndan idare edilen Dou Trkistan, 18 Kasm 1884'te in mparatoru'nun emriyle 19. eyalet olarak incan (Xin jiang "Yeni Toprak") adyla dorudan mparatorlua balanmtr. Dou Trkistan zerindeki Mancu Slalesinin hakimiyeti 1911 ylna kadar devam etti. Bu tarihte in'deki Manu slalesi yklarak cumhuriyet rejimi kuruldu ve bu rejim de blgeyi kat zerinde elinde tuttu. Bu zaman zarfnda mahall idareciler merkezin zayfl sebebiyle tamamen bamsz hareket ediyorlard. 1930'lara gelindiinde, yerli idarecilerin halk zerindeki basklar artm ve halk bezdirmiti. Bunun bir sonucu olarak yer-yer ayaklanmalar patlak vermeye balad. 12 Kasm 1933'te Kagar'da "ark Trkistan slm Cumhuriyeti" iln edildi ve hkmet kuruldu. Ocak 1934'te ek ve Altay snrndan giren Sovyetler Birlii56 57

Erkin Emet, Dou Trkistan Uygur Azlar, s. 17. Erkin Emet, Dou Trkistan Uygur Azlar, s. 18. 58 Christian Tyler, Wild West China: The Taming of Xinjiang, s. 87.

17

Kzl Ordu'su Urumi'den geerek Kagar'a doru ilerledi ve Stalin'in arzusu ile bu hkmet sona erdi. Eyll 1944'te kan ayaklanma sonu verdi ve li, Altay, Tarbaatay vilyetleri kurtarlarak 12 Kasm 1944'te "ark Trkistan Cumhuriyeti" iln edildi. Dou Trkistann bamsz bir lke olmasn hibir ekilde istemeyen Stalin inlilerle gizli ibirlii yaparak, bu "Cumhuriyet"i de yok etti. Bylece Dou Trkistan 1950 ylndan itibaren resmen in idaresi altna girmi oldu. O tarihten gnmze dek in'e kar bamszlk mcadelesi devam etmektedir. Son olaylarla doruk noktasna kmtr ve yer yer ayaklanmalar olduu gzlenmektedir.59 Dou Trkistan 1 Ekim 1955'te incan Uygur zerk Blgesi diye

adlandrlmtr. dari yap olarak 14 il, 88 ile, 11 byk ehre ayrlmtr. Ayrca 1950 ylndan sonra, incan'n gvenliini korumak amacyla in'den gnderilen, byk arazileri elinde bulunduran inli silahl, tarmla uraan retim ordusunun geni alanlarda 174 tane tarm alan ve ekonomik kurulular vardr. incan Uygur zerk blgesinde 2004 ylndaki nfus saym (in devlet istatistiinin verileri)'ne 60 gre, 19.630000 kii bulunmaktadr. Milliyetlere gre dalm yledir: Uygurlar %45.73 (8.976.700), inliler %39.75 (7.802.500), Kazaklar %7.04 (1.380.160), Tonganlar (inli Mslman) %4.46 (876.300), Krgzlar %0.87 (170.120), Moollar %0.86 (169.600), Tacikler 43.500 kii, iveler 40.800 kii, Manular 24.100 kii, zbekler 14.200 kii, Ruslar 11.300 kii, Dagurlar 6.700 kii, Tatarlar 4.700 kii, dier aznlklar ise 109.900 dr. in'in Kansu eyaletinde 12.000 kadaryla Sar Uygur (Budist Uygurlar) yaamaktadr.61 Yurt dnda da Uygurlar bulunmaktadr. Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Suudi Arabistan, Trkiye, Almanya, Kanada, ABD, Norve, ngiltere ve Hollanda gibi lkelerde kesin olasl saylar bilinmemekle beraber Uygur yaamaktadr. Gnmzdeki Dou Trkistan matematik konumu itibariyle, ba meridyene gre yaklak 73-96 dou boylamlar ile, 35-49 kuzey enlemleri arasnda yer alan ok geni topraklar ihtiva eder.

59 60

Baymirza Hayit, Trkistan Rusya ile in Arasnda, Ankara-1975, ss. 308-340. http://www.xzqh.org/quhao/65xj/ 61 Ya Xiong-du, Bat Yugur (Sar Uygur)Trkleri ve Kltrleri, Trkler, 19.Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002, s. 323.

18

Dou Trkistan, kuzeybatsndan Kazakistan, kuzeyinden Altay Cumhuriyeti, kuzeydousundan Moolistan, dousundan in, gneyinden in'e bal Tibet zerk Blgesi, gneybatsndan Kemir ve Pakistan, batsndan Tacikistan ve Krgzistan ile evrilidir. Dou Trkistan'n toplam yzlm 1. 663.900 Km yi bulur. Bu yz lm ile Dou Trkistan, Trk Dnyas'nn Kazakistan'dan sonra ikinci byk lkesidir.62 incan Uygur zerk blgesindeki Uygurlar Uygur Trke'si konuurlar. Yazs Arap alfabesindedir. Uygur okullarda dersler ince ve Uygurca okutulur. Uygur zerk blgesindeki Uygur Mslmanlar Ehli Snnet'in Hanef mezhebindedirler. F. UYGURLARIN TRK DNYASINDAK YER

Trkler, eitli ktalarda tarih iersinde nemli etkinliklerde bulunmu, coraf olarak birok blgeye yaylm ve ok sayda devlet kurmutur. Gnmzde dank durumda yaamakta olan Trkler, in'den Balkanlara, hatta Avrupa'ya kadar geni bir alanda varln srdrmektedir. Balkanlar, Anadolu ve Dou Trkistan dnda Trk nfusun youn olarak yaad blge, arlk Rusyas, daha sonra Rus hkimiyetinde kurulan eski adyla SSCB ve yeni adyla Bamsz Devletler Topluluu (BDT) ve Rusya Federasyonu olmutur.63 Tarih iinde eitli dinlerle karlam olan Trkler, slm'la karlancaya kadar toplu olarak herhangi bir dine girmemitir. Onlar slm'la karlatklarnda kitleler halinde Mslman olmutur, htta Orta ada Trkistan' igal eden Mool hkmdarlar vaftiz edilmi Hristiyan olmalarna ramen, blgedeki Mslman Trklerden etkilenerek Mslman olmu ve Trkler iinde eriyerek Trklemitir. Gnmzde inan bakmndan Trklerin ounluu Mslmandr. Trk Dnyasnn dou uunda yaamakta olan Uygur Trkleri komu Trkler, zellikle Orta Asya Trk Cumhuriyetlerindeki kardeleriyle iyi ilikileri zaman62

63

Ramazan zey, Dnya Platformunda Trk Dnyas, z Eitim Yaynlar, Konya- 1997, s.221.Durmu Ark, Hristiyanlatrlan Trkler (uvalar), Aziz Anda Yaynlar, Ankara-2005, s.25.

19

zaman korumutur. Dinine ve kendi kltrne ok baldr. 20.yzyln ilk ksmnda Dou Trkistan Mslmanlarnn siyas hedefi, in egemenliinden kurtulmak ve yerleim merkezlerinde er'i hukuku yegane hukuk olarak yrrle koymak olmutur. Bir ok din ahsiyet (ahun) hatta sofiler ksa mrl ve eriata dayanan bamsz devletlerin kurulmasn salayan ayaklanmalara katlmlardr. Bunun yannda 20.yzyln balarnda Basmaclar ayaklanmasnn Sovyetlere yenik dmesiyle Sovyetlerin din zulmlerinden kurtulmak iin, Sovyet Fergana'dan Dou Trkistan'a geen ve genellikle Nakibend olan zbek eyhlerle Elit Sofilik, Komnizm ncesi Dou Trkistan'da eyhler tarafndan birok medrese vastasyla iyi temsil edilmitir.64 Kltrel, coraf, etnograf, dil ve yaam tarz bakmndan Uygurlar dier Trk topluluklarndan ayr ve uzak grmek mmkn deildir. nk onlarn tarihi de gemiten gnmze kadar Trk tarihi iinde yer alm, blgedeki Trklerin ortak kaderini yaatmtr. Asrlarca kendi soyundan olan karde boylarla birlikte eitli devletler kurarak her gn bir ekilde yaayan Uygurlar, in igaline uramakla esaret altna girmi, inlilerin her trl eritme ve etkileme faaliyetlerine ramen ayakta kalabilmi ve gnmze kadar mill kimliini muhafaza edebilmitir.

64

Thierrry Zarcone, XX.Yzyl Dou Trkistannda Sof Silsileleri ve Evliya Sevgisi, Trkler, 19.cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002, s. 282.

20

I.BLM

UYGURLARIN SLMYET'TEN NCEK DN NANILARI

Tarihi gemii ok gerilere giden Uygurlar blgede yaayan kltr ve din inanlardan etkilenmekle birlikte genel Trk tarihi erevesinde Trklerin dini inanlarna paralel bir karakter arzetmitir. Bu erevede onlarn dini inanlar zaman zaman Natrist, zaman zaman Totemist, zaman zaman Animist, zaman zaman da amanist bir grnt sergilemitir. Hatta baz dnemlerde bunlarn hepsinin birbirinin iine girmi olarak Uygurlar zerinde etkili olduu gzlenmitir. Bu nedenle tarihiler ve bu alanda aratrmalarda bulunanlar yukarda belirttiimiz hususlardan bazen birini ne karmak suretiyle Uygurlarn slm ncesi din inanlar hakknda deerlendirmelerde bulunmulardr. Uygurlarn slm ncesi din inanlar ile ilgili olarak biri birleriyle ksmen ten, ksmen de elien iki ana gr ortaya atlmtr. Bunlardan birincisi, in incan Sosyal Bilimler Akademisi Din Aratrmalar Enstits aratrmaclarndan Li Jin Xinindir. O, incandaki Din Deimeleri Tarihi isimli kitabnda, yetitii kltrel ortam ve Darvinizmin etkisiyle, Uygurlarn eski inanlar ile Geleneksel Trk dini inanlar arasnda bir iliki kurmutur. Buna gre, Uygurlarn ok tanrl bir din gelenee sahip olduunu belirtir. O Uygurlar arasndaki Yer-Su inanlarn ifade ederken ate, gne, ay, yldz, imek gibi tabiat olaylarna inanlar grldn belirtmitir. Li Jin Xin Uygurlar arasnda kurt, seir, at vb. hayvanlara tapnmalarn bulunduunu, bundan dolay da onlarn slm ncesi din inanlarnda Totemist unsurlarn grldn ileri srmtr. Li Jin Xin Uygurlarn eski din inanlarndan nce Natrizm, sonra da Totemizmin etkili olduunu, amanizmin etkisiyle ata

21

ruhlarna tapnmann nemli bir yeri tutuunu belirtmi, onlarn arasnda cinsel organlara tapnmann varln da iddia etmitir.65 Uygurlar arasnda yetien din bilginleri de evrim grnn tesirinden kurtulamam ve Uygurlarn bugn sahip olduklar Tek Tanrc grn genelde ifade edilen tek tanrcln kayna ok tanrclktr felsefesinden hareketle benimsemilerdir. Buna gre, Abdukr Muhammed Emin Uygurlarn dini tarihinde nceleri Animist unsurlara rastlandn ve tabiatln bulunduunu ileri srmtr. Uygur Halk bilimcilerinden Abdlkerim Rahman ise slm ncesinde Uygurlar arasnda yaygn olan amanist unsurlarn Animizm ve Totemizmden kaynaklandn savunmutur. Hikmet Tanyu ise, Trklerin Dini Tarihesi adl kitabnda, Uygurlarn, slmiyetin Uygurlar arasnda yaylmasndan nce ve Gk Trklerin hakimiyeti altnda olduklar zaman, Gk Tanr inanna mensup olduklarn sylemektedir.66

A. GELENEKSEL TRK DN NANILARI

a. Gk Tanr nan Trklerin slm dinini kabul etmelerinden nce Budizm, Hinduizm, Manihaizm, Mecusilik, Musevilik ve Hristiyanlk gibi dinlere de girdikleri grlmektedir. Ancak bunlar topluca deil, baz boylarn geleneksel inanlar dndaki bu dinlerden bazsn benimsemesi eklinde olmutur. Toplu haldeki benimseme sadece slm'a girite olmaktadr. Saydmz dinler dnda Trkler arasnda en yaygn ve etkili olan din inan, halkn tarih ncesi devirlerden beri inand, geleneksel halk dini diyebileceimiz eski Trk din inanlardr. Trkler, ok erken alardan beri "Gk Tanr Dini"ne ve "Tek Tanr", "Bir Tengri"ye inana ynelmitir. Bu inanlar, Trk toplumlarnda, otoritenin salanmasnda ve disiplinin domasnda nemli rol oynamtr. M..2. yzylda, Hunlar ve dier Trk

65

Li Jin-xin, (incandaki Din Deimeleri Tarihi), incan Halk Neriyat, Urumi2005, s.4. 66 Hikmet Tanyu, Trklerin Dini Tarihesi, Burak Yaynevi, 2.Bask, stanbul-1998, s. 73.

22

kavimlerinde, geleneksel olarak yaygn bir Gk Tanr inancnn varl grlmtr.67 in, Bizans, Arap, Ermeni ve Sryan kaynaklar, Trk boylarnn hepsinde Tek Tanr, Gk Tanr nanc bulunduunu haber vermektedir. Hunlar, Gktrkler, Uygurlar gibi Trk Devletlerinde, Trk boylarnn hemen hepsinde dinin merkezinde Gk Tanr (Yce Tanr, Tek Tanr) inanc bulunmaktadr. Gk Tanr inancnn esaslarn, Orhun Kitbeleri'nde tespit etmek mmkndr. Orhun Kitbeleri'nde, ok yerde zikredilen "Tengri", bazen "Trk Tengrisi" eklini almakta ve bir "Mill Tanr" nitelii tamaktadr.68 Ouz Kaan Destannn Uygurca nshasnda da "Kk Tengri" kelimesi gemektedir. Ouz Kaan topraklarn ocuklar arasnda paylatrrken, yapt seferleri Tanrsna eda edilmi bir bor olarak gstermektedir. Ayrca destanda "Gk Tanr dmde verdiini hakikate karsn", "Tanr btn dnyay senin uruna balasn", "Ben gk Tanr'ya borcumu dedim"69 ifadeleri yer almaktadr. Orhun Abideleri'nde Tanr'nn btn yce sfatlar saylr. Bu yaztlardaki ifadelerde Trklerin inand Tanr tektir, "Gkte"dir, ezel ve ebeddir, ei ve benzeri olmayandr, hayat verendir, yaratandr, ldrendir, iradesine gre hkmedendir, yardm edendir, cezalandrandr, kulun duasn kabul edendir, esirgeyen ve balayandr, her eyi en iyi bilendir, insanlara bilgi veren ve yol gsterendir.70 Trklein bu tek Tanr anlay, inlileri de etkilemitir. inlilerin tek Tanr'y ifade etmek iin kullandklar "Tien" kelimesini Trklerden aldklar belirtilmitir.71 Uygur alim Abdkr Muhammed Emin Uygurlarn eski dinlerini incelerken: "Gk Tanrnn, Hun, Trk ve Uygur kaanlklar dneminde Ba Tanr olarak grldn, hatta amani unsurlar arasnda bile gk yznn tanrlar mekan olduunu, gkteki tanrlarn Babuunun Gk Tanr olduunu ifade etmitir. O,

67

Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, 4.Bask, Faklte Kitabevi, Isparta2002, s. 109. 68 Abdurrahman Kk, Gnay Tmer, Dinler Tarihi, s. 83. 69 Fatma Ahsen Turan, Eski Trklerde Tek Tanr nanc, Trkler, 1.Cilt, s. 321.) 70 Abdurrahman Kk, Gnay Tmer, Dinler Tarihi, s. 84. 71 Abdurrahman Kk, Gnay Tmer, a.g.e., s. 84.

23

nemli bir ie karar vermeden nce, Gk Tanr'dan izin almann Trkler arasnda bulunan eski adetlerden biri olduunu vurgulamtr.72 Nitekim, Trkler arasndaki Tek Tanr, Gk Tanr inancnn varl yabanc bilim adamlar tarafndan da tespit edilmitir. 7.yy. Bizans tarihisi Th. Simocattes, Gktrklerin kutsal saydklar atee, suya, topraa tzim ettiklerini, fakat yalnz, yerin, gn yaratcs bildikleri Tanr'ya taptklarn belirtmitir.73 inli tarihi Li Jin Xin eski Trklerin inandklar Gk Tanr'nn tm evrenin sahibi olduunu yazmtr.74 Trkler arasndaki Gk Tanr inancn Kafesolu yle aklamaktadr: "Gkyzndeki tabi varlklarn byk rol oynad eski 'halk dinleri'nde, zellikle dikkati eken nokta, btn eski kavimlerin gnei, ay ve yldzlar 'tanrlar' olarak tanmlamalar, fakat bizzat 'gk' ile ilgilenmemeleridir. Halbuki, bozkr Trk dininde, gkyz belirtileri (gne, ay, yldzlar) deil, yekpare gk'n sembolletirdii tek 'Tanr' inanc temel tekil etmektedir. Bu suretledir ki, 'Gk Tanr' dini Trklere mahsus bir inan sistemi olarak ortaya kmaktadr.75 b. Yer-Su nan Eski Trkler Gk Tanr'ya inancnn yannda tabiat da kutsal kabul eder ve bu tabiat inann "yer-su" (yer-sub) terimiyle ifade etmektedir. 76 Ayn ekilde in kaynaklar Hunlar'n Gk Tanr'ya, Yer-Su ruhlarna ve atalarna kurban sunduklarn haber vermektedir.77 Eski Trklerde yer ve sular, "duk", yani Tanr tarafndan gnderilen kutsal hediyeler saylmtr. Orhun Abideleri'nde Tek Tanr inancna paralel olarak Yer-Su ruhlarnn mukaddes olduunu belirten ifadeler yer almtr. Bu ifadelerden biri yledir: Yukarda Trk Tengrisi,72

Abdkr Muhammed Emin, Uygur Kabilelerindeki En Eski Tabiat lahiyat Grleri Hakknda, incan niversitesi lm Aratrmalar Dergisi (Felsefe ve Sosyal Bilgilere zel ), 1.Say, Urum-1990, s. 62 73 Yldz Kocasava (stanbul niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits / Trkiye), Gk Tanr nanc, Trkler, 3.Cilt, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara-2002, s. 326. 74 Li Jin-xin, s. 6. (Ayrca bkz. Dilmurat mer, Altay Dilli Milletlerdeki aman Dini zerine Aratrma, incan Halk Neriyat, Urum-1995, s.51.) 75 Yldz Kocasava, Gk Tanr nanc, Trkler, 3.Cilt, s. 329. 76 Durmu Ark, Azerbaycan Trklerinin Dini Tarihi ve Halk nanlar, ztepe Matbaaclk San.Tic. Ltd. ti., Ankara-2005, s. 65. 77 Durmu Ark, Azerbaycan Trklerinin Dini Tarihi ve Halk nanlar , s. 65.

24

Trklerin mukaddes yeri, suyu.78 Gktrkler, "mukaddes yer-su" terimiyle hem koruyucu ruhlar hem de vatan topraklarn kastetmitir. Geleneksel Trk Dini nanlarn muhafaza eden Trk boylarndaki da, su (rmak, gl, pnar), aa, kaya inanlar, Trk yaztlarnda YerSu ad altnda toplanmtr. Trkler arasnda Yer-Su inancnn yaygn olmas, insann topraktan yaratlmas ve tekrar toprak olaca inancyla da alakalandrlmaktadr. Dnya genelinde yaygn olan bu fikir, inli bilim adamlar tarafndan Yer-Su inancyla btnletirilmitir. in'in ok eski dnemine ait rf ve Adetler Tarihi adl tarih kaynakta kadn ilah Noyvan'n sar topraktan insan yapt konusunda ilgin rivayetler yer almtr.79 Gnmzde Uygurlar arasnda bu Yer-Su inancnn izlerine rastlanmaktadr. Bunun en bariz zellikleri insanlarn toprak ile olan ilikilerinde karmza kmaktadr. Nitekim, Uygurlar geleneksel inanlaryla slm birletirmekte ve yle bir manzara ortaya kmaktadr: Onlar len insan mezara koyduktan sonra, cenaze namazna katlanlar ellerine birer avu toprak alp (alnan topraa Uygurlarda "hlas Topisi" denmektedir.), dua okuduktan sonra, avulardaki topra birletirip cesedin zerine serpmektedir.80 Yer inanc da, su, orman gibi tabiat varlklarnn kutsallatrlmas inancna temel tekil etmektedir.81 c. Da nan Trk din tarihinde Yer-Sularn en nemli temsilcileri dalardr. Gerekte Trklerde "da klt", Gk Tanr inancyla ilgilidir. Orta Asya'da dalarn adlar mbarek, mukaddes, byk ata, byk hakan gibi anlamlar ieren Han Tanr, Buztaata, Iduk, Art, Kuttagibi isimlerle anlmtr. inlilerin Tien-an dedikleri Tanr Da, Hunlarn en nemli kutsal yerlerinden biri olmutur. Harun Gngrn Cveyn'den naklettiine gre, Uygurlar arasnda saadet ve bolluk saladna inanlan Kutta diye bir dan bulunduundan sz edilmektedir. 8278 79

Durmu Ark, Azerbaycan Trklerinin Dini Tarihi ve Halk nanlar , s. 66. Abdulkerim Rahman, Uygur Folkloru, ev. Soner Yaln, Erkin Emet, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara-1996, s. 135. 80 Abdulkerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 136. 81 Abdulkerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 136. 82 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, Trkler, 1.Cilt, s. 263.

25

Eski Trkler tken, Tanr, Ulu Dalar'n (Yedi Su vilayetinde) tanr dergah diye kabul etmilerdir. Bu kutsal dalara olan inantan dolay Hun, Gktrk, Uygur hakanlar tken Da'n bakent yapmtr. Devlet erkanlar toplantlarn ve devlet kurultaylarn o dada yapmtr.83 Uygur blgesindeki dalara Tanr Da denmesi, onun masmavi buzlarla kapl tepelerinin "Han Tanr", "Muzta Ata" isimleriyle anlmas yine dalarn kutsallatrlmasyla ilgili bir inantr. Eski Hun komalarnda da da ile ilgili bir ok rnekler mevcuttur. Ayrilip kalanda Tilen84 tagidin, Avumas bop kaldi arva-malimiz. Ayrilip kalanda Ali85 tagidin, Munglinip sargaydi kz ayalimiz. Tilen dandan ayrldmzdan beri, Srlerimiz oalmyor. Ali dandan uzaklatmzda, Kadn ve kzlarmz gam ve skntya dald.86 Bu komalardan da anlald gibi Uygurlarn atalar baz dalar kutsal ve snlacak yurt olarak grmlerdir. Dala ilgili inanlar, daa gsterilen sayg, dalarn Trk hayatnda oynad nemli rolnden kaynaklanmtr. Trk topluluklar arasnda da, her zaman insanlarn sna olarak kabul edilmi, iinde insanlar barndrdna inanlmtr.87 d. Aa ve Orman nan Geleneksel Trk dini ierisinde, tabiat kuvvetlerine inan erevesinde da inannn yan sra "orman ve aa inan" da nemli bir yer tutmutur. Bunda tgen dann ormanlarla kapl olmasnn ve buralarn Gktrkler ve Uygurlarca kutsal saylmasnn tesiri byk olmutur. Gerekte orman inannn, ormanda yaayan ve yiyecek derleyip avclk yaparak geinen ilkel topluluklara mahsus olduu; Trklerin de gebe oban hayatna oradan getikleri ne srlmtr. Trkler83 84

Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 136. Tilen: Bugnk in'in Kansu eyaletindeki i Lian an da 85 Ali Tai: Bugnk Yan Ci an Da (Uygur blgesinde). 86 Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 137. 87 Durmu Ark, Azerbaycan Trklerinin Dini Tarihi ve Halk nanlar, s. 71.

26

arasnda bozkr kltrnn hakim olduunu kabul eden baz bilim adamlar bu gre kar kmtr.88 Gnmzde Uygurlar arasnda baz aalara zel nem vererek kutsal sayma inanc hala devam etmektedir. 89 Uygurlarn inancnda, elma kt ruhlu olmayan sihirli aa saylr. Onun iin cinlerin ruhuna desin diye elma aac ve elma kurusunu kullanarak tts yaparlar. Bunun iin Perihunluk 90 geleneinde tu 91 balandnda onun dalna bir elma aac aslr. Bahinin (din hekim) elinde de elma sopas olur. e. Su (Pnar, Irmak, Gl) ve Ate nan Trklerin tabiat inannda su nemli yer tutmutur. Orhun Yaztlar'nda su, yer ile birlikte kutsal saylmtr.92 Eski Uygurlarn tarih destan "Ouzname"de Ouz Kaan'n su tanrsnn kzyla evlenip, doan oluna da Deniz adn verdii sylenmektedir. Uygur halk hikayelerinden "Yeril ta"ta dlanan yetim kzn kardei sihirli su itii iin geyie dnt, yetim kzn, su tanrsnn yardmyla dmanlarn elinden kurtulduu yazlmaktadr. Sihirli su ien kimsenin geyik veya kurda dnecei gibi inanlar halkn "Kutsal Su" inancyla yakndan ilgilidir.93 Halk arasnda suyla ilgili inanlardan biri de, bir kii ryasnda suda yzerse btn gnahlar affedilir eklindedir. Su inancndan dolay, Uygur Trkleri tarihinde ismi geen hakan ve kahramanlarn ounun isimlerinin bana su, bulak (pnar), kl (gl) gibi suyu artran kelimeler eklenmitir. Mesela: Kl Erkin, Uygur Kutluk Bilge Kl Kaan, Kl Bilge Kaan, Kl Tekin, Bilge Kdrhan, Kl Tarkan gibi kii isimleri, Yetim Bulak (pnar), Oyma Bulak, or Bulak, Yan Bulak, Mercan Bulak, Noruz Bulak, Kizilsu, Aksu, Toksu, Yedisu, Onsu, Yaman Su gibi yer adlar yukarda bahsettiimiz suyla ilgili inanlardan birer yansmadr.94

88 89

Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 263. Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 142. 90 Hasta tedavi eden kii (Kam) 91 Sopann ucuna kuma balanarak yaplan bayrak. Bunlar genelde mezarlara dikilmektedir. 92 Durmu Ark, Azerbaycan Trklerinin Dini Tarihi ve Halk nanlar , s. 72 93 Bkz. Durmu Ark, Azerbaycan Trklerinin Dini Tarihi ve Halk nanlar., s. 137. 94 Bkz. Durmu Ark, Azerbaycan Trklerinin Dini Tarihi ve Halk nanlar, s. 138.

27

Trkler arasnda ilk dnemlerden itibaren, ate ile ilgili inan ve uygulamalar grlmtr. Onlar atein kutsal olduuna ve temizleyici zellii bulunduuna inanmlardr. Bu nedenle Trkler ate ile hastalar tedavi etmeye alm, lleri ve yaadklar evleri onunla ttslemilerdir. Bunlara ilave olarak ate ayn zamanda bir kehanet arac olarak da kullanlmtr.95 f. Atalara Sayg nan lm atalara tzim ve onlar iin kurbanlar sunma inan ve deti, Geleneksel Trk dini tarihinin en nemli unsurlarndan birini oluturmaktadr. Atalar kltnde len her atann ruhu ve dolaysyla da mezar klt konusu olmamakta, yalnzca saygdeer olanlar buna erimektedir. Atalar klt ile ilgili olarak, Trklerde atalarn tasvirlerinin yaplp saklandna dair kaytlar bulunmaktadr.96 Orta Asya Trkleri arasnda grlen ve bazlar keeden, paavradan, kayn aac kabuundan, bazlar da hayvan derilerinden yaplan sembollere Altayllarda "tz", Yakutlarda "tangara" denilmektedir. Bunlar duvarlara aslr veya torbalarda saklanmakta, nemli bir yolculua veya ava klrken zerlerine sa salp, azlarna ya srlmektedir. Moollarn "ongon" adn verdikleri ts veya tz kelimesi, anlam itibariyle "asl, mene, kk" demek olup, Uygur ve Hakaniye lehelerinde de bu kelime ayn anlam ifade etmektedir. Bu sembollere ts veya tz denmesi ise, onlarn atalarnn ruhunun hatras olarak yapldn gstermektedir.97 in kaynaklar, Gktrklerdeki benzeri uygulamalar "tanrlarn tasvirleri" eklinde bildirdikleri gibi, bir ksm aratrmaclar da tzlerin put-fetiler olduklarn ifade etmilerse de, XIII.Yzylda Budist Uygurlarn tapnanda rastlanan tzler hakknda rahip Rubruk'un verdii bilgi, yabanclarn deerlendirmelerinin aksine, Uygurlarn onlar tanrlarn tasvirleri olarak deil, fakat len yaknlarn temsilen ve onlarn ansna yaptklarn ve tapnaklarda sakladklarn gstermektedirler. Ebu'l Gaz Bahadr Han'n, tzlerle ilgili olarak, "bir kimsenin yakn ldnde onun suretini (kugurcak) yapar ve evinde saklard" eklindeki ifadesi de tzlerin len yaknlar veya atalar temsil ettiini gstermektedir.98

95 96

Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 263. Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 264. 97 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 264. 98 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce,s. 264.

28

Eski Trklerde mezarlara dikilen balballar atalara saygy esas alan bir inantan kaynaklanmaktadr.99 incan niversitesi Filoloji Enstits retim yesi, Halk bilimcisi Rahile Davut, yapt bir aratrmada "Mezara tapma, Uygurlarn olduka nemli bir blmnde yaygn olan bir inan faaliyetidir"100 diye yazmakta ve bunun kaynann Uygurlardaki aman dini inanc ile ilgili olduunu vurgulamaktadr. Uygurlar arasndaki bu uygulamalar aman unsurlardan ziyade Geleneksel Trk Dini inanlar arasndaki Atalar Klt (yada atalara sayg) erevesinde deerlendirmek daha yerinde olacaktr. g. Totem nan Din bir inantr, fakat her inan din deildir. kisinin arasndaki fark kutsallk kavramnda belirir. Din inanlarda varlklar hakknda kutsal olan ve olmayan (mesel slmda haram, hell) diye ayrm yaplmtr. Kutsal olanlara dokunmak, kar gelmek yasaklanmtr. Tzim etmek, saygl davranmak suretiyle onlar memnun etmee almak lzmdr.101 "Onun akrabas" anlamnda gelen "totem" kelimesi, Kuzey Amerika'da yaayan bir Kzlderili kabilesi dilinden alnm olup, 1791 ylnda ilk defa ngiltereli seyahati John Long'un Kzlderililer Yurduna Seyahat adl kitabnda ortaya atlmtr. 102 in'de totem kelimesi 1903 senesinden sonra ngilizceden ince'ye tercme edilen eserlerde grlmeye balamtr.103 Halk bilimcisi Abdukerim Rahman: Tarihi kaynaklar ve arkeolojik kazlardan elde edilen malzemelere bakldnda, Uygurlarda Totem inancnn olduka fazla olduu grlmektedir. Vei-Name Hunlar Tezkeresinde Bir Hunlu kzla kurdun elemesinden Tanrkut domutur denmektedir. Cuname Trkler Tezkeresinde Trklerin bayranda altn renkli kurtba vardr. Bu bayrak, Uygurlarn kurt'tan doduunu sembolize etmektedir. Dolaysyla, bu asln99

Fatma Ahsen Turan, Eski Trklerde Tek Tanr nanc, Trkler, Cilt:1, s. 324. Rahile Davut, Uygurlarn Mezar Kltr zerine Bir Aratrma, Milli Folklor Dergisi, 15, Say: 60, 2003.yl, ss.206-210. 101 brahim Kafesolu, Eski Trk Dini, s. 290. 102 Eset Sleyman, Uygur Totem Medeniyeti, incan Halk Neriyat, Urumi-2002, s. 4. (Bu konuda talyan bilgin Giambattista Vico 1725 ylnda yaynlad Yeni Fen adl eserinde Jean de Laet (1593-1649)'in: "Amerikal Kzlderililer totemi belli bir soyun sembol olarak gryorlard" dediini naklediyor. Bylece, totem kelimesinin ortaya atld tarih 140 sene ne srlm oluyor. Bkz. Uygur Totem Medeniyeti, ss. 4-5.) 103 Eset Sleyman, Uygur Totem Medeniyeti, s. 6.100

29

unutmama anlamndadr eklinde yorumlanmaktadr. Yeni Tangname: Trkler Tezkeresinde: Sarayn kaps nndeki aaca altn renkli kurt bann resmi izilmi bayrak aslm, onlar douya bakarak otururlar, Hakan tahta oturaca vakit nce kurt bal bayra selamlar, daha sonra oturur ifadesi yer almaktadr diye yazmaktadr.104 Sovyet arkeologlar Moolistan'daki Budist harabelerinde yaptklar kazda bir kemer bulmulardr. Bu kemer zerinde bal bir dii kurdun drt Trk ocuunu emzirmesi resmedilmitir. 1957 ylnda ise Mool arkeolog Doromcagulu, Miladi 570 ylnda Trk Hakan Moyonur'un yaptrd bir abideyi bulmutur. Ayn ekilde burada dii bir bozkurdu emen bir ocuun resmine rastlanlmtr.105 ince yazl kaynaklarda Uygurlarn atalarna ait rivayetlerde kurdun insan dnya'ya getirdii, "Asena" adl dii kurdun adn Uygur boylarndan birinin kendine soyad yapt sylenmitir. 106 Ouz Han destannda: mavi tyl, mavi yeleli bir erkek kurdun orduya yol gsterdii, ayn zamanda Ouz Hakan'n "Kurt bizim sembolmz olsun" szleri yer almtr.107 Her ne kadar baz kazlarda kurt resimlerine rastlansa veya Eski Trklerle kurt arasnda ok yakn bir ilgi bilim adamlarnca kurulsa bile, eski Trklerde kurt sayg duyulan bir mahluk olmasna ramen, ona tapnlmamtr. Kurdun totemizmle ilgisi olsayd, onunla ilgili Trkler arasnda bir avlama yasann olmas gerekirdi. Bu nedenle herhangi bir toplulukta baz hayvanlara sayg duyulmas, o topluluun totemci olduuna delil saylmamaktadr.108 Zamanla toplumun gelimesiyle insanlarn hayvanlara olan inanlar deiime uramtr. Kurda olan inanta da baz deiimler olmasna ramen, kurtla ilgili bir ok inan Uygurlarn arasnda korunarak gnmze kadar gelmitir. Mesela: Uygurlar "Olan m dourdu kz m?" sorusunun yerine "Brim, tlkimu?" (kurt m, tilki mi?) diye sorarlar. Erkekler kurt kemiinden muska yapp asarlar. Kadnlar

104 105

Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, ss. 138-139. Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 139. 106 Li Jin-xin, s. 18. 107 Abdukerin Rahman, Uygur Folkloru, s. 139. 108 brahim Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 17.

30

doum yaptktan sonra, ocuu kurdun derisinin zerine yatrr. Bu adetler eski kurt inannn halk hayatndaki bugnk izleridir.109 At: Eski Uygurlarn yaamnda ok nemli bir yere sahiptir. nk avclk, hayvanclk hep ata dayanarak yaplrd. Eskiden savalarn kazanlp kazanlmayaca ata bal idi. Bu yzden Uygurlarn baz boylar ata kutsal bir deer vermilerdir. Baykal Gl evresindeki kayaya pek ok atn resmi oyulmutur. Bunlarn iinde bir atn, hepsinin nnde gitmekte olduu gze arpar. Bilim adamlar bu tan alt bin yl nceki bir Balbal olduunu tahmin etmektedir. Tarih kaynaklarda savata (Cengizhan'n savalarnda) ak bir at, sava tanrsn temsilen ordunun nnde yrtlrd ve ona kimse binmezdi. Sadece sava bayra olarak atn eerine kk bayrak dikilirdi. nanlarna gre bu at, sava ilahnn binecei attr. Bu yzden bu ak ata ok zenle baklrd.110 Kltekin nce dokuz kez eitli renkteki atlara binip savaa girer fakat yenilir. En son ak ata biner ve sava kazanr.111 Eskiden Sakalar byk trenlerde kurban olarak at keserlermi. nk, onlar at en hzl kuan ve "gnele yarablen" olarak kabul etmilerdir. Yaplan arkeolojik kazlarda padiahlar, kahramanlar, nl ahslar ld zaman hayattayken bindii atlarn beraberlerinde gmld konusunda nemli deliller mevcuttur.112 Sr, Uygurlarda kutsal bir hayvandr. Ouz Kaan Destan'nn ikinci satrnda bir srn resmi vardr. Bunun dnda yine boa, at gibi hayvanlarn resmi vardr. Eski Uygur boylar arasnda bazlar yine aslan, deve ve ejderha gibi hayvanlara sayg duymulardr.113 Eski Uygurlarda baz hayvanlara sayg duymann dnda kulara kar inan da olduka yaygnd. Baz tarih kaynaklarda, beyaz kuu, ungkar (ahin), krlang gibi kularn Uygurlarn dncesinde sihirli ku olduu ifade edilmitir. Yusuf Has Hacib"Kutatgu Bilig" adl eserinde beyaz kuuyu zellikle tasvir etmitir. Nasirdin Rabguzi "Kssesul Enbiya" adl eserinde krlangcn "insanlar tehlikeden kurtaran109 110

Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 139. Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 140. 111 Zhong Yu-bi, injiang'daki Azsanlk Mlletlernng Rivayetliri Hekkide zdn (incandaki Aznlklarn Rivayetleri Konusunda nceleme), SME, 1985, Say 2. s.35 112 Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 140. 113 Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, ss. 140-141.

31

hayat elisi" olduundan bahsetmitir. Dedii gibi Uygurlarda "bir kii krlang ldrrse, elleri titrek hastalna yakalanr" diye bir inan mevcuttur. Bu yzden halk evinin d yznn en iyi kesine krlanglar iin yuvalar hazrlarlar. Uygurlar "krlangcn yuva kurduu eve mutluluk gelir" diye krlangca ve yuvasna zel bir nem verirler. h. Kam (aman) nan "aman" kelimesi Tunguz kkenli olup, Trkler arasnda yaygn kullanlan ekli "kam"dr. aman kelimesinden amanizm tretilmitir. Ancak Uygurlarda "Bah" "ferighun" kelimesi 114 aman yerine kullanlmaktadr. Uygurlarda "kam" daha ok byc eklinde karmza kmaktadr. XI. Yzylda Kagarl Mahmud'un Divan'nda "kam" kelimesi "kahin" eklinde tanmlanmaktadr. Ayn yzylda Yusuf Has Hacip'in Kutadgu Biligi'nde onlar "otaclar" (tabipler) ile e deer grlmektedir.115 Geleneksel Trk din inannda, aman, kam, fahinun (ferighun), bah gibi isimlerin farkl blgelerde farkl zamanlarda ifade edilen ve ayn anlam ieren kelimeler olduu anlalmaktadr.116 Verilen bilgilere gre, her amann kendine gre bir davulu, dmbellii, tefi olup, o bunlar ald zaman insanlar etrafnda oynamaktadr. Bu merasimin asl amac, kt ruhlar defetmek, neyi kurban edeceini bilmek, hastal tedavi etmek, lm ve baka belalardan insanlar korumak ve gelecekle ilgili haber vermektir. amanizm'e gre, hastaln asl sebebi kt ruhlardr. amanlar rya tabir ederek, fal 117 ve yldzlara bakarak gelecek hakknda bilgi verirler.118

Kamlarn en bata

gelen fonksiyonu hastalklar iyiletirmede kendini gstermektedir.119114

Gnmzde Uygurcada kullanlmakta olan "ferighun" kelimesinin fahnun"dan geldii muhtemeldir. Arap kaynaklar Krgz Kamlarndan yani bahlardan sz ederken, bunlara Sogdca bir kelime olan ve "Allah'n Peygamberi" anlamna gelen "fahinun" dendiini nakletmektedir.(bkz. Mustafa Erdem, Krgz Trkleri, s. 110) Uygur Halk Bilimcisi Abdukerim Rahman: " 'Perihun' kelimesi Uygur efsanelerinde sanatn piri kabul edilen 'pircanci' kelimesinden ortaya kmtr."demektedir. (bkz. Abdukerim Rahman: Uygur Folkloru, s. 147) 115 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 266. 116 Mustafa Erdem, Krgz Trkleri, ASAM Yaynlar, Ankara-2000, s. 111. 117 Falclk (Remballik) da olduka eski bir uygulamadr. Eski alarda olduka yaygnd. Hatta padiah saraylarnda da zel falclk birimleri kurulmutur. Falclar hakan ve padiahlara danmanlk yaparak yksek rtbelere sahip olmulardr. Falcln tr ve ekilleri olduka eitlidir. Rya yorumu, tasvir, gk cisimlerine bakarak fal amak gibi yorumlarn hepsi bu kategoriye girmektedir. Uygur halk destanlar ve hikayelerinde her zaman aksakallarndan klar saan ve bazen gze gzkmeyen bir Hzr tiplemesine rastlarz. Bu Hzr, kahramanlarn zor durumda kaldklar zaman birden bire ortaya karak kahramana yol gstermekte, kahramann gelecei ile ilgili bilgiler vermektedir. Bu tipleme Uygurca'da "Kurandaz" adyla

32

Bunlarn dnda, "ot kr", "muska yapmak", "kan klmak" (hayvan kesmek), "kt ruhlar toplamak", "kastlama sihiri" gibi pek ok cinkelik (sihirbazlk) adetleri vardr. Bunlarn tamam zel duaclar (dahan, bahi) tarafndan yaplr. Bu adetlerin hepsi Eski aman inancndaki ruhlarn dncesinden ortaya kmtr. Uygur halk hikayelerinde ska rastladmz cad, yedi bal tlsm, alnnda sadece bir tane gz olan tlsmlar, "kykaf", ve cennet bahelerini mekan tutmu perilerin hepsi birer sihir tiplemeleridir. Bu sihir tiplemeleri kadn kyafetindedir. Bunlar bazen iyi, bazen kt tiplerle tariflenir.120 Uygurlarda "perihun", "dahan" veya "bahi" diye adlandrlan kamlar, dnemin yalnz nl mzikileri deil ayn zamanda insanlar kt ruhlardan koruyan, "kt ruhlarn arpmasyla" ortaya kan hastalklar efsun okuma yoluyla "iyiletiren sihirli tabiplerdir." Kamlar lmlerinden sonra ailenin ve kabilenin koruyucular saylmlardr. Ancak onlar, toplumsal hayatn ve hatta toplumun din yaaynn tamamna hibir ekilde hkim olamamlardr. Zira, Orta Asya'da kamlarn dnda byc, khin ve halk hekimi gibi tiplerin varl da bilinmektedir. Onlar birok durumlarda kamlarla birbirlerine kartrlmlardr. Uygurlarda, Bulgarlarda, Moollarda, skitlerde, Hunlarda kamlarn dnda bycler, khinler ve hekimler olmutur. zellikle Uygurlar ve Moollarda sihrin ve kehnetin olduka gelimi ve yaygn olduu grlmektedir.121 zellikle Uygurlarda aman uygulamalarn ok gelitii, hatta Moollara da onlardan getii, Cveyni ve Bar Hebraus tarafndan ne srlmtr. Ancak bu iddiaanla gelmitir. Bu, falcln halk edebiyatndaki yansmasdr. Eskiden beri falcln kendine zg kitaplar vardr. Miladi IX.yzyla ait Uygur Runik yazsndaki (Orhun yazs) "rik Ptk" adl fal kitab bu tip kitaplarn nemlilerinden saylmaktadr. "rik Ptk" Uygurlarn atalarnn sosyal yaantsn, dnya grn, rf ve adetlerini aratrmada olduka nemli bir kitaptr. "rik Ptk"te bahsedilen iyilik ve ktlkle ilgili bilgilerin ou gnmze kadar Uygur halk arasnda aynen korunmutur. rnein, Bir insan ryasnda padiah grrse mutlu olur. Siyah ku grrse ans alr. Zayf veya hasta ata binerse ktlkle karlar. Ryasnda iman ata binerse ileri kolay olur. iman deveye binerse dilekleri yerine gelir. Koyun srs grrse zengin olur. Gkte utuunu grrse kazanl olur. Ryasnda yamur yaarsa mutlu olur. Boa grrse beladan kurtulur vs. gibi inanlar gnmzde de halk arasnda devam etmektedir. "rik Ptk" genelde falcln rya tabirleri ksmn iermektedir. (bkz. Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, ss. 148-149.) 118 Mustafa Erdem, Krgz Trkleri, s. 110. 119 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 267. 120 Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 147. 121 Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 266.

33

pek tutarl grnmemekte ve anlalan Moollarda olay olduka kkl bir varla sahip bulunmaktadr. zellikle Moollar dnemi Geleneksel Trk din tarihi bakmndan bu konuda olduka etkili olmu, amanizm'in sistemlemesi de asl bu dnemde gereklemitir.122 Esasen amanln en dikkate deer bir zellii de girdii blgelerdeki halkn maneviyatna, ruh dnyasna brnme kabiliyetidir. amanlk "extase", ruhun seyahati ve tanrlarla balant kurmas konusunda, eski Trk topluluunun tabiatta var kabul ettii esrarl kuvvetleri iyiden iyiye istismar etmitir. Bu, zellikle, atalar kltnn, kartal inancnn, demirciliin ve at kurbannn aman vasf kazanmasnda grnr. Bylece amanlk eski Trk inan sistemini yava yava ileyerek, btn maneviyat alemini belirli bir kadro iine almaa muvaffak olarak kendini adeta bir "din" salamlna ulatrmtr.123 Gnmzde in'de yazlan baz kaynaklarda, materyalist grn de tesiriyle, Uygurlarn slm ncesi din inanlarndan amanizm olarak sz edilmektedir. 124 Nitekim, farkl dillerde yazlan baka eserlerde de, Trklerin slmdan nceki din inanlarndan sz edilirken amanizmden bahsedilmektedir. Buna karlk Trkler hakknda almalaryla tannan brahim Kafesolu, amanizm'i, temel prensibi ruhlara, cinlere, perilere emir ve kumanda etmek, gelecekten haber verme eklinde gerekleen sihre benzetmekte ve bunun bir din olmadn ileri srmektedir. 125 Trkler hakknda aratrmalarda bulunan eitli bilim adamlar, grnmeyen ruhlar lemiyle irtibat kurma ve sosyal faaliyetleri ynetmede ruhlarn desteini almada etkili olan vecdi ve tedav ile ilgili metotlar btn olan amanizmin126, Orta ve Kuzey Asya'nn din hayatnda yer almakta olduu ve mnhasran Trklere mahsus bir din inan olmadnda birlemilerdir.127122 123

Harun Gngr, Eski Trklerde Din ve Dnce, s. 266. brahim Kafesolu, Eski Trk Dini, Trkler, Cilt:1, ss. 295-296. (amanlk telakkilerinden ou Mslman-Trk topluluklar arasnda zamanmza kadar yaamaya devam etmitir.) 124 Li Jin-xin, , s. 37. 125 Ahmet Doan, slmiyet'ten nceki Trk nancna Dair, Trkler, Cilt:1, s. 305. (Ayrca bkz. Kafesolu, brahim: Eski Trk Dini, Ankara-1980, ss. 33-34.) 126 Fatma Ahsen Turan, Eski Trklerde Tek Tanr nanc, s. 320. 127 Hikmet Tanyu, Trklerde Tek Tanr nanc, stanbul-1996; brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul -1998; nver Gnay, Harun Gngr, Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi, Ankara-1997; Gnay Tmer, Abdurahman Kk, Dinler Tarihi, 3.bask, Ankara-1997 ( bu kitap 51.sayfada yle yazlmtr: "Yanl olarak Trklerin eski din inanlarna amanizm denilmitir. Trklerin amanizm diye bir dinleri olmamtr. Trklerde "aman" kelimesi de yoktur,(Kam) vardr. amanizm ne kendine zg bir din, ne de bynn bir eklidir. Her iki

34

i. lmle lgili nan ve Trenler (Cenaze Trenleri) Trkler, genellikle can ve ruhu ifade etmek iin, "tn" kelimesini kullanmtr. Gnmzde Uygur dilinde "tn var" demek, can ekien birinin henz lmedii anlamndadr. Tn, bedeni terk ettiinde, lm gereklemitir.128 lm, Gktrklerde "ua barmak" yani "uarak gitmek" sz ile ifade edilmitir. Onlar ruhun uup Tanr katna gittiine inanmlardr.129 Eski Trk yaztlarnda Kltekin ve Bilge Kaan iin "ld" yerine "kergek boldu" ifadesi kullanlmtr.130 Bu deyimler Trkler arasnda lm ifade etmek iin kullanlan gzel szler saylmtr. Defin treni insan hayatnn bu dnyadaki sona ermesini ifade eden bir tren saylr. Bildiimiz gibi, Uygurlar tarihte birka dine girmilerdir. Bu dinler farkl tarihi dnemlerde Uygurlarn manevi hayatn ve kltrn nemli derecede etkilemitir. Dolaysyla defin treninde de eitlilii ortaya karmtr. in kaynaklarnda Gktrklerin defin treni hakknda geni bilgi bulunmaktadr. Tan Slalesi tarihi VI. Yzyl olaylarndan sz ederken, Gktrklerdeki defin trenini yle anlatmaktadr: ly adra koyarlar. Oullar, ocuklar, erkek-kadn dier akrabalar, at ve koyunlar keser, adrn nne sererler. l bulunan adrn etrafnda at zerinde yedi defa dolarlar. Kapnn nnde yzlerini kesip alarlar. Yzlerinde kan ve ya kark olarak akar. Bu treni yedi defa tekrar ederler. Sonra muayyen bir gnde lnn bindii at, kulland btn eyay, l ile beraber atee yakarlar; yln belli gnlerinde mezara gmerler. lkbaharda lenleri, sonbaharda, otlarn ve yapraklarn sarard zaman gmerler. Kn veya gzn lenleri, ilkbaharda gmerler. Defin gnnde lnn akrabas, tpk ld gnde yaptklar gibi at zerinde gezer ve yzlerini kesip alarlar. l mrnde bir adam ldrm ise mezar zerine bir ta koyarlar. Bu talar yz, hatta bin kadar olurdu. Atlar ve koyunlar kurban ettikten sonra, kurban edilen bu hayvanlarn kafalarn kazklar stne asarlard.131

alan da ilgilendiren yanlar bulunan eitli din ve dnya grlerini birletiren bir inan ve bir tekniktir. Bir teknik olarak amanizm, deiik ve farkl ekillerde Kuzey ve Orta Asya'da Eskimolarn yaad yerlerde, Orta Afrika ve Kuzey Amerika'daki ilkel kablelerde grlr. Baz aratrclar, Sibirya'da grlen amanizmi psikopatolojik belirtiler olarak aklamaktadr.) 128 Durmu Ark, Azerbaycan Trklerinin Dini Tarihi ve Halk nanlar, s. 82. 129 Durmu Ark, Azerbaycan Trklerinin Dini Tarihi ve Halk nanlar, s. 82. 130 Durmu Ark, a.g.e., ss. 82-83. 131 Durmu Ark, a.g.e., ss. 83-84.

35

Eski Trklerde, yas almeti olarak yksek sesle alanmakta, yzler paralanmakta ve kesilmektedir. Orhun Abideleri'nde yas tutarken salarn ve kulaklarn kesildii, feryat ederek alanld zikredilmektedir. Eski Ouzlarn yas detleri Dede Korkut hikayelerinde detayl bir biimde yer almaktadr. Bu hikayelerde Beyrek iin tutulan yas yle tasvir edilmektedir: Beyrek'in babas kaba sarn kaldrp yere ald, ekti yakasn yrtt. Oul diyerek alad, feryat etti. Akbrekli ak yanan yrtt. Kara san yoldu. Kz, gelini glmez oldu. Yedi kz kardei ak karp kara giydiler. Beyrek'in yavuklusu karalar giydi, ak kard, al yanan ekti yrtt Bunu iiten Kayan Seluk olu Deli Dndar ak kard, kara giydi. Beyrek'in dostlar, yoldalar, ak karp kara giydiler. Kudretli Ouz beyleri Beyrek iin byk yas tuttular. Yas lameti olarak Trklerde karalar giymek ok yaygndr. Gnmzde Uygurlar yas tuttuklarnda halen kara ve ak renkli elbiseler giymektedirler. Abdukerim Rahmann anlattna gre, eskiden Uygurlarda cesedi yakma gelenei mevcuttur. Bu gelenein hangi tarihten itibaren baland ve ne zamana kadar devam ettiiyle ilgili gvenilir tarih bilgilere henz ulalamam olsa bile, Orhun Uygur Hanl dneminden ok nceleri cesedin topraa gmld konusunda nemli bilgiler vardr. Bunu eski mezarlarda bulunan cesetler ispat etmektedir. O alarda cesedi gmerken yeni elbise giydirilip, kazlan mezarn iine sedir yaplp, sedir zerine kamtan yaplm hasr serilip, stne ceset konurmu. Cesedi gmmeden nce byk trenler dzenlenirmi. Mezarn yanna len kiinin z gemiini anlatan, oyularak yazlan abide ta dikilirmi. "Kaan" lrse eiyle birlikte gmlrm.132 Miladi 518 ylnda inli gezgin Huy Sing ile Sun Yong, Luoyang'dan yola kp 519 ylnda Odun'a (Hoten) gelmiler. Orada grdkleri hakknda yazm olduklar "Luoyang badethane Hatralar" adl kitabnn beinci blmnde Odun (Hoten)'daki defin trenlerinden yle bahsetmektedirler: len adamn cesedi atete yaklr, cesedin kl yere gmlr. Sk sk anmak iin yanna put dikilir. At yakanlar san kesip, yzn boyarlar. Kaann cesedi atee verilmez, tabuta

132

Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, ss. 109-110.

36

konularak uzak ssz yerlere gmlr, sk sk anmak iin mezarn yanna buthane yaplr. Son yllarda yaplan arkeolojik almalar da bu gr desteklemektedir.133 1959 ylnda Dou Trkistan Uygur zerk Blgesi Mzesi arkeolojik kaz grubu eski Niye ehri (imdiki Niye Nahiyesi) harabesinde yapt kazda Han dnemine (M.S. 2.yy) ait bir ift kar koca cesedi bulmutur. Eyll 1964'te Hotan'n Buzak kyndeki mam Musa Kazm mezarnda tabuta konarak gmlm cesetler bulunmutur. Ceset konulan tabut st aacndan yaplmtr. Tabutun srtna arslan surat izilmitir. Tabutun dna ejderha, kaplan, ba ve ayak ksmna ise krmz ku, kaplumbaa gibi hayvan resimleri izilmitir. Bu tr tabutlara Hoten blgesinde yaplan kazlarda olduka sk rastlanmaktadr. eitli hafriyat ve kazlarda da kp ve kutular ierisinde ceset klleri olduka ok miktarda bulunmaya devam etmektedir. Bugn bunlarn ou mzelerde koruma altna alnmtr. 1983-1984 yllarnda Dou Trkistan Mzesi arkeolojik kaz grubu Hoten Vilayetinin Lop Nahiyesi Sanpul ky'nn gneyindeki Sayva tarih mezarlnda toplam 52 mezarda kaz ve aratrmalar yapmtr. Bu kazlarda genelde tip mezar eidi grlmtr: 1) Dikdrtgen ekilli Mezar: bu tip mezarlarn derinlii 2 metre, dou taraf duvar 4.9 metre, bat duvar ise 4.1 metre, kuzey ve gney duvarlar ise ayn ekilde 4.5 metredir. Mezar iindeki drt duvara yats ekilde 10-20 adet kazk aklm, dardan kamlar kaza balanmtr. Kamn d cephesine 20-30 cm. kalnlnda buday sap konulmutur. Mezarn drt kesi ve duvarlarn arasna yats ekilde birer adet direk konulmutur. Bu byk mezarda toplam 133 adet ceset gmlmtr. (Mzedeki bu mezarn numaras 84.H.L.S.mal) Cesetler iinde orta yatakiler ounluktadr. Yallar ve genlerin cesedi ise daha az saydadr. 2) Dik ve Uzun Mezarlar: Bu ekildeki mezarlar dik ve uzun olarak kazlr, iine tabut konduktan sonra zerine aa, onun zerine kam konup toprakla kapatlmaktadr. Tabutun kapa yukarya doru almaktadr. Bu tabutlarn ierisine deiik zamanlarda lm 4 ile 8 arasnda deien cesetler konmaktadr. 3) Tek Kiilik Mezar: Bunun yukardaki mezarlardan fark, ok basit ve yzeyde olmasdr. Baz mezarlarn derinlii iki metreye bile varmaz. Tek kiilik133

Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 110.

37

mezarlar gmme ekli bakmndan birbirinden farkldr. a) Cesedin zerine hamur teknesi konarak gmme ekli. Mezar yeri kazldktan sonra, altna kam konulur. Sonra cesedin zeri tekne ile kapatlr ve bunun zerine kuru ot koyup zerine toprak doldurulur. b) Mezarn ierisine tabut konulduktan sonra zerine otlar konulup toprakla doldurulur. c) Cesedi aatan yaplm byk f ierisine koyup zerine ot ve aa paralar konulduktan sonra toprak doldurulur. d) Cesedi kama sararak gmme gelenei: tek kiilik mezarlklardaki bu tip cesetlerin ou genellikle kk ocuklara aittir. Sanpul mezarlnda bulunan tek kiilik mezarlar iinde ceset ile birlikte gmlen iki adet boz ata da rastlanmtr. Bu atlar da insanlar gibi defnedilmilerdir. nce mezarlar kaznm, zerine kuru ot ve aa dallar rtlp toprakla kapatlmtr. Her iki atn da bana ku ty aslmtr. Eerleriyle gmlen atlarn eerleri deriyle kaplanm ve zeri kymetli talarla sslenmitir. Eer zerine 76.5x73 cm. byklnde kilim rtlmtr. Kilimin drt kesinde de ssler mevcuttur. Tm bunlardan Uygurlarn hayatnda atn ne kadar nemli bir yere sahip olduunu kolayca anlayabiliriz.134 Sanpul Kasabas'nda bulunan bu mezarlar o dnemde yaayan eski Uygurlarn defin trenleri hakknda bize somut bilgiler vermektedir. Gmme ekli bakmndan, pek ok kiiyi ayn mezara gmmek, kar kocay beraber defnetme, bir aile ve akrabalar ayn mezara gmme, bykler ile kkleri ayr ayr gmme gibi defin trleri kullanlmtr. Bu cesetlerle birlikte len kiinin ahiret eyalar da yanlarnda gmlmtr. Bunlar, elbiselerin dnda, tabaklar, yn dokuma eyalar, eitli renklerdeki kuma, hal, kee, yn kilim, ayna, demir orak, aa krek, tarak, yelpaze, deinek, mercan, pudra gibi eyalardr. Bunlarn dnda kuzu ve kei kurban edilip balaryla birlikte aa tekne ve aa tabakalara konarak, cesedin ayak tarafna gmlmektedir. Cesedin iki bacann ortasna kuzu ve keinin etli ksmlar konmutur. Cesedin ba tarafna buday, (terik) ezmesi konulan deriden yaplm nesneler, aa tabak, kiremit tabaklar konulmutur.135 Sampul'dan bulunan cesetlerin ouna renkli yn pantolon giydirilmi ve pantolonun sol bacana bir insan resmi ilenmitir. Resimdeki insann kalar siyah,134 135

A. Rahman, Uygur Folkloru, ss. 111-112. A. Rahman, Uygur Folkloru, s.112.

38

az krmz, gzleri yeil, kabartma eklinde dokunmutur. Bu resim bize Ouz Kaan destanndaki Ouz Han' hatrlatmaktadr. Destanda, Ouz Kaan "Yz mavi, az ate gibi krmz, gzleri yeil, sa ve kalar siyah, perilerden de gzeldi" diye anlatlmaktadr.136 Dou Trkistan'n dier blgelerindeki eski mezarlklarda da bu ekilde defnedilmi cesetlerin bulunmas, bu grleri daha da kuvvetlendirmektedir. Uygurlar slm dinini kabul ettikten sonra, defnetme geleneinde slm dini kurallarna uygun ekilde cenaze defnetmesine ramen, eski dneme ait mezarlklar da korumutur. Ayn mezarla cenaze defnetmekte bir saknca grmemitir. Bunu son zamanlarda ortaya kan mezarlklarda daha da net bir ekilde grmekteyiz.137 Uygurlar slmiyeti benimsedikten sonra hzla slmi kltrn etkisi altna girmilerdir. Hayatn her kesiminde olduu gibi defin trenlerinde de deiiklikler olmutur. Ama yeni adetler eski adetlerin tamamen ortadan kalkmasn salayamamtr. Uygurlarn youn olarak yaad Tanr Dalar'nn gneyindeki Kagar, Hoten, Aksu, Korla, Kua, Turfan, Kumul gibi blgelerdeki mezarlarda hala bu eski defin adetlerinin izlerine rastlamaktayz. Baz blgelerde topraa gmme uygun olmadndan cesedi tabuta veya fya koyup defnetmilerdir. Hatta baz blgelerde (Lopnor'un Taklamakan l kenarndaki Karuu kasabasnda) vasiyet zerine byk bir aacn gvdesi oyularak iine ceset konup zeri aala kapatlmtr.138 B. ZERDTLK ran dinleri ierisinde, tek tanr inanna yer vermesi bakmndan, en dikkat ekicisi Zerdtlik'tir. Bu din, adn kurucusu Zerdt'ten (M.. 628-551) alr. Bu dine, dayand tek tanr Ahura-Mazdah'a nisbeten "Mazdeizm" de denilir. Bat'da Zerdtlik, "Zoroastrisme" olarak adlandrlmaktadr. 139 Uygurca kitaplarda ise, "Ateperestlik dini", "Mecus dini", "Zor Astr dini", "Otka ukunguclar (Atee Tapanlar) dini" gibi isimlerle adlandrlmaktadr.

136 137

A. Rahman, Uygur Folkloru, s. 113. A. Rahman, Uygur Folkloru, s. 113. 138 A. Rahman, Uygur Folkloru, s. 113. 139 Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, 3. bask, s. 118.

39

Zerdt tarafndan eski ran dininin reforma edilmesi suretiyle kurulmu ve ran'n Hz. mer tarafndan fethi dneminde ran'n resm dini hviyetini alm bulunan Zerdtliin mill bir din olduu gz nne alnrsa, kltrel gei alannda Zerdtliin Trklerin arasnda taraftar bulmasn yakn temas ve sirayet yoluyla yaylmaya hamletmek gerekecektir. Aslnda messes bir din olan Zerdtliin, bu ekilde Trklerin arasnda yaylm olmasnn, mill bir dinin, artlar uygun olduunda evrensellie ynelmesini gstermek bakmndan din tarihi ierisinde ayr bir nemi bulunmaktadr.140 ran'dan kaan veya ekonomik nedenlerle gelen Fars nfus sebebiyle, Trkistan'da yaylm olan Zerdtilik, Orta Asya Trk kltr ve sanat zerinde de etkili olmutur. Gktrkler kendi tanrlarn ran resim gelenein