Uzgoj Koza - Goats Breeding -Libre

Vedad aki, Velija Katica, Jasmin Ferizbegovi

UZGOJ KOZA

Sarajevo, 2011.

============================================================

======================================================= 2

Naslov knjige: UZGOJ KOZA

Autori: Prof. dr. Vedad aki, Veterinarski fakultet Univerziteta u Sarajevu Prof. dr. Velija Katica, Veterinarski fakultet Univerziteta u Sarajevu Prof. dr. Jasmin Ferizbegovi, Prirodno-matematiki fakultet Univerziteta u Tuzli

Recenzenti: Prof. dr. Velimir Sui, Veterinarski fakultet Sveuilita u Zagrebu Prof. dr. Zvonko Antunovi, Poljoprivredni fakultet Sveuilita J. J. Strossmayer u Osijeku Prof. dr. Ahmed Muteveli, emeritus, Veterinarski fakultet Univerziteta u Sarajevu

Izdava: Promocult Sarajevo

Za izdavaa: Samira Katica Arnautovi

Lektor: Alma Palalija

Tehniki urednik: mr. Samir Bekto

tampa: amparija Svjetlost Fojnica

------------------------------------------------- CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo

636.39.03(075.8)

AKI, Vedad Uzgoj koza / Vedad aki, Velija Katica, Jasmin Ferizbegovi. - Sarajevo : Promocult, 2011. - 298 str. : ilustr. ; 24 cm

Kratke biografije autora: str. 297-298. - Bibliografija: str. 272.

ISBN 978-9958-789-08-3 1. Katica, Velija COBISS.BH-ID 18632710 -------------------------------------------------

Ova knjiga je rjeenjem Senata Univerziteta u Sarajevu broj 01-38-248-6/11 od 26.01.2011. godine proglaena univerzitetskim izdanjem.

Copyright - Fotokopiranje i umnoavanje po dijelovima i u cjelini je zabranjeno. Sva prava pridrana.

=========================================================

======================================================= 3

LEGENDA O TUZLANSKOJ KOZI Legenda o tuzlanskoj kozi datira iz davnih vremena, jo dok je Bosna i Hercegovina bila pod okupacijom Austro-Ugarske carevine. U Tuzlu je poslat proglas kojim se zabranjuje dranje koza i nareuje da se sve koze pobiju, poto se smatralo da unitavaju ume. U Mosniku, jednom od tuzlanskih naselja, ljudi se nisu drali te naredbe. Neki stranac koji je u to doba posjetio Tuzlu vidjevi kako ljudi tajno uvaju, hrane i muzu jednu kozu izmisli i danas poznati stih:

CIJELA TUZLA JEDNU KOZU MUZLA, PA SE HVALI DA SE SIROM HRANI. Danas, tuzlanska koza predstavlja simbol snalaljivosti i otpora u prevazilaenju svih prob-lema sa kojima se grad Tuzla suoavao kroz svoju historiju. The Legend of Tuzla's goat The story dates back to ancient times, even while the Bosnia and Herzegovina was occupied by Aus-tria-Hungary empire. In Tuzla, was sent a proclamation banning the keeping of goats and orders to kill all the goats, since it is considered that destroy forests. In Mosnik, one of the Tuzla village, people are not kept such order. One stranger who was visited Tuzla at that time seeing how people are kept secret, food and milked only one a goat, and from this time remained famous verse: All of Tuzla drinks the milk of one goat and praise to eat cheese. Today, statue of Tuzla's goat is a symbol of ingenuity and resistance to overcome all the problems facing the city of Tuzla faced throughout its history.

Spomenik kozi ispred Hotela Tuzla u Tuzli

The statue of a goat in front of Hotel Tuzla in Tuzla

============================================================

==================================== Vedad aki i saradnici === 4

IZ RECENZIJA

rukopisu su na zanimljiv i suvremen nain obraene i prezentira-ne dosadanje spoznaje o uzgoju koza, s interesantnim poglavljima koja obrauju novije znanstvene spoznaje iz podruja uzgoja, se-

lekcije i reprodukcije koza. Istovremeno, u rukopisu su vrlo kvalitetno ob-raena i poglavlja o izvornim oblicima, pasminama i proizvodima koza te poglavlja hranidba koza, smjetaj koza i bolesti koza. U tekstu su autori znalaki ukomponirali i vlastita istraivanja i zakljuke proizale iz njih, to je svakako za pohvaliti. Rukopis je napisan jasnim i jednostavnim sti-lom i bez napora italac moe pratiti sadraj u cijelosti. Tekst je napisan jasno, sustavno i jezgrovito te je bogato ilustriran fotografijama i tablicama, to ne zauuje s obzirom na dugogodinje znanstveno i struno iskustvo autora rukopisa. Takoer, tekst knjige je dopunjen i s brojnim prilozima. Pri koncipiranju rukopisa autori su nastojali ii u korak sa suvremenim razvojem svjetske znanosti u oblasti uzgoja koza te istovremeno prikazati i stanje kozarstva na ovim prostorima. Istovremeno, ova knjiga e popuniti prazninu koja je izraena zbog nedostatka kvalitetne znanstveno-strune literature u Bosni i Hercegovini. S obzirom na veliki uloeni trud u konci-piranju i pisanju rukopisa te prikupljanju svjetske relevantne literature iz podruja uzgoja koza, autorima estitam na ovom vrlo vrijednom i kvali-tetnom djelu te sa zadovoljstvom preporuam objavljivanje ove knjige kao univerzitetskog udbenika.

Prof. dr. sc. Zvonko Antunovi, redoviti profesor

z obilja meunarodno priznate literature autori rukopisa Uzgoj koza znalaki su probrali suvremene znanstvene spoznaje i informacije ve-zane za uzgojne ciljeve, proizvode, podrijetlo, pasmine, tehnologiju

proizvodnje, mlijenost, sustave uzgoja, selekciju, reprodukciju, hranidbu, smjetaj i bolesti koza. Kao rezultat nastao je sveobuhvatan i originalan ru-kopis koji objedinjuje recentne podatke iz svjetske literature, ali ukljuuje i vlastite spoznaje autora koji su i sami eminentni znanstvenici i sveuilini nastavnici iz podruja kozarstva. Stoga ne udi umjenost njihova pisanja bazirana na knjievnom jeziku, jasnom stilu i hijerarhiji prezentiranih po-dataka. Koncept 14 poglavlja i veeg broja potpoglavlja logino je postav-ljen i, s obzirom na opseg, uravnoteen pa je itateljima razliite razine predznanja olakano usvajanje velikog broja informacija, bez obzira na to ita li se rukopis od poetka do kraja ili samo pojedino poglavlje. Rukopis Uzgoj koza nesumnjivo e na kvalitetan nain popuniti prazninu i zado-voljiti potrebu koja za takvim tivom postoji u Bosni i Hercegovini. Njego-

U

I

=========================================================

=== Uzgoj koza ============================================= 5

vo objavljivanje snaan je poticaj za svekoliki razvoj ove grane stoarstva za to su najvaniji preduvjet obrazovani strunjaci te kontinuirani prijenos najnovijih znanstvenih spoznaja u kozarsku praksu. U tom smislu rukopis je nezaobilazno nastavno tivo za sve studente veterinarske medicine i ag-ronomije. Rukopis se pojavljuje u trenutku dubokih i vanih reformi viso-kog kolstva pa je za oekivati da e u sklopu interdisciplinarnosti i mobil-nosti pobuditi interes mnogih studenata srodnih studija, te predstavljati izvrsnu polaznu grau za postdiplomante iji je znanstveni interes usmje-ren na uzgoj i proizvodnju koza. Ne treba iz vida ispustiti i injenicu da e rukopis, osim za studente, sigurno biti i vrelo mnogobrojnih podataka koji e u svakodnevnom radu koristiti strunjacima, pa i uzgajivaima. Uvaa-vajui sve navedeno, te zakljuujui recenzentsku prosudbu, iznosim mi-ljenje kako je rukopis Uzgoj koza suvremeno, kvalitetno, vrijedno i vies-truko potrebno djelo, stoga predlaem da se objavi kao sveuilini udbe-nik.

Prof. dr. sc. Velimir Sui, redoviti profesor

oboljanja na polju pristupa naunim informacijama nastalim putem istraivanja i informacijama dostupnim iz drugih izvora, danas su mnogo vie zna o dranju, ishrani, genetici, selekciji i reprodukciji

koza. Autori su na osnovu ovih i sopstvenih saznanja koncipirali veoma vrijedan rukopis o uzgoju koza. S punim pravom moemo rei da e to biti prva struna knjiga ove vrste u Bosni i Hercegovini. Jasno predstavljajui grau knjige u ovih etrnaest tematsko-naunih cjelina autori su izveli lo-giki korektno nauno-pedagoki udbeniku grau i tako na najbolji na-in osigurali planirani cilj. Rukopis u potpunosti ispunjava zahtjeve nas-tavno-naune literature. Smatram da rukopis svojom izuzetnom kvalite-tom, zasluuje znaajnu panju i pohvalu i neophodno ju je tampati kako bi korisno posluila i unapreenju kozarske proizvodnje. Studenti, ali i drugi strunjaci razliitih profila posebno iz domena prirodnih znanosti dobili bi knjigu napisanu jasnim, jednostavnim stilom i bez napora pratili sadraj u cijelosti. Rukopis predstavlja garanciju za bolje sutra u kozarstvu Bosne i Hercegovine, i ne samo to, nego i nauk kako koristiti savremena dostignua naunih istraivanja, koja su itekako naglaena u pojedinim segmentima ovog rukopisa. Toplo preporuujem ovaj rukopis za tampa-nje kao univerzitetskog izdanja Univerziteta u Sarajevu, a autorima elim estitati na izvanrednom trudu uloenom u ovaj projekat.

Prof. dr. Ahmed Muteveli, redovni profesor, emeritus

P

============================================================


SADRAJ

IZ RECENZIJA 4 1. UVODNE NAPOMENE 9 2. STANJE KOZARSTVA U SVIJETU, EVROPI I BOSNI I

HERCEGOVINI 11

2.1. Stanje kozarstva u svijetu 11 2.2. Stanje kozarstva u Evropi 15 2.3. Stanje kozarstva u Bosni i Hercegovini 20 3. UZGOJNI CILJ I KORISNOST DRANJA KOZA 23 3.1. Ekoloki uzgoj koza 27 4. PROIZVODI OD KOZA 33 4.1. Mlijeko 33 4.1.1. Koziji sir 38 4.2. Meso 62 4.3. Koa 67 4.4. Kostrijet 72 4.5. Gnoj ubre 73 4.6. Ostali proizvodi ili koristi od koza 76 4.6.1. Koze za vuu i rad 77 5. PORIJEKLO KOZA 83 5.1. Koze u religijama 87 5.2. Izvorni oblici koza 87 5.2.1. Capra prisca 88 5.2.2. Capra aegagrus aegagrus (Bezoar koza) 88 5.2.3. Markhor 89 6. PASMINE KOZA 95 6.1. Pasmine koza za proizvodnju mlijeka 105 6.1.1. Sanska koza 105 6.1.2. Njemaka bijela oplemenjena koza 107 6.1.3. Holandska bijela koza 108 6.1.4. Francuska alpina koza - Alpine 109 6.1.5. Srnasta smea alpska koza vicarska alpina Oberhasli 110 6.1.6. Pincgavska koza 111 6.1.7. Smea kratkodlaka koza 112 6.1.8. Togenburka koza 113 6.1.9. Nubijska i anglo-nubijska koza 115 6.2. Kombinovane pasmine koza (mlijeko-meso) 117 6.2.1. Bagot 117 6.2.2. Damaska koza Damascus 118 6.3. Pasmine koza koje se uzgajaju radi kostrijeti ili dlake 119

=========================================================

=== Uzgoj koza ============================================= 7

6.3.1. Angora koza 119 6.3.2. Kamirska koza pashmina 122 6.3.3. Pigora koza 126 6.3.4. Nigora koza 129 6.4. Patuljaste pasmine 131 6.4.1. Patuljasta koza - pigmejska koza 131 6.4.2. Nigerijska patuljasta koza 132 6.5. Mesne pasmine 134 6.5.1. Boer koza burska koza 134 6.6. Pasmine i tipovi koza Bosne i Hercegovine i susjednih ze-

malja 136

6.6.1. Domaa balkanska rogata koza ili domaa brdska koza 136 6.6.2. Domaa oplemenjena koza Bara 137 6.6.3. Hrvatska arena koza 138 6.6.4. Hrvatska bijela koza 139 6.6.5. Domaa bijela koza 140 6.6.6. Drenika koza 140 7. TEHNOLOKI POSTUPCI UZGOJA KOZA 145 7.1. Utvrivanje dobi 147 7.2. Uzgoj i odbie jaradi 148 7.3. Njega odbijene jaradi i koza 150 7.3.1. Kastracija muke jaradi 150 7.3.2. Uklanjanje rogova 150 7.3.3. Obrezivanje papaka 151 7.3.4. etkanje i ianje 155 7.3.5. Odreivanje tjelesne mase 156 7.3.6. Postupak uklanjanja uginulih koza 157 8. ANATOMSKO-FIZIOLOKE ODLIKE VIMENA, MLIJE-

NOST I MUA KOZA 161

8.1. Mua 165 8.2. Biljeenje podataka o mlijenosti 170 9. NAIN I SISTEMI UZGOJA KOZA 173 9.1. Ponaanje koza 173 9.2. Naini uzgoja 176 9.3. Sistemi uzgoja 177 10. METODE UZGOJA I SELEKCIJA U KOZARSTVU 179 10.1. Uzgoj u istoj krvi (u istoj pasmini) 179 10.2. Uzgoj krianjem 180 10.3. Bastardiranje 182 10.4. Selekcijski postupci u funkciji realizacije uzgojnog cilja 183 10.5. Bioloki test 191

============================================================


11. REPRODUKCIJA KOZA 193 11.1. Muki spolni organi 193 11.2. enski spolni organi 194 11.3. Organizacija i nain pripusta 195 11.3.1. Izbor mukih rasplodnih grla 197 11.3.2. Izbor enskih rasplodnih grla 198 11.4. Priprema koza i jareva za pripust 198 11.5. Mrkanje, pripust, oplodnja 200 11.6. Osjemenjavanje 202 11.7. Bremenitost 203 11.8. Jarenje 204 12. OSOBENOSTI ISHRANE KOZA 207 12.1. Nain ishrane i sputavanje vezanje koza pri ispai 210 12.2. Izbor krmiva 213 12.3. Ishrana skoznih bremenitih koza 218 12.4. Ishrana koza u laktaciji 219 12.5. Ishrana rasplodnih jareva 220 12.6. Ishrana jaradi 220 12.7. Tov jaradi 223 12.8. Napajanje koza 224 13. SMJETAJ KOZA 227 14. BOLESTI KOZA 237 14.1. Bolesti probavnog sistema 237 14.2. Bolesti dinog sistema 241 14.3. Bolesti reproduktivnog trakta i mljene lijezde 243 14.4. Bolesti koe 245 14.5. Ostale bolesti 248 - INDEKS POJMOVA 251 - KORITENE KRATICE 255 - PRILOZI 257 Prilog 1. Najpoznatije pasmine koza u svijetu prema abeced-

nom redu 258

Prilog 2. Koze u religijama 260 Prilog 3. Kozorozi 273 Prilog 4. Obrasci ocjenjivakih listi za mlade jareve iz perfor-

mans testa 289

Prilog 5. Primjeri kozarnika otvorenog, poluotvorenog i zatvo-renog tipa

292

Prilog 6. Primjer kozarnika za 150 koza 294 Prilog 7. Tlocrti staja za 8 koza i njihovu jarad 295 - KRATKE BIOGRAFIJE AUTORA 297

================= Stanje kozarstva u svijetu, Evropi i Bosni i Hercegovini ===

=== Uzgoj koza ============================================= 9

11..

UUVVOODDNNEE NNAAPPOOMMEENNEE

obzirom na aktualnu demografsku ekspanziju u svijetu i sve vei problem u osiguranju hrane, prije svega u nerazvijenim zemljama, potrebni su krajnji napori da se intenzivira proizvo-

dnja ivotnih namirnica, a posebno animalnih proteina. Rjeenja se kontinuirano trae i u intenziviranju stoarske proizvodnje, veem koritenju prirodnih potencijala i primjeni novih dostignua nauke u ovoj oblasti s ciljem vee proizvodnje mesa i popravljanju njegovih osobina. Rjeavanje globalnog problema prehrane svjetskog stanov-nitva pokuava se ak i farmskim uzgojem tzv. egzotinih vrsta i-votinja kao to su nojevi, jeleni, zmije, puevi i sl. U svim pokuaji-ma rjeavanja gore navedenog problema u veem broju zemalja u svijetu, pa i u Bosni i Hercegovini, zaboravlja se na potencijale koje prua koza. Koza je skromnih zahtjeva, vrlo prilagodljiva na razliite uvjete i sisteme uzgoja. Proteklih godina je bilo ope priznato, iako se o tome nije puno pisalo, da su koze potakle iskru mnogih novih i konstruktivnih ideja i znaajno poboljale integraciju razvijenih i ne-razvijenih djelova svijeta. Tokom proteklih dvadeset godina mnoga istraivanja su obraivala temu razvoja uspjenih tehnika reproduk-cije i svojstava koza. Dugotrajne pionirske i komparativne studije su poduzete kako bi se otkrio nain ishrane i ponaanja koza. Istraiva-nja su provedena s ciljem utvrivanja socijalne uloge ove vrste ivo-tinje, a tehnike uzgoja su modernizirane do odreenog nivoa. Oig-ledno je da je potrebno ispitati uzgoj koza u novom svjetlu i iz nove perspektive. Trebalo bi odbaciti kliee iz prolosti (npr.; 'koza je kra-va siromaha'). Ovo dinamino podruje moglo bi postati novi stepe-nik u razvoju poljoprivrede u 21. vijeku. U svijetu se koza najvie uzgaja za meso, a potom mlijeko. Prema podacima FAO (2007.), u svijetu se uzgaja 830.391.683 koza, pri emu se 96% od ukupnog broja uzgaja u nerazvijenim zemljama i zemlja-

S

============================================================


ma u razvoju. U Evropi se koze uglavnom uzgajaju u mediteran-skim zemljama. Prema procjenama, u naoj zemlji se uzgaja oko 70.000 grla s tendencijom poveanja populacije i poboljanja pasmin-skog sastava. Bre obnavljanje ratom unitenog stonog fonda, zatim nedostatak hrane ivotinjskog porijekla, odnosno, injenica da su fond stoke i njene potrebe u hrani u uvjetima skromnih proizvodnih mogunosti ogranieni te nunost prelaska na robnu proizvodnju u okvirima trne privrede, zahtjevat e od stoara tokom perioda obnove ivot-nih prilika u naoj zemlji izuzetne napore. Takva orijentacija e i od uzgajivaa koza zahtijevati struno i kvalitetno znanje. Isto se moe stei organiziranim strunim obrazovanjem ili samostalnim usavr-avanjem. Pri stjecanju strunih saznanja treba uvijek imati na umu da se svi problemi vezani za proizvodnju mlijeka i mesa u stoar-stvu moraju rjeavati jedino na bazi tekovina nauke, naunih rezul-tata i najcjelishodnijih tehniko-tehnolokih zahvata. Stoga, sva sav-remena dostignua treba na to pristupaniji nain predoiti studen-tima, strunim licima i uzgajivaima koza. Jer kao to je rekao Ibn Mubarek: ovjek je uen sve dotle dok bude traio nauku. Kada pomisli i uobrazi da zna - postaje neznalica. Takvo nastojanje predstavlja i ova publikacija koja, kao univerzitets-ki udbenik, treba doprinijeti podizanju strunog znanja i ublaiti nedostatak strune literature iz ove oblasti u naoj zemlji. Raspolo-ivi uvjeti diktirali su potrebu da osnovna iskustva o savremenom dranju, iskoritavanju i ishrani koza, budu to saetije i pristupani-je izneseni. Na taj nain sljedei sadraj daje osnovne elemente bitne za dobro organizovanu proizvodnju u kozarstvu, kao i preporuke u kom pravcu treba farmer djelovati sam ili uz pomo strune slube, prvenstveno u proizvodnji mlijeka i mesa na bazi koritenja vlastitih krmnih izvora. Ovakav pristup ne samo da e doprinijeti intenzivi-ranju proizvodnje nego e omoguiti i njenu visoku ekonominost u trnim uvjetima privreivanja.

Autori


=== Uzgoj koza ============================================= 11

22.. SSttaannjjee kkoozzaarrssttvvaa uu ssvviijjeettuu,, EEvv--rrooppii ii BBoossnnii ii HHeerrcceeggoovviinnii 2.1. Stanje kozarstva u svijetu

oza je jedna od rijetkih vrsta domaih ivotinja koju moemo okarakterisati kao viestruko korisnom za ovjeka. Posebno su znaajni kvalitet i pozitivan uticaj njenih proizvoda (me-

so, mlijeko) na zdravlje ljudi. U svijetu se danas uzgaja preko 570 pasmina koza. U zemljama u razvoju se uzgaja 96% svjetske popula-cije koza, ali se u ovim zemljama uzgaja samo 60% pasmina. Najma-nja meupasminska varijabilnost je izraena u Evropi a najvea u Africi. Prema izvjetajima FAO (Food Agriculture Organization) proizvodnja kozijeg mlijeka u svijetu iznosi 15.126.792 tona ili 2% ukupne proizvodnje mlijeka. Proizvodnja kozijeg mlijeka u Evropi u kontinuiranom je porastu, to je rezultat bolje produktivnosti i iznosi 2.587.154 tona (FAO, 2007.). Pored mlijeka i mesa, nita manji znaaj nemaju koa i kostrijet koze, koje nikako ne moemo nazvati nus-proizvodima, jer se pojedine pasmine koza u svijetu uzgajaju prven-stveno radi kvalitetne dlake (moher, kamir). Ova vlakna su visokog kvaliteta i veoma su traena na svjetskom tritu. Prema podacima FAO u svijetu se tokom 1977. godine proizvelo ukupno 355.136, 1987. godine 504.755, 1997. godine 770.793, a 2007. godine 1.005,367 tona kozijih koa. Posljednjih nekoliko desetljea u pojedinim podrujima svijeta znat-no se poveao broj koza. Tokom posljednjih dvadeset godina, broj koza irom svijeta je porastao oko 60%, ali ne samo u nerazvijenim (75%) nego i u razvijenim zemljama (25%). Rauna se da se danas u

K

============================================================


svijetu uzgaja preko 840 miliona koza, od ega oko 90% u Aziji i Af-rici (tabela 1). Tabela 1. Broj koza u svijetu, Evropi i BiH u posljednja tri desetljea, 000 grla (Izvor: FAOSTAT | FAO Statistics Division 2011 | 08 February 2011.).

Broj koza, 000 grla Godina Svijet Evropa BiH

1978. 439.062 16.983 - 1987. 521.839 19.959 -

1992. 603.431 19.179 80*

1997. 692.574 19.365 170*

1999. 728.366 19.040 102*

2001. 754.660 18.738 101*

2003. 781.642 19.148 81*

2005. 820.880 18.392 73 2007. 830.392 17.927 70 2009. 867.969 15.912 71

* procjena Radi boljeg uvida u brojnost koza u pojedinim zemljama u tabeli 2 su navedene zemlje u kojima se uzgaja vie od 5 miliona koza. Iz navedene tabele moe se uoiti da su Kina, Indija, Pakistan i Sudan zemlje sa najveim brojem koza, a da se meu ovim zemljama nala-ze samo dvije evropske (Turska i Grka).


=== Uzgoj koza ============================================= 13

Tabela 2. Zemlje sa preko 5 miliona koza, 000 grla (Izvor: FAOSTAT | FAO Statistics Division 2011 | 08 February 2011.).

Zemlja / godina 2000. 2004. 2007. 2009. Kina 148.400 149.835 146.769 152.458 Indija 121.400 120.000 125.181 126.009 Pakistan 47.400 54.700 53.789 58.300 Sudan 38.548 42.000 42.756 43.270 Banglade 34.100 34.500 48.900 56.400* Nigerija 42.500 48.700 51.224 53.800* Iran 25.757 26.000 25.833 25.300* Etiopija 8.597 14.850 18.559 21.961 Mongolija 11.034 10.653 13.267 19.652 Indonezija 12.566 13.500 13.790 15.768 Kenija 9.922 13.390 13.966 13.872 Somalija 12.300 12.700 12.700 12.700* Tanzanija 11.889 12.550 12.550 12.650 Niger 9.327 10.806 11.687 12.641* Burkina Faso 9.104 10.366 11.062 11.805* Mali 7.087 8.273 9.206 10.150* Filipini 6.245 6.365 7.100 9.222 Brazil 9.347 9.087 10.401 9.200 Meksiko 8.704 8.852 8.900 8.831* Jemen 6.918 7.785 8.414 8.883 Uganda 6.396 7.566 8.034 8.523* Nepal 6.325 6.979 7.421 8.473 ad 5.179 5.717 5.971 6.439 Junoafrika Republika 6.706 6.372 6.399 6.358 Afganistan 7.300 7.648 5.387 6.386* Turska 7.774 6.772 6.517 5.594 Mauritanija 5.087 5.600 5.600 5.600 Maroko 4.931 5.358 5.355 5.251 Grka 5.614 5.619 5.421 4.178

* podaci za 2008. godinu Kina, Indija, Pakistan, Somalija i Sudan su zemlje sa najveim bro-jem koza po km2. Radi boljeg uvida u rasprostranjenost koza na na-oj planeti, na slici 1 prikazana je gustoa naseljenosti po km2 povr-ine.

============================================================


Slika 1. Gustoa naseljenosti koza u pojedinim zemljama svijeta po km2

povrine (Izvor: www.fao.org). Zemlje najvei proizvoai kozijeg mesa (Kina, Indija, Pakistan, Nigerija, Banglade, Sudan, Iran, Indonezija, Mali i Turska) su i najvei konzumenti ovog mesa. Smatramo vanim pomenuti i-njenicu da je Australija u svijetskim okvirima mali proizvoa ko-zijeg mesa (na 31. mjestu u svijetu), ali je istovremeno i najvei svi-jetski izvoznik kozijeg mesa. Tokom sezone 2006./2007. u ovoj zemlji je privedeno klanju 1.120.000 koza. Australija je 2007. godi-ne izvezla 17.994 tone kozijeg mesa u vrijednosti od 77 miliona do-lara, a od ukupne koliine izvezenog mesa najvei je dio izvezen u SAD (60%) i Tajvan (24,3%). Australija je, takoer, veliki izvoznik koza te je u 2007. godini iz ove zemlje izvezeno 75.344 grla. Najve-i uvoznik koza uzgojenih u Australiji je Malezija sa oko 75% uku-pnog australskog izvoza, zatim Indonezija i Singapur sa po 7,9% uea u izvozu. Deset najveih uvoznika kozijeg mesa u svijetu su SAD, Tajvan, Saudijska Arabija, Hong Kong, Ujedinjeni Arapski Emirati, Italija, Kanada, Francuska, Trinidad i Tobago te Portugal.


=== Uzgoj koza ============================================= 15

2.2. Stanje kozarstva u Evropi

ozarstvo u zemljama Evropske Unije (EU) se zasniva ug-lavnom na uzgoju mlijenih pasmina koza. Najvei broj koza u Uniji se uzgaja u paniji, Grkoj, Francuskoj, te u

Italiji, Rumuniji i Bugarskoj. U tabeli 3 navedena je brojnost koza u pojedinim evropskim zemljama.

Tabela 3. Broj koza u pojedinim zemljama Evrope, 000 grla (Izvor: FAOS-TAT | FAO Statistics Division 2011 | 08 February 2011.).

Zemlja / godina 2000. 2004. 2007. 2009. Holandija 179 265 372 416 Norveka 69 65 72 68 Portugal 630 502 547 485 Moldavija 100 115 112 112 Rumunija 558 665 727 898 Srbija 241 195 149 143 Slovaka 51 39 38 36 Slovenija 15 23 28 24 panija 2.627 2.833 2.891 2.265 vicarska 62 68 79 85 Ukrajina 825 965 693 631 Albanija 1.106 1.025 876 772 Austrija 72 58 53 63 Belgija 16 26 27 31 Bugarska 1.046 800 549 430 Hrvatska 79 93 103 76 Kipar 346 460 461 318 eka Republika 32 12 16 22 Finska 8 5 6 6 Francuska 1.211 1.250 1.254 1.267 Njemaka 135 160 180 220 Grka 5.614 5.619 5.421 4.178 Maarska 189 140 70 66 Italija 1.397 961 955 957 Rusija 2.147 2.344 2.166 2.168 Turska 7.774 6.772 6.517 5.594 Bosna i Hercegovina 100 72 70 71

K

============================================================


Na sljedeim slikama (slika 2, 3, 4 i 5) moe se vidjeti da uzgoj koza nije tipian samo za krevita podruja kao to je kod nas uvrijeeno miljenje. Naime, farme uzgajivaa koza u razvijenim stoarskim zemljama Evrope nalaze se i u podrujima bogatih panjakih povr-ina.

Slika 2. Distribucija koza po km2 u Grkoj 2003. godine (Izvor: http://kids.fao.org).

Slika 3. Distribucija koza po km2 u Italiji 2005. godine (Izvor: http://kids.fao.org).


=== Uzgoj koza ============================================= 17

Slika 4. Distribucija koza po km2 u paniji 2004. godine (Izvor: http://kids.fao.org).

Slika 5. Distribucija koza po km2 u Turskoj 2004. godine (Izvor: http://kids.fao.org).

Pravni okvir za statistiku kozarstva EU je definiran Direktivom Vijea 93/25/EEC i Odlukom Komisije 2004/747/EC. Analizom statistikih podataka moe se uoiti negativan trend uzgoja koza u zemljama EU u posljednjih nekoliko godina. Najznaajnije zemlje proizvoai kozijeg mesa i mlijeka biljee blagi pad broja grla (-0,6%), u periodu od 2006 do 2007. godine. Najvei pad su zabiljeile Bugarska (-9,8%), Portugal (-6,2%), Italija (- 3,7%), panija (-2,9%) i Francuska (-0,3%). S druge strane, u nekim zemljama broj koza zna-ajno je povean, kao naprimjer u Rumuniji (+18,9%), dok je u Gr-koj ostao relativno stabilan broj. Cijena, kako ovaca tako i koza, po grlu u 2007. relativno je nia u odnosu na 2006. godinu.

============================================================


Posmatrajui prikazane indekse (slika 6) za period od 1995. do 2007. godine u skupini EU-27, moe se primjetiti trend pada proizvodnje mesa svih kategorija koza izraenog u tonama za -26,3%. U istom periodu smanjena je proizvodnja goveeg (-9,7%) i ovijeg mesa (-13,6%). Tokom 2007. godine proizvodnja kozijeg mesa je 6,7% ma-nja u odnosu na 2006. godinu, dok je uvoz kozijeg mesa u EU os-tao relativno stabilan. Najvei izvoznik kozijeg mesa u zemlje EU je Novi Zeland (86%).

Napomena: Grafiki prikaz koji se odnosi na koze zaokruen je crvenom bojom.

Slika 6. Grafiki prikaz broja stoke u EU-27 za period 1995.2007. godine

(Izvor: Eurostat, 2008.). U zemljama EU je tokom 1998. godine privedeno klanju 8.301.500 koza, a ukupno je izalo na trite 760.600 tona kozijeg mesa. Iako se navedene vrijednosti kozijeg mesa ine velikim, one sudjeluju sa svega 0,21% od ukupne koliine mesa plasiranog na trite iz zema-lja Evropske unije. U periodu od 2006. do 2007. godine broj koza privedenih klanju se neznatno poveao (+0,1%), dok se u 2008. go-dini oekivalo daljnje poveanje (+1,8%). U EU-27 tokom 2007. godi-ne je proizvedeno 1.094 miliona tona mesa ovaca i koza, to je sma-njenje od 3% u odnosu na 2006.


=== Uzgoj koza ============================================= 19

Najvea dostignuta cijena kozijeg mesa u posljednjem desetljeu bila je u etvrtom kvartalu 2005. godine. Ona je zatim privremeno pala, a potom je ostala relativno stabilna na oko 15% vie cijene u odnosu na 2000. godinu. Cijena kozijeg mesa je 2007. godine bila nia u od-nosu na 2006. godinu. Radi boljeg poznavanja znaaja evropskog kozarstva u svijetu u tabeli 4 komparativno je navedena proizvodnja kozijeg mesa i mlijeka u periodu od 1982. do 2007. godine u svijetu i Evropi. Tabela 4. Prikaz proizvodnje kozijeg mesa i mlijeka u periodu od 1982. do 2007. godine (Izvor: FAOSTAT| FAO Statistics Division 2009.).

Broj koza privedenih klanju, 000 grla

Mesa, u 000 tona Svjeeg mlijeka,

u 000 tonama Godina Svijet Evropa Svijet Evropa Svijet Evropa

1982. 163.860 11.143 1.829 119 8.125 1.920 1987. 201.641 12.757 2.304 131 8.601 2.072 1992. 242.883 13.324 2.874 136 10.358 2.103 1997. 280.975 12.222 3.366 131 12.124 2.470 2001. 315.733 11.790 3.764 121 12.918 2.525 2005. 381.915 12.480 4.683 131 14.512 2.623 2007. 386.317 11.973 4.828 125 15.127 2.587

Nakon uvida u brojnost i koliinu proizvedenog kozijeg mesa i mli-jeka, radi potpunije informacije o stanju kozarstva u 27 zemalja EU, u tabeli 5 su navedeni podaci o broju farmi i veliini stada koza. Tabela 5. Broj kozarskih farmi i veliina stada u EU-27 2005. godine (Izvor: http://epp.eurostat.ec.Evropa.eu).

Vrsta ivotinje Veliina stada Ukupno

farmi >0 -

============================================================


Iz podataka prikazanih u tabeli 5 moe se zakljuiti da je najvei broj registriranih farmera s veliinom stada od 5 do 50 koza, a najmanje je onih do 5 koza. 2.3. Stanje kozarstva u Bosni i Hercegovini

Bosni i Hercegovini pred 1. svijetski rat se uzgajalo oko 1.500.000 koza. U narednom periodu taj broj je stalno opa-dao, da bi se u 1939. godini uzgajalo oko 500.000 grla. Na-

kon 2. svjetskog rata tj. u posljednjih pedesetak godina, broj koza je znaajno smanjen za 80% u odnosu na 1939. godinu. Razlog ovome je donoenje Zakona, 1954. godine, kojim je zabranjeno dranje koza (osim 1-2 sanske koze pod odreenim uvjetima). Koze su okarakte-risane kao tetne ivotinje, prvenstveno po uzgoj uma i nastajanje veih erozijom ugroenih podruja sredinjeg i junih dijelova nae zemlje. Stagnaciji kozarstva kao i svih ostalih grana stoarstva u no-vije vrijeme je u velikoj mjeri doprinijela i agresija na Bosnu i Herce-govinu (1992.-1995.). Meutim, u periodu od 1995. do 1999. godine ovaj trend se promijenio. Proirio se interes za uzgoj koza, a broj ko-za se iz godine u godinu konstantno poveavao, emu je doprinijeo poslijeratni uvoz veeg broja kvalitetnih koza inostranih pasmina. Pretpostavka je da se u posljednjih nekoliko godina brojno stanje koza smanjilo. Brojno stanje koza u periodu od 1895. do 1999. godine navedeno je u tabeli 6.

U


=== Uzgoj koza ============================================= 21

Tabela 6. Broj koza u Bosni i Hercegovini u periodu 1895.-2009. godine i podaci o izvozu koza u periodu 1890.-1910. godine (Izvor: Bugarski i aki, 2001.).

Godina Broj koza Izvoz koza 1895. 1.447.049 1890.-1900. - 477.626 1910. 1.392.565 1900.-1910. - 312.514

1. svijetski rat 1921. 529.434 1939. 475.923

2. svijetski rat

1946. 200.851 1950. 129.827

1954. Zakon o zabrani dranja koza izuzev sanskih u farmskom uzgoju 1982. - Zakon o zabrani dranja koza (Sl. novine SR BiH, br: 16/82)

rat u Bosni i Hercegovini (1992.-1995.) 2009. 71.000*

* FAOSTAT | FAO Statistics Division 2011 | 08 February 2011. Kada je u pitanju pasminski sastav koza u Bosni i Hercegovini, sma-tra se da krianci domae balkanske sa sanskom kozom ine oko 70% ukupnog broja koza. Procjenjeni procentualni pasminski sastav je prikazan u tabeli 7. Tabela 7. Pasminski sastav koza u Bosni i Hercegovini - procjena (Izvor: Bu-garski i aki, 2001.).

Pasmina % ukupne populacije Domaa balkanska koza 15% Domaa balkanska x sanska koza = domaa oplemenjena bijela koza Bara

70%

Krianac domae balkanske x alpina koze 5% Sanska koza 5% Alpina koza 5%

============================================================


LLiitteerraattuurraa:: Adilovi S.: Ope stoarstvo sa biostatistikom. Grafika aran, Sarajevo,

S. 182., 1994. Boyazoglu J., Hatziminaoglou I., Morand-Fehr P.: The role of the goat in society: Past, present and perspectives for the future. Small Ruminant Rese-arch, 60, 1-2, 13-23, 2005. Bugarski ., aki V.: Praktino kozarstvo. Izdava: DES Sarajevo, S.75, 2001. Evropean Commission - Eurostat: Statistics Database [citirano 19.06.2009.]. Dos-tupno na: http://epp.eurostat.ec.Evropa.eu/portal/page/portal/agricultu-re/data/database FAOSTAT| FAO Statistics Division 2009 | 04 February 2010. Dostupno na: http://faostat.fao.org FAOSTAT | FAO Statistics Division 2011 | 08 February 2011. Dostupno na: http://faostat.fao.org/site/573/DesktopDefault.aspx?PageID=573#ancor Lindahl I.L.: A Dairy Goat for Home Milk Production. United States Dept. of Agriculture, Pg. 8, Washington D.C., 1978. Sekulovi P.: Mjesto i znaaj svjetske proizvodnje kozjih proizvoda i sirovi-na. Veterinarski glasnik, 42, 2-3, 149-160, Beograd, 1988. aki V.: Klaoniki parametri jaradi ekstenzivnog uzgoja na podruju Bosne i Hercegovine. S.91, Magistarski rad, Veterinarski fakultet Sarajevo, Sarajevo, 2000. The Food and Agriculture Organization of the United Nations: Cattle density map (modelled data). [citirano 11.01.2010.]. Dostupno na: http://www.fao.org/ag/againfo/resources/documents/multimedia/popup/glw.html The Food and Agriculture Organization of the United Nations: The Global Livestock Production and Health Atlas (GLiPHA). [citirano 11.01.2010.]. Do-stupno na: http://kids.fao.org/glipha/index.html COMMISSION DECISION of 30 May 1994 Council Directive 93/25/EEC as regards the statistical surveys on sheep and goat population and produc-tion (94/434/EC) (OJ L 179, 13.7.1994, p. 33). Available on http://eur-lex.Evropa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CONSLEG: 1994D0434:19990111:EN:PDF ...Zakon o zabrani dranja koza (Sl. novine SR BiH, br. 16/82)

============================== Uzgojni cilj i korisnost dranja koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 23

33.. UUzzggoojjnnii cciilljj ii kkoorriissnnoosstt ddrraa--nnjjaa kkoozzaa

lobalno posmatrajui, uzgojni cilj u kozarstvu zavisi od ge-netskog faktora, klimatskih i zoohigijenskih uvjeta, naina ishrane, kvaliteta trita, religije, kulinarske tradicije i drugih

uvjeta. U najveem dijelu svijeta koze se dre prvenstveno radi proi-zvodnje mesa. U mnogim zemljama, a naroito azijskim i afrikim, gdje se uzgaja vei broj takozvanih patuljastih pasmina (naprimjer zapadno afrika patuljasta koza), kozije i jaree meso ima veliki zna-aj za ishranu stanovnitva i predstavlja glavni koziji proizvod. Kon-stantan porast populacije koza i njenih proizvoda u zamljama u raz-voju, posebno u onim najsiromanijim, ukazuje na to da bi ove ivo-tinje mogle biti adekvatan instrument za zadovoljavanje potreba ko-je prate brz porast populacije ljudi. U evropskim razvijenim zemlja-ma se ne uzgajaju tipine pasmine koza za proizvodnju mesa, odno-sno uzgajaju se uglavnom visokokvalitetne mlijene pasmine, jer je mlijeko uz razliite preraevine od mlijeka, najtraeniji koziji proiz-vod, a meso (jaree) se dobiva kao vrijedan nus-proizvod. Zbog vi-soke bioloke vrijednosti, jaree meso je sve vie traeno u razvije-nim zemljama, a u nekim predstavlja delikates i konzumira se u po-sebnim prilikama i to u dobi od 15 do 45 dana i tjelesnoj masi od 6 do 15 kg. Mlada jaretina ima odreene prednosti u odnosu na druge vrste mesa domaih ivotinja, prije svega u manjoj koliini intramu-skularne i ekstramuskularne masnoe, to ju ini dijetetskim i lahko probavljivim proizvodom. Zbog svog nesumnjivog kvaliteta, jaree meso je kod nas i u susjednim zemljama u maloprodaji i do 20% skuplje od janjetine ili teletine. S obzirom da je plodnost mlijenih koza koje se uzgajaju kod nas relativno visoka, mogue je prodavati jarad, bilo kao ona u dobi do 3 mjeseca ili kao rasplodni materijal.

G

============================================================


Iskustva pokazuju da u uvjetima kontrolisanog uzgoja i ishrane, dr-anje manjeg broja koza u klimatskim podrujima, poput naeg, moe se kao privremena mjera socijalnog karaktera osigurati, u ra-tom pogoenim i osiromaenim domainstvima (osobito brdsko-planinskih podruja), sa znaajnim koliinama kvalitetnog mlijeka i mesa, uz relativno niske trokove nabavke, dranja i ishrane. Naime, izdaci za nabavku koza nisu veliki, a u pogledu zahtjeva ishrane i dranja, one su vie nego skromne ivotinje. Slobodno se moe rei da koze spadaju u produktivne ivotinje iji uzgoj nije skup. Potvrda za ovo je injenica da dobro odgajane mlijene koze plemenitijih pa-smina u dobi od oko dvije godine proizvedu tokom laktacije 10-15 puta veu koliinu mlijeka od njihove tjelesne mase (500-700 litara), odnosno oko 2,5-3 litra na dan po grlu (visokomlijene ak i do 5-6 litara). Takve koze mogu, dakle, dati toliko mlijeka da otplate same sebe unutar 10 mjeseci. Na slici 7 prikazana je domaa oplemenjena koza koja je najee uzgajana pasmina koza kod nas.

Slika 7. Domaa oplemenjena koza (Foto: aki V., 2010.). Proizvodnjom mlijeka i nje-govom prodajom mljeka-rama ili preradom u poje-dine proizvode, najee u sir koji je traen na tritu, uzgajivai mogu ostvariti znaajan prihod. Dobit od zasnivanja kozarske proiz-

vodnje, u veoj mjeri, moe se poveati poboljanjem pasminskog sastava koza i boljom organizacijom proizvodnje. Na opravdanost dranja ove ivotinje upuuje i mogunost njenog iskoritavanja i do 20 godina, s tim da je najrentabilnije koritenje tokom prvih 7 do 8 godina. Prema tome, veliki je broj razloga koji opravdavaju dranje koza kao i daljnje napore na unapreenju ove vane grane stoar-stva u Bosni i Hercegovini.


=== Uzgoj koza ============================================= 25

Osim to koze uz druge domae ivotinje stoljeima koriste ljudima obezbjeujui ih hranom, odjeom i drugim proizvodima, u novije vrijeme, ova vrsta malih preivara se sve vie koristi u cilju uprav-ljanja zemljitem obzirom na njihovu sposobnost da se hrane razlii-tim biljnim vrstama, to je korisno ne samo za ovjeka nego i za ov-jekovo okruenje, odnosno prirodni okoli. U posljednjih nekoliko desetljea, postao je oigledan sve vei pritisak na iskoritavanje zemljinih resursa, a sa druge strane prirodni resursi su sve ograni-eniji. Svakim danom je sve manje obradivog zemljita, panjaka i uma. Upravljanje zemljitem ima za cilj smanjenje pojave poara, kontrolu tetnih korova (naprimjer Euphorbia esula, Centaurea maculosa, Del-phinium spp.), popravljanje izgleda okolia, poboljanje kvaliteta sta-nita divljai i smanjenje konkurencije nasadima stabala u odnosu na korovske i druge biljne vrste. Do sada su pomenuti ciljevi u razvije-nim zemljama realizirani uz ogromno ulaganje sredstava za gorivo, hemijska sredstva i radnu snagu. Meutim, nakon analize uloenih sredstava u odnosu na realizaciju ostvarenih ciljeva dolo se do kon-statacije da nisu postignuti adekvatni rezultati i ak da su oni neodr-ivi na dui vremenski period. Jedan od naina da se sauvaju pri-rodni resursi je koritenje onoga to se danas naziva propisana is-paa. Ovo nije nita vie do upotreba panih ivotinja, u ovom slu-aju ovaca i koza, da konzumiranjem razliitih vrsta biljaka (od trave do bunja) ostvare cilj upravljanja zemljitem. U nekim zemljama lokalne zajednice sklapaju ugovore sa vlasnicima stada koza koji na odabranim mikrolokacijama hrane svoje stado koza i na taj nain iste tlo od bunja ili korova koji mogu tokom ljetnih mjeseci biti iz-loene poaru, a to u tom sluaju moe ugroziti naselja, ume ili usjeve. Poveavanjem interesa za ouvanje okolia, prirodne metode za unapreenje okolia postae u budunosti sve znaajnije i bie intenzivnije koritene zbog svojih dokazanih prednosti. Meutim, sve pozitivne osobine i koristi koje ovjek ima od koza danas ne oslikavaju stvarnost ili oekivanja. Ova grana poljoprivre-de prima znaajno manje dravne potpore u odnosu na druge grane stoarstva, kao to je proizvodnja kravljeg mlijeka, goveeg mesa, te

============================================================


uzgoj peradi i svinja. Uprkos priznatim osobinama i potencijalu ko-za, ova ivotinjska vrsta je manje favorizirana u komercijalnom smi-slu. U zemljama u razvoju, vjerovatno manje od 5% ukupne koliine mlijeka koje se prodaje predstavlja kozije mlijeko. Osim toga, siro-maniji farmeri posjeduju 90% koza. Za ove vlasnike imanja je ka-rakteristino siromatvo i zbog toga se bave onim u to se mora ma-nje ulagati. Njima nedostaju i adekvatne vjetine voenja farmi koje su neophodne kako bi se poboljala produktivnost. Ope je poznato da ulaganje u sektor uzgoja koza u veini zemalja u razvoju, ak i u razvijenim zemaljama, nije dovoljno po pitanju infrastrukture, mar-ketinga i istraivanja. Nakon vijeka negativne percepcije, u razvije-nim zemljama, danas se gleda na uzgoj koza u pozitivnijem svjetlu. Izraz 'razvijene zemlje' odnosi se posebno na Evropu, iji se poziti-van razvoj kozarstva odnosi na funkcionalnost i prilagodljivost koju je koza pokazala u poreenju s drugim vrstama domaih ivotinja. Zbog toga je koza danas popularna za uzgoj, a konzumenti sve vie prihvataju superiorne kvalitete kozijih proizvoda (mlijeko, meso). Rasprostranjivanje koza (i ovaca) koje daju mlijeko je veoma bitno za nacionalnu ekonomiju mnogih zemalja, posebno onih mediteranskih (Francuska, Grka i panija), koje su pokazale da mua koza (i ova-ca) nije sinonim za siromatvo i nerazvijenost. U ovim je zemljama proizvodnja kozijeg mlijeka i sira, uz proizvodnju kozijeg mesa, ve-oma cijenjena, to je sluaj posebno u Grkoj. Nadalje, zdrava i eko-loka komponenta kozijih proizvoda je esto udruena sa agro-turizmom u mnogim planinskim predjelima Evrope. Osim toga, ko-ze se sada ee koriste kako bi aktivnije oblikovale vegetacijski pok-rov tako to iste podruja koja su obrasla grmljem, bunjem i trno-vitom vegetacijom, kako bi ove i druga stoka nakon toga mogla pas-ti na kvalitetnijim panjacima ili da se to zemljite privede drugoj kulturi. Uklanjanjem grmlja smanjuje se i izbjegava rizik od umskih poara. Tokom svoje duge historije i koegzistencije sa ljudima, koza je zadr-ala svoju prisutnost u svim sferama ljudske aktivnosti. Izvanredne kvalitete ove ivotinje (prilagodljivost uzgojnom ambijentu, sposob-nost pae na panjacima loe kvalitete i brstenje, sposobnost prela-enja velikih udaljenosti, visoka stopa prihoda od prometa proizvo-


=== Uzgoj koza ============================================= 27

da sa malim investicijskim rizikom, visoka produktivnost mlijenih proizvoda, itd.) uinile su je znaajnim faktorom marginalnih rural-nih podruja svijeta sa suhom ili polu suhom klimom. Cilj sadanje poljoprivredne politike nije intezivirati uzgoj koza, jer veina proiz-voaa i nije jo spremna krenuti u tom pravcu. Takozvana 'ekonomija koja se temelji na razmjenskoj prodaji' odrala se mnogo bolje u manje razvijenim drutvima, nego sistem velike nacionalne i internacionalne prodaje. Zbog toga se mora biti veoma paljiv sa sis-tematskim i slijepim usvajanjem novih standarda sistema komerci-jalnog pristupa. Nadalje, vrijednost sektora uzgoja koza u rastuoj ekoloki osvjetenoj potroakoj populaciji ne bi trebalo potcjenjivati. Proizvodnja kvalitetnog brenda kozijeg proizvoda je samo jedna od stvari u nizu kojima se sprijeava mogui pad cijene. Za to je potreb-no kombinirati kulturoloko naslijee prolosti sa izvanrednim uvje-tima okoline, savremenih metoda uzgoja i tehnologije proizvodnje. 3.1. Ekoloki uzgoj koza

koloka poljoprivreda predstavlja sloen sistem proizvodnje hrane tano definiranih postupaka i pravila iji je krajnji rezul-tat proizvod obiljeen oznakom ekolokog proizvoda. Ekolo-

ka proizvodnja hrane svakako ukljuuje i proizvodnju hrane ani-malnog porijekla. Ova vrsta proizvodnje danas je u svijetu u ogrom-noj ekspanziji kako u razvijenim tako i u nerazvijenim zemljama. Razlog za to je sve vea potranja za proizvodima proizvedenim na ovaj nain iako je cijena takvih proizvoda vea za 20-100%. Ovu vrs-tu proizvodnje mogue je organizirati i na malim porodinim far-mama. Takve male ruralne jedinice sastavljene od biljne proizvodnje i stoarstva minimiziraju uticaj vanjskih inputa, kao to su stona hrana, stajski gnoj-ubar, kompost i ispaa na cijenu konanog proi-zvoda. Naime, radi se o harmoninim funkcionalnim vezama izme-u stoarske proizvodnje (iji su proizvodi meso, mlijeko i stajski gnoj-ubar) i biljne proizvodnje (koja stajski gnoj-ubar ponovo ko-risti za svoj rast). Situacija je vrlo slina i u obrnutom sluaju kada se vikovi biljne proizvodnje upotrebljavaju u obliku stone hrane, a zemljine povrine na kojima se uzgajaju leguminoze sa svrhom

E

============================================================


opskrbljivanja tla azotom slue i kao dobra ispaa. Prema tome, za uspjeh u ekolokom uzgoju koza neophodni preduvjeti su povoljni klimatski uvjeti, mogunost proizvodnje jeftine i kvalitetne hrane, velike koliine prostirke te posjedovanje certificiranih ekolokih zemljinih povrina. Naravno, navedeni preduvjeti smanjuju trko-ve uzgoja pa su stoga i manja financijska ulaganja. Osnovne prednosti ekolokog uzgoja koza u odnosu na kovencio-nalni su u pogledu ouvanja okolia, dobrobiti i zdravlja ivotinja, sinergizma izmeu ovjeka i ivotinje s obzirom da ovjek nije an-tropocentrist, povezanost s prirodom, kvalitetan proizvod i visoka potranja za takvim proizvodima na tritu. Osim toga, dobiva se i znatno vea koliina kvalitetnog kozijeg gnoja kojim se na jeftiniji i ekoloki prihvatljiv nain mogu poveati prinosi na livadama i ora-ninim povrinama. Sve ovo e u budunosti dati znaajan doprinos za odluku sve veeg broja farmera u odabiru ekolokog uzgoja koza. Na osnovu istraivanja pojedinih autora dolo se do saznanja da je ekoloki uzgoj koza ekonomian, jer je odnos vrijednosti proizvod-nje i ukupnih trokova iznad koeficijenta 1 tj., iznosi 1,2 odnosno, utvrena je stopa rentabilnosti od 20,6% (Antunovi Z. i sur., 2007.). Prije nego to se krene u uzgoj potrebno je prouiti Pravilnik o eko-lokoj proizvodnji ivotinjskih proizvoda zemalja koje su donijele zakon i pravilnike o ekolokom uzgoju domaih ivotinja, jer u Bos-ni Hercegovini ovaj zakon jo nije doneen. Zato je potrebno prou-iti ovaj pravilnik? Razlog je, to samo farme koje ispunjavaju pred-viene uvjete mogu, kada se donese ovaj zakon i odgovarajui pra-vilnici u Bosni i Hercegovini, biti certificirane za ovu vrstu proizvo-dnje. Najlake je doi do Zakona o ekolokoj proizvodnji Republike Hrvatske objavljenom u Narodnim Novinama br. 12/01; br. 91/01; br. 13/02. Prema ovom Zakonu ekoloko stoarstvo je sastavni dio sistema ekoloke proizvodnje poljoprivrednih i prehrambenih proi-zvoda, a ekoloko kozarstvo njegov sastavni dio. Pravilnik donesen na osnovu pomenutog Zakona pradvia 30% vei poticaj za ekolo-ki uzgoj ivotinja. Potrebno je uzgajati zdrave, prirodno otporne ko-ze prilagoene uvjetima uzgojnog podruja. Vano je znati da se e-kolokom proizvodnjom nastoji minimizirati tetni uticaj po okoli. Pravilnici predviaju da se na 2 ha panjaka (za uzgoj na otvore-


=== Uzgoj koza ============================================= 29

nom) uzgaja samo 25 koza. Pravilnici, takoer, predviaju da se po jednoj odrasloj kozi predvidi 1,5 m2 prostora u tali, i po jaretu 0,3 m2. Koze treba da imaju dovoljno prostora za stajanje, lijeganje, ok-retanje odnosno prirodno mijenjanje poloaja tijela. Prostor koji se prirodno provjetrava i ima dovoljno svjetla udovoljit e uvjetima bi-olokih i etolokih potreba koza. Zahvaljujui angamanu stranih eksperata i radom domaih nevla-dinih organizacija u okviru projekta Razvoj organske poljoprivrede u BiH koji je finansirala SIDA (vedska agencija za razvoj i sarad-nju) u Bosni i Hercegovini je od 2001. god. poeo intenzivniji razvoj organske poljoprivrede. Znaajan doprinos razvoju organske poljo-privrede u Bosni i Hercegovini dale su nevladine organizacije Econ, Beta i Udruenja poljoprivrednika iz FBiH i RS koje su u 2003. god. u okviru ovog projekta osnovale OK - Udruenje za podrku i raz-voj organske proizvodnje u BiH s ciljem da stimuliu, razviju i promoviu organsku poljoprivredu kroz razvoj certifikacijskog sis-tema za BiH. OK Udruenje je 2004. godine osnovalo prvu certifi-kacijsku organizaciju u Bosni i Hercegovini Organsku kontrolu OK s ciljem da razvije certifikacijski program na temelju meuna-rodnih IFOAM standarda za organsku poljoprivredu i preradu. Na slici 8 prikazan je logo proizvoaa organske hrane u Bosni i Hercegovini.

Slika 8. Logo BH organskih proizvoa-a (Izvor: www. organskakontrola.ba). Prema OK standardu za organsku proizvodnju i preradu u poglavlju 4, koje se odnosi na ispunjavanje neohodnih standarda za uzgoj sto-

ke precizno su propisani svi postupci koji se odnose na postupanje sa ivotinjama, smjetaj, zdravstveni nadzor i kontrolu, ishranu te transport i klanje ivotinja.

============================================================


Ekoloki uzgoj koza na otvorenom podrazumijeva da farmer svoje koze veinu vremena dri na otvorenom prostoru. Mora im se osi-gurati prostor za njihovu zatitu, poput sklonita od vjetra, padavi-na, sunca ili visokih temperatura. Blizina pitke vode i nesmetan pris-tup vodi je vaan preduvjet. Povrina prostora za dranje koza van objekta treba da iznosi 2,5 m2 po odrasloj kozi i 0,5 m2 po jaretu. Zdravstvena zatita se zasniva uglavnom na preventivnoj zdrav-stvenoj zatiti koja se provodi pravilnom ishranom, adekvatnim smjetajem, propisanim cijepljenjem, opom higijenom, te dezinfek-cijom staja i stajske opreme bez upotrebe hemijskih sredstava.


=== Uzgoj koza ============================================= 31

LLiitteerraattuurraa:: Adilovi S.: Ope stoarstvo sa biostatistikom. Grafika aran, Sarajevo,

S. 182., 1994. Antunovi Z., Seni ., peranda, M., Steiner, Z.: Unapreenje kvalitete ekolokih kozjih proizvoda (Zavrno izvjee), Poljoprivredni fakultet u Osi-jeku, 2007. Bugarski ., aki V.: Praktino kozarstvo. Izdava: DES Sarajevo, S.75, 2001. Jovanovi S., Savi M., Petrujki T., Vuini M.: Savremeni trendovi u uzgoju i zdravstvenoj zatiti ovaca i koza. Centar za unapreenje obrazovanja u ve-terinarskoj medicini Beograd, S. 63, 2007. Karadjole I., Dominikovi Z., Dragojlov D.: Program gojidbenog stvaranja koza u Republici Hrvatskoj. Hrvatski stoarsko selekcijski centar, S. 33, 1996. Marcolini E.: Elementi di zootechnia. S.217. Edicioni Agricole, Bologna, 1976. Mio B., Pavi V.: Kozarstvo. Hrvatska mljekarska udruga, Zagreb, 2002. Morand-Fehr P., Boutonnet J.P., Devendra C., Dubeuf J.P., Haenlein G. F.W., Holst P., Mowlem L., Capote J.: Strategy for goat farming in the 21st century. Small Ruminant Research Vol. 51, 2, 175-183, 2004. Organska kontrola. OK Standardi za organsku proizvodnju i preradu [pub-likacija na Internetu]. 2009 [citirano 16.06.2009.]. Dostupno na: http://www.organskakontrola.ba/site/OK_Standards_2009.pdf Rako A.: Uzgoj saanske koze u predjelima kra. Veterinarski arhiv 14, 2, 57-74, Zagreb, 1944. Savi Mila, Jovanovi S., Vegara M.: Stoarstvo: farmske i socijalne ivotinje, Izdava: Univerzitet u Beogradu, S. 306, 2007. Sekulovi P.: Mjesto i znaaj svjetske proizvodnje kozjih proizvoda i sirovi-na. Veterinarski glasnik, 42, 2-3, 149-160, Beograd, 1988. aki V.: Klaoniki parametri jaradi ekstenzivnog uzgoja na podruju Bosne i Hercegovine. S.91, Magistarski rad, Veterinarski fakultet Sarajevo, Sarajevo, 2000. Goat, World Book Encyclopedia, 525 W. Monroe Chicago, 1999 (No-vember 3, 2000) Zakon o ekolokoj proizvodnji Republike Hrvatske. Narodne Novine br. 12/01; br. 91/01; br. 13/02.

============================================================


========================================== Proizvodi od koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 33

44.. PPrrooiizzvvooddii oodd kkoozzaa 4.1. Mlijeko

lijeko je glavni koziji proizvod. U mnogim razvijenim zemljama potronja kravljeg mlijeka stagnira ili je u opa-danju. Meutim, na globalnom nivou, procjenjeno je da

potronja kozijeg mlijeka raste. Takoer, u posljednjih dvadeset go-dina, proizvodnja kozijeg mlijeka u svijetu biljei znaajan porast. Danas je Indija najvei proizvoa kozijeg mlijeka sa oko 2 miliona tona godinje. Najvei proizvoai kozijeg mlijeka u Evropi su Gr-ka (30%), Francuska (28%) i panija (25%), a veina proizvedenog mlijeka u ovim zemljama se koristi za proizvodnju sira. U Evropi se uzgaja svega 3% od ukupne svjetske populacije koza, a proizvodi se 17% od ukupne koliine kozijeg mlijeka u svijetu. Razlog zato pot-roai sve vie konzumiraju kozije mlijeko je njegova reputacija vi-soko probavljivog mlijenog proizvoda. Jedno od najinteresantnijih svojstava kozijeg mlijeka je hipo-alergenost. Manji broj djece ne po-dnose majino mlijeko ili kravlje mlijeko, a podnose kozije mlijeko. Procjenjuje se da do 7,5% dojenadi i 20% starije djece nisu u mogu-nosti da konzumiraju kravlje mlijeko. Do danas nije utvreno zato djeca osjetljiva na kravlje i majino mlijeko mogu da konzumiraju kozije mlijeko, ali se pretpostavlja da razlog moe biti aminokiselin-ski sastav mlijeka koza koji se razlikuje od onog u mlijeku krava. U vimenu koza se sintetiziraju masne kiseline kratkih (C6, C8, C10, C12) i srednje dugih lanaca. Kozije mlijeko sadri poeljne koliine nikotinske i pantotenske kiseline, riboflavina, tiamina i niacina. Prema sastavu i biolokoj vrijednosti kozije mlijeko je punovrijedna, visokokalorina namirnica po sastavu slina kravljem (tabela 8).

M

============================================================


Tabela 8. Prosjean sastav (%) i energetska vrijednost mlijeka (Izvor: http://www.dairyforall.com).

Sastojci Kozije mlije-

ko Kravlje mli-

jeko Mlijeko e-

ne Ukupno suhe tvari % 12,97 12,01 12,50 Energija: Kcal KJ

69 288

61 257

70 291

Protein % 3,56 3,29 1,03 M. mast % 4,14 3,34 4,38 Ugljikohidrati % 4,45 4,60 6,89 Pepeo % 0,82 0,72 0,20 Kalcijum (mg) 134 119 32 eljezo (mg) 0,05 0,05 0,03 Magnezijum (mg) 14 13 3 Fosfor (mg) 111 93 14 Kalijum (mg) 204 152 51 Natrijum (mg) 50 49 17 Cink (mg) 0,30 0,38 0,17 Askorbinska kis. (mg) 1,29 0,94 5 Tiamin (mcg) 40 40 20 Riboflavin (mg) 0,138 0,162 0,036 Niacin (mg) 0,277 0,084 0,177 Pantotenska kis. 0,310 0,314 0,223 Vitamin B6 (mcg) 60 60 10 Vitamin B12 (mcg) 0,065 0,0357 0,045 Vitamin A (mcg) 44 52 58 Vitamin D (mcg) 0,11 0,03 0,04 Vitamin E (mg) 0,03 0,09 0,34 Vitamin C (mg) 1 1 4

Sastav mlijeka, a posebno sadraj mlijene masti, uvjetovan je pas-minskom pripadnou, ishranom, nainom dranja, dobi, muom, itd.. U odnosu na kravlje mlijeko, kozije sadri vie visokovrijednih proteina i sitnije masne kapljice (veliine 2,7-4 m) to ga ini veoma probavljivim. Veliina masnih kapljica u bivoljem mlijeku u rasponu je od 2 do 20 m, a kod krava do 10 m. Kod krava 62% masnih kap-ljica su manje od 5 m, dok je u kozijem mlijeku oko 83% to omo-


=== Uzgoj koza ============================================= 35

guava bolju probavljivost. Meutim, ovako male masne kapljice stvaraju problem proizvoaima maslaca. Nadalje, zbog nedostatka aglutinina u kozijem mlijeku, masne kapljice se ne spajaju u grozdo-ve u hladnom ambijentu. Razlika izmeu kozijeg i kravljeg mlijeka je i u tome to se kozije probavi u roku od oko 40 minuta za razliku od kravljeg kojem je potreban jedan sat ili vie. Oko 80% proteina u mlijeku ini kazein. Konzumirano mlijeko dovodi do promjena unu-tar kratkih lanaca aminokiselina i uzrokuje blagotvoran uticaj na or-ganizam konzumenta, to i danas predstavlja predmet istraivanja. Ostatak od 20% proteina su oni (posebno imunoglobulini) koji osi-guravaju funkciju zatite mukozne membrane. Zbog svojih karakte-ristika, esto se preporuuje za dojenad, trudnice, osobe koje pate od bolesti jetre, alergije, ira eluca ili debelog crijeva i drugih pro-bavnih problema. Mlijeko koze je izrazito bijele boje kao posljedica nedostatka karotina i specifinog je mirisa i ukusa. Manje je stabilno na visokim temperaturama od kravljeg. Ova stabilnost varira od u-zorka do uzorka, s obzirom na razlike u sastavu mlijeka uzrokovane genetskim uticajem, ishranom, sezonom te nainom uzgoja. Kozije mlijeko ima bazinu ili lunatu reakciju, za razliku od kisele reakcije kravljeg mlijeka. Posebno je interesantan i sastav minerala kao i pos-totak Ca, P, Mg i K u kozijem mlijeku koji je vei u odnosu na kravlje mlijeko. Specifina teina kozijeg mlijeka varira u rasponu od 1,028 do 1,030 dok viskozitet ima vrijednost od 13,4 mP na 27 0C, to je re-lativno nie u odnosu na kravlje mlijeko. Vrijednost indeksa loma svjetlosti (refractive index) kozijeg mlijeka se nalazi izmeu vrijed-nosti bivoljeg i kravljeg mlijeka. Elektrina provodljivost kozijeg mli-jeka se kree u rasponu izmeu 0,0101 i 0,0188 ohm-1 cm1. Vrijednost pH kozijeg je u rasponu 6,5-6,9, dok je vrijednost pH 6,6-6,8 kod kravljeg mlijeka. Prosjena vrijednost pepsin kalcijevog klorida, koji je odgovoran za bolju probavljivost kozijeg u odnosu na kravlje mli-jeko, iznosi 36. U prehrani ljudi mlijeko koza se upotrebljava u svjeem stanju i u obliku preraevina. Preraevine od kozijeg mlijeka imaju veliku vri-jednost na tritu. Rauna se da se 40% svjetske proizvodnje kozijeg mlijeka koristi za proizvodnju sira, pavlake, kajmaka, maslaca, kefi-ra, sladoleda i drugih mlijenih proizvoda.

============================================================


Kao komercijalni artikl na tritu moe se kupiti fermentirano kozije mlijeko. Kao svojstven napitak ovo mlijeko se priprema od koncen-triranog obranog mlijeka koje se standardizira na 2% mlijene masti i 10,5% bezmasne suhe tvari i kao takvo je veoma traeno od strane potroaa zemalja EU i SAD. Ovo mlijeko obino je obogaeno vita-minom A i D. Nakon fermentacije, kozije mlijeko djelomino gubi svojstven ukus neprihvatljiv mnogim potroaima, pa je vrlo intere-santan za proizvodnju fermentiranih napitaka. Iako se ve koristi u terapijske svrhe, osobito zbog antialergijskih odlika, prema dostup-nim objavljenim podacima smatra se da proizvodnja fermentiranih napitaka od kozijeg mlijeka nije do sada nauno znaajnije istraena, bez obzira na to to se ovo mlijeko proizvodi ve dui niz godina u zemljama s dugogodinjom kozarskom tradicijom (zemlje Bliskog Istoka i Mediterana). Takvi proizvodi najee imaju manju viskoz-nost u poreenju sa kravljim. Kozije mlijeko je, s obzirom na superiorniji sastav masnih kiselina izvanredan potencijal za proizvodnju maslaca. Maslac od kozijeg mlijeka ve je prisutan na tritu, ali u malim koliinama. Razlog tome moe biti zahtjevan tehnoloki postupak proizvodnje, jer se mast iz kozijeg mlijeka tee izdvaja zbog manjeg promjera masnih kapljica, te, kao to smo ve pomenuli, nedostatka aglutinina koji povezuje masne kapljice u grozdove. Drugi razlog bi mogao biti taj to su upravo masne kiseline (kaprilna, kaprinska i kapronska) glavni nosioci specifinog ukusa ovog mlijeka, koji neki potroai ne prihvaaju, a drugi ga vrlo cijene. Kozije mlijeko se koristi i u kozmetikoj industriji tako da se na tri-tu mogu kupiti kreme za kou, losioni, sapuni na bazi kozijeg mlije-ka i drugi proizvodi.


=== Uzgoj koza ============================================= 37

Slika 9. Sapun od kozijeg mli-jeka proizvoaa Davida Fis-hera iz Teksasa (SAD) (Izvor: http://www. alabu.com). Slika 10. Sapun od kozijeg mli-jeka iz Kikinde - Srbija (Izvor: http://www. kurir-info.rs).

U Bosni i Hercegovini su rijetke domae kompanije koje su poznate po proizvodnji kozijeg mlijeka i preraevina od kozijeg mlijeka po-put sirnog namaza, surutke, kefira, sira i jogurta. Osim to opskrb-ljuju domae trite ove kompanije posluju i sa izvoznom orijentaci-jom. Meutim, proizvodnja kozijeg mlijeka i preraevina od kozijeg mlijeka se uglavnom odvija u domainstvima uzgajivaa koza koja i troe vlastite proizvode ili prodaju u malim koliinama, neorganizi-rano i to kao nestandardizirani i nedeklarisani proizvod. Na slici 11 je prikazan jedan od rijetkih deklarisanih kozijih proizvoda u Bosni i Hercegovini.

============================================================


Slika 11. Kozije mlijeko proizvedeno u Mostaru (Foto: aki V., 2009.).

4.1.1. Koziji sir

Najpopularniji proizvodi od kozijeg mlijeka je sir. Arheolozi su do-kazali da se proizvodnja sira od kozijeg ili kravljeg mlijeka odvijala prije 8.000 godina i da je dran u visokim posudama. Takoer, mu-rali u egipatskim grobnicama stari preko 4.000 godina pokazuju te-hnike pravljenja sira i maslaca. Prema legendi, zasluge za otkrivanje sira pripisuju se arapskim nomadima koji su dane provodili jaui kroz velika pustinjska prostranstva. Smatra se da je recept otkiven sluajno. Zbog dugih putovanja nomadi su nosili mlijeko u mijei-nama. Kada je jedan od njih poslije napornog puta htio utoliti e, zapanjeno je otkrio da se mlijeko podijelilo na vodenastu tenost (surutku) i zgruane grudvice (sir). ivotinjska mijeina sadravala je enzim renin koji je odgovoran za koagulaciju mlijeka. Trenje uz-rokovano jahanjem u kombinaciji sa toplotom koju je emitiralo sun-ce dodatno su pospijeili nastajanje sira.

U nerazvijenim se zemljama (uglavnom u Aziji) kozije mlijeko troi u svjeem, a manje u preraenom stanju, dok se u zapadnim zem-ljama veina kozijeg mlijeka koristi za preradu. U Evropi se gotovo


=== Uzgoj koza ============================================= 39

svo proizvedeno kozije mlijeko upotrebljava za proizvodnju sira. Vodea zemlja u proizvodnji sira od kozijeg mlijeka neosporno je Francuska sa oko 68.000 tona godinje, te asortimanom veim od 90 razliitih vrsta kozijih sireva. Tradicionalni nain proizvodnje u do-mainstvima temelji se na originalnim recepturama. Uglavnom su to razliite vrste autohtonih kozijih sireva karakteristinih za pojedina podruja. Kozije mlijeko je vrlo pogodno za izradu razliitih vrsta mehkih sireva koji su popularni u Evropi i SAD. Proizvodnja sira ujednaenog sastava i namijenjenog prodaji iju os-novu ini kozije mlijeko moe biti problematina s obzirom na pro-centualni odnos dodatog mlijeka drugih vrsta domaih ivotinja. Problem moe biti i znatna promjenjivost sastava mlijeka tokom je-dne laktacije, posebno udjela masti i proteina. Naime, veina mlije-nih koza je u istoj fazi laktacije u odreeno doba godine. Tako je sre-dinom laktacije, kada je ukus mlijeka najizraeniji, udjel masti i pro-teina nizak, to je obino sredinom ljeta kada i klimatski uvjeti uzro-kuju proizvodnju manje masti i manje suhe tvari u mlijeku. Sirevi proizvedeni od mlijeka razliitog sastava ne mogu zadrati iste ka-rakteristike tokom cijele godine. Da bi se taj problem rijeio, proiz-voai sira moraju imati na raspolaganju mlijenu mast i nemasni mlijeni prah od kozijeg mlijeka, kako bi bila osigurana proizvodnja sira ujednaenog sastava i kvaliteta. Specifinost kozijeg sira je u to-me da bolje zadrava vlagu i ima nii sadraj natrija, masti te visok sadraj suhe tvari i odline organoleptike kvalitete to ga ini supe-riornijim u odnosu na kravlji sir. Masne kiseline koje daju kozjim proizvodima osebujan miris i opor ukus su kaprilna, kaprinska i ka-pronska kiselina. Ove kiseline su i dobile ime prema latinskom nazi-vu za kozu Capra. Tokom zrenja sira raste bijela ili plava plijesan koja moe proizvesti snaan ukus i koristi se za pravilno formiranje kore sira. U mnogim dravama Evropske Unije, kozji sir se prodaje kao proizvod premium kvalitete. Danas postoji veliki broj vrsta ko-zijih sireva. Neki od svjetski najpoznatijih sireva od kozijeg mlijeka su vicarski krem sir Neufchatel, francuski Coulommier i Rokfor, norveki Brunost (u SAD ima naziv: Gjetost) i brojni drugi mehki i tvrdi sirevi. Neki od danas najpoznatijih kozijih sireva u svijetu na-vedeni su u tabeli 9.

============================================================


Tabela 9. Najpoznatije vrste kozijih sireva (Izvor: en.wikipedia.org).

Sir Zemlja pori-

jekla Sir

Zemlja po-rijekla

Anari Grka Kasseri Grka Aejo Meksiko Kefalotyri Grka

Anthotyros Grka Majorero panija Banon Francuska Manouri Grka

Bokmakiri Junoafrika Republika

Mat panija

Bouq missaire Kanada Manchego panija Brunost Norveka Mizithra Grka

Bucheron Francuska Nabulsi Jordan, Pa-lestina

Cabcou Francuska Pantysgawn Vels Cabrales panija Plardon Francuska Caciotta Italija Picodon Francuska

Castelo Branco Portugal Picn Bejes-Tresviso

panija

Cathare Francuska Pouligny-Saint-Pierre

Francuska

Cabcou Francuska Queso Palmita Venecuela Chaubier Francuska Rigotte de Condri-

eu Francuska

Chvre Noir Francuska Robiola Italija Corleggy Irska Rocamadour Francuska

Couronne Lochoise Francuska Rodoric Belgija Crottin de Chavig-

nol Francuska Rubing Kina

Dunlop kotska Sainte-Maure de Touraine

Francuska

Feta Grka Santarm Portugal Garrotxa panija Selles-sur-Cher Francuska bejna Malta Snfrisk Norveka Gevrik Engleska Testouri Bliski Istok

Halloumi Grka Valenay Francuska Harbourne Blue Engleska Xynomizithra Grka Humboldt Fog SAD Xynotyro Grka Jibneh Arabieh Bliski Istok


=== Uzgoj koza ============================================= 41

Postoji mogunost, a i praksa je, da se ovo mlijeko mijea sa mlije-kom drugih vrsta domaih ivotinja kako bi se dobila posebna vrsta sira. Naprimjer, kozije mlijeko pomjeano sa bivoljim mlijekom u omjeru 1:1 se koristi za proizvodnju sira Mozzarella. Dodatkom 10-25% kozijeg mlijeka u bivolje mlijeko dobiva se sirovina koja slui za proizvodnju sira Cheddar, koji dobiva otar i uravnoteen ukus nakon 6 mjeseci dozrijevanja. Sir Gouda ima specifinu aromu za-hvaljujui dodatku 15% kozijeg mlijeka bivoljem. U Italiji, sir od ko-zijeg mlijeka se ili konzumira kao svjei (mladi) ili zreli nakon zrenja od oko 2 mjeseca. Francuska Francuska je jedna od zemalja u kojima se proizvodi veliki broj kozi-jih sireva, posebno u dolini Loire i Poitou, gdje se uzgoj koza pomi-nje jo u 8. vijeku. Najpoznatije vrste francuskih kozijih sireva su Ba-non (2003.), Cabecou (1988.), Chabichou du Poitou (1990.), Couron-ne Lochoise, Crottin de Chavignol (1976.), Plardon des Cevennes (2000.), Picodon (1983.), Pouligny Saint-Pierre (1972.), Rocamadour (1996.), Sainte-Maure de Touraine (1990.), Selles-sur-Cher (1975.), Valenay (1998.) i Pyramide (1976.). U zagradama su navedene go-dine njihovog certificiranja. Banon koziji sir potjee iz okoline grada Banon u provinciji Alpes-de-Haute-Provence na jugoistoku Francuske. Takoer, poznat je pod imenom Banon la feuille. Proizvodi se od nepasteriziranog kozi-jeg mlijeka. Sir je u prodaji u obliku diska irine oko 7 cm, debljine oko 2,5 cm i teine oko 100 g. Prije zrenja ovaj sir je oporog ukusa, bijele boje i mehke teksture. Zamotava se u kestenov list u kojem zri-je i transportuje se. Zrije najmanje 21 dan. Certificiran je od strane AOC (Apellation d'origine contrle) 2003. godine.

============================================================


Slika 12. Banon koziji sir u fazi zamota-vanja u kestenov list (Izvor: www.dev1. gourmetsleuth.com). Slika 13. Banon koziji sir umotan u keste-nov list (Izvor: www.dev 1.gourmetsleuth. com). Cabcou (Chabichou) je mehki koziji sir koji se proizvodi u srednje-pirinejskoj regiji june Francuske. Ima prugastu tanku koru na kojoj nakon 14 dana izraste plava plijesan koja da-je aromu ovom siru. Ovaj sir, takoer, poznat kao Chabichou du Poitou, je

tradicionalni mehki, nepasterizirani sir sa prirodno formiranom ko-rom. Zrije 10-20 dana nakon ega poprima vrstu i kremastu tekstu-ru. Legenda o Chabichou see do 732. godine, u vrijeme poraza Sa-racena na tom podruju u 8. vijeku, nakon bitke kod Poitiera. Nakon poraza veliki broj Saracena je napustio ovo podruje, ali su neki os-tali i trajno se naselili sa svojim porodicama. Osnovno zanimanje im je bilo uzgoj koza. U to vrijeme koziji sir koji su pravili je imao ime cheblis (koza na arapskom), koji se vremenom promjenio u chabichou. Domestikacija koza na ovom podruju potjee jo iz vremena rimske kolonizacije, a tradicija uzgoja koza je sauvana do danas.


=== Uzgoj koza ============================================= 43

Slika 14. Cabcou sir u listu kestena (Izvor: http// www.en. wikipedia.org/wiki/Cabcou). Chabichou du Poitou je koziji sir koji se proizvodi iskljuivo u Poitou-Charentes regiji.

Certificiran je od strane AOC 1990. godine. Ovaj sir se jo 1782. go-dine spominje u francuskom vodiu za putnike kroz Poitiers i nje-govu okolinu. Proizvodnja sira je znaajno poveana formiranjem mljekarske zadruge 1906. godine u Bougonu. Tokom 2003. godine proizvedeno je oko 555 tona ovog sira. Proizvodi se od svjeeg neo-branog kozijeg mlijeka koji se tokom procesa proizvodnje soli i uva u kalupima 24-48 sati. Zrije u podrumima na temperaturi izmeu 10 i 12 C i pri vlanosti zraka od 80 do 90%. Proces zrenja traje 10-21 dan. Snaan ukus sira se moe zadrati vie mjeseci.

Slika 15. Chabichou du Poitou koziji sir (Izvor: http//www.en. wikipedia.org/wiki/Cabcou). Crottin de Chavignol je najpoz-natiji od mnogobrojnih vrsta ko-zijih sireva koji se proizvode u Loire dolini. Ovaj sir je jedini pro-izvod sela Chavignol u Francus-koj, a koje ima samo 200 stanov-nika. Ovaj mali sir valjkastog ob-lika se proizvodi jo od 16. vijeka,

ali prvi pisani tragovi o njemu potjeu iz 1829. godine. Pravi se od nepasteriziranog kozijeg mlijeka, zrije najmanje mjesec dana i certifi-ciran je od strane francuskog AOC, 1976. godine. I danas se proiz-

============================================================


vodi tradicionalnim metodama. Ako se na etiketi sira nalazi natpis Crottin onda se radi o Crottin tipu sira, a ako se na tritu nalazi sa etiketom Crottin de Chavignol, onda se radi o originalnom siru koji potjee iz podruja oko Chavignola.

Slika 16. Crottin de Chavignol sir (Izvor: http://en. wikipedia.org/ wiki/Cabcou). Plardon, nekad zvan pa-raldon, plardou i praudou, je francuski sir iz Cvennes okruga Langue-doc - Roussillon regije. To je

tradicionalni sir dobiven od svjeeg kozijeg mlijeka. To je mehki ok-rugli presovani sir prekriven bijelom korom (a tjeme molle crote fleurie) teine oko 60 g, promjera 6-7 cm i visine od 2,2-2,7 cm. Plardon je od augusta 2000. godine certificiran od strane AOC.

Slika 17. Plardon koziji sir (Iz-vor: http:// en.wikipedia.org/ wiki/Cabcou). Picodon je koziji sir koji se proizvodi u regiji oko rijeke Rhne na jugu Francuske. Proizvodi se od nepasterizi-ranog kozijeg mlijeka. Rije picodon u okcitanskom

jeziku znai zainjen. Dolazi na trite u nekoliko varijanti, od ma-lih, ravnih i okruglih oblika i u rasponu od bijele do zlatne boje. Ima promjer 5-8 cm i visinu (debljinu) od 1,8-2,5 cm i teinu 40-100 g. Zrela varijanta sira se dobiva nakon 2-4 sedmice. Zreli sir je zainjen i neobino suh zadravi pri tome glatku i finu teksturu, dok mladi


=== Uzgoj koza ============================================= 45

sir ima mehku bijelu koru te blagi i svjei ukus. Ako ovaj sir due zrije moe izgubiti polovicu teine, a kao posljedicu ima nastanak kore zlatne boje sa veoma suhom sredinom sira i koncentriranijim ukusom. Tokom 2005. godine proizvedene su 584 tone ovog sira. Certificiran je od strane AOC 1983. godine. Proizvodi se u nekoliko varijanti, od kojih je svaka potvrena AOC propisima, a to su: Picodon de l'Ardche - teine 40-60 g, kojeg karakterie primjet-

na kiselost, Picodon de Crest - teine 60 g, proizvodi se od najkvalitetnijeg mlijeka koje daje jai ukus, Picodon du Dauphin kao zreo ima odline prodajne rezulta-te, Picodon de Dieulefit - teine 40-90 g, na tritu se nalazi i kao mladi zreli sir, Picodon de la Drme - teine 45 g, niske kiselosti, sa slanim i slatkim ukusom, Picodon l'huile d'olive - mariniran u maslinovom ulju.

Pouligny-Saint-Pierre je francuski koziji sir koji se poizvodi u Indre regiji centralne Francuske. Njegov naziv je izveden iz imena komune Pouligny-Saint-Pierre u Indre regiji gdje je prvi put proizveden u 19. vijeku. Sir je poseban po tome to ima piramidalni oblik i zlatno smeu boju sa primjesom plavo-sivih plijesni, a esto je poznat po nadimcima Ajfelov toranj ili Piramida. Ima bazu iroku 6,5 cm2 i visinu oko 9 cm i teinu od oko 250 g. Unutranjost sira je svijetlo bijele boje s glatkom mrvljivom teksturom. Ukus je u poetku kiseo, nakon toga slan i na kraju sladak. Kora ima plijesniv miris koji pod-sjea na miris sijena. Proizvodi se iskljuivo od nepasteriziranog mli-jeka. Zrenje traje 2-5 sedmica. Kako bi se razlikovali sir proizvoden u kunoj radinosti i onaj proizveden na industrijski nain donesena je odluka da oni sirevi koji su proizvedeni u kunoj radinosti imaju ze-lenu oznaku na etiketi, a oni koji su proizvedeni na industrijski na-in imaju crvenu oznaku na etiketi. Proizvodnja industrijskog sira se odvija tokom cijele godine, a sir iz kune radinosti se proizvodi od proljea do jeseni. Pouligny-Saint-Pierre sir je certificiran od strane

============================================================


AOC 1976. godine. Tokom 2005. godine ukupno su proizvedene 294 tone ovog sira, a od ove koliine 55 % je proizvedeno u kunoj radi-nosti.

Slika 18. Pouligny-Saint-Pierre koziji sir (Izvor: http://www.fromages.com). Rocamadour je francuski koziji sir iz regije Prigord i Quercy. Ime je dobio po na-zivu komune Rocamadour u regiji Lot. Certificiran je

od strane AOC 1996. godine. To je mladi sir teine samo 35 g, koji se moe konzumirati nakon 12-15 dana zrenja, ali intenzivniji ukus do-biva nakon zrenja od nekoliko mjeseci. Kao mladi sir esto se kon-zumira namazan na vrui tost i u salatama. U kunoj radinosti se proizvodi od nepasteriziranog mlijeka. Godine 1998. je proizvedeno 546 tona ovog sira.

Slika 19. Rocamadour sir (Iz-vor: www.firmafrance.com). Sainte-Maure de Touraine je francuski koziji sir proiz-veden u regiji Touraine. Ime je dobio po gradiu Sa-

inte-Maure-de-Touraine. Proizvodi se iskljuivo od nepasteriziranog mlijeka.

Ima oblik malog smotuljka duine 16-17 cm i teine od najmanje 250 g. Bijele je boje i ima mehku sivkastu plijesnivu koru. Na kori se na-lazi AOC peat te oznaka i broj proizvoaa. Zrije najmanje 10 dana, a kao takav ima 45% mlijene masti. Od 1990. godine je certificiran i


=== Uzgoj koza ============================================= 47

zatien. Proizvodi se tradicionalnim metodama u kunoj radinosti. Meutim, ovaj sir se proizvodi i na industrijski nain, ali je znatno cijenjeniji onaj koji je proizveden u kunoj radinosti. Industrijski pro-izveden sir na sebi nema peat i oznaku proizvoaa. Tokom 2003. godine ukupno je proizvedeno 1.065 tona Sainte-Maure de Touraine, od toga 58% na industrijski nain i 42% u kunoj radinosti.

Slika 20. Sainte-Maure de Touraine koziji sir (Izvor: http://www. murrayscheese.com). Nakon certifikacije proizvodnja ovog sira je znatno porasla i to sa 275 tona do preko 1.000 tona godinje (povea-nje od gotovo 300%). Danas je poslije Crottin de Chavignol sira, drugi po koliini proizvedenih kozjih sireva u Francuskoj.

Selles-sur-Cher je koziji sir koji se proizvodi u centralnom dijelu Francuske. Njegov naziv je izveden iz imena komune Selles-sur-Cher u Loir-et-Cher regiji, gdje je prvi put proizveden u 19. vijeku. Sir se na tritu prodaje u obliku malih cilindara baze irine od oko 8 cm i koji se ka vrhu suava na oko 7 cm. Visine je 2-3 cm i teine oko 150 g. Sir koji se nalazi ispod kore je tipini koziji sir, krut i teak, ali pod uticajem pljuvanih sokova se omeka u ustima. Njegov ukus je blago slan i ovaj slankast ukus ostaje u ustima i nakon gutanja sira. Kora je suha sa plavo-sivim plijesnima koje pokrivaju njegovu povr-inu i ima plijesniv miris. Kora se moe konzumirati i ima znatno jau aromu u odnosu na unutranji dio sira. Potrebno je oko 1,3 lita-ra nepasteriziranog kozijeg mlijeka kako bi se dobilo 150 g sira. Sir zrije na hladnom zraku pri vlanosti zraka od 80% izmeu 10 i 30 dana i u toj fazi mu se formira konani oblik. Na poetku zrenja se premazuje prainom drvenog uglja to potjee na rast njegovu ka-rakteristinu plijesan.

============================================================


Slika 21. Selles-sur-Cher koziji sir (Izvor: http://www.forkandbottle. com). Godine 2005. je proizvedeno 747 tona, a od ove koliine oko 36% u kunoj radinosti. Indus-trijski nain proizvodnje se od-vija tokom cijele godine, a u

kunoj radinosti izmeu proljea i jeseni. Sir je certificiran 1975. go-dine. Prema AOC propisima, ovaj sir mora biti proizveden samo u pojedinim regijama pokrajina Cher, Indre i Loir-et-Cher. Valenay je koziji sir koji se proizvodi u pokrajini Berry u sredinjoj Francuskoj. Ime je dobio po gradu Valenay u pokrajini Indre. Iz-gled mu je profiliran u krnji piramidalni oblik. Proizvodi se od ne-pasteriziranog mlijeka. Sir je teine 200-250 g i visine oko 7 cm. Nje-gova plavo-siva boja potjee od prirodnih kalupa koji formiraju nje-govu koru koja se u poetku faze zrenja premazuje prainom drve-nog uglja. Mladi sir ima svje ukus na limun, a tokom zrenja popri-ma pun ukus slian orahu uz karakteristian ukus kozijeg sira. Sir je certificiran 1998. godine. Zrenje sira traje oko 20 dana. Proizvodnja se odvija od marta do decembra, a najvea koliina se proizvede iz-meu aprila i augusta. Osim ovog sira iz pokrajine Berry ve stolje-ima se proizvode mnogi sirevi poput Selles-sur-Cher, Crottin de Chavignol i Pouligny-Saint-Pierre i drugi. Prema narodnoj usmenoj predaji Napoleon je na povratku nakon poraza u Egiptu odsjeo u dvorcu Valenay. Razmiljajui o Egiptu na trpezi je ispred sebe imao ovaj sir koji je u fazi bijesa svojim ma-em formirao u piramidalan oblik kakav je ostao do danas.


=== Uzgoj koza ============================================= 49

Slika 22. Valenay koziji sir (Izvor: http://www.firmafrance.com).

panija U paniji su najpoznatije vrste kozijih sireva Manchego (u prijevodu: pijani jarac) i Mato proizveden od kravljeg i kozijeg mlijeka i karak-teristian je po tome to se posluuje zajedno sa medom. Mato sa planine Montserrat je najpoznatiji.

Slika 23. Manchego koziji sir (Izvor: http://upload.wikimedia. org/wikipedia). Cabrales je panski sir koji se pravi uglavnom od krav-ljeg mlijeka, ali nekada se pravi i sa dodatkom kozijeg i/ili ovijeg mlijeka. Ovaj sir zrije 2 do 6 mjeseci. Spa-

da u kategoriju plavih sireva poput Gorgonzola i Roquefort. Garrotxa je, takoer, panski, odnosno katalonski sir koji se pravi iskljuivo od kozijeg mlijeka. Nepasteriziran je i zrije oko 60 dana. Do danas nije certificiran.

============================================================


Slika 24. Cabrales sir (Izvor: http://www. oldbacon.com). Majorero (izgovara se Ma-Hor-Ero) je panski kozji sir. Sline je teksture kao Manchego sir. Bijele je boje, a konani izgled sira je u obliku velikog toka. Sir se pravi od nepasteri-

ziranog mlijeka. Nakon zrenja se premazuje uljem kako bi se sprije-ilo daljnje suenje. Ovaj sir je kao originalan zatien u EU. Majore-ro izvorno potjee s otoka Fuerteventura na Kanarima. Rije maho-rero (izv. majorero) se i danas koriste za imenovanje ljudi sa otoka Fuerteventura. Koze sa ovog otoka daju visokokvalitetno aromati-no mlijeko sa visokim sadrajem mlijene masti. Ovaj sir ima gu-mastu teksturu. Ukus je kiseo, mastan i najee se konzumira zaje-dno sa tjesteninom, paradajzom i mnogo drugog povra.

Slika 25. Majorero koziji sir (Izvor: http:// www.artisanalcheese.com). Picn Bejes-Tresviso je plavi koziji sir iz regije Cantabrie na sjeveru panije. Pod imenom Picn de Tresviso and Queso Picn de Bejes je zatien kao originalni proizvod od 1994. godine. Proizvodnja se odvija kontrolisano u dolini Libana i to samo u nekoliko opina Potes, Pesaguero, Cabezn de Libana, Camaleo, Cillorigo de Libana, Pearrubia, Tresviso i Vega de

Libana. Pravi se od mjeavine kravljeg, ovjeg i kozijeg mlijeka. Sir se tokom proizvodnje soli i nakon toga sui 12-18 dana na tempera-turi 15-18C. Kalup za zrenje sira je u obliku cilindra dugog 7-15 cm i


=== Uzgoj koza ============================================= 51

promjera 15-20 cm i kao takav ima teinu 700 g do 2,8 kg. Sir ima tanku glatku koru sivo do uto-zelene boje. Iako se danas industrij-ski proizvodi, propisi nalau da se finalna faza zrenja odvija mini-malno dva mjeseca u prirodnim krenjakim peinama. Sazrijeva-njem u ovim peinama sa visokom vlanosti zraka razvija se specifi-an ukus i dolazi do razvoja brevi bakterija koje ga svrstavaju u kate-goriju plavih sireva. Pomenute bakterije su odgovorne i za veoma opor miris sira. Grka Najpoznatiji grki koziji sirevi su: Anari, Anthotyro Xero, Feta, Hal-loumi, Kasseri, Kefalotyri, Mizithra, Xynomizithra, Xynotyri. Anari je koziji sir koji moe imati mehku do veoma tvrdu teksturu. Potjee sa Kipra tako da je manje poznat pod nazivom Kiparski sir. Jedan od industrijskih proizvoaa ovog sira sa Kipra je 2005. godine dobio srebrenu medalju na svjetskom ampionatu odranom u Londonu. Od ovog sira nakon zrenja se dobiju poznati Halloumi i Kefalotyri sirevi.

Slika 26. Anari koziji sir (Izvor: http://upload.wikimedia.org). Anthotyro Xero je sir koji se do-biva od mjeavine kozijeg i ovi-jeg mlijeka. Obino se ne pasteri-zira, ali ako se proizvodi za tri-te onda podlijee pasterizaciji. Nakon zrenja u trajanju od 10 dana poprima tvrdu teksturu.

Komercijalni oblik sira je poput kupe ili grudve. Sir je suh i bije-le je boje. Zovu ga i cvijetni sir jer poprima aromu ljekovitog bilja koje konzumiraju ovce i koze.

============================================================


Slika 27. Anthotyro Xero koziji sir (Izvor: http://upload. wikimedia.org/wikipedia). Kasseri je polutvrdi sir dobi-ven od mjeavine nepasteri-zovanog ovijeg i kozijeg mli-jeka, mehke je teksture i ute boje pa se kao takav koristi pri pripremanju sendvia. Nakon zrenja postaje tvri i

podsjea na permezan sir. Feta koziji sir je poznati grki sir. Porijeklo vodi sa otoka Krita. Po-lumasni je sir koji se dobiva od ovijeg i minimalno 30% kozijeg mli-jeka i kao takav nakon dugogodinje sudske borbe sa Danskom od 2002. godine zatien je kao grki proizvod u EU. U zemljama izvan EU feta sir se proizvodi uz dodatak kravljeg mlijeka. Mehak je, up-ljikav i ima oblik kocke.

Slika 28. Feta sir (Izvor: http:// commons.wikimedia.org). Zrije minimalno 3 mjeseca. Feta je soljeni sir koji se uva u vodi do upotrebe. Sadraj mlijene masti se kree u ras-ponu 30-60%, a najee 45%, sa pH 4,4-4,9. Zovu ga i sala-tni sir jer se dosta koristi pri

pripremanju raznih salata. Slini sirevi se proizvode u zemljama is-tonog mediterana i u zemljama koje okruuju Crno more. Tako se u Albaniji proizvodi slian sir pod nazivom djath, u Bugarskoj sirene - , na Kipru - halitzi, u Makedoniji


=== Uzgoj koza ============================================= 53

- belo sirenje, u Srbiji sir - , Izraelu gvina bulgarit Bugar-ski sir, u Turskoj beyaz peynir bijeli sir, u Egiptu domiati, Sudanu gibna beyda, Rumuniji brnz telemea, Rusiji brynza - , Ukrajini brynza - , Iranu panir liqvan, Malti bejna tan - naga oviji sir, itd.. Halloumi ili Levantski sir je najpoznatiji grki koziji sir u zemljama zapadne Evrope. Vodi porijeklo sa Kipra gdje se proizvodi jo od prije okupacije od strane Turaka 1571. godine, a proizvodi se od mjeavine ovijeg i kozijeg mlijeka. Na tritu se nalazi kao polutvr-di, a nakon zrenja i kao soljeni tvrdi sir. Bijele je boje i teksture sline mocarela siru. Na trite dolazi u obliku poluluka teine 220-270 g, sa sadrajem mlijene masti od 25% i 17% proteina. Zreli sir je mno-go suhlji, jaeg ukusa i slaniji.

Slika 29. Halloumi ili Levantski koziji sir (Izvor: http://3.bp.blogspot.com). Kefalotyri je veoma poznat sir jo od bizantijskog doba. Radi se o tvrdom, utom ili bijelom i slanom siru. Origi-nalni sir se proizvodi od mje-avine ovijeg i kozijeg mlije-ka. U zavisnosti od procenta kozijeg mlijeka moe imati bijelu, ukastu ili utu boju.

Takoer, poznati su jo Mizithra i Xynomizithra grki sirevi, dobi-veni iz mjeavine ovijeg i kozijeg sira.

============================================================


Slika 30. Kefalotyri sir (Izvor: http://upload.wikimedia.org).

Italija U Italiji, osim Caciotta Alpina kozijeg sira, poznate su mnoge vrste kozijih sireva. Tako imamo skupinu kozijih sireva pod zajednikim nazivom Caprino. Zavisno od geografskog porijekla nose sljedee nazive: Caprino al pepe di Bagnolo, Caprino da grattugia, Caprino dell'Aspromonte, Caprino degli Alburni, Caprino della Limina, Ca-prino della Val Brevenna, Caprino della Val Vigezzo, Caprino di Ba-ceno, Caprino di Cavalese, Caprino di Demonte, Caprino di malga delle Alpi Marittime, Caprino di Montefalcone del Sannio, Caprino di Rimella, Caprino Francese, Caprino fresco, Caprino fresco veneto, Caprino lattico Piemontese, Caprino lombardo, Caprino Ossolano, Caprino presamico Piemontese, Caprino stagionato, Caprino Tren-tino, Caprino vaccino, Caprino Valle, Caprino Valsesiano.

Slika 31. Caciotta Alpina koziji sir (Izvor: http://shop. cheeseitalia.com). Ovi sirevi se prave od kozi-jeg mlijeka ili od mjeavine kozijeg sa kravljim mlije-kom. Dvije osnovne varijante


=== Uzgoj koza ============================================= 55

Caprina sira su svjei i zreli sir. Svjei sir zrije 3-4 dana i nakon toga se konzumira. Kao takav ima mehku kremastu teksturu. Zreli sirevi zriju 20-40 dana, a u nekim podrujima i due. Slani je sir okruglog ili cilindrinog oblika.

Slika 32. Zrenje sira (Izvor: http: //www.057info.hr). Robiola je italijanski mehki sir napravljen od kravljeg, ovijeg i kozijeg mlijeka u ra-zliitim omjerima. Prema je-dnoj teoriji sir je dobio ime po gradu Robbio u pokrajini Pa-

via, a prema drugoj ime dolazi od rijei rubeole to znai crven. Razni varijeteti ovog sira se proizvode irom pokrajine Piedmont, provincije Cuneo, Asti and Alessandria i u Lombardiji. Aroma ovog sira zavisi od mjesta proizvodnje. Robiola di Roccaverano nema ko-re i blago je ute boje sladunjavog ukusa. Robiola Lombardija je ta-nak sir, mlijeno-bijele do ruiaste boje kore i obino se pravi u ob-liku malih peciva. Blago je

Documents

Uzgoj Koza - Goats Breeding -Libre