Uzmite šaku svežeg pepela čega što je prošlo ćete da je to ... · PDF filePropast Katarine ... II. Prvi stanovnici ro ... 3 Banat je prostor oivi čen rekama: s juga Dunavom,

Uzmite šaku svežeg pepela Ili bilo čega što je prošlo videćete da je to još uvek vatra ili da to može biti.

Branko Miljković (iz pesme Pohvala vatri) . . .

6

.

7

Sadržaj strana Uvod.........................................................................9 1. Period Austrougarske.........................................12 1.1.Banat 1720. godine......................................12 1.2.Regulacija Begeja.................. .....................15 1.3.Kolonizacija Nemaca...................................19 1.4.Prodaja pustara.............................................21 1.5.U pustari Kendereš.......................................23 1.6.Izgradnja Katarine .......................................28 1.7.Život u Torontalu.........................................34 1.8.U Srpskom vojvodstvu i tamiškom Banatu............................................................43 1.9.Pod upravom Ugara......................................50 2. Nestale naseobine Srba u Kendereškoj pustari.................................................................68

8

3.Vreme Kraljevine Jugoslavije.............................73 4. Propast Katarine................................................91 5. U Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji...........................................................97 5.1.Kolonizacija Katarine i nastanak Ravnog Topolovca..........................97 5.2.Osnivači Ravnog Topolovca.......................106 5.3.Zavičajna mesta topolovačkih kolonista.........................................................120 Zaključno razmatranje..........................................124 Korišćena literatura...............................................127 Prilozi....................................................................130 I. Kratak pregled zbivanja u vezi naselja od 1720. do 1947. godine..............................130 II. Prvi stanovnici rođeni u Ravnom Topolovcu nakon kolonizacije 1945/46.......135 III. Na mapama nekad i sad..............................138 IV. Veličina atara, važniji datumi i nazivi naselja...........................................140 Iz recenzije............................................................142

9

UVOD Ravni Topolovac je naselje koje se nalazi u srednjem Banatu 20 kilometara severoistočno od Zrenjani- nina. Osnovala ga je Katarina Kiš krajem 18. veka do- seljavanjem Nemaca na porodično imanje.Posle Drugog svetskog rata ispražnjeno nemačko selo Katarinu naseli- li su kolonisti iz razrušenih i opustelih krajeva Bosne i Hercegovine. Šta se sve odigralo na prostoru Praedije1 i naselju od osnivanja do nastanka Ravnog Topolovca po- kušaćemo da prikažemo u ovoj knjizi. Tek je izgradnjom Begejskog kanala u srednjem Banatu od 1733. godine, to jest isušivanjem močvara, bilo moguće u (Kenderes Praedie) Kendereškoj pustari organizovati stalno naselje i život na plodnom zemlji- štu. Iako je prostor pustare bio naseljavan, za vreme Turaka i austroturskih ratova naseobinama Srba, naselja stalnog tipa nisu mogla opstati. Razlog tome su nepre- 1 Praedija nemački naziv za srednjobanatske pustare

10

dvidive poplave, ratovi, progoni, polunomadski način života stanovništva i druge nedaće. Ojačavajući granice prema Turskoj, a i s težnjom da Banat pretvori u plodno područje, Austrougarska je izvršila obimne radove na isušivanju močvara, kolonizaciji pre svega Nemaca i gradnji naselja na isušenim i oceditim mestima. Banat je pretvoren u jednu od najbo- gatijih provincija u državi. Jedno od tih izgrađenih naselja je i Katarina (Kathreinfeld)2. Naselje je od 1794.godine, od kada se vodi njegovo postojanje, prošlo kroz periode društveno-ekonomskih promena i vlasti koji su uticali na njegov razvoj. Nije razarano tokom ratova,ali je nakon Drugog sveskog rata promenilo etnički sastav i u njemu je organizovan dru- gačiji način života i zasnovano novo naselje. Živeći polunomadskim načinom života Srbi su prvi upoznali Kendereške pustare i močvare. Međutim, Au- strougarska će posle isušivanja močvara i kolonizacija organizovati naselje stalnog tipa koje i danas postoji. Ovo je priča o tome, od nastanka stalnog naselja i života u njamu,kroz periode promene vlasti i društveno- ekonomskih odnosa koji su presudno uticali na razvoj i život homogene celine, započet kolonizacijom nema- čkog stanovništva u okvirima: a) Austrougarske monarhije pod upravom Komore, za vreme Torontala, SrpskeVojvodine i Ugarske uprave; b) Kraljevine Jugoslavije, posle Prvog svetskog rata, do promene etničkog sastava stanovništva nakon kolo-

2 Katalinfalva mađarski naziv, Katarina srpski naziv i Ravni Topolovac naziv posle Drugog svetskog rata

11

nizacije Vojvodine posle Drugog svetskog rata, odnosno iseljavanja nemačkog stanovništva koje se stavilo u slu- žbu Trećeg Rajha; i c) Federativne Narodne Republike Jugoslavije, prve organizacije i početka zajedničkog života, od strane do- seljenih kolonista, iz ratom razorenih krajeva Bosne i Hercegovine; u naselje koje će dobiti naziv Ravni Topo- vac. Osvrnućemo se i na naseobine Srba i propast Ka- tarine. S prolećnom setvom 1946. godine počeće život kolonista u Katarini. Promenivši etnički sastav, naselje je dobilo novu strukturu stanovništva i u njemu je organizovan drugačiji način života. Dakle, reč je o naselju, posmatrano vremenski kroz dve osnovne odrednice: prostru i stanovništvu, od nastanka zaključno sa kolonizacijom 1946. godine odnosno osnivanjem Ravnog Topolovca. Pred čitaocem stoji pregled tih događanja. Autor

12

1. PERIOD AUSTROUGARSKE

1.1. BANAT 1720. godine Kada je Požarevačkim mirom 1718. godine oslobo- đen Banat3 od Turaka, ostao je sve do 1779. godine pod Dvorskom komorom4, nije priključen Ugarskoj već se kao krunska oblast pripojio direktno Carskom dvoru u Beču. Na predlog osvajača Banata, Evgenija Savo- jskog, Banat je postao posebna Komorska oblast zbog svog graničnog položaja prema Turskoj, a i zbog ekono- mskobankarskih razloga.

3 Banat je prostor oivičen rekama: s juga Dunavom, sa zapada Tisom, sa severa Morišom, a sa istoka erdeljsko-banatskim pobrđem i Černom. Temišvar se računao centrom Banata. Kada govorimo o Banatu u ovoj knjizi onda se to odnosi na vojvođanski deo Banata, u užem smislu, područje srednjeg Banata, okolina Zrenjanina. 4 Komora se zvala Carska administrativna uprava .

13

Sve do 1720. godine Banat je bio ogromna pustara ili močvara. Reke se uopšte nisu mogle razaznati jer su se gubile u beskrajnim baruštinama, ševarima i šumarci-ma, i bile su stanište ptica, divljih zveri, insekata u kojima su se krili hajduci, odbegli seljaci. Samo je Begej u srednjem Banatu plavio oko 200.000 kj najplodnije zemlje svake godine. Vode Tamiša i Begeja su se često spajale.

Sl.1 - Banatski pejzaž

Sve do inkorporacije 1777. godine austrijski vladar je bio jedini vlasnik zemlje u tamiškom Banatu. Kmet nije imao određenu parcelu na kojoj je gazdovao.Komo- rska administracija nije vodila evidenciju ni o zemlji, ni o broju kmetova, ni o veličini pašnjaka i pustara. Mno- ga sela nisu znala tačno veličinu i prostor svog atara. Zemlje je bilo na pretak, a stanovnika malo. Porez se razrezivao na pojedina sela. Seoski knezovi delili su svake godine atar među seoskim stanovništvom. Ova- kvo haotično stanje prekinuto je ukidanjem zajedničke

14

svojine nad zemljom, oko 1785. godine, osnivanjem ze- mljišnih knjiga, kategorizacijom zemlje i veličine sesije. A 1779. godine uveden je austrijski feudalni sistem u posedovne odnose u Banatu. Pustara KENDEREŠ prostor na kome se nalazi selo Ravni Topolovac i njegov atar, našla se u Tamiškom Banatu i pripala Bečkerečkom distrikatu (županiji). Kendereške močvare bile su povezane tkz.botoškom Šozom sa Tamišom preko koje je prirodnim tokom voda dolazila i oticala u Tamiš. Obodna i ocedita mesta Banata su naseljavana. Srbi5 su činili veliku većinu naseljenog stanovništva. Kendereš su oko 1720. godine oivičavala sledeća naselja: Sveti Đorđe, Torak i Botoš6, pustara Vida, ritski deo, slatine i Šoze, pustare: Martinci,Despotovac i Kle-čanske pustare. Okolnim pustarama i Kenderešom krsta- rili su hajduci i pljačkaši te se kroz njih bilo opasno kre- tati. Posle ratova Austrougarske i Turske na području od Dunava do Moriša između Tise i Temišvara, prema nekim procenama, moglo je biti oko 50.000 srpskog življa. Banatom se nije moglo putovati bez vodiča. Turska uprava i ratovi vođeni od 1683-1718. godine doveli su Banat u teško stanje. Mnoga naselja su opuste- la, a poneka su jedva životarila. Plitka korita reka koje su se stalno razlivale odražavali su sliku zaostale provi- ncije u čijem su se pejzažu naizmenično smenjivale mo- 5 Osnovna privredna delatnost Srba u Banatu u to vreme bilo je stočarstvo, trgovina stokom, ribarstvo. Zemljoradnjom su se bavili veoma malo i to samo za svoje potrebe, dok su zanatlije bile retke. 6 Malim delom Kendereš pusta izbijala je na Tamiš u blizini Neuzine prema Botošu.

15

čvare i pustare sa retkim naseljima i raštrkanim naseobinama oko kojih su unaokolo pasla stada goveda, ovaca i konja, naseljavana uglavnom srpskim življem.

Sl.2 - Banatske pustare i močvare prekrivale su srednji Banat sve do regulacije reka, u prvom redu Begeja.

1.2. REGULACIJA BEGEJA Da bi se zapušteno zemljište pretvorilo u obradivo, počelo se kopanjem kanala. Regulaciju Begeja ostvario je general Mersi7, na osnovu planova holandskog inže- njera Fremoa. 7 Klaudije Florimund Mersi bio je na čelu državne komorske administracije Banata i za nepunih dvadeset godina, koliko je bio na vlasti, pretvorio je Banat iz zaoustale u jednu od najnaprednijih oblasti Austrougarske Monarhije i Evrope.

16

U periodu od 1728. do 1733. godine između Temi- švara i Kleka iskopan je kanal dužine oko 70km. Rado- ve na regulaciji reke i izgradnji nasipa obavljali su kmetovi. Samo u jednoj godini županija je morala da daje preko 1.530.000 manuelnih kuluka8 i da plaća po 6 xr9 dnevnu naknadu radnicima za ručni rad, a 12 xr ako su radili sa zapregom. Regulacija Begeja bila je mu- kotrpan i naporan posao. Izgradnjom prevodnica izme- đu Begeja i Tamiša kod Kostolca u Krašovskoj župa- niji i Temišvara omogućena je regulacija nivoa vode i vodenog saobraćaja na Begeju. Begej je imao prvora- zrednu ulogu za snabdevanje Temišvara, naročito bra- šnom.

Sl.3 - Begejske popolave. Begej je svake godine plavio oko 200 000 kj. zemlje u srednjem Banatu sve do regulacije 1833. god.

Pored čišćenja od zaglibljivanja kod Itebeja od po- četka 19. veka izgrađeni su i nasipi, najpre na levoj oba- 8 Na kopanju Begejskog kanala biloje svakodnevno angažovano od ranog jutra do kasne veče- ri oko 8.000 ljudi, nije se radilo zimi i kada to vremenski uslovi nisu dozvoljavali. 9 xr=krajcer, Bečka valuta.

17

li, koji je ujedno služio i kao put za vuču plovila uz re- ku, a zatim i na desnoj. Sve do 1840. godine dužnost Županije bila je da se stara o održavanju i čuvanju nasipa. Godine 1840. odbrana od voda prešla je na zainteresovane vlasteline, koji su obrazovali vodne zajednice. Održavanje Begeja i kanala pričinjavalo je Županiji velike teškoće. Stoka, koja je preko nasipa išla da se napaja na reci, uništavala je nasip, što Županija nije mogla da spreči ni sa najte- žim kaznama. Komora je prilikom otvaranja brane gle- dala samo interese transporta, pa je često puštala toliko vode u Begej da je reka plavila i po nekoliko hiljada jutara zemlje, a istovremeno bi Tamiš potpuno presušio a zaostala voda u njemu usmrdela se i postala zarazna i za stoku i za ljude, zbog toga je Županija bila u sukobu sa komorskom administracijom. Poboljšanje plovnog puta Begejskog kanala pod na-dzorom Fremoa izvršeno je u periodu 1759/60. godine. Sve dok nije izgrađeno pristanište u Velikom Be- čkereku plovidba brodova na Begeju obavljala se ote- žano. Splavovi, kojima se uglavnom prevozilo drvo, če- sto su oštećivali osetljive nasipe i mamuze Begejskog kanala, te se zbog toga njihova plovidba morala regu- lisati posebnim propisom: mogli su saobraćati samo na desnoj obali, pristajati na određena mesta i imati krma- noša i veslačku posadu. Na Begeju su radile i skele, a prvi mostovi pravljeni su od drveta. Oni su brzo propa- dali, usled dejstva vremenskih fakora, vode i leda. Vodenim saobraćajem preko Begejskog kanala pre- nosilo se drvo i drvena građa iz Krešoseverinskih plani-

18

na i izvozile žitarice, pre svega pšenica. Begejom je do- premljena građa za izgradnju Katarine. Rečni saobraćaj na Begeju dobiće prvorazredni značaj. Izgradnjom Be- gejskog kanala močvarna područja između Tamiša i Begeja u pustari Kendereš su nestajala i pretvarana u plodno zemljište, ostali su samo sporadični ritovi.

Sl.4 - Begejski kanal, čijim je kopanjem oslobođeno preko 200 000 kj

plodnog zemljišta za obradu u srednjem Banatu.

Za pretvaranje pustara i močvara u plodnu zemlju bili su potrebni ljudi, kojih je bilo malo. Najpogodniji za kolonizaciju bili su Nemci iz Nemačke. Nemačka je u to vreme imala viškove radne snage koje nije mogla uposliti u tadašnjoj privredi, dok je sa druge strane Austrougarska težila da ojača nemački etnički sastav stanovništva na graničnim područjima prema Turskoj. Osim toga Nemci su bili lojalni državi, preduzimljivi i radni i kao takvi pogodni za naseljavanje. Regulacijom Begeja stvoriće se uslovi u Kendere- škoj pustari za stalno naseljavanje i razvoj zemljoradnje i stočarstva.

19

1.3. KOLONIZACIJA NEMACA Kolonizacija je bila planska i organizovana od strane Komore, ali su i spahije često dovodile koloniste na svoje prostrane latifundije. Dolazili su i sami ljudi,odbegli kmetovi i sl. Komora je na svoje posede u Banatu naseljavala pre svega Nemce iz Nemačke, ali je bilo i drugih naroda. Naseljavanje Nemaca počelo je još 1717-18. godine. Ipak, glavne i najveće kolonizacije Nemaca obavljene su : 1720-tih, 40-tih i 60-tih. Prva- Eugenska, drugu je izvela Marija Terezija, a treću Josip II. Komo- ra je vršila naseljavanje na svoje posede u vidu spahije. Na ogromne poslove oko kolonizacije bila je uklju- čena Bečka banka.10 Bečka banka je, kreditirajući velike državne poslove i spahije u otkupu i naseljavanju pustara kmetovima za rad na spahiskim imanjima, videla svoj interes. Za vreme Josifa II, posle novog rata sa Turcima pored Nemaca doseljavaju se Mađari i Rumuni.Osim ovih bilo je i drugih kolonizacija, ali u znatno skromnijim obimima. Zakonom su bili strogo regulisani uslovi naseljavanja. Naselja su planski11 građena, a Komora i spa-

10Izuzetni izdaci rata od 1741-1748. prisilili su M. Tereziju da Tamiški Banat založi na 10 godina za 10 miliona forinti Bečkoj banci, koja je bila najača novčana institucija srednje Evrope u to vrema. Bečka banka će upravljati Banatom od 1769. do 1779. godine. 11 Kotmanov plan za nove naseobine.

20

hije, na čijim su se posedima vršila naseljavanja, bili su u obavezi da u centru naselja izgrade crkvu, birt, zgradu za potrebe administracije, školu i bunar pitke vode. Sva zemlja se nije mogla podeliti. Ostavljan je ta- kozvani "iberland" koji je služio kao rezerva i za nove naseobine. Nemački doseljenici su pristizali lađama12. Jedan od polaznih centara u Nemačkoj bio je Ulm. U prvoj kolonizaciji najviše je bilo vojnika i zanatlija, a kasnije su to uglavnom bili nezaposleni, beskućnici i siromašni ljudi po zanimanju zanatlije i zemljoradnici koji su se na- dali boljem životu. Nemci su imali vrlo povoljne uslove za naseljavanje. Dobijali su: osnovni alat, ponekad i gotove kuće i bili oslobađani poreza od 6 do 10 godina. Doseljeni Nemci su sa sobom donosili i nova iskustva u oblasti zanatstva, vinogradarstva, građevinarstva, stajskog stočarstva, zdravstva i opšte organizacije rada. Ojačavajući južne granice prema Turskoj u Banatu, s nemačkim stanovništvom lojalnog državi,ujedno reša- vajući problem nezaposlenosti u Nemačkoj, Austrouga- rska je imala višestruke koristi, naročito u težnji da ogro mna, retko naseljena plodna prostranstva Banata pretvori u bogatu provinciju iz koje će crpiti poljoprivredne proizvode, rudu i drvo, te je sveobuhvatno organizovala i pomagala kolonizaciju.

12Tako na primer Pančevo na Dunavu i Perlez na Tisi bili su mesta iskrcavanja nemačkih kolonista u Banatu .

21

1.4. PRODAJA PUSTARA 1780. godine Pustare su se do 1780.godine. davale u zakup, kako od strane Komore tako i Bečke banke (koja je upravlja- la Banatom od 1759-1769.) bogatim trgovcima-zakupci- ma koji su bili osnovali i društva zakupaca pustara13. Kada je Banat formalno uključen u sastav Ugarske, ze- mljište nije dato ugarskom plemstvu, već je licitacijom rasprodato. Za manje posede centar prodaje bio je u Te- mišvaru, dok su se veći posedi prodavali u Beču. Ze-mlju su uglavnom kupovali bogati trgovci i plemići. Licitaciona imanja su tako zaokruživana, da svaki spahiluk pored njiva dobije šumu i ritove. Kupovinom dobara novi vlasnici sticali su sva prava koja su po uga- rskim zakonima pripadala vlastelinu, kako nad zemljom, tako i nad njenim stanovnicima. Zakonom su bila zašti- ćena plemićka imanja od prodaje i svakog drugog nači- na otuđivanja, te su plemićki posedi u Torontalskoj žu- paniji ostali nepromenjeni sve do revolucije 1848. godine. Od naselja Itebej, Sv.Đurađ, Torak, Elemir i Aradac sa pustarama Senmihalj, Kendereš, i delova pustara Martinci i Despotovac formiran je Itebejsko-elemirski spahiluk. Itebejsko-elemirsko vlastelinstvo sa 37.000 kj.

13 Banatischen Predien Societat

22

zemlje prodato je za 643.750 xr. erdeljskom trgovcu Isa- ku Kišu, na aukciji u Beču 1793.godine. Porodica Kiš bila je najimućnija u Erdelju. Po poreklu su bili pokato- ličeni i pomađareni Jermeni. Dobili su plemićke titu- le od Marije Terezije 1761. godine. Kupovinom Ele- mirsko-itebejskog spahiluka postali su najveće spahi- je14 u Temišvarskom torontalu. Kišovi će izgraditi naselja: Katarinu i Ernestinovo i naseliti ih Nemcima, a do- seliće Nemce u Sv. Đurađ i Elemir. Prodajom pustara Komora će imati finansijske koristi, dok će spahije u potrebi za radnom snagom težiti da što pre i sa dovoljno kmetova nasele svoje posede.

14 Spahijski odnosi vlastelina i kmeta bili su regulisani Urbarom. Konstrukcija Banatskog urbara, pravnih odnosa između spahije vlasnika zemlje i kmeta u biti je identična sa drugim urbarima. Bit ugovora između vlastelina i kmeta je sledeća: Ja tebi dajem stan, oranicu, livadu, pašnjak, pa čak i poneka moja regalna prava; a ti treba da mi platiš za ovo odgovarajuću najamninu. Pošto trgovina i zanastvo kod nas slabo napreduju, a živimo od zemljoradnje i stočarstva, pa ti je teško da dođeš do novca, dozvoliću ti, da mi u novcu daš neku malenkost, a ostalo da polagano odradiš u kuluku. Dozvoljavam ti i to da mi godišnje daš neki deo svoje koristi od prinosa sa zemlje i od stoke (devetinu ili desetinu). Banatski kmet mnogo bolje je živeo nego kmet u Ugarskoj. Bio je oslobođen nekih obaveza; npr. crkvene desetine, da ne daje duge vožnje i sl., a imao je i neke povlastice. Ovi odnosi su važili do građanske revolucije 1848/49. godine.

23

1.5. U PUSTARI KENDEREŠ

Sl.5 -CRKVENI BAŠTANSKI KRST, (KIRCHENGARTENKREUZ) mesto na kome je Katarina Kiš, vlasnica poseda, donela odluku o gradnji crkve i naselja. Posle njene smrti nemački naseljenici su ga smatrali svojim svetim mestom sve do iseljavanja.

24

Na mestu gde se nalazio ovaj krst, pored crkve, pro- nađen je ubijen i sahranjen Nikolaus Kiš, vlasnik poseda. Ovo mesto je bilo povod za osnivanje Katarine (ili Kathreinfelda ). SUPRUGA POSEDNIKA NIKOLAUSA KIŠA DE ITEBE POSLE OVE TRAGIČNE NESREĆE ODLUČI DA IZGRADI NA OVOM MESTU CRKVU I SELO. TEK JE OD 1808-1812. BILO MOGUĆE PODIGNUTI CRKVU NA PLANIRANO MESTO KRAJ KRSTA. PO ŽELJI KATARINE SELO JE DOBILO NJENO IME KATHARINENFELD(KATA- RININO POLJE). Nekoliko godina posle nesreće, oko 1790. godine počelo se sa planiranjem, parcelisanjem i naseljavanjem mesta. Skoro svi prvi naseljenici došli su iz sela seve-rnog Banata. Naravno mnogi su dolazili iz drugih mesta, ali direktno iz Nemačke nije bio nijedan, mada su mnogi tamo bili rođeni, svi su došli iz okoline Kata- rine15. Crkva je 136 godina služila za potrebe hrišćansko- katoličke vere, a razrušena 1948. godine. Crkveni bašta- nski krst bio je svetilište naseljenika, a prolazeći pored njega prekrstilo bi se sa strahopoštovanjem i staro i mlado. Katarina fon Lukač Isekuc po tadašnjim zakonima za osnivanje i izgradnju novih mesta u Monarhiji, dala je iz sopstvenih sredstava da se izgrade od tvrdog materijala: parohijski dom, crkva, škola, hotel i zgrada za potrebe administracije. Kišovi će iskopati bunar pijaće vode u centru sela i na putnom pravcu Pardanj 15 Prema: Till J, Unvergessliche Heimat Kathreinfeld in Banat

25

nedaleko od sela izgraditi vetrenjaču za potrebe mlevenja žita. Kroz Katarinu je prolazio glavni pravac puta Bečkerek - Pardanj (Međa) - Temišvar. Projektovan je pravac puta za Lazarevo (Lazarfeld nazvano po Lazaru Lukaču), Despotovac (Ernestinovo nazvano po Erne Ki- šu,) i Sv. Đurađ (Žitište). Katarina je poticala iz bogate porodice Isekuc. Rođena je u Elisabetopol-Transilvania, 1756. godine. Plemenita, obrazovana, pravedna, pobožna i izuzetne lepote bila je omiljena kod Katarinskih kmetova. Donela je sa sobom veliki miraz u porodicu Kiš. Imala je sina Antona. Umrla je u Temišvaru, gde je i živela, 1830. godine a sahranjena u Katarini, mestu koje je nosilo njeno ime 150 godina.

Sl.6 - Grb crkvene zastave katarinske spahinice Katarine Kiš rođene Isekuc, 1756-1830.

26

Sl.7 - Katolička crkva u Katarini, koju je sagradila Katarina Kiš rođ. Isekuc od 1808. do 1812. godine, obnovljena 1923. godine.

27

Veliki nenaseljeni prostor Kendereške pustare, a usto pogodna lokacija u središtu spahiluka, kao i trage- dija, bili su osnovni razlog da Katarina Kiš donese odluku o izgradnji naselja na mestu događaja. * KISS u ELEMER u ITTEBE _______________ ________________

Isak KISSII Jakob Nikolaus KISS de Ittebe KATHARINA KISS geb. Isekutz 1756.-1830.

Agoston KISS de Elemir et Ittebe Anton KISS de Ittebe 1780-1844. Ana Bogdanovicz Katharina LEGHARD 1779-1856.

Erno Miklos Gergely Karl Katharina Jakob Nikolaus KISS de Ittebe 1799. Helena DAMASKIN 1849.

Avgustina Rozalija Katharina Anton Nikolaus Helene Elemir 1852.-1909. -1896. Katharina Ilona Blaskovicz

Schratt Sl.8 - Porodično stablo Kišovih

Napomena: Zaokružena imena bila su svojevremeno posednici Kathrein- felda (Katarine).

28

1.6. IZGRADNJA KATARINE Potpomognuta Bečkom bankom (Wiener Bank ), Katarina počinje izgradnju naselja. Neprestano stiže građevinski materijal: cigla, crep, kreč, građa sa Karpa- ta, kopa se i dovlači zemlja sa oboda sela. Prva kuća je napravljena sredinom 1780. godine u centru sela. Kata- rina je određena za parohijsko mesto. Parohijska zgrada je urađena između 1785-1790. godine. Parohijska zgrada i hotel (birc) u centru sela služe kao prihvatilišta no- vodošlih stanovnika. Ubrzo stiže vest o pobuni16 kmetova u Torku. Torački kmetovi,koji su trebali da prevo- ze pristiglu građu sa Begeja17, to odbijaju, ne priznaju nove spahije. U gušenju pobune učestvuje i vojska. Radovi na izgradnji sela ubrzo se nastavljaju. Prve kuće su uglavnom građene od naboja i ćerpića, a cigla je služila za temelje, odžake i podrume. Sve su ličile jedna na drugu.18 Okućnica sa kućom imala je površinu pre- dviđenu za jednu sesiju za zemljoradničke porodice, dok su placevi zanatlija bili manji, tim što su oni dobijali i zanatlijski alat. Broj glavnih kućnih placeva iznosio je 135, od toga za koloniste sa punom sesijom 115 i 20 manjih placeva. U međuvremenu tome je dodato još 19 kuća. 16 Zabeležene su pobune kmetova i u Kleku. 17 Za Begejski kanal odomaćiće se naziv Begej, a za Begej Stari Begej. 18 Nameštaj kmetova sastojao se od stola, klupa, kreveta i sanduka.

29

Pravljene su uzdužne placne kuće sa sobom za bora- vak, kuhinjom sa otvorenim ognjištem, sporednom pro- storijom (druga soba), podrumom, iznad špajz (i štala), a duž cele kuće bio je hodnik poduprt drvenim stubo- vima sa ulaznim vratima od ulice. Prednji i zadnji zabat zatvarani su uglavnom drvenim daskama. Kuće su pokrivane trskom. Godine 1797. izgrađena je iza hotela i takozvana Ovoda-školska zgrada koja će služiti sve do 1890. godine kao škola i zabavište, a kasnije samo kao zabavište. Od 1794. godine Katarina se računa kao naseljeno mesto sa 149 kuća. Godine 1808. počinje izgradnja parohijske crkve, najveće i najlepše u spahiluku, i jedne od većih u Ba- natu, sa koje se mogao videti ceo Itebejsko-elemirski spahiluk, a za vreme lepog vremena oko pola Banata. Na imendan Katarininog sina Antona, 13. juna bišop Kosegi postavio je kamen temeljac crkve. U olovo za- livena povelja na latinskom jeziku postavljena je u temelju crkve. Dvanaestog avgusta 1812. godine crkva je predata na upotrebu. Više slikara je radilo na osli- kavanju ikona, a najpoznatiji su bili Mihael Munkači, poznati slikari iz tog perioda a znatno kasnije čuve- ni bečkerečki crkveni slikar Jozef Goigner. Jozef Goigner rođen je u Kizbulu 1835. godine u Tirolu. Kao mlad akademski slikar naselio se u Velikom Bečkereku 1864. godine. Radio je ikone na crkvama u Beču i Budimpešti, zatim u Dragutinovu, Opovu, Botošu, Ilandžu, Srpskoj i Rumunskoj Ečki, Nadašu, Žablju, Kikindi, Pančevu, Čonngradu, Tordi, Hidegkutu, Sečnju, Boki, Baču, Katarini, Vatzenu, Čeneju, Feneju, katoličkoj i gimazijskoj crkvi u Velikom Bečkereku. Velikobečkerečki ,,Nedeljni list'' rado je pisao o njegovoj monumentalnosti i živopisnim kompozicijama boja.

30

U crkvi su ugrađene orgulje, te su za vreme većih svečanosti iz crkve dopirali njeni zvuci. Toranj crkve bio je visok 46 metara do krsta, dok je krst bio još 4 metra visok. Godinu dana nakon završetka crkve stigla su dva zvona iz Temišvara, a kasnije će se postaviti još dva, ukupno četiri.Godine 1812. po završetku izgradnje crkve, čime je završena i izgradnja Katarine, održana je veilka ceremonijalna proslava i svečani ručak uz učešće brojnih zvanica iz Torontala i Monarhije. Celo naselje je za tu priliku okrečeno i svečano ukrašeno. Uplaniran je i isparcelisan Katarinski atar. Nemci su dobijali po 1 sesiju 19 zemlje i osnovni alat. Pre- ostao je spahijski alodijum i tkz. "iberland". Važili su spahijski odnosi sve do građanske revolucije 1848/49. godine. Na privatnim spahijskim imanjima sklapali su se ugovori-kontrakti koji su se posle izvesnog vremena obnavljali pa su se ovi naseljenici zvali konrtakualisti. Ugovori su bili slični urbarima koji su važili na komorskoj (državnoj) zemlji. Prvi ugovori u Katarini, sa Katarinom sklopljeni su na 30 godina. Katarina je urađena po Kotmanovom planu koji je bio zakonski propisan , za nove naseobine u to vreme, po principu šahovskih polja sa širokim ulicama. Glavna ulica (druga-srednja) koja se nalazila na glavnoj pošta- nsko-putničkoj i vojnoj poštanskoj liniji Petrovaradin- Bečkerek-Temišvar je šira dok su prednja (prva) i (tre- ća) zadnja, kao i preke uže. 19 Zemlja je deljena prema sesijama. Puna sesija iznosila je 32 kj i to: 22 kj oranica, 6 kj rita 3 kj pašnjaka i 1 kj okućnica. Mere: 1 katastarsko jutro=1600 kvadratnih hvati, 1 hvat=1,8964 metra, 1 mađarsko jutro= 1200 kvadratnih hvati, motika=200 kvadratnih hvati, 1 lanac= 2000 kvadratnih hvati

31

Plan kućnih placeva u Katarini prema Kotmanu20 W

Sl.9 - Plan prvih kućnih placeva u Katarini

Kišovi su za potrebe mlevenja žita Katarine izgra- dili vetrenjaču na putnom pravcu Veliki Bečkerek- Pa- rdanj, istočno nedaleko od sela, preko puta peći za ciglu. Dvadesetdrugog septembra 1830. godine u Temi- švaru u porodičnoj kući u 74. god. umrla je Katarina Kiš rođ. Lukač-Isekuc. Sahranjena je uz velike počasti u porodičnu grobnicu u naselju koje je nosilo njeno ime. Iza njenog kovčega stajala je cela opština Katarine i velikodostojnici iz Temišvara i okolnih opština.21 Od tada su stanovnici Katarine, grobnicu Katarine Kiš sma-trali svojim svetim mestom i Baštanski Crkveni Krst

20 Brojevi kuća ređali su se od prvog placa pa nadalje, dok ulice nisu označavane. Širina glavne ulice (sredne) je 20 hvati, prednje i zadnje po 15 hv, dok su poprečne široke po 10 hv. 21 Kako je prenela štampa tog vremena.

1

Pardan

Sv..Đurađ

32

sve do iseljavanja 1945. godine neprestano zasipali cve- ćem. Katarina je smišljeno i planski građena, izgradnjom velike crkve, parohijskog doma, hotela i škole, a obzirom da se mesto nalazilo na glavnom poštanskom putu i u središtu spahiluka22, računalo se da će vremenom dobijati u značaju.

Sl. 10 - Izgled jedne od prvih kolonističkih nemačkih ku ća u Banatu

Toponimi koje su Nemci upotrebljavali za lokacije u Katarini: Prednja ulica .....................zvali su.............. prvu ulicu Srednja ulica ili glavna.................................druga ulica Zadnja ulica...................................................treća ulica Ale ili ulazna..................................................Ljubuška, odnosno M. Tita Velika raskrsnica..........................................raskrsnica u centru sela Nova ulica......................................................Poljska ulica Ovoda.............................................................stara škola iza hotela preko puta velike škole

22 Prema Fenješu 1838.godine Kišovi (Kiss) su bili vlasnici sledećih mesta: Aradac Srpski, Aradac Totski, Elemir, Erneszthaza (Banatski Despotovac), Ittebe Rac, Itebe Magyar, Kathreinfeld, Szent Mihalz (Mihajlovo) Torak Kis, Torak Nagz, Szent Gyorgy (Žitište) ,a Lazar Lukač: Ečka, Klek, Lazarfeld (Lazarevo), Lukićevo, Jankahid (Jankov Most.)

33

Velika škola..................................................školska zgrada iza crkve Velika gostiona............................................. hotel (lokacija današnja škola) Mala gostiona.................. ............................ gostiona koja se nalazila na sada- šnjoj pijaci Gostiona..........................................................kafana na stanici Šank............................................................... Kručajev dućan-kafana Gale................................................................Žel. stan. preko puta opšt. radila do 1923.god. Bikara............................................................ bikara ( lokacija Lovački dom) Kendereš........................................................celokupni atar U Kenderešu su bili toponimi: mali Kendereš, veliki Kendereš, Kedereš, stari Kendereš, zadnji Kendereš, Katarinska poljana, Rišan poljana, Kin- del poljana, Šoze, Šoze polje, Šuplje livade, Pustara kendereš, Plan polje, Špic polje itd.

Legenda: H-hotel, P-prodavnice, M-mesare, C-crkva, G-gostione, B-bikara P.D.-parohiski dom, Z-zabavište, S-škola, Ž. st- železnička stanica, Pk- pekara, L- lokali Sl.11 - Plan mesta opštine Katarina

34

1.7. ŽIVOT U TORONTALU Period od 1779. do 1848. godine predstavlja zao- kruženu celinu u Torontalskoj županiji23. Godine 1779. uspostavljaju se feudalni odnosi, a 1848/49. godine ukida se feudalni poredak i započinju zakoni kapitalisti- čkog privređivanja. Ovo je period kontrakata (ugovora) u Banatu. Sedište Torontala bio je Veliki Bečkerek.

Sl.12 - Drveni most u Velikom Bečkerek. Prvi mostovi na Begeju građeni su

od drveta.

23 Banat je više teorijski nego praktično 1779. godine predat Ugarskoj i inkoporiran u tri županije: Torontalnu, Tamišku i Krašovsko-severinsku. Josip II je, međutim, još 1781. godine izdao dekret o Banatu kojim ga je potčinio raznim dvorskim ustanovama, banatskom administrativnom telu i vojsci.

35

Posle Katarinine smrti od 1830.godine posedom je upravljao njen sin Anton Kiš de Itebe. Hroničari su zabeležili da se požrtvovano očinski i sa ljubavlju bri- nuo o posedu i naselju. Imao je veliki ugled kod Kata- rinskih kmetova. Biran je u upravu Zemaljske skupšti-ne Torontala 1820-1840. godine u Temišvaru. Odliko- van je titulom Kraljevskog dvorskog savetnika. Ma- da je Katarina iscrpljivana kolerama i nedaćama uspevao je da održava procvat naselja. Pod njegovim vo- đstvom iskopana su dva glavna odvodna kanala kroz Katarinski atar. Umro je 2. januara 1844. godine, kako je štampa prenela: "očinski prijatelj opštine od srča- nog udara. Za njegovim kovčegom žalila je cela opština Katarine." Po nemačkim kućama stanovalo je u proseku u po- četku po 11,5 osoba. Razlog tome je običaj nemačkih kmetova da stari ostaju u istoj kući sa mladima. U selu je 1800. godine bilo 159 kuća. U Katarini su alodijalno zemljište (zemljište I klase) kmetovi dobijali kao ko- ntraktualisti-kertisi, a bilo je i 14 duvandžija u komadu u svojstvu trajno arendiranog zemljišta, gde su se obaveze prema spahiji računale po 1kj. Osnovne obaveze kmetova bile su porez, kuluk i desetina. U to vreme Bečkerek je 1789. godine otkupom od Bečke banke dobio stepen privilegovane varoši sa pra- vom na magistrat, pravo da ne daje kuluk, pravo na va- šare i ostale privilegije24.

24 Mada je te privilegije dobio od Marije Terezije, morao ih je ponovo otkupiti zbog zaloga Banata kod Bečke banke.

36

Zemlju su kolonisti u početnom periodu doseljava- nja obrađivali na ugar, takozvanim pustarskim nači- nom, što znači, da se nije obrađivala svake godine, nego ostavljala da odleži jednu godinu. Žitarice su bile pri- marni proizvodi. Setva pšenice imala je za kmetove prvorazredni značaj. Osim pšenice sejale su se i druge kuture: zob, ječam, kukuruz, raž, proso, duvan, lan i kudelja. Oralo se plitko kravama. Nemci nisu držali vo- love, a konje su počeli da upotrebljavaju za oranje tek oko 1810. godine. Sejalo se ručno, želo srpom klečeći25, a vršilo sa konjima, a kasnije i mlatilicama (tkz. "nema- čki" način), na konjski pogon. Sl.13 - Mapa Torontala iz 1860. godine rađena u Novom Sadu

25 Kosa je znano kasnije počela da se upotrbljava za žetvu pšenice.

37

Stoka se napasala po pašnjacima i nepooranom ze- mljištu. Bila su to stada: goveda, ovaca i konja. Svinje su se gajile samo za lične potrebe. Stoka se držala na otvorenom preko cele godine, pa je bilo dosta uginuća a posle 1800. godine počelo se prelaziti na držanje u za- tvorenom zimi, doziđivanjem štala u produžetku kuća. Bilo je malo pčelarstva i uzgoja svilene bube mada je država nastojala da razvije ove delatnosti. Preovlađivao je manuelni rad uz pomoć poljoprivrednog alata i za- prege. Prva vršalica za žito pojavila se tek posle 1843. godine. Meljava žita sa vetrenjačama, usled nesigu- rnog faktora vetra 1800-1801. godine prešla je na suva -če. Izgrađena je opštinska suvača na mestu nekadašnjeg mlina. Jedna suvača je na placu kuće br. 80 Mihaela Ši- re postojala sve do 1920. godine i služila je za dobijanje uglavnom kukuruzne prekrupe. "Iberlan" se izdavao delimično u zakup i po njemu su pasla spahijska stada, dok je na alodijumu koji nije bio urbarno zemljište26 izgrađen spahijski majur27. Na njemu je postavnjen nadzornik, bile su izgrađene štale za stoku i zgrade u kojima su stanovali spahijski pa- nduri, poljari, biroši i čobani. Tu se vršilo još i spahi- jsko žito. Sve dok nije iskopan arterski bunar na velikoj rask- rsnici, dubine 160 metara ispred velike gostione, voda za kuvanje donosila se sa Begeja iz Sv. Đurađa, obično nedeljom. Voda se iz bunara točila kroz dve cevi, a pu- 26 Spahijska zemlja koja nije bila razdeljena . Postojale su tri vrste spahijske zemlje: sesiona ili zemlja pod urbarom ili kontraktom, alodijum koji se obrađivao za spahiju i iberland koji su obično spahije davale u zakup. 27 Nekadašnji"Đurin salaš"je prvi izgrađeni majur u ataru Katarine kao spahijski majur.

38

mpala pomoću dva točka. Jedna cev je služila za toče- nje vode u sude za vodu za kućne potrebe, dok se dru -gom voda dizala na visini do 4 metra i služila je za toče- nje vode za potrebe parnjača koje su pokretale vršalice, burad, vatrogasne potrebe i sl. Jedan od prvih bunara bio je i bunar vode za piće ispred opštinske zgrade. Iz njega je voda dugo godina tekla sama ali je polako po- čela da se smanjuje da bi na kraju prestala da teče. Opštinska uprava. Na čelu naselja bio je postavljen knez. On je bio ponizan posednicima imanja. Kne- zovi su su bili: Peter Braun oko 1804.godine, Johan Ri- ter 1805-6. godine, Hajnrik Hold 1806-8. godine, Jo- han Riter 1811-13.godine, Jozef Hedrik 1815-23. godine, Jozef Kindl 1825-36. godine. Škola. Radila je opštinska škola u zgradi Ovoda. Kod opštinske škole svi troškovi padali su na teret opštine Katarina, a glavnu brigu i nadzor u radu škole vodila je crkva. Među prvim učiteljima bili su: Jo- han Lorenc i Vilhelm Hag, Jakob Bradler, Jozef Fogl itd. Zbog porasta broja dece u naselju opštinski oci će 1846. godine podići na slobodnoj livadi iza crkve tako- zvanu Veliku školu uzduž ulice. Saobraćaj. Svi putevi su bili lošeg kvaliteta, zemlja- ni. Duž puteva, a i po naselju sađeni su dudovi, zbog ishrane svilene bube, a i zbog hlada i zaštite od vetrova. Na kolskim putevima su se mogli videti pešaci, grupe seljaka, konjanici, dvokolice, seljačka zaprežna kola sa konjima, goveđa zaprega. Rekama su se izvozili viško- vi žitarica. Bio je živ vodeni saobraćaj na rekama, Tisi i Begeju. Za prevoz drveta, a pogotovo seljačkih proi-

39

zvoda najpogodnija sredstva bile su dereglije i veći ča- mci koji su se uzvodno kretali vučom konja (kopitare- njem) duž obala, a često i ljudi osuđenika na vuču. Trgovina. Kmetovi su trgovali na malo,dok su spahije trgovale na veliko. Pšenicom se trgovalo u Bečkere- ku i Turskom Bečeju, koji je bio i najveći centar za otkup žita u celoj Monarhiji. Po 32 kj zemlje oslobođenog poreza na nekoliko godina nije bilo dovoljno u početku za organizaciju ma- log poseda, pošto dosljeni Nemci nisu imali mnogo iskustva u obradi zemlje. Prvih nekoliko godina za novodošle bio je najteži period. Učmala pustara i ku- će izgrađene na brzinu nisu prvoj generaciji Nemaca pružile povoljne uslove za život. Tada se prostor srednjeg Banata nazivao grobnicom kolonista. Kolera. Zabeležena je i velika smrtnost. Epidemija kolere donešene iz Erdelja, izbila je u leto 1831. godine Od ove bolestu umrla su u Katarini 192 stanovnika. 1836. godine kolera se ponovo pojavila. Ovoga puta odnela je 35 žrtava. Kolera je zahvatila mesto i za vre-me mađarske revolucije 1849. godine. Donele su je izbeglice iz okolnih sela28 i trajala od sredine juna do kraja septembra usmrtivši preko 100 ljudi. Godine 1811. bila je devalvacija novca za 4/5. Zlato i srebro povučeno je iz opticaja. Bilo je i nerodnih godina i nedaća kada se samo pre- življavalo.

28 Za vreme revolucije 1848/49. Mađari nisu dirali Katarinu, dok su se Nemci u njoj držali neutralno.

40

Dvadesettrećeg januara 1837. godine jak zemljotres je porušio veliki broj kućnih dimnjaka i napravio pukotine na zidovima kuća i crkvi. Zemljotres se ponovio i 23. januara 1838. godine. Godine 1816. voda je prekrila ceo kraj. Sa izuze- tkom od tri jutra, ceo atar Katarine je bio pod vodom. Vode je bilo i u avgustu, a sledeća 1817. godina bila je izuzetno plodna. Godine 1817. pod upravom Antona Kiša, posednika imanja, prokopana su dva odvodna kanala od sela do Šoze i između Kleka i sela do Šoze dubine 2 hv i 2,5 hv. Zemlja se sa dna kanala iznosila pomoću lestvica. Godine 1841. ceo atar je bio pod vodom. Posledice su bile nemaština, skupoća i glad. Godina 1849. je godina najezde skakavaca, rata, gladi i kolere. Međutim, početkom XIX veka polako se prelazi sa pustarske poljoprivrede i dvopoljskog, na tropoljski29 sistem u ratarstvu i delimično đubrenje. Žitne konjukture i stalne potrebe Beča i drugih velikih gradova kao i vojske za žitom i stokom, omogućile su seljaku bolji plasman proizvoda i sticanje novca za kakvu takvu akumulaciju, pa se može govoriti o stabilizaciji prilika u ovom periodu30. Počela je obnova i pro- širenje kuća. Omiljena kombijatura, mesto za odmor konja i putni- ka diližanski i luksuznih ekipaža na poštansko-putni- 29 Jedan deo zemlje sejao se jesenjim, drugi prolećnim usevima, a treći deo ostavljao kao ugar. 30 Velike administrativne državne građevine i crkve koje i danas postoje u Banatu potiču iz tog perioda.

41

čkom pravcu Veliki Bečkerek -Temišvar31 bio je Katari- nski hotel (ili Velika gostiona) sa gostionom i konači- štima reprezentativnog izgleda. Moćna građevina sa velikim podrumom, jakih zidova i masivnom jakom drvenom konstrukcijom krova, ulazom sa ugla preko ši- rokih stepenica između dva okrugla stuba, koja su drža- la natkrovlje, davala su posebnu draž ulasku u veliku gostinsku salu. Duž dvorišne strane nalazio se široki hodnik sa koga se preko tri stepenice spuštalo u le- tnju baštu. Velika gostiona je bila pokrivena trskom, ali joj je krov oko 1850. godine zamenjen biber crepom. Pored više gostinskih soba i šank prostora bio je tu i stan za gostioničara i njegovu familiju. Taj izged će se zadržati do kraja Prvog svetskog rata. Pomenuta prevozna sredstva bila su namenjena uglavnom za prevoz pošte, vojnih, spahijskih i komorskih službeni- ka, crkvenih i državnih lica koji su se rado odmarali u Katarinskom hotelu. Iako je život naseljenika u Katarini praćen teško- ćama, ipak se osećao stalni napredak, kome su doprino- sile povoljne cene pšenice, stoke i duvana, i povlašteni- ji položaj seljaka u Torontalu. Ovo potvrđuje i narodna pesma iz 1840-tih godina: O ti srećni Torontale, Sreća ti je naklonjena, Bogatstvom te obdarila, Svakim dobrom obasula! 31 Sve do 1830. godine dok nije uspostavljen i drugi pravac puta (Petrovaradin-) Bečkerek-Sv Đurađ-Pardanj-Temišvar, pa i kasnije dok su postojala dva putna pravca. Ovim putem prenošena je vojna pošta iz Petrovaradina za Temišvar.

42

Sl.14 - Katarina (Kathreinfeld) sa okolinom

43

1.8. U SRPSKOM VOJVODSTVU I TAMIŠKOM BANATU

Sl.15 - Srpska Vojvodina u 1848.

Godina 1848/49. bila je godina krupnih istorijskih promena u Evropi, raskid sa feudalizmom i pojava kapi- talističkih društveno-ekonomskih odnosa i buržoaskih revolucija. Erne Kiš jedan od najistaknutijih predstavnika lo- ze Kiš kao komandant, kasnije general mađarske vojske Hanover-husarskog puka, pristupio je revolucio- narnoj vladi Lajoša Košuta, koji nije priznavao austrijski apsolutizam u Monarhiji, sa težnjom da otcepi

44

Ugarsku od Austrije. Upućuje se da uguši ustanak Srba u okolini Kikinde, a potom u okolini Šajkaša. Zauzeo je Perlez, ali ga je Stevan Knićanin potukao kod Bo- toša na Pančevačkom frontu, pa je prebačen u Debrec. Austrijancima su u pomoć pritekli i Rusi. Ugarska revo- lucionarna vojska pretrpela je poraz kod Vilagoša 7. septembra 1848. godine, zarobljen je Erne Kiš i zajedno sa drugim zarobljenicima pogubljen u Aradu. Sahranjen je u Katarini, ali su mu kosti kasnije prenete u elemi- rsku katoličku crkvu.

Sl.16 - Spomen ploča Erneu Kišu na katoličkoj crkvi u Elemiru

Za pomoć Austriji u gušenju ustanka, Vojvodina dobija status krunske oblasti pod nazivom Srpsko Vo- jvodstvo i Tamiški Banat sa sedištem u Temišvaru. Car je zadržao titulu velikog vojvode. Ukida se mađarski jezik. Uveden je Bahov apsolutizam i centralizacija. Se- ljaci dobijaju slobodu i nezavisnost od spahija a pitanje

45

zemlje rešavaju posebne komisije. Godine revolucije bile su teške za stanovnike Kata- rine. Krila kontraktima-ugovorima su pokidana. Nikolaus Kiš de Itebe sin Antonov i njegova visoko obrazovana žena Helena, rođena von Damaskin de Nemet od 1844. godine nakon Antonove smrti preuzeli su imanje. Pišući s pijetetom o njima, hroničari navode da je zahvaljujući njima naselje dobilo izgled kakav ga svi pamte. Razrešeni su i imovinski odnosi između kmetova i posednika imanja, finansijski problemi oko za- jma podignutog od strane opštinske uprave od Mađa -rske banke za izgradnju opštinske zgrade. Problemi su nastali usled nerodnih godina i kolere. U ovom periodu velike zasluge u Katarini imao je dr Jakob Puc, lični lekar porodice Kiš, na prevazilaženju u posedovnim odno- sima između posednika imanja i kmetova tj. prelasku iz feudalnih odnosa na kapitalističko privređivanje u Kata- rini. Posledice prelaska na kapitalističku privredu. U Katarini se zapaža razvoj zanatstva. Zanatski proizvodi su bili vezani sa potrebama poljoprivrede. Svoje proizvode zanatlije su prodavale i po trgovištima. Raspadaju se velike nemačke porodične zadruge. Grade se nove i popravljaju stare kuće . Kao materijal se sve više koristi cigla i malter, naročito za ulične fasade kuća koje se obnavljaju. Mesto trske za pokrivanje kuća upotrebljava se crep. Naselje se širi i razvija. Počela je i gradnja prvih prekih gradskih kuća. Iz Bečkereka su stizalenovine na nemačkom jeziku.

46

Sl.17 -"Nedeljni list" novine koje su izlazile u Veliki Bečkerek 1858. godine

Službeni jezik je nemački. Središte sreza bio je Sv. Đurađ dok je Katarina imala opštinu sa sopstvenom upravom. Na čelu uprave mesto kneza postavljen je na- čelnik. Načelnik je bio birano lice. Imao je svoj Štab i službenike protokola. Opštinska uprava je postala inst- rument centralne vlasti i imala je ograničenu i veoma malu ulogu u odlučivanju, te je često sprovodeći ce- ntralističku politiku Bahovog apsolutizma protiv inte- resa i potreba sranovništva, stvarala napetost i nezado- voljstvo u narodu, sve do ukidanja apsolutizma 1860. godine. U selu je radila osnovna škola sa četiri razreda. U ovo vreme opštinske škole prelaze u državne. Broj učenika: godina školski obavez. pohađa - školu 1851. 358 314 87,4% 1853. 327 296 90,5% 1857. 390 348 89,2% 1861. 380 380 100%

47

Učitelji su bili: Mihael Fesl, Georg Stasni, Nikolaus Mening. Zavodi se sve više sistem plodoreda u obradi zemlje a napušta ugar. I dalje se sejala uglavnom pšenica i ostale žitarice, kukuruz, zatim duvan, a sve više i detelina. Kulturom deteline pašnjaci se oslobađaju za zemljora- dnju, postepeno se prelazi na delimično stajsko stoča- rstvo. Posvećuje se više pažnja đubrenju njiva. Zastu- pljeno je gajenje svilene bube, a mogle su se videti i ko- šnice pčela. Po okućnicama su prisutni vinova loza, voće i razno povrće. Godine 1855. pod vinovom lozom bilo je zasađeno 140 kj najviše u okolini sela prema Sv. Đurđu. Javljaju se majuri oko kojih se nalaze veće parcele obradive zemlje. Pojavom majura to jest ukrupnjava- njem poljskih imanja čiji je vlasnik neograničeni gospo- dar, vrši se prelaz na kapitalističko privređivanje.Raspa- dom feudalnih odnosa jedan broj seljaka pretvara se u želire-bezemljaše, nadničare, sezonske radnike, biroše itd. Jedan broj bezemljaša pravio je manje kuće obodom sela (Poljska ulica). Veći broj nemčkih porodica je u Katarini uglavnom posedovala punu sesiju zemlje, a prilikom stvara- nja novih porodica nastojalo se, da se i one dokopaju pune sesije. Prihodom od jedne sesije ( 1 sesija=32 kj od toga 22 kj alodijuma, 6 kj pašnjaka i 3 kj rita ) mogle su se ostvarivati dobiti. Za obradu jedne sesije bilo je potrebno od 6 do 8 konja. Gajenju konja posve- ćivala se velika pažnja.Započinje i upotreba poljoprivrednih mašina. U obradi zemlje bolje stojeći Nemci anga-

48

žuju sluge (biroše), magde i najamne sezonske radnike. Sezonski radnici su obično odsedali na majurima ili i u u hotelu32u centru sela, dok je birošima gazda obezbeđi- vao stan i hranu. Radilo se neprestano od jutra do mra- ka, od ranog proleća do kasne jeseni. Zimi se odmaralo i za vreme loših vremenskih prilika. Stanje zemljišnog fonda pre i posle revolucije 1848/49. . 1826. 1855. kj hv kj hv . Opštinski urbar 2.486 400 4.024 - njive i livade 5.131 400 3.937 - slobodno 124 500 - - pašnjaci 400 - vinogradi 140 - . Svega 7.741 1.300 8.501 . prema dr A. P. Petri Žito, goveda, ovce i duvan bili su najtraženiji proi-zvodi. Duvan su otkupljivali trgovci33 iz Trsta i Fijume (Rjeke). Žito se prodavalo uglavnom u Bečkereku. Velika najezda skakavaca veličine 10 cm poništila je žetvu 1849. godine. Godine 1855. izvršeno je premeravanje atara i uvedene su gruntovnice na posede. Raspadom feudalnih odnosa pojavio se u Katarini majurski način obrade zemlje, kapitalistički odnosi, sa 32 Hotel je pretvoren u školu, a kasnije je na tom mestu izgrađena nova sadašnja škola. 33 Najveća trgovina Banata odvijala se na liniji Temišvar -Turska i Temišvar -Trst, Fijuma (Rijeka). Pšenica se transportovala iz Bečkereka rečnim putem do Slavonskog Broda, a oda- tle dalje kopnenim saobraćajem do Trsta i Fijume.

49

posednicima imanja s jedne strane i radnom snagom koja će raditi na tim imanjim. Uspostavljeni su tržišni odnosi privređivanja. & Godine 1860. objavljeno je carsko rešenje o ukidanju Srpskog Vojvodstva i Tamiškog Banata. Od 1860-67. godine., bilo je vreme tkz. provizoriju-ima, izdavanjem Oktobarske diplome 1860. godine, ukida se Ba hov apsolutizam i uvodi Ustav. & Nagodbom između veleposedničkih krugova Ugarske i vladajućih krugova Austrije 1867. godine stvorena je dualistička Austrougarska monarhija, pa su Nemci u Katarini došli pod upravu Ugarske.

&

50

1.9. POD UPRAVOM UGARSKE

Sl.18 - Spomenik Erneju Kišu u V. Bečkereku podignut 1906. godine

rad vajara Radnaji Bele

Selo je dobilo mađarski naziv Katalinfalva. Mesto je 1869. godine brojalo 2040 žitelja. Najpre je pripalo Sv. Đurađu, a kada je ovaj srez ukinut 1877. godine i spojen sa Velikobečkerečkim, mesto je pripalo Veliko Bečkerečkom srezu. Zvanični jezik u Banatu postao je mađarski34 i trajao sve do

34 Mada praktično nikad nije uveden, ali je bio obavezan da se uči u školi od 1886. godine.

51

1918. godine. Krajem 19. veka prokopavaju se odvodni kanali kroz selo. Otvara se niz trgovačkih i zanatskih radnji. Sve više se dele kućni placevi na decu i na njima niču nove moderne preke kuće gradskog tipa, opremane savremnim nameštajima. Popravljaju se i obnavljaju i stare kuće. Mesto trske krovovi se prekriva- ju crepom. Stanje kuća i stanovnika u Katarini od 1860.do 1910. god. br. kuća stanovnika stan. po kući 1860. 235 1998 8,5 1870. 285 2147 7,5 1880. 310 2067 6,6 1890. 367 2392 6,5 1900. 377 2071 5,4 1910. 430 1819 4,2 Od 430 kuća iz 1910. godine, 176 je bilo pokri- veno trskom, a 254 crepom, od naboja je bilo 296, cigla i naboj 107 a same cigle 25 i 2 drvene. (prema dr A. P. Petri). Davala se prednost gradnji poprekih kuća oblika slova L. Nakon 1880. godine građena je nova opštinska zgrada. Opštinska uprava dokupila je susednu kuću i na du- plom placu izgradila popreku,duž ulice novu savremenu zgradu. U dvorištu u jednoj sporednoj zgradi s prednje strane nalazilo se poštanski ured. Tu su se nalazile još i šupe za vatogasne sprave, zatvorska ćelija i stan pisara. Najveći rang u opštinskoj upravi imao je načelnik. On je bio birano lice, kao simbol vlasti imao je u svom uredu zastavu sa grbom, izricao je manje novčane ka-

52

zne i zatvor do tri dana. Pored njega je imao zamenika i dva do tri protokolista, blagajnika i vođu protokola, kao i opštinski savet od kojih je pola članova određivao zakonodavac, a druga polovina je bila birana. Opština je donosila sve važne odluke u vezi života i rada naselja. Načelnici su bili: Filip Dubon 1858. godine, Albert Gion 1872. godine, Kaspar Rimenšnajder 1873. godine, Jozef Puc, Nikolaus Keks oko 1910. godine, Johan Šic oko 1914. godine, Johan Gale itd. Zbog porasta broja dece, 1890. godine dograđena je velika škola, duž crkvene bašte sa dve školske učio- nice i velikom verandom kako bi deca za vreme lošeg vremana mogla tu da se sklone. Godine 1908. zgrada duž ulice produžena je za još jedan učiteljski stan. Školovanje je produženo sa 4 na 6 godina. Školski sistem je podržavljen. Ukinute su opštinske škole i uveden državni jedinstveni sistem obrazovanja tj. državne škole. Mada je imala uticaja i crkva, škole su odvojene od crkve i stavljene pod patronat države. Obavezno učenje mađarskog jezika u škole uvedeno je 1886.godine. Opština je u vezi školstva bila po strani, ali je imala poreske školske obaveze. Ovaj sistem obrazovanja zadržao se i u Staroj Jugoslaviji. U to vreme bili su učitelji: Hofman, Bek Tesling, a Johan Holinger je od 1880. godine bio 40 godina na dužnosti učitelja. Od 1910. godine bio je još učitelj i Franc Masong. Strani kapital je prodirao u Ugarsku. Banke su ne- prestalno nudile kredite za razvoj industrije. Po selima je cvetalo zelenaštvo. Veliki broj ljudi ostao je

53

bez imovine. Od njih će se regrutovati radna snaga za industriju. Liberalni kapitalizam smenjivao se banko- vnim. Kraj kolere. Naselje 1866.godine ponovo potresa epidemija kolere i u dva navrata odnela je 34 žrtve. Ponovo kolera u Katarini 1873. godine. Do 31. jula odnešeno je 55 leševa na groblje. Na salašima puste Kendereš u drugoj polovini meseca oktobra iste godine kolera je odnela još 10 žrtava. Kolera je bolest koja se tiho i iznenadno pojavljuje u vidu epidemije i iznenada nestaje. Znaci kolere su du- gotrajni i neprestani proliv. Uzročnik je bacil kolere. Moguće je preživeti, ali je najčešči ishod smrt. Zahva-ljujući naučniku dr Robertu Kohu otkriven je uzro- čnik bolesti, vakcina i lekovi protiv ove opake bolesti. Koleru koja se pojavila u Katarini 1893. godine i okolnim mestima uspeo je da suzbije dr Jakob Puc iz Katarine. Za požrtvovanje i doprinos u borbi protiv ove opake bolesti odlikovan je carskom srebrnom medaljom za zasluge. Od tada se kolera više nije pojavljiva- la u srednjem Banatu i Katarini. Dr Jakob Puc, rođen je u Katarini 1848 godine kao sin Jakoba Puca i Margarete (rođ.Miler). Završio je medicinu u Budimpešti i Beču. Od 1873. godine bio je vojni lekar broj jedan u Bečkoj vojnoj bolnici, zatim opštinski i okružni lekar kao i lični lekar porodice Kiš. 1892. i 1893.godine uspešno je savladao koleru u Katarini i okolini. 1894.godine na predlog Bakteriološkog instituta i prof. dr Prajsa u Budimpešti odlikovan je Srebrnom medaljom zasluga. Umro je u Sv. Đurađu (Žitište) 1936. godine. Štampa ga je označila kao prijatelja ljudi, dobrotvora i pomagača siromašnih.

Ugari se skoro svuda seju i upotrebljavaju razne kulture, ali ipak pšenica je i dalje strateški proizvod. Plo- dored, đubrenje i pristizanje nove mehanizacije omogu-

54

ćuje ekonomsko uzdizanje seljaka. Nicali su u okolini sela i zasadi vinograda i voćnjaka. Godina gladi bila je 1863. Pojavio se skorbut. Trinaestog juna 1894. godine navršilo se sto godina od postojanja naselja Katarine nazvanog po osnivačici Katarini Kiš. Cela godina bila je obeležena stalnim pro- slavama u znaku ovog jubileja. Tada su izneseni i ovi zanimljivi podaci: Dugovečni iz Katarine: Ime iz starost živeo-la do Moldovan Marija Imperija 103 7.8.1807. Šafer Matias Germanija 100 27.10.1812. Harde Kunigunde Imperija 95 9.9.1820. Šreder Mihael Germanija 102 4.5.1827. Hofman Regina Holand 106 7.11.1827. Felnek Barbara Bayern 92 4.1.1831. Beken Vilma Hatzfeld 90 4.12.1844. Holc Hajnrih Grossjetsch 90 10.7.1845. Geten Ana Germanija 94 2.2.1846. Vajs Johan Wesprim 98 26.3.1855. Giling Regina Hatzfeld 93 1.11.1858. Kneht Pete Kathreinfeld 91 16.1.1868. Rauš Magdalena Charleville 95 26.4.1870. Holc Ana Perjamos 90 24.8.1873. Spahiluk nestaje. Kišovi Nikolaus i Elemir, su la- zarevačkim zemljoradnicima 1904. godine u Kenredeš ataru prodali 400 kj zemlje u Plan polju i 200 kj u Špic polju. Godine 1906. prodato još 351 kj, a 1908. godine preostalih 740 kj. Ukupno 1691 kj prešlo je u posed

55

lazarevačkih zemljoradnika. Time su nestali poslednji ostaci nekada velikog spahiluka u Kenderešu. Drugog aprila 1901. godine u 6 sati posle podne jak zemljotres rušio je kamine i pravio pukotine po kućama. Devetnaestog februara i 3. marta 1903. godine, po- novili su se zemljotresi.

Sl.19 - Prolazak voza kroz Katarinu (Katalinfalvu).

Selo je 1898. godine povezano prugom35 uskog koloseka Veliki Bečkerek-Žombolj. Velikoposednik grof Čekonić, privredno veoma zainteresovan za izvoz svojih proizoda sa ogromnog poseda,finansirao je izgradnju pruge i vozni park. Koncesije su podeljene 1897. godine. Do 1923. godine Katarina je imala i drugu žele- zničku stanicu preko puta opštine zvala se stanica Gale. Voz je stajao 2 minuta pred okukom u centru. Na Kata- rinskoj stanici voz se zadržavao oko 15 minuta i uzimao vodu za kotao. Putovanje: Bečkerek polazak 12.25, 35 Voz je i pre toga počeo saobraćati iz Velikog Bečkereka do stanica koje su bile izgrađene.

56

Katarina dolazak 13.45, trajalo je 1 sat i dvadeset minuta. Voz se kretao brzinom oko 25 km/čas. Pruga je odi- grala veliki značaj za razvoj teretnog i putničkog sao- braćaja. Voz je prolazio šest puta dnevno kroz selo. Pored ustaljivanja kapitalističkih odnosa u načinu pri- vređivanja, prolazak železnice doveo je do razvoja pu- tničkog i teretnog saobraćaja olakšavajući transport vi- škova poljoprivrednih proizvoda, pre svega žita, repe i drugih, kao i brže povezivanja sa ostalim delovima države.

Sl.20 - Voz zvani ,,ćiro" saobraćao je prugom uskog koloseka Veliki Bečkerek-Žombolj a kasnije u staroj Jugoslaviji do Radojeva od 1898. do 1969.godine36.

36Prema izjavi Petra Kurilića, poslednjeg šefa stanice na ovoj pruzi, saobraćaj je ukinut 1968, uveden je tada lokalni teretni i putnički voz do Banatskog Karađorđeva, a 1969.godine železnička pruga je prestala da bude u upotrbi.

57

Sl.21 - Parna vršalica, služila je za vršidbu žita.

Uveliko se radi sa parnim vršalicama. Prve vršalice su pokretali konji. Godine 1890. Čepel je konstruisao parnu mašinu za pokretanje dreša. Ona nije bila samohodna nego su je vukli konji do mesta vršidbe. Godine 1910. kupio je Anton Adler i Johan Letang samohodnu vršalicu firme Hofer-Šranc. Kratko posle toga Georg Knap postao je posednik jedne iste takve. Trgovalo se žitaricama, stokom, zanatskim, i drugim poljoprivrednim proizvodima. Polako se izdvaja i sloj bogatijih Nemaca, koji svoju decu šalju na školovanje u Temišvar, Veliki Bečke- rek i dalje u Beč, Budimpeštu i Nemačku. U ataru sela napreduje majurski(salaški) način obrade zemlje, niču novi majuri (salaši). Najveći su Jakob salaš (Đurin salaš), Lilin majur (Veliki salaš), Terezin majur, Lajošov majur itd... Traženjem zanatskih proizvoda za poljoprivredu ra-zvilo se zanatstvo, pa su postojali zanati: potkivački, ko-

58

larski, kovački, krojački, užarski, kožarski i sl, za ishranu: mesarski, pekarski, za higijenu berberski. Od ostalih stolarski, zidarski i dr. Bilo je dovoljno da se vlastima podnese prijava uz dokaz da je lice punoletno i odmah se dobijala dozvolu za otvaranje zanatske ili trgovi- nske radnje. Pojavom vršalice pojavili su se i mašinbra- vari. Zanatski proizvodi su bili traženi pa su zanatlije imale dosta posla . Kriza poljoprivrede izazivala je i krizu zanatstva. Počeli su se javljati i putujuće zanatlije.

Sl.22 - Bečkerečka pijaca, na koju su katarinski Nemci iznosili svoje zanatske i druge proizvode na prodaju

Na mestu gde se nalazila jedna suvača 1890. godine opština je donela odluku za gradnju modernog parnog mlina. Anton Letang radio je kao prvi mlinar oko 20 godina. Mlin je imao kapacitet 100 džakova dnevno. Parna mašina imala je 12 ks. Svakog jutra oglaša- vala je sirenom početak rada mlina.

59

Oko sredine 1880. godine Peter i Hans Šic, otac i sin, počeli su izgradnju peći za pečenje cigle, istočno od sela na Pardanjskom putu. Pored opeke radio se biber crep i bunarska cigla. Peter i Hans Šuc smatrali su se u to vreme najbogatijim stanovnicima sela. Intezivira se razvoj stajskog stočarstva. Svaka kuća imala je i svoj bunar (đermaš) za napajanje stoke, a po ataru sela iskopani su bunari za napajanje konja, goveda i ovaca na ispaši. Za obradu atara i rad oko stoke angažovan je veliki broj biroša, čobana, najamnih sezonskih radnika i nadničara. Pregled kretanja broja domaćih životinja: ___ Vrsta 1860.g 1878.g goveda 580 517 konji 624 919 svinje 800 968 ovce 350 132 ukupno 2.354 2.538 Opis tipičnog seoskog domaćinstva i načina života, koji će se ustaliti i trajati do kraja postojanja Katarine. Sobe. O čistoći sobe brinula se domaćica. Nameštaj se sastojao od kreveta sa nogarima na obe strane zida. Pored oba kreveta bile su klupe sa naslonima koji su se mogli spustiti i poslužiti za proširenje kreveta i većeg prostora za spavanje u zavisnosti od uzrasta dece. U sredini sobe nalazio se sto sa četiri stolice.U istoj boji je bio sav nameštaj. Na zidu prema ulici, između dva pro- zora, nalazio se kućni oltar, sa ikonama okačenim na zid, poređanih u obliku krsta i stender sa svećom koja

60

se palila za vreme crkvenih svečanosti, dana sećanja na umrle i sl. Ovde se porodica sakupljala uveče na moli- tvu. Nalazio se u sobi još ormar, zidni sat, a pored ula- znih vrata stajao je stočić za veš. Prozori su zastrti sa za- vesama, ručni rad domaćice. U novim kućama ovaj ti- pični ambijent zamenjivan je bogato opremljenim savre- menim luksuznim nameštajem koji se nije razlikovao od bolje opremljenih gradskih kuća. Kuhinja kolonista Nemaca, je imala otvoreno ognjište, sa formiranim izla- zom za dim u obliku levka, na vrhu dozidanim odžakom kroz tavan, koji je napolje odvodio dim. Ognjište je gra- đeno od cigle. U ovom delu kuhinje se sušilo i meso. Kuhinja se nalazila između soba i bila je podeljena na dva dela zidom, deo za kuvanje i deo sa posuđem. U drugom delu kuhinje nalazio se kredenac sa tanjirima i ostalim posuđem. Iz kuhinje se zimi ložilo u glinene peći ili kamine koje su se nalazile u sobama. Na taj su se način zagrevale sobe. U nove kuće su se kupovali šte- dnjaci, a sobe su zimi zagrevale kamin pećima. Špajz. Služio je kao ostava za mast, zimnicu: pekmez,salatu, kiseli kupus,med, brašno, hleb itd. Najčešće je bio iznad podruma i imao bi samo jedan mali prozor za cug. Tu je često bilo i novo sedlo ili konjski am,koje se upotrebljavalo u svečanim prilikama kad bi se išlo kod rođaka ili poznanika u susedno mesto na kakvu svečanost. Podrum. U njemu su se držala burad sa vinom i raki- jom, a zimi krompir, u pesku: paštrnak, šargarepa, ce- ler, cvekla itd. Tavan. Služio je uglavnom za smeštaj žitarica. U hodniku su bili otvori oko 15 cm sa tavana kroz koje su kroz laneni šlauf punjeni džakovi sa žitom

61

za prodaju ili mlevenje. Ekonomski objekti: Ambar ili salaš 1 hv širok i 5/4 hv visok, dugačak zavisno od potreba, opšiven okolo letvama sa razmakom 5cm između njih. Služio je za smeštaj kukuruza. Leti je u njemu spavao biroš ili najstariji sin u kući. Štale. Štala za konje i krave nalazila se u produžetku kuće. Do nje se kroz hodnik iz kuće uvek moglo doći po suvom. Ko- nji i krave bili su razdvojeni na dve strane i privezani za jasle. Iza svakog grla bila je tabla o podacima. Mokraća se skupljala kanalom u cisternu ukopanu u zemlji. U jednom slobodnom uglu štale uvek je stajalo seno za jedan dan. Tu se nalazilo i mesto gde bi spavao biroš ili najstariji sin. Neko je uvek spavao u štali da ne bi došlo do neke nesreće. Štala se morala čistiti svake ve- čeri i prostirati slamom. Svinjci su uglavnom grtađeni ispod kotarki. Živina se slobodno kretala po dvorištu. Rado su gajeni i golubovi. Dvorište. Imalo je obavezno bunar sa đermom. Bilo je neprestano u upotrebi. Sa ulice su bile dve kapije. Ve-lika je služila za prolaz konja i kola, dok je mala služila za isterivanje stoke na ispašu i kao druga ulazna vrata. Dvorište je odvajano od bašte na kojoj su bila vrata za prolazak u baštu. Preko dvorišta, uz baštu, nalazile su se razne šupe za mašine, seno, plevu, detelinu i slično. U produžetku kuće bila je šupa za kola. U dvorištu se sadilo veliko drveće orah, dud, bagrem, te bi se leti držala ispod njega stoka na prenoćištu. U dvorištu se vršila pšenica. U jesen je dvorište bilo prepuno stogova, koji su služili za zimsku ishranu konja, goveda i ovaca i

62

slama za prostirku. U dvorištu, duž hodnika, se nalazila uska ograđena baštica u kojoj je domaćica gajila cve-će i bila je simbol njene urednosti. Kuće su obavezno najmanje jednom godišnje detaljno sređivane i krečene. Kućna bašta je služila za uzgoj povrća i voća za po-rodične potrebe. Komšijski odnosi su bili razvijeni u uzajamnoj po- moći pri radu i u svim prilikama. U slobodno vreme igrale su se karte. Zbog omasovljenosti igranja karata postojala je izreka: "Karte bolje zagrevaju nego ugalj." Seljaci su rado odlazili u gostione na kuglanje i kartanje. U velikoj i maloj gostioni održavani su balovi, igra- nke i priredbe. Slavljeni su katolički praznici:Božić, No- va godina, Uskrs i drugi.Svadbena veselja bogato su pri- ređivana. Nemci su se snabdevali vodom za piće iz kvarto- vskih arterskih bunara. Oko 1905. godine bilo je iseljavanja ekonomski dobro stojećih porodica u Ameriku, s ciljem još većeg bogaćenja. Građanske partije sa nejasnom orjentacijom i cilje- vima, pojaviće se relativno kasno, sa više sklonosti ka- udruženjima tipa "Bauernverein"37. Pravo glasa imalo je oko 5% stanovništva. 1875.godine uvedene su kilogramske i metarske mere. 1896. godine. -uveden je matični ured. Zemljotresi su potresli naselje 1901. i 1903. godine. 37 udruženje seljaka

63

* Vest o sarajevskom atentatu pokrenula je mobiliza- ciju 26. jula.1914...Dobošar je kroz selo javljao.. .."da se svi obaveznici odmah lično prijave svojoj komandi u Temišvaru".....Mobilisani su svi vojni obaveznici do 36 godina. Posle vojne mobilizacije, a nakon obavljanja je- senjih radova, izvršena je mobilizacija prevoznih sredstava, kola i konja. Odlazak vojnih obaveznika i sma- njenje radne snage odrazilo se na poljoprivredu, jer se oranice nisu mogle na vreme obrađivati. 1918. godine za rad u poljoprivredi bio je angažovan veliki broj sta- rije dece pristigle iz Nemačke. * Stanje u Austrougarskoj bilo je veoma teško. Au- strougarskom je zavladala teška ekonomska kriza. Cene životnih namirnica naglo su skakale. Ratni porazi, deze- terstvo, inflacija, ekonomska kriza, sve je ukazivalo na skori raspad Monarhije.

64

SLIKE IZ ŽIVOTA NEMA ČKIH KOLONISTA (Umetničke slike banatskih Nemaca slikara)

Sl.23 - Orač ili brazda

Sl.24 - Seoski ambijent

65

Sl.25 - Pred crkvom

Sl.26 - Poljski motiv

66

Sl.27 - Žetva pšenice

Sl.28 - Poljski ambijent

67

Sl.29 -Zimski ambijent, đeram u ataru koji je služio za napajanje

konja, goveda i ovaca

Sl.30 - motiv sa salaša

68

2. NESTALE NASEOBINE SRBA U KENDEREŠKOJ PUSTARI

O nasebinama i njihovom izgledu. Naseobine Srba, van palanki po Banatu, postojale su za vreme turske vlasti i austrijsko-turskih ratova. Nisu se razlikova- le mnogo jedna od druge. Srbi su stanovali u malim ra- štrkanim naseljima. Bilo zbog neke sile ili svoje potrebe naselja su se često selila. U jednom izveštaju iz 1699. godine, Austrougarskom Dvoru o stanju kod Srba stoji: "oni (Srbi) nigde ne grade, ne zidaju, nego borave u ko- libama i zemunicama kako bi mogli, odmah kad zatreba, na drugo mesto preseliti". Obično su na jednom prostoru menjali lokaciju, prostor na kome su spahije određi- vale da mogu da se nastanjuju ili zbog poplava, a i u po- trazi za boljom ispašom. Promene na druge lokacije bile su i usled ratova, progona, bolesti (kolere), bezvla- šća, hajdučije i sl. Izgled naseobine. U centru naselja bio je postavljen veliki drveni krst ili crkva, građena od istog materijala kao i kuće, oko koje je bilo groblje. Kuće su građene od pruća ili busenja ukopane u zemlju oblepljene blatom, a

69

pokrivane trskom ili senom. Nizale su se prema putnim pravcima, koji su ujedno bili prolazi za stoku u okolni atar. Naseljenici su se bavili uglavnom stočarstvom.Sto- ka je i leti i zimi skoro uvek bila na otvorenom. Sve je izgledalo kao da su ljudi upravo stigli i privremeno ostaju tu. Tako je udešavano da se naseljenici mogu svakog trenutka podignuti i zajedno sa stokom i celoku- pnim domaćinstvom odseliti, bez neke veće štete ili ža- losti. Tako je u znatnoj meri bilo sve do kraja 18. veka, odnosno okončanja austrijsko-turskih ratova, kada je izvršeno definitivno orgnizovanje Srba u velika naselja. . Na čelu sela bio je knez. Obično je tu bio i pop ili kakvo crkveno lice koje je ujedno bilo učitelj i spisatelj. Kendereške naseobine. Naseobine za koje se pouzdano zna da su postojale u Kenderečkoj pustari bile su Kendereš i Topolovac. U turskom popisu srpskih naslja u Banatu iz 1660. godine Topolovac se navodi kao srpsko naselje. Na mapama iz tog vremena prva lokacija naselja je na Tamišu između Botoša i Sečnja, a za potrebe Pećke patrijašije popisana su i imena naseljenika. Na Mersijevoj mapi38 naselje je označeno kao pusto. Međutim na mapi To- rontala iz 1800.godine (Karabinski, Atlas) kada još gra- đena Katarina na prostoru Zlatice39 u Katarinskom ataru uneseno je naselje Topolovac. Iz matičnih knjiga naselja vidi se da je naseljeno Srbima i Rumunima, ka- 38 Kada je stupio na dužnost Marsi je napravio mapu svih naseljenih mesta u Banatu 1723-1725. godine. 39 Poljoprivredno dobro Zlatica formirano je 12.11.1946. na prostoru Katarinskog atara (4200 kj. i dela Botoškog atara 970 kj).

70

snije se o njemu ne zna ništa. Verovatno su Srbi, koji su naseljavali Topolovac, koji je ucrtan u mapi iz 1800. godine a za koji se zna da je egzistirao, prebegli za vreme mađarske revolucije 1848/49, ili ranije preko Botoškog atara na područje Granice40 (Krajine) Nema- čko-banatskog puka, u čijem teritorijalnom sasavu je bio i Botoš, dok su se Rumuni preselili najverovatnije u Torak. Prema mapama, naselje Kendereš je menjalo lokaciju, a to su bile današnje lokacije Zlatica, Đurin salaš i lokacija iznad ciglane. Na jednoj austrijskoj mapi iz 1717. godine označeno je kao naseljeno, ali se već na Mersijevoj mapi iz 1723-25.godine označava kao pusto. Priča čongradskih pustolova41. Za vreme mađarske uprave Banatom (1867.-1918.),uhvaćena je jedna grupa pustolova, koji su tražili nešto i kopali po Katarinskom ataru. Kada su pohvatani, austrougarskim, odnosno ma- đarskim vlastima na saslušanju su izjavili: da su došli iz Čongrada, međuse su govorili mađarski, ali su tvrdili da nisu Mađari nego Srbi, čiji su preci iz Kendereša za vreme Turaka pobegli u Čongrad. Pre begstva sve dragoce- nosti koje su imali stavili su pod crkveno zvono u bunar a bunar zatrpali. Kada su stigli, a prema mapi kojom su raspolagali, nisu mogli da se orjentišu, jer su nesta -le velike topole i močvare koje su bile glavni orjentiri, pa su kopali na više mesta. * 40 Banatska Granica imala je tri oblasti pod nadležnosti: Nemačko-banatskog , Srpsko-banatskog i Vlaškog puka. 41 prema nekim izvorima Kečkemetskih. Prema jednoj nemačkoj legendi u Kendereškoj pustari postojalo je naselje koje se zvalo Sveta Marija. Nemamo dokaza za ovu tvrdnju.

71

Nepredvidive popolave, sumorna zbivanja, ratovi i polunomadski način života bile su glavne karakteristike za vreme Turske uprave Banatom i perioda austrijsko-turskih ratova koje su opredeljivale tip naselja Srba po Banatu u ovom periodi van palanki.

Ubrzo posle proboja Solunskog fronta dolazi do raspada Austrougarske monarhije. Srpska vojska je ušla 6.11.1918. godine u Banat. Pre toga 27.10.1918. godine bio je formiran Srpski narodni odbor kao središnja uprava za Banat, Bačku i Baranju. Za predsednika je biran Jaša Tomić. Srpske trupe pod komandom puko- vnika Dragutina Ristića ušle su u Veliki Bečkerek 17. novembra 1918. godine. Celokupna vlast bivše Toronta- lske županije prešla je u ruke Srpskog narodnog ve- ća u Velikom Bečkereku. 1.decembra 1918. proglaše- na je država Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca. Katarina (Katalinfalva) se našla u novoj državi Kra- ljevini Srba, Hrvata i Slovenaca.

72

Sl.31 - Raspad Austro-Ugarske monarhije

Sl.32 - Kraljevina Jugoslavije -administrativna podela

73

3. VREME KRALJEVINE JUGOSLAVIJE

Nakon Prvog sveskog rata 1918. godine mesto je pripalo Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Prema popisu iz 1921. godine u mestu je živelo 1870 stanovnika. Površina atara opštine Katarina iznosila je 9.017 kj. Mesto je posedovalo poštu, železničku sranicu, opštinski mlin, osnovnu školu, dečje zabavište, rimokatoličku crkvu, župni ured, ciglanu, opštinsku električnu centralu za potrebe mesta, hotel, gostione, mesare, prodavnice, zanatske radionice, stanicu za osemenjavanje konja i krava, javno kupatilo, rasadnik. Većina stanovništva bavila se poljoprivredom, me- đutim, pored poljoprivrednika u selu je bilo: 4 krojača, 7 obućara, 2 čizmara, 9 kovača, 5 stolara, 1 pinter, 5 zi- dara, 4 mlinara, 12 ciglara, 2 pekara, 6 mesara, 11 frize- ra koji su išli po kućama, 10 trgovaca, 3 gostioničara, direktor škole, 5 učitelja i 2 vaspitačice, lekar, apotekar, babica, 2 učitelja muzičara , 4 pisara, zatim: poštar, po- ljar, čuvar vinograda, zvonar i pastiri koji su živeli na salašima Kendereške puste. Crkva. Crkva je bila dominirajuća zgrada u selu. Renoviranje crkve izvršena je 1923. godine. Potpuno je

74

renoviran krov i izvršene unutrašnje detaljne rekonstru- kcije i doterivanje. U zapadnom krilu crkve nalazile su se 24 mermerne ploče 75x75cm. Na 12 su bila ispisana imena i datumi. Iznad njih preko jedne stene bio je na- tpis koji je glasio:što ste vi; to smo bili mi-šta smo mi to ćete postati vi! Iznad ovog natpisa nalazio se u mermeru plastično urađen porodični grb familije Kiš.

*

WAS IHR SEID; DAS WAREN WIER-

WAS WIR SEID; DAS WERDET IHR! 42 *

Natpisi na mermernim pločama su glasili: (vidi stranu 27!) 1. Anton Issekutz x 1723, in Elizabethopol/ Transsilvanien, +20.10.1795. in St. Georgen (63 Jare alt) 2. Jakob KISS de Ittebe x 1809 in Temesvar, Sohn des Anton Kiss de Ittebe und der Katharina LEGHARD, +02.11.1809 in St. George (6 Monate alt) 3. Anna LUKACS, geb. ISSEKUTZ, x 1756 in Elisabethopol/ Transsilva- nien, + 27.12.1812 in St. George (55 Jahre alt) 4. KATHARINA LUKACS, geb. ISSEKUTZ, x 1756 in Elisabethopol /Transsilv., Vormund des Grundherrn Anton KISS de Ittebe, + 22.09.1830 in Temesvar (74 Jahre alt) 5. Macellus Lukacs x1743, aus Transsilvanien, Witwer, + 24.08.1831 in St. Georgen (88 Jahre alt) 6. Katharina KISS, x 1808 in Temesvar, Tochter des Anton KISS de Ittebe und der Katharina LEGHARD, + 30.10.1833 in St. Georgen (25 Jahre alt) 7. Anton KISS de Ittebe, x 1780 in Bellye, Grundherr der Gemeinde seit 1795, +16.01.1844 in St. Georgen (64 Jahre alt) 42 Što ste vi;to smo bili mi-šta smo mi;to ćete postati vi!

75

8. Erno KISS de Ittebe et Elemir, x 13.6.1799 in Temesvar, General des Freiheitskrieges und Blutzeuge der Revolution 1848/49, Hingerrichtet am 06.10.1849 in Arad. Von 1849 bis 1872 ruhte der Tote in der Familiengruft in Kathreinfeld, dann wurde die Gebeine nach Elemir gebracht und dort in der Kirche beigesetzt.

Sl.33 - Skica Katarinske crkve obnovljene 1923 godine

9. Katharina KISS, x 1852 in St. Georgen, Tochter des Nikolaus KISS de Ittebe und der Helene Damasskin de Hajdusicza, + 25.02. 1852 in St. Georgen (5M) 10. Anton KISS de Ittebe, x 1852 in St. Georgen, Zwilligsbruder von 9., +01.3.1852 in St.Georgen (5M)

76

11. Karl KISS de Ittebe, x 1806 i n Temesvar, Sohn des Anton Kiss de Ittebe und der Katharine, +23.03.1855 in St. Georgen ( 49 Jahre alt); 12. Katharina KISS, geb. LEGHARD, x1779 in Logos/Banat, Gattin des Anton KISS de Ittebe, +28.11.1856 in Pest, in der Familiengruft beigesetzt am 16.12.1856. U crkvi se nalazila statua Katarine Kiš kako u naručju drži sina Antona kakva je zatečena u trenutku saopštenja o smrti supruga, u priro- dnoj veličini, rad nepoznatog vajara. Pored glavnog, postojala su dva sporedna oltara, Katarinin i Jozefov. Katarin oltar, u čast osnivačice podigao je sveštenik Johan Balas 1824. godine. Svake godine, na Katarinin dan 25. novembra dopuštala se misa na ovom oltaru. On je postavljen sa zapadne strane. Drugi sporedni ili Josefov oltar, uz dopust crkvenih vlasti podigao je 1928/29. godine Peter GION br. ku će 34, posle nesreće i smrti sina Josefa. Jedno zvono na crkvi je vremenom napuklo, a dva je odnela pred Prvi sveski rat austrougarska vojska. Pored jednog preostalog, omladina je nakon uspešnih muzičkih turneja po Evropi i Americi, nabavila još jedno. Orgulje su detaljno renovirane i štimovane, kao i crkveni sat. Postojale su i dve zastave za koje niko nije znao čije su i od kada potiču. Crkveni baštanski krst nalazio se na pola puta od velike crkvene gvo-zdene kapije i crkvenih vrata. Bio je visok oko 3 metra sa gvozdenom ogradom oko 1,5 metar u kvadrat. Krst i ograda su bili obojeni u crno, dok je korpus neko vreme imao zlatni sjaj. Na njega je posle Katarinine smrti neprestano polagano sveže cveće do iselenja. Sa zapadne strane crkve uz Katarinin oltar nalazio se Nikolausov grob i baštanski crkveni krst. Na istočnoj strani od crkve stajao je jedan stari kameni baštanski krst, sa belom mermernom tablom. Tekst na tabli nije bio nigde čitljiv. 1924.godine podignut je spomenik od belog mermera, poginulim i nastra- dalim u Prvom sveskom ratu na površini 3x3 m visine 3 m sa ispisanim imenima nastradalih. Okolo je imao stubiće od domaće presovane cigle. Na njemu su bila upisana 54 imena. Nalazio se sa zapadne strane crkve. Zvonik crkve do krsta imao je visinu 46 metara, a sam krst bio je visok 4 metra. Crkva je ukupno bila visoka 50 metara. Najveći crkveni dostojnici u Katarini bili su : Johan Balas od 1795. do 1841.godine , Stefan Mezek od 1841. do 1866., dr Alojzis Ebner od 1866. do 1887., Franc Holz-Holz od 1887. do 1938. i dr Martin Sabo od 1938.do 1948. godine. Groblje. Bilo je ograđeno kanalima i živom ogradom. Desno od ulaza nalazio se zvonik sa zvonom visine 4,5 m. Nedaleko je bila kućica površine 4x6m napravljena u vrme kolera i u nju su se odlagali kovčezi. Levo, 10 m od ulaza na groblje, bila je kapela koju je sagradio D Budo Miško. Bila je visina 6,5 m sa zvonom. Na sredini širokog puta kroz groblje nalazio se

77

veliki grobljanski krst visine 4 m i mogao se videti sa svakog mesta u groblju, a da bi se prošlo pored njega moralo se sagnuti. Posebno je bio deo groblja za samoubice i deo za sasvim malu decu. Bila su tu još dva arterska bunara za zalivanje cveća i šupa sa kolima za prevoz umrlih.

Katarina je važila za jedno od najsređenijih, najure- đenijih i bogatijih seoskih mesta u okolini. Selo je dobilo naziv Katarina. (Od 1920. do 1923. zvalo se Katarinovac.)

Sl.34 - Ulaz u selo Katarinu (ulazna ulica)

78

Sl.35 - Prva ulica (prednja)

Sl.36 - Druga ulica (srednja ili glavna)

79

Sl.37 - Treća ulica (zadnja)

U Petrovgrad se odlazilo veoma često radi trgovine, zapošljavanja, školovanja, a kupovale su se kuće i radnje. Fabrike u Petrovgradu, kao sirovine sve više zahtevaju industrisko bilje koje se i u Katarini sejalo.

Sl.38 - Petrovgrad je važio kao jedan od najrazvijenijih industrijskih

gradova u Kraljevini Jugoslavi

80

Katarina je prvo bila pod upravom Beograda, a kasnije u Dunavskoj banovini. Razvijala se uspešno, imala je najsavremenije mašine za obradu zemlje, naroči- to pšenice, nije zaostajala ni u stočarstvu. Ručna setva je potpuno potisnuta sejalicama, žetva pšenice je obavlja- na kosačicama samovezačicama sa konjskom zapregom, vršila se vršalicama na parni ili dizel pogon, a žito skla- dištilo na tavanima. Sejala se vrsta pšenice Bankut na oko 70% površina koje su bile pod pšenicom, a od ostalih sorti najviše Sekač. Bio je razvijen i majurski na- čin poljoprivrede. Ugar se skoro nije mogao videti nigde. Plodored je preovlađujući, dominirala je pšenica i kukuruz. Od ostalih kultura sejale su se još detelina, repa, duvan, zob, ječam itd. Poljoprivredne kulture koje su sejane u Katarini. Pšenica. Najmanje 40% ukupne zasejane površine bila je pšenica. Prinos je bio 15 duplih centi po jutru. Klas je bacao od 20 do 30 zrna. Nije se davala stoci. Isključivo se prodavala i upotrbljavala za potrebe ishrane domaćinstva. Za vršenje pšenice, pored dve postoje- će vršalice, Peter Šic je kupio najsavremeniju vršalicu 1919. godine, a takođe 1923. godine Franc Vurc, i Mati- as Hipfl nabavili su vršalice koje je pokretao traktor. Zavisno od žetve maksimalni kapacitet vršalica bio je 200 do 250 džakova dnevno. Raž se nije vrla nego se izmlaćivalo seme da bi se ražena slama koristila za pravljenje vezova za kukuruzinu. Zrno se upotrebljavalo za ishranu stoke. Ječam. Jesenji ječam sejao se za ishranu stoke, a prolećni za preradu u pivo. Zob. Zob se seja la za ishranu konja, ali se davala i drugoj stoci.

81

Kukuruz. Zauzimao je iza pšenice najveće površine, uportebljavao se za ishranu svinja, stoke i prodavao. Kukuruz se krunio u proleće. Za krunjenje su postojali ručni i krunjači na dizel pogon. Metlaš. Upotrebljavao se za izradu metli i izvozio. Suncokret. Sejao se nakon izgradnje fabrike ulja u Bečkereku za potrebe uljare. Od uljarica sejale su se još ricinus i soja. Konoplja. Sejala se za kućne potrebe, pravljenje džakova, užadi, prekrivača za krevete, peškira. Period obrade kudelje bio je tokom zime do februara i njome su se najviše ba -vile žene. Krompir se sejao za potrebe domaćinstva. Se- me se menjalo svake dve do tri godine. Šečerna repa. Od 1911. godine počela se sejati šećrna repa za potrebe Bečkerečke šećerane. Transportovala se železni -com. Stočna repa. Sejala se za ishranu svinja preko zime. Duvan. Sejao se za potrebe industrije duvana. Nje- gova proizvodnja bila je monopolisana od strane drža- ve. Lucerka. Lucerka se sejala kao stočna hrana, isto tako crvena detelina i muhar. Za obradu poljoprivrede u upotrebi je bilo traktora i paromobila mada je konjska zaprega nosila glavni teret. Bili su to uglavnom rasni krupni teretni konji, a mesto poznato po uzgoju dobrih konja. Posedovana je i prateća mehanizacija koju su pokretali konji. Stočarstvo. Konje su kao radnu životinju držali svi i rado nego- vali. Najrasprostranjenije vrste su bile engleski noni- us i arapski gidran. To su uglavnom jaki koščati konji jednako dobri kao tegleći i trkaći.Katarina je bilo pozna- to mesto po uzgoju dobrih konja rase nonijus i gidran.

82

Goveda. Govedarstvo je bilo u usponu od 1890. godine kada su uvezena rasna alpska goveda. Ova goveda su potiskivala stepsku rasu. Bila su pogodna za štalski uzgoj. Svinje. Uzgoju svinja pridavalo se dosta znača- ja. Banatske svinje bile su tražene za izvoz. Izvožene su na Bečku i Prašku pijacu, a takođe dosta i u Rumuniju. Ovce. Ovce su se držale više za lične potrebe zbog me- sa, vune i mleka, ali su se i prodavale . Svako jutro u ranu zoru otvarale su se seljačke kapije i izgonila stoka koju su prihvatali čobani i terali na ispašu tokom leta. Još se držala razna živina koja se i prodavala, a svi- lena buba, pčele i golubovi uglavnom za porodične potrebe. Svi proizvodi su se mogli prodati u Bečkereku. Isto tako, koža, vuna, živina i perje bili su traženi. Nabavljana su rasna grla stoke za osemenjavanje konja i krava. Oformljena je stanica za osemenjavanje na izlazu iz sela u ispustište za stoku preko puta groblja. Nabavku rasnih grla stoke za osemenjavanje podržavala je država. Mlin i ciglana. Mlin i ciglana bili su poznati po kvalitetu proizvoda. Godine 1925. Opština je stari dotrajali motor parnog mlina zamenila dizel motorom, a 1932. godine su renovirana mlinska postrojenja. Mlin je davao šest vrsta meljiva. Seljaci (žitelji) iz okolnih mesta su donosili žitarice na meljavu u opštinski mlin. Ušur je iznosio 4%. Poslednji majstor mlinar bio je Ja- kob Tajs od 1930. godine. Iako je u Banatu bilo previše- mlinova od potreba nakon gubljenja austrougarskog

83

tržišta, mlin je uspevao da pronalazi svoj interes u poslovanju zahvaljujući najviše kvalitetu meljave. Posle rata početkom 20-tih obnovljena je ciglana. Postavljene su nove šupe, obnovljen je dimnjak kojeg je oluja oštetila, preorjentisana peć za korišćenje uglja. Ciglanu je preuzeo Fric Šic jedan od sinova Petera Šica. Ciglanu je 1930. godine otkupio Čontoš Janoš. Od kvalitetne gline dobijala se prvoklasna opeka ručne izrade. Na zemljanim radovima oko izrade cigle kao neza- menljivi radnici kubikaši bili su angažovani Mađari. Oni su radili grupno i imali su svog predradnika koji bi po- gađao posao. Gostione. Opštinska uprava je veliku gostionu, dvo- rište u kome se nalazila jedna zgrada, štala, šupa i plac dala na aukciju. Kupio ju je, Anton Hipfel. Preuređen je i spoljni i unutrašnji izgled zgrade. Zgrada je izgubi- la svoju nekadašnju draž. U dvorištu su napravljene šu- pe koje je koristilo mlekarsko društvo za otkup mleka i za dalju preradu. Posle smrti Antona Hipfela 1936. godine hotel je došao u ruke Princ Jakoba. Hotel je bio u stalnoj upotrebi od gradnje do iseljavanja. Pored hotela ili velike gostione kako su ga meštani zvali postojala je i mala gostiona na mestu današnje pijace. Nakon Prvog svetskog rata posednik je Jozef Topka, a sredinom 1925. godine preuzeo ga je Franc Lok, koji je modernizovao i uvećao salon za ples, a u dvorištu napravio kuglanu43. Širo Jani je oko 1930. godine otvorio na železničkoj stanici treću gostionu, otkupivši jedan mali dućan. U dvorištu je napravio asfaltiranu 43 Mala gostiona je peuređena u prvi Dom kulture u Ravnom Topolovcu

84

kuglanu. Pored svoje prodavnice Andreas Kručaj je tokom radnog vremana u jednom malom sporednom prostoru držao šank i točio alkoholna pića. Duž srednje ulice postojale su na ćoškovima trgo- vačke radnje, a u njihovoj blizini mesare. Trgovačkih radnji je bilo 4 do 5 i tri mesare. Preko puta male gostione bio je manji lokal i berbernica, a u susedstvu pe- karska radnja. Iza Velike škole, prema groblju, posto- jao je takođe manji lokal. Bilo je desetak zanatskih radi- onica. Najpoznatije trgovačke radnje su držali Andreas Kručaj, Širo Franc broj kuće 66, Matias Gion broj kuće 102. Zanatlije su svoje proizvode radili za potrebe poljoprivrede, ali su ih prodavali i preko radnji koje su katarinski Nemci posedovali u Petrovgradu. U selo su često navraćali putujući trgovci i zanatlije. Trgovci su otkupljivali perje. Iz Rumunije su dolazili prodavci grnčarskih i porcelanskih proizvoda koje su razmenjivali za pšenicu. Pinteri su se pojavljivali pred vršidbu za popravku velikih drvenih kaca u kojima se držala voda za slučaj požara. Sajdžije su popra- vljale velike zidne satove po kućama. Po gostionama su navraćali putujući harmonikaši i svirači itd. Trgovalo se najviše stokom i pšenicom. Pšenica je bila konjukturna sve do 1925. godine, kada je cena počela da opada, s pojavom jeftinije američke pšenice u Evropi. Kriza poljoprivrede i zanatstva počela je 1926. godine . Katarinski Nemci su zahvaljujući upotrebi savremene mehanizacije koja je pojeftinjavala proizvo-

85

dnju uspevali da se održe, ali ne i bez potresa. Usled uvođenja mehanizacije, smanjile su se velike potrebe za sezonskim radnicima i nadničarima, ali ih je i dalje bilo. Cena nadnica značajno je opala. Zbog niskih nadnica 1933. godine izbio je štrajk radnika na vršalicama. Za- beležena je i pobuna meštana zbog niske cene otkupa duvana, čija je proizvodnja bila monopolisana, pa po- što ga nisu hteli predati došlo je do sukoba sa kontro- lorima -filansima. Nemci su veliki značaj pridavali školovanju, tako da je veliki broj njih završavao najveće škole. Univerzitetski profesori bili su: 1) Prof. dr Josef Schutz, Erlangen, BRD (r. 1922) 2) Akad. Rat dr Nikolaus Thiel, Giesen, BRD (r. 1926) Lekari: 1) Dr. med. Andreas Krutschay, Hinterberg, Austrija r. 1908, 2) dr med. Franc Massong, Sarča, Jugoslavija r. 1900+1944, 3)dr. med. Jakob Putz St. Georg (1848, +1939), 4) dr med. Hans Rollinger, Va -ndelia, USA r.1926, 5) dr med. Franc Schleich Pazmand, Mađarska (x1902+1957) 6) dr .med. Sepp Tarillion, Arnstadt, DDR r. 1905. Veterinari; 1) Dr vet. Matthias Jochum, Chicago, USA, r. 1904. Apotekari; Mag pharm:1) Anton Globuschutz Hollenstadt BRD r.1904, 2) Nikolaus Schleich, Wien, Austrija r.1910, 3) Johann Schutz, Vršac, Jugosl. +1942, 4) mag. pharm. Dr phil. Peter Topka, Volders, Austrija 1906+1955 Advokati dr. jur. 1) Franc Brettschneider, 3) Nikolaus Massong, 4)Gre- te Topka, 5) Matthias Wild; Inženjeri; 1) dipl. ing. Hans Baumkirch BRD, 2) Peter Globuschutz SRD,3)Anton Herold, Jugoslavija, 4)Klaus Till, BRD, 5)Franc Wurt, Arge- ntina, Inženjeri građevine: 6)Dominik Kollinger, BDR, 7) Franc Lettang USA, 8) Nikolaus Miheilo --witsch,.B-RD Oficiri: generali, 1)Nikolaus Bansagi-Till, 2)Anton Bratschko, 3)Jakob Ven-Wehner, ostali oficiri, 4)Johann Keks44, 5)Peter Keks, 6)Emil Massong Gimnaziski i srednjoškolski profesori: 1) Josef Galle, 2) Helmut Loffel, 3) Viktor Loffel, 4) Walter Loffl, 5) Alois M assong, 6) Edmund Schiro, 44 Johan Keks, major, bio zapovednik južnog krila ss-trupa Bečkereka, uhvaćen i streljan u logoru Bečkerek 1945.godine.

86

7) Nikolaus Schiro 8) Matthias Stumpf. ušitelja 11, vaspitačice 2, tehni- čara 3, bankarskih službenika 3, finansijskih 1, poštanskih 1, u admini- straciji i upravi 4, osiguranje 2 i carina 1.

Izdvojio se znatan broj bogatijih meštana, koji su na posedima stalno angažovali biroše i magde za rad, dok je glavne poslove i nadzor na salašima vodio nadzornik koji je bio uglavnom angažovano stručno lice. Najveća koncetracija salaša bila je na prostoru današnje Zlatice45. Prema nekim podacima bilo ih je preko dvadesetak, dok su ostali bili raštrkani po ostalom delu atara. Razvijao se kapitalistički način privređivanja. Jedan broj stanovništva i dalje je loše živeo. U selu su delovale političke partije, kao i društva Soko, Kulturbund itd. Pred sam rat pojaviće se nacio- nalistički ispadi, a za vreme rata svoje delovanje razvi- le su nacističke organizacije najviše preko Kulturbunda. Političke partije. Nemačka partija. Najpre je 1922. godine osnovana Partija Nemaca u Žombolju (Hetzfeldu) koji je u to vreme pripadao Kraljevini SHS, a kasnije su osnivane mesne organizacije. U maloj gostioni Jozefa Topke 12. marta 1922. godine u prisustvu velikog broja meštana održana je osnivačka skupština mesnog saveza Partije Nemaca . U rukovodstvo su izabrani Franjo Holc predsednik, a njegov zamenik bio je Jozef Šic. Nemačka partija je u Skupštini Kraljevine Srba, Hrvata i Slovena- ca jedno vreme imala 8 predstavnika. Partija Nemaca bila je dominirajuća politička partija u Katarini. Bio je

45 Ovde je postojala i druga zaustavna žel. stanica u blizini Terez majura.

87

poneki pripadnik i drugih partija koje su delovale u Kra- ljevini Jugoslaviji. Udruženja: Crkveni hor. Služio za potrebe crkve. Muško pevačko društvo. Negovalo je nemačke pesme. Alojz Luis Masong, svršeni akademski muzičar, uspeo je da ga ojača i utvrdi u kvalitetu. Posle većeg broja na- stupa hor je u potpunosti učvrstio svoj kvalitet u muzici. Udruženje seljaka. Glavna aktivnost ovog udruže- nja seljaka sa sedištem u Temišvaru bila je kreditiranje i razvoj poljoprivrede. Mesno udruženje u Katarini imalo je svoje sedište u Velikoj gostioni. U dvorištu zgrade 1923. godine izgradilo je sebi jednu sobu gde su sti- zali stručni časopisi i novine iz poljoprivrede. Ovo dru- štvo je razvilo u Katarini vinogradarstvo i pčelarstvo. Sportsko društvo. Sportski fudbalski klub "E Meč" iz Katarine 1920. godine odigrao je prvu fudbalsku uta- kmicu sa klubom Sv. Đurađ. Radilo je i atletičko dru- štvo Soko. Opštinska uprava dala je sportskom društvu plac iza groblja na upotrebu za fudbal i sport. Iskopana je i rupa i napunjena peskom za skok u vis i u dalj i napravljene staza za trčanje i druge sportske discipline. Ove terene koristila je i školska omladina koju je preko leta podučavao neko vreme Klaus Širo, student tele- snog vaspitanja. Muzičko udruženje. Ovo udruženje je negovalo fo- lklor i muziku. Georg Krezan, muzičar, osnovao je jednu dečju klapu i uvežbao, obukao ih kao mađarske ka- dete i 1909. godine odveo na gostovanje u Hamburg. Posle velikog uspeha i publiciteta ova klapa je gostova-

88

la po Evropi i Americi. Jedan od roditelja dece zapu- tio se u Ameriku, pronašao grupu, posvađao se sa Kre- zanom i vratio decu kući. Georg Krezan ostao je da živi u Americi kao muzičar. Umro je u SAD 1974. godine u 91 godini života. Konrad Masong ga je zamenio. Kla- pa je napravila uspešne nastupe i u Beogradu. Sedmo- rica članova ove klape služili su kao vojni muzičari gde su našli zaposlenje. Studentsko udruženje ,, Lotarginija; Pošto je Kata- rina imala dosta studenata dr Klaus Masong osnovao je Akademsko udruženje koje su nazivali Lotari- nga. Bilo je aktivno za vreme semestralnih ferija. Orga- nizovalo je najviše pozorišne komade, npr. Švabe od Karla Molera i sl. Nastupalo je sa uspehom i u drugim mestima. Društvo Agrarija. Sedište mu je bilo u Novom Sadu Ono se bavilo unapređenjem ishrane svinja. Zapalo je u veliku krizu kada je uvezen kontigent prasadi iz Nema- čke za tov.Veliki broj interesanata članova Agrarije preuzeo je ove prasiće. Zbog neodgovarajuće klime i ishrane kao i razlike u valuti uzgajivači su pretrpeli velike štete. Vatrogasno društvo. Osnovano je sredinom 1880. godine. Služilo je za potrebe gašenja požara i u para- dne svrhe. Posle Prvog sveskog rata prestalo je da radi. Obnovio ga je učitelj Franc Lofl 1933. godine. Devojčice majke božje. Podržavalo je i učvršćivalo verske običaje među omladinom.

89

Društvo za sahrane. Organizovano je za vreme kolere radi zbrinjavanja velikog broja umrlih. Ono je bilo novčano nadoknađivano. Kulturbund i mesne grupe Kulturbunda osnivane su već od 1920. godine sa ciljem održavanja nacionalne kulture. Pred rat i tokom Drugog svetskog rata pretvo- rile su se u žarišta nacističke idelogije. Kuće su redovno krečene i održavane. Popravljen je znatan broj starih i izgrađen veliki broj novih savre- menijih kuća. Selo je povezano kamenim putem do Begej-Svetog Đurađa. Naselje je elektrificirano. U jesen 1938. bilo je celo selo obezbeđeno sa elekričnom energijom za osvetlenje. Mlinski dizel motor je pokretao generator. Za zasluge u eletrifikaciji sela odlikovani su Ordenom Kra- lja Petra drugog reda u srebru Lorenc Šic i Johan Ve- ner. Skoro svaka kuća imala je struju koja je služila isključivo za osvetlenje. Postavljena je i ulična rasveta. Pročišćena su dva velika poljska kanala za odvo-dnjavanje atara koje je izgrado Anton Kiš. Katarinski Nemci su se hranili raznovrsno i svakodnevno svežim mesom. Sveže meso su nabavljali tako što je mesarama, koje su bile raspoređene duž srednje ulice naizmenično dopremana stoka za klanje, pa su kupovali meso prema dnevnoj potrebi. Svaki kvart je imao svoj arterski bunar za piće, kao i mnoge kuće, a postojala su četiri iz kojih je voda sama tekla. Arterski bunari su postojali u Prednjoj ulici, broj kuće 7, 17,25 i 43, u Srednjoj ulici ispred kuća broj 56, 61 i 74, u Zadnjoj ulici ispred

90

brojeva kuća 112,115, 119, 124, 127, 130 i 131 u Ulaznoj ulici br. ku će 166, u Novoj ulici (Poljska) ispred broja kuća 241 i 255 i Veliki arterski bunar ispred Velike gostione. Voda je sama izdašno tekla iz bunara na železničkoj stanici, ispred kuće br 79, kao i na ciglani. Dva arterska bunara bila su u groblju, njih su o svom trošku podigli Šafer Nikolaus i Šic Jozef.

Selo su povremeno potresale poplave. Jedna od na- jvećih zbila se pred rat 1940. godine, a velika poplava bila je i 1942. godine.

91

4. PROPAST KATARINE Pod nemačkom okupacijom 1941-44. godine spro- vođene su apsolutne i bezpogovorne ratne privredne me re. Izvršena je mobilizacija sposobnih lica za vojsku, a selo priključeno u službu Trećeg rajha. Sposobni za vojsku će se mobilisati kao pripadnici SS divizije Prinz Eugen. Od druge polovini 1944. godine počeće iseljavanje nemačkog stanovništva i trajaće do 1947. godine kad se iselilo skoro svo nemačko stanovništvo Katarine. U leto 1944. godine bile su naređene pripreme za iseljavanje. "Sve pripremiti za iseljavanje, najvažnije spakovati kola držati u pripravnosti spremna za dugi put." Sve je bilo spremno samo se čekala naredba pola-ska. U međuvramenu ruske trupe su brzo prodirale iz Rumunije prema Banatu. Rusi su noću 28. i 29.septembra kod Modoša ušle u srednji Banat pošto su prema severu potisnuli Mađare. SS-Policijska divizija pod pri- tiskom Rusa povlačila se prema severu. Na taj način ceo Banat od Hetina do Vršca bio je slobodan. Preko Jaše Tomića, (Modoša) Krajišnika, (Stefanfelda) po- ljskim putem Krajišnik (Stefanfeld) pravac Lazarevo

92

(Lazarfeld) praćeni neprestanom jakom kišom, zaklo- njeni kukuruznim poljima, i noći, sa partizanskim odre- dima46 Rusi su prošli kroz prostor između nemačkih sela Sutjeska (Sarča), Despotovac (Ernestinovo), Laza- revo (Lazarfeld), Katarinu i Klek i našli se pred Petro- vgradom skoro bez ikakvog otpora. Prvi otpor dat je kod Ečke. Nemci su se ubrzano povlačili s namerom da na Tisi organizuju otpor. Bio je to 31. korpus 46. armije47 Dru- gog ukrajinskog fronta. Petrovgrad je 2. oktobra 1944. godine bio oslobođen. Više nije bilo govora o iseljava- nju. Putni pravac preko Petrovgrada kojim je trebala da se kreće iseljenička kolona nije bio slobodan. Partizani su 10. oktobra 1944. godine preuzeli vlast u Bečkereku. Zatečene nemačke jedinice48 su napustile Katarinu 3. oktobra 1944. godine. Sa njima je kamionima otišao i jedan broj naseljenika uglavnom saradnika fašizma.U zoru 4. oktobra 1944. godine ruski vojnici su zaposeli Katarinu. Naređeno je da se odmah preda vojni materijal, oružje, municija, radio aparati, motorna vozila, bici- kla, konjska oprema i ostali vojni materijal pred opšti- nu. Oko 20. oktobra svu vlast u Katarini preuzeli su partizani. Preko zime 1945. godine u Katarini je bio bole- snički logor za iznemogle, ranjene, bolesne i stare Ne- mce. Vojna uprava je uvedena 1. novembra 1944. godine, koja će trajati do 15. februara 1946. godine. Vojna uprava za Banat, Bačku i Baranju izdala je naređenje koma- 46 Jedinice Petog banatskog partizanskog odreda 47 Komadant 46 armije bio je general potpukovnik I.T.Šlemin 48 U mestu je bila Druga četa trećeg bataljona štabne jedinice Bečkerek sa oko 40 vojnika.

93

ndantima mesta o postupanju prema Nemcima i anga- žovanju za rad: . "svo muško radno sposobno stanovni- štvo od 16 do 60 godina podleže radnoj obavezi. Radne službe biće okupljene u odgovarajućim kasarnama i logorima i upućivane na rad kako to budu zahtevale prili- ke... U radnim logorima vladaće vojnička disciplina"... U 6 sati ujutru, 18. aprila 1945.godine izdato je na- ređenje da se svi stanovnici od najmlađeg do najsta- rijeg u roku od jednog sata skupe pred crkvu. Organizo- van je Radni logor. Škola i nekoliko okolnih kuća slu- žile su za smeštaj stanovništva i Radni logor... Radno sposobni obavljali su poljoprivredne i ostale poslove za kojima bi se ukazala potreba. Obzirom da je naselje bilo stavljeno u službu neprijatelja, vršena je zaplena imovine i pri tome su prikupljani podaci o vlasniku i njego- vom držanju za vreme rata a osumnjičeni su predavani sudu. Posle odluke suda imovina je konfiskovana. Po- kupljen je sav živi i mrtvi inventar iz kuća i sme- šten u nekoliko sabirnih mesta. Konfiskovana imovina predata je na raspolaganje Glavnoj poljoprivrednoj ko- misiji za Vojvodinu što će poslužiti za oformljenje fonda za potrebe Agrarne reforme i kolonizacije. Jedan deo sposobnih muškaraca i žena za rad biće prebačen i transportovan u ruske radne logore. Veći- na stanovništva preko 75 posto, je prebačena u logor Knićanin, (Rudolsgnad/Banat) ostali deo u Pertovgrad i Sv. Đurađ, a nešto je ostalo u Katarini. Radni logor Katarina je raspušten u oktobru 1945. godine. Prema nemačkim podacima i podacima Katoli- čke crkvene opštine Katarina u raznim logorima strada-

94

lo je oko 480 stanovnika Katarine, najviše u Knićaninu (Rudolfsgnadu), preko 80% od ukupnog broja strada- lih u logorima. Kao pripadnici Vermahta izginulo je oko 46 mo- bilisanih vojnih obveznika Katarine širom raznih rati- šta. Jedan manji deo stanovnika je ostao u selu. Mada je ogromna većina nemačkog stanovništva bila već iseljena iz Vojvodine zajedno sa povlačenjem Nemačke armije, zatečenom nemačkom stanovništvu u Vojvodini nije dozvoljavano iseljavanje u Nemačku, iako je ono to tražilo, sve do odluke mirovne konfere- ncije. Od 17. jula do 2. avgusta 1945. godine održan je sastanak velikih sila u Potsdamu o konačnoj sudbini okupirane teritorije Trećeg Rajha i nemačkih manjina u istočnim i jugoistočnim evropskim zemljama. Činjenica je bila da su jugoslovenski Nemci uglavnom već bili iseljeni. Odlukom Podsdamskog sastanka,..tri vlade(vlada SAD, SSSR i Velike Britanije)," priznaje se da se mora preduzeti iseljavanje u Nemačku, nemačkog sta- novništva, ili jednog njegovog dela, koje je ostalo u Poljskoj, Čehoslovačkoj i Mađarskoj". Jugoslavija nije spominjana jer je iseljavanje Nemaca iz Jugoslavije zna- čilo fait accomli-rešeno činjeničnim stanjem. Delu sta- novništva koji je ostao u selu dozvoljen je opstanak ili iseljavanje po volji. Većina se kroz par godina iselila. Katarinski Nemci o svom položaju i propasti Kat- hreinfelda49: Trideset godina posle rata nazivali su nas fašistima. Ogromna većina našeg stanovništva to zaista 49 parafrazirano prema knjizi: Rasimus Hans, Kathreinfeld (1794.-1945.), Munchen, 1982.

95

nikada nije bila. Bilo je pojedinaca i grupa. Odmah na početku na nas je vršena strahovita i neprekidna pro- paganda preko pojedinaca i grupa članova Kulturbu- nda. Naša je omladina sva mobilisana. Jedno nam je pričano, a drugo se dešavalo. Kada su sa terena poče- le da stižu vesti od naših, nismo verovali da je to mogu- će. Međutim, kako smo saznavali istinu, bilo nam je jasno da se moramo seliti, da ovo nije 1914. godina. Oklevali smo. Nismo imali izbora. Nismo nikome želeli zlo, nismo nikoga izazivali, shvatili smo da smo primorani i uvučeni u nešto protiv naše volje, što nismo želeli što je značilo našu propast, opstanka nam nije bilo..... * Naselje ( Katharinenfeld ili) Kathreinfeld nemački naziv, Katalinfalva mađarski naziv i Katarina srpski naziv) osnovano 13. juna 1794. godine od strane Katari-ne Kiš rođ. Isekuc prestalo je da postoji 18. aprila 1945. godine. * Procenjuje se da danas 2008. godine živi oko 9 hiljada raseljenih potomaka nekadašnjih stanovnika Ka- tarine po raznim mestima u svetu i to najviše u Save- znoj Republici Nemačkoj oko 75%, dok su ostali raza- suti širom sveta po: Austriji, Mađarskoj, SAD, Kana- di, Argentini, Srbiji,državama bivše Jugoslavije, Austra- liji, Brazilu i Rumuniji. Međusobno su povezani i održa- vaju kontakte. *

96

Sl.39 - Iseljavanje (umetnička slika)

97

5. U FEDERATIVNOJ NARODNOJ

REPUBLICI JUGOSLAVIJI

5.1. KOLONIZACIJA KATARINE i NASTANAK RAVNOG TOPOLOVCA

Kolonizacija Katarine izvršena je 1946. godine stanovništvom iz ratom razorenih i opustelih krajeva Bosne i Hercegovine. U mesto je doseljeno 373 porodice sa 2380 članova. Selo je dobilo naziv RAVNI TOPOLOVAC50. Agrarna reforma i kolonizacija 1945-48. pripremana je sveobuhvatno, planski i organizovano Savezni zakon o agrarnoj reformi i kolonizaciji donet 25.8.1945. godine pratio je veliki broj drugih saveznih i republičkih zakona, rešenja, uputstava, uredbi i raznih akata FNRJ. 50 Mada se pouzdano ne zna, najverovatnije je da se naziv sela preneo od naselja Topolovac koje je egzistiralo na ovim prostorima, a prema načinu kako su Srbi svojim naseobinama da- vali imena, ime potiče od drveta topole. Epitet Ravni dobio je da ne bi pošta lutala u naselje istog imena u Hrvatskoj, a po ravnici u kojoj se nalazi, jedno vreme se zvao i Banatski.

98

Sl.40 - Pravoslavna crkva u Ravnom Topolovcu

Komisija za naseljavanje boraca u Vojvodinu, najčešće je nazivana Glavna, obavljala je sve poslove naseljavanja preko svojih mesnih i sreskih komisija, prema planu Agrarnog saveta u saradnji sa Glavnom poljoprivrednom komisijom za Vojvodinu koja joj je stavila na raspolaganje zemlju za naseljenike, fondove zgrada, pokućstvo, živi i mrtvi iventar, hranu i seme. Veliku ulogu je igrala i Komisija za agrarnu reformu i kolonizaciju pri vladi FNRJ. Bosansko-hercegovački rejon naseljavanja u Banatu bio je trougao Zrenjanin, Jaša Tomić, Kikinda. "Sve su

99

to velika i lepo uređena sela. Skoro kroz svako selo prolazi željeznička pruga. Kuće su solidno građene i prostrane, vrlo dobro očuvane, snabdevene svim potrebnim nameštajem. Svako selo raspolaže sa 60-80 krava i sa 80-100 konja. Pošto je sačuvan relativno mali broj stoke koja se može staviti na raspolaganje naseljenicima, to je odlučeno da se stoka ne deli na pojedina gazdinstva, nego da služi za potrebe svih poljoprivrednika u jednom selu."51 Jesenju obradu zemlje 1945. godine vršile su maši- nske traktorske stance koje je Ministarstvo poljoprivrede u tu svrhu organizovalo. Svi transporti kolonista stigli su u Katarinu vozom. Putovalo se prosečno od 10-15 dana uz veća zadržavanja na usputnim stanicama. Prvi transport kolonista stigao je u Katarinu 17.9. 1945. godine sa 57 porodica iz Stoca, a zatim su redom pristizali ostali transporti iz Mostara, Ljubinja-Trebinja 52, Konjica, Tuzle itd. da bi 1946. godine plan kolonizacije bio izvršen.53 Zatečen je jedan broj Nema- ca, koji su ostali u naselju 1945. godine. Svi koji su že- leli da se isele, prelogorovani su na Zlaticu, a sposobni za rad su imali radnu obavezu i svima je ubrzo dozvolje- no iseljavanje. Jedan manji broj porodica ostao je da ži- vi u selu.

51 Iz izjava V. Šegrta, ministra poljoprivrede u vladi BiH, nakon posete mesta predviđenih za naseljavanje kolonista iz BiH 1945. godine. 52 Ne dugo po pristizanju ovog transporta rođen je i prvi muški stanovnik u R. Topolovcu, Obradović M. Jovo, koji će odmah dobio nadimak Lala. 53 20.9.1945. stigao je Mostarsko-Ljubuški sa 30 porodica, 2.10. 1945. Ljubinsko-Trebinjski sa 111 porodica, 3.10.1945. Konjički sa 57 porodica, a tokom 1946 god. stigli je Tuzlanski transport kao i doseljenici iz Sanskog Mosta, Bosanske Krupe , Zvornika i ostalih mesta sa ukupno 118 porodica.

100

Ishrana novopristiglih kolonista organizovana je za- jednički preko narodnih kuhinja "kazana". Nju je orga- nizovao Mesni narodni odbor uz pomoć Uprave narodnih dobara. Sve konfiskovane kuće nisu podeljene. Jedan broj boljih kuća u centru, ostavljen je za potrebe sela. Prili- kom dodeljivanja kuća kolonisti su dobijali i kućni iventar. Mada je bilo nepravilnosti oko podele kuća, mnogi su smatrali da su zaslužili više, a bilo je i samovo- ljnog useljavanja. Osnovnu ulogu u ispravci nepravilnosti imao je Agrarni savet. Raspodele i preraspodele ku- ća vršene su uglavnom tokom 1945. i 1946. godine. Prema sugestiji Raspisa o kolonizaciji sva zemlja u ataru podeljena je u tri podjednaka poteza A, B i C, tako da je svaki potes vezan za selo, a zemlja dodeljivana u sva tri potesa tj. tri parcele. Okućnice do 1 kj nadokna- đivane su u okolini sela (poljske bašte). Favorizovana je Seljačka radna zadruga u dodeli zemlje u potezima, a salaši su dodeljivani istoj. Tokom februare i marta 1946. godine kolonistima koji su pristigli deljena je zemlja54. Odmah se pristu- pilo unosu zemlje i poljoprivrednog iventara u Selja- čku radnu zadrugu. Tako je postupljeno i sa kolonistima koji su pristigli tokom 1946. godine. Udruživanje u Seljačku radnu zadrugu bilo je uslovljeno zbog nedostatka radne stoke i poljoprivrednog iventara, kao i drža- vno-političkim razlozima. U zadrugu se unosila sva ra- spoloživa imovina osim kuće za stanovanje, pomoćnih zgrada i okućnice, na kojoj je zadrugar mogao sa svo- 54 U proseku po 8-12 kj po porodici, zavisno od broja članova porodice i nekih drugih uslova .

101

jom porodicom gajiti živinu i nešto stoke, povrće, vo- će i slično. U zadrugama su rad obavljale radne brigade u kojima su za rad bili razvrstani sposobni članovi porodica zadrugara. Prihod se delio po broju radnih dana, tzv. trudodana, pošto se odbiju troškovi i sredstva za fondove. Na kolonističkoj zemlji, u celoj Vojvodini 400.000 kj bio je donesen plan setve od koga nije bilo odstupa- nja. Prolećnom setvom 1946. godine počeće novi ži -vot kolonista. U jesen 1946. godine Uprava narodnih dobara formirala je u južnom ataru sela koji graniči sa Botošom državno poljoprivredno imanje ,,Zlatica''. Ubrzo je otpočela i izgradnja55 ekonomskog dvorišta Zadruge. Organizovane su radne brigade za rad na po ljoprivrednim poslovima. Zasnovan je zajdnički kole- ktivni život preko Seljačke radne zadruge. . Pre dolaska u Katarinu, kolonisti su živeli pretežno u planinskim krajevima u kojima je stočarstvo imalo ve- ći značaj nego poljoprivreda, te su raspolagali relativno oskudnim znanjima i iskustvom u poljoprivrednoj proiz- vodnji. Međutim, njihovo uključivanje u vojvođanske privredne tokove, posebno u poljoprivrednu proizvo- dnju, podrazumevalo je osetnu preorjentaciju u privređi- vanju i ovladavanje nekim novim znanjima npr.o uzgoju pojedinih žitarica i industrijskog bilja, na dobijenoj zemlji. Bili su primorani da obavljaju neke poljoprivredne poslove za koje u starom kraju mnogi nisu ni čuli. Radilo se o usvajanju niza novih delatnosti, koje su 55 Štale i ostale zgrade na ekonomiji Seljačke radne zadruge građene su materijalom iz obo- dnih kuća sela. Zbog nedostatka materijala rešeno je da se izgradnja nastavi i u tu svrhu upotrebi cigla sa "švapske crkve".

102

iziskivale ne samo raspolaganje određenim znanjem, nego i izvesno iskustvo, pa čak i novi ritam rada, a svega toga je kod kolonista bilo malo. Ne bi se moglo reći da organi za sprovođenje kolonizacije nisu vodili računa o svim navedenim okolnostima, a osobito o tome da koloniste što pre osposobe za privređivanje, jer je u kra- jnjoj liniji od toga i zavisio uspeh kolonizacije. U tu svrhu su prema potrebi osnivani: tečajevi u oblasti poljoprivrede, zatim domaćički tečajevi, tečajevi za higijenu, analfabetski, kao i drugi, koji su trebali da utiču na prilagođavanje kolonista novim životnim uslovima, okolnostima i novom načinu privređivanja u poljoprivredi. Može se reći da su razlike između novog i starih krajeva bile prilično velike. One su se javljala u klimi, nadmorskoj visini, hidrografiji, vegetaciji, zanimanjima, načinu ishrane, odevanju , tipu kuća i naselja itd. Sve je to zahtevalo novu organizaciju života i načine privređi- vanja. Kolonisti su u novom kraju nailazili na dosta no- vina i teškoća, te je trebalo dosta napora da se one savla- daju. Najbrže prilagođavanje novim uslovima ispoljava- la je omladina. Ona je prva počela da stiče praktična znanja putem tečajeva i kurseva. Pesma je bila sastavi deo života kolonističke omla-dine Katarine. Pevalo se na ulici, u kući, radnoj brigadi, omladinskom domu. Igralo se uz pesmu i bez muzike, najčešće kozaračko i hercegovačko kolo. Pevale su se zavičajne i pesme iz rata. Kolonisti su od muzičkih ins- trumenata sa sobom doneli nekoliko gusli i šargiju.

103

Mnogi su došli u vojničkom ili mešavini vojničkog i civilnog odela sa oružjem, narodnoj nošnji, delovima narodne i građanske nošnje, titovkama, cokulama, opa- ncima, odeći dobivenoj od UNR-e (Ujedinjeni narodi) itd. Postepeno je počelo uključivanje kolonista u život i rad nove sredine. Glavnu vlast u naselju preuzima Me- sni narodni odbor, oslanjajući se i sprovodeći političku liniju KPJ. U prvim zadacima Mesni narodni odbor morao je da posvećuje veliku pažnju ishrani, stabilizaciji i smeštaju tek pristiglog stanovništva, organizaciji zdra- vstvene zaštite, kulturno-prosvetne delatnosti, priprema- ma za prolećnu setvu i slično56. Prvi predsednik Mesnog narodnog odbora bio je Vojin Ćupina. U opštinsku zgradu stare Katarine useliće se predstavničke struktu- re narodnih vlasti. Oformljene su ubrzo i društvenopoli- tičke organizacije i izabrani njihovi rukovodioci. Formi- raju se: ćelije KPJ, SKOJ-a (Saveza komunističke omladine Jugoslavije), organizacije USAOJ-a (Ujedinjeni sa- vez antifašističke omladine Jugoslavije), NOF (Narodno -oslobodilački front), AFŽ (Antifašističko-veće žena) NO (Narodna omladina) i druge. Na mesto predsednika Tamiškog sreza kandidovan je i postavljen Risto Kolak iz Katarine. Zbog nedostatka školskog prostora, usled velikog broja dece iz više generacija, kojoj je rat omeo redovno školovanje, Velika gostiona preurediće se u drugu ško-

56 U tom smislu treba istaći i značaj posete tek prispelim kolonistima u Katarinu, Moše Pijade, predsednika Agrarnog saveta Jugoslavije i V. Šegrta, ministra poljoprivrede u vladi BiH. Slobodna Vojvodina. 21.9.1945.

104

lsku zgradu. Osnovno školovanje će se produžiti sa 6 na 8 godina i uvesti tkz. mala i velika matura. Mala gostiona adaptiraće se i preurediti u omladi- nski dom. Ruše se obodne kuće sela i priprema materijal za izgradnju objekata ekonomskog dvorišta Seljačke radne zadruge. Uprava Seljačke radne zadruge useliće se u prvu zgradu do zgrade Fronta (Parohijskog doma) u glavnoj ulici. Seljačka radna zaduga dobiće naziv "Herce- govina". Za prvog upravnika postavljen je Anđelko Mi- lić. Organizovaće se uskoro i Zemljoradnička zadruga. Mlin pod nazivom " Narodni heroj Novica Doma- zet" nastaviće svoj rad sa novoobučenim radnicima, kolonistima, a i ciglana će malo kasnije obnoviti svoj rad. Prvi upravnik Mlina bio je Dušan Cerovina, a ciglane Čontoš Janoš, koga je ubrzo zamenio Lazar Soldo. Počela je obnova i izgradnja. Narodni front57 kao najšira društvena organizacija i produžena ruka vlasti igrao je osnovnu ulogu u obnovi i posleratnoj izgradnji. Sedište Mesnog narodnog fronta bio je nekadašnji Pa- rohijski dom. Aktivnost Narodnog fronta zavisila je od prisustva i delovanja političkih organizacija u okviru njega na prvom mestu KPJ, a zatim i masovnih politi- čkih organizacija: AFŽ-a ( Antifašistički front žena ), USAOJ-a (Ujedinjenog saveza antifašističke omladine Jugoslavije) i dr. Mesni narodni front Topolovca orga- nizovaće veliki broj radnih akcija i slati omladinu na Savezne radne akcije i izgradnju širom tadašnje FNRJ. 57 Pravi naziv je Jedinstveni narodnooslobodilački front (JNOF)

105

Zbog ogromnih oskudica u ishrani stanovništva i preteće gladi, država organizuje obavezan otkup poljoprivrednih proizvoda, koji se naslanjao na politiku agrarne reforme i kolonizacije. U otkupu su bili angažovani politički organi, organizacije vlasti, ministarstva, organi državne kontrole, organi i rukovodioci narodnih odbora, organi milicije, Uprave državne bezbednosti i drugi. Uredbom o otkupu 1945/46. godine i prometu hlebnog žita predviđeno je da sva pravna i fizička lica koja proizvode žitarice obavezno predaju sve viškove zato ovla- šćenim preduzećima. Za Vojvodinu to je bilo preduze- će "Poljopromet". Otkupljene količine slivaće se u Ce- ntralni žitni fond. Količinu obaveze određivao je Me- sni odbor stim da je za ishranu po glavi domaćinstva ostavljano od 110 do 290 kg žitarica od čega je najmanje 1/4 bio kukuruz. Isto tako uredbom o tovu i prometu svinja bilo je pradviđeno da se sa svakih 5-10 kj predaje po jedna tovna svinja. Obavezan otkup nije imao poteškoća kod Seljačkih radnih zadruga. Pote- škoća je bilo kod zemljovlasnika koji nisu bili uključeni u Seljačke radne zadruge. U režimu otkupa, za seljaka je 1946. godina bila povoljnija. Tada mu je za slobodno iznošenje na tržište bilo ostavljeno 10-30% proizvoda. Proizvodnja žitarica usled nedostatka kvalitetnog seme- na i nedovoljne pripreme zemljišta 1945. godine bila je mizerna, a 1946. proizvodnja je podbacila usled suše. S promenom etničkog sastava stanovništva sela, uz promene društveno-političkih odnosa stvarali su se uslovi za novu organizaciju naselja. Ratom razrušena privreda, ekomski teška situacija, nemaštine i oskudice,

106

nova sredina i načini privređivanja, običaji koji su sa sobom doneli doseljenici iz raznih krajeva, novo okru- ženje, bili su stanje iz koga su kolonisti 1946. godine počeli da grade nov život i razvoj Ravnog Topolovca. Nije posebno određen ni jedan datum za dan nastanka Ravnog Topolovca, nego je na predlog Agrarnog saveta, koji je dat za sva kolonistička naselja uzeto da to bude prolećna setva 1946. godine koja je obeležena radno. * Sve naseljeničke porodice učestvovale su u Drugom svetskom ratu u borbama protiv fašizma. Njihova imovina je uglavnom popaljena, porušena , razorena i oplja- čkana. Iz njihovih redova u borbama je izginulo 102 čla- na, a 111 su bili žrtve fašizma, 30 su bili nosioci Parti- zanske spomenice 1941.godine. Domazet Novica je pro- glašen za narodnog heroja. Doseljeno je 95% srpske i 5% hrvatske narodnosti. *

5.2. OSNIVAČI RAVNOG TOPOLOVCA Sve doseljeničke porodice nisu ostale da žive u Ra- vnom Topolovcu. Već tokom 1946. godine otpočelo je vraćanje nekih porodica u stari kraj. Vraćanje kolonista u stari kraj nastavljeno je tokom 1947. godine i kasnije. Povratak doseljeničkih porodica u stari kraj i nemogu- ćnost njihovog prilagođavanja novoj životnoj sredini bi-

107

lo je uslovljeno najrazličitijim razlozima: zdravstvenim, stariji su se vraćali jer nisu mogli da se priviknu novim uslovima života, neki da bi očuvali svoju imovinu u starom kraju itd. Napuštene kuće povratnika poslužiće kao osnova za razrešenja problema cepanja porodica. Problem se javio odmah pri doseljavanju kod nosilaca kolonizacije koji su na svojim spiskovima imali više porodica. Naime, mnogi su pored svoje porodice doveli i porodice pogi- nulog brata, sina, zeta i slično, te se pojavio problem njihovog smeštaja, a bilo je i drugih problema. Većina kolonističkih porodica vezala je svoju živo-tnu sudbinu za Ravni Topolovc i ostala da živi u naselju doprinoseći i dajući mu izgled kakav danas postoji. Sa njima je ostao da živi i jedan broj zatečenih starosede- lačkih porodica.

Porodice osnivači Ravnog Topolovca doseljene 1945-46. godine i ostale da žive u naselju:

1) AVLIJAŠ PETAR sa 9 članova58, VISOKO59 2) ADAMOVI Ć BLAGOJE sa 6 članova, BOSANSKA KRUPA, Benkovac 3) ANDRIĆ ŠĆEPAN sa 13 članova, KONJIC, Borci60 4) BAJAT LAZO sa 9 članova, TREBINJE , Korlati 5) BAJAT JOVO sa 7 ćlanova, STOLAC, Kljenci 6) BEBEK JAKOV sa 8 članova, LJUBUŠKI , Vinjica 7) BELOVIĆ VUKAN sa 9 članova, STOLAC, Hrgud

58 Data imena su nosioci kolonizacije i ubrojena su u broj članova domaćinstva. 59Tadašnje sresko mesto odseljavanja 60 Mesto odseljavanja

108

8) BELOVIĆ GOJKO sa 6 ćlanova, STOLAC, Hrgud 9) BERIBAK DUŠAN sa 3 člana, KONJIC 10) BIBERDžIĆ ĐORĐO sa 8 ćlanova, STOLAC, Kljenci 11) BILAL ALEKSA sa 4 člana, VISOKO 12) BISKUP VASO sa 6 članova, TREBINJE, Dračevo 13) BIJELIĆ ALEKSA sa 7 članova, LJUBINJE, Dubočica 14) BJELICA LAZAR sa 8 članova, KONJIC, Đesim 15) BJELICA SIMO sa 10 članova, KONJIC, Đesim 16) BJELICA LUKA sa 7 članova, STOLAC, Meča 17) BOGDANOVIĆ KRSTINA sa 5 članova, LJUBINJE, Do 18) BOŽIĆ SIMO sa 10 članova, TREBINJE, Grmljani 19) BOGDANOVIĆ STOJAN sa 5 članova, ZVORNIK, Pilica 20) BOKUN DUŠAN sa 4 člana, TREBINJE, Rapti 21) BOŠKOVIĆ JOSIP sa 9 članova, TREBINJE, Mrkonji ći 22) BRBOR RUŽA sa 4 člana, LJUBUŠKI, Vitina 23) BUDINČIĆ BRANKO sa 6 članova, LJUBINJE, Bančići 24) BUNDALO DRAGAN sa 2 člana, Podbrđani 25) VASILJEVI Ć ILIJA sa 4 člana, BRČKO, Bukovac 26) VASIĆ BOŽIDAR sa 5 članova, ZVORNIK, Jasenica 27) VASIĆ RAJKO sa 5 članova, SREBRENICA, Mleča 28) VASIĆ MILAN sa 5 članova, TREBINJE, Veličani 29) VEINOVIĆ VASO sa 9 članova, BOSANSKA KRUPA, Benkovac 30) VIDOJEVIĆ ĐURO sa 8 članova, KONJIC, Zagorica 31) VUKANOVI Ć ILIJA sa 10 članova, TREBINJE, Dobromir 32) VUKASOVIĆ RISTO sa 8 članova, TREBINJE, Žakovo

109

33) VULIĆ TRIFKO sa 5 članova, LJUBINJE, Struji ći 34) VULIĆ VLADO sa 4 člana, KONJIC, Čičevo 35) VUKIĆ STOJAN sa 7 članova, ZVORNIK, Pilica 36) VUKOJEVIĆ ANĐELKO sa 9 članova, TREBINJE, Sedlari 37) VUKOSAV SPASO sa 8 članova, KONJIC, Spiljani 38) VUKOSAV LUKA sa 5 članova, KONJIC, Spiljani 39) VUKOSAV KRSTO sa 4 člana, KONJIC, Spiljani 40) VUČIĆ MIJO sa 7 članova, LJUBUŠKI, Proboj 41) MIHOLJ ČIĆ VASO sa 5 članova, STOLAC, Drežnica 42) GAVRIĆ MILORAD sa 6 članova, BJELJINA, Pukiš 43) GALIĆ JOZO sa 6 članova, LJUBUŠKI, Bjela 44) GLAVAN TODOR sa 4 člana, TREBINJE, Dubljani 45) GAJINOV MILAN sa 3 člana, ZRENJANIN, Kumane 46) GLUHAJIĆ STEVO sa 7 članova, TREBINJE, Drjenjani 47) GLUHAJIĆ VUKAN sa 8 članova, TREBINJE, Drjenjani 48) GOLUBOVIĆ ANĐELKO sa 8 članova, KONJIC, Blace 49) GOLUBOVIĆ MIHAILO sa 3 člana, KONJIC, Blace 50) GRBO PAJO sa 5 članova, STOLAC, Kubaš 51) GRBO TODOR sa 6 članova, STOLAC, Kubaš 52) GRBO SAVA sa 8 članova, STOLAC, Kubaš 53) GRK OBRAD sa 6 članova, STOLAC, Kljenci 54) GRUBJEŠA JOVANKA sa 4 člana, LJUBINJE 55) GUDELJ TODOR sa 7 članova, KONJIC, Hondići 56) DANGUBIĆ GOSPAVA sa 3 člana, LJUBINJE, Žrvanj 57) DELIĆ ILIJA sa 4 člana, SANSKI MOST, Lipnik

110

58) DELIĆ JANJA sa 4 člana, TREBINJE, Veličani 59) DOBRANIĆ SPASOJE sa 3 člana, STOLAC, Meča 60) DESPOT MIHAILO sa 4 člana, SANSKI MOST, Lipnik 61) DOMAZET RINDO sa 5 članova, LJUBINJE, Vlahovići 62) DOMAZET VUKAN sa 5 članova, LJUBINJE, Vlahovići 63) DOMAZET FILIP sa 7 članova, LJUBINJE, Vlahovići 64) DOMAZET ANĐELKO sa 6 članova, LJUBINJE, Vlahovići 65) DOMAZET MIHAILO sa 9 ćčanova, LJUBINJE, Vlahovići 66) DOMAZET ĐOKO sa 14 članova, LJUBINJE, Vlahovići 67) DOMAZET MILAN sa 7 članova, STOLAC, Predolje 68) DOSTIĆ DANICA sa 5 članova, TREBINJE, Veličani 69) DOSTIĆ JOVO sa 5 članova, TREBINJE, Veličani 70) DRAGOVIĆ DANILO sa 5 članova, STOLAC, Hrgud 71) DRAGIČEVIĆ CVJETIN sa 5 članova, GRADAČAC, Žavar 72) DUKA ANDRIJA sa 3 člana, STOLAC, Kljenci 73) ĐORDAN NIKOLA sa 8 članova, TREBINJE, Dvrsnica 74) ĐORDAN JOVO sa 7 članova, TREBINJE, Dvrsnica 75) ĐOTUN SAVA sa 2 člana, STOLAC, Dabrica 76) ĐUKI Ć RADOVAN sa 2 člana, SREBRENICA, Blažujevići 77) ĐUMI Ć MARIJA sa 4 člana, SANSKI MOST, Pištaline 78) ĐURICA MITAR sa 7 članova, STOLAC, Dabrica 79) ĐURICA PANTE RISTO sa 5 članova, STOLAC, Suzina 80) ĐURICA PETRA RISTO sa 5 članova, STOLAC, Hatelji 81) ĐURICA STOJANA ĐOKO sa 5 članova, STOLAC, Hatelji 82) ĐURICA MILEVA sa 6 članova, STOLAC, Suzina

111

83) ĐURICA ĐURE BOŠKO sa 6 članova, STOLAC, Hatelji 84) ELEKOVI Ć JOVO sa 5 članova, KALESIJA, Šarci 85) ŽIVKOVI Ć SAVO sa 6 članova, GRADAČAC, Zelinja 86) ŽIVKOVI Ć DIMITRIJE sa 6 članova, PRNJAVOR, Mrakovica 87) ŽIVAK SAVA sa 8 članova, KONJIC, Zagorica 88) ŽUŽA ĐORĐO sa 6 članova, KONJIC, Ostrožac 89) ŽUŽA PETKO sa 4 člana, KONJIC, Viništa 90) ZOVAK MARIJAN sa 3 člana, LJUBUŠKI, Bijača 91) ZOVKO ŠĆEPO sa 10 članova, KONJIC, Javorik 92) ZUBAC MILAN sa 4 člana, KONJIC, Borci 93) ZUBAC SLAVKO sa 2 člana, KONJIC, Borci 94) ZUROVAC VOJISLAV sa 11 članova, KONJIC, Ostrožac 95) ILIĆ DRAGO sa 5 članova, SREBRENICA, Božići 96) JAKŠIĆ JOVICA sa 7 članova, TREBINJE, Žakovo 97) JANJIĆ ČEDO sa 5 članova, LJUBINJE, Bančići 98) JANJIĆ MARKO sa 11 članova, LJUBINJE, Bančići 99) JANJIĆ MILAN sa 4 člana, KONJIC, Grušča 100) JANJIĆ SPASOJE sa 2 člana, KONJIC, Grušča 101) JELAČIĆ NIKOLA sa 8 članova, STOLAC, Dabrica 102) JEFTIĆ JEFTO sa 2 člana, ZVORNIK, Bjeloševac 103) JOVANOVIĆ MOMČILO sa 8 članova, SREBRENICA, Opravdići 104) JOKŠIĆ JOVO sa 6 članova, KONJIC, Ribari 105) JURIĆ JAKOV sa 7 članova, LJUBUŠKI, Klobuk 106) JURKOVIĆ JURE sa 6 članova, LJUBUŠKI, Zviri ći 107) KALEM NIKOLA sa 9 članova, KONJIC, Borci

112

108) KISA SPASENIJA sa 5 članova, LJUBINJE, Žabica 109) KNEŽEVIĆ JOVAN sa 8 članova, TREBINJE, Tulje 110) KOVAČ VLADO sa 5 članova, LJUBINJE, Vlahovići 111) KOVAČEVIĆ JOVO sa 6 članova, TREBINJE, Poljice 112) KOVAČEVIĆ PAVLE sa 9 članova, TREBINJE, Poljice 113) KOVAČEVIĆ STEVO sa 3 člana, TREBINJE, Poljice 114) KOVAČEVIĆ VASILIJE sa 5 članova, GRADAČAC, Zelinja 115) KOLAK RISTO sa 6 članova, TREBINJE, Tulje 116) KOLOGRANIĆ LUKA sa 4 člana, BUSOVAČA, Caricin 117) KOPRIVICA ILIJA sa 9 članova, KONJIC, Požetva 118) KOPRIVICA MILAN sa 9 članova, KONJIC, Požetva 119) KOPRIVICA MIJO sa 5 članova, KONJIC, Požetva 120) KOSOVIĆ ŠĆEPAN sa 7 članova, TREBINJE, Požarno-Bobani 121) KOSOVIĆ MARA sa 7 članova, TREBINJE, Požarno 122) KOSTIĆ RISTO sa 7 članova, TREBINJE, Žakovo 123) KOSTIĆ SPASOJE sa 12 članova, TREBINJE, Žakovo 124) KOZINA IVAN sa 10 članova, LJUBUŠKI, Bijača 125) KRUNIĆ SAVA sa 4 člana, LJUBINJE, Vlahovići 126) KUZMAN DARINKA sa 8 članova, MOSTAR, Pijesci 127) KUZMAN ANĐA sa 8 članova, MOSTAR, Pijesci 128) KUJUNDžIĆ VUČKO sa 10 članova, KONJIC, Kula 129) KUJUNDžIČ MITAR sa 3 člana, KONJIC, Kula 130) KUKIĆ ILIJA sa 8 članova, KONJIC, Borci 131) KULJANIN MARKO sa 11 članova, KONJIC, Donje Selo 132) KURILI Ć JOVO sa 8 članova, TREBINJE, Dračevo

113

133) LAZIĆ PELKA sa 4 člana 134) LAMBIĆ VLADIMIR sa 4 člana, KONJIC, Borci 135) LAKIĆ ANĐA sa 5 članova, TREBINJE, Veličani 136) LAKIĆ GOJKO sa 7 članova, TREBINJE , Veličani 137) LASKOVIĆ MARA sa 9 članova, TREBINJE, Vlaka 138) LOJPUR KOSTA sa 6 članova, KONJIC, Džepi 139) LOJPUR VLADO sa 5 članova, KONJIC, Džepi 140) LOJPUR ANĐA sa 7 članova, KONJIC, Džepi 141) LOJPUR VUKOSAVA sa 7 članova, KONJIC, Džepi 142) LJEPAVA VLADO sa 8 članova, TREBINJE, Poljice 143) MAGAZIN TOMO sa 7 članova, KONJIC, Džepi 144) MAGAZIN VASO sa 4 člana, KONJIC, Džepi 145) MAGAZIN ĐOKO sa 6 članova, KONJIC, Džepi 146) MAGAZIN MIŠKO sa 7 članova, KONJIC, Džepi 147) MAGAZIN TODOR sa 8 članova, KONJIC, Džepi 148) MAGAZINOVI Ć OBREN sa 8 članova, LOPARE, Mačkovac 149) MALTEZ DUŠAN sa 3 člana, LJUBINJE, Vlahovići 150) MALTEZ MILAN sa 4 člana, LJUBINJE , Vlahovići 151) MANIGODA NIKOLA sa 7 članova, KONJIC, Dobrigošća 152) MARKOVI Ć JOVICA sa 8 članova, TREBINJE, Drenjani 153) MARKOVI Ć DUŠAN sa 6 članova, TREBINJE , Drenjani 154) MIJATOVI Ć DRAGO sa 8 članova, UGLJEVIK, Mezgraja 155) MIKI Ć SMILJA sa 6 članova, BRČKO, Bukvik 156) MILI Ć ANĐELKO sa 10 članova, TREBINJE, Veličani 157) MILI Ć JANJA sa 5 članova, TREBINJE, Veličani

114

158) MILI ĆEVIĆ RADOVAN sa 10 članova, STOLAC, Hrgud 159) MILIVOJEVI Ć LUKA sa 7 članova, STOLAC, Dolovi 160) MILIVOJEVI Ć MILE sa 10 članova, STOLAC, Dolovi 161) MILINOVI Ć LAZO sa 7 članova, SANSKI MOST, Lipnik 162) MILUTINOVI Ć RISTO sa 8 članova, KONJIC, Stojkovići 163) MASLEŠA ŠĆEPO sa 5 članova, TREBINJE, Tulje 164) MILJEVI Ć RISTO sa 7 članova, TREBINJE, Poljice 165) MIĆEVIĆ MIRKO sa 6 članova, KONJIC, Borci 166) MILUTINOVI Ć DOBROSLAV sa 5 članova, SREBRENICA, Zagaj 167) MIĆEVIĆ STOJA sa 5 članova, KONJIC, Borci 168) MIĆEVIĆ RISTA sa 4 člana, KONJIC, Borci 169) MIĆEVIĆ ZORICA sa 6 članova, KONJIC, Borci 170) MIĆIĆ GAJO sa 6 članova, ZVORNIK, Čelopek 171) MIHIĆ LJUBO sa 3 člana, STOLAC, Dabrica 172) MIHIĆ SAVA sa 13 članova, STOLAC, Dabrica 173) MEDAN NOVICA sa 4 člana, STOLAC, Dabrica 174) MITROVI Ć JOVO sa 3 člana, TUZLA, Lopare 175) MITROVI Ć DUŠAN sa 3 člana, BRATUNAC, Donji Magašići 176) MITROVI Ć RAJKA sa 5 članova, UGLJEVIK, Mezgraja 177) MITRINOVI Ć OBREN sa 10 članova, TREBINJE, Drjenjani 178) MRĐA MARIJA sa 4 člana 179) MUNIŠIĆ SAVA sa 5 članova, TREBINJE, Dračevo 180) NADAŽDIN MIHAILO sa 8 članova, KONJIC, Grušča 181) NEDELJKOVIĆ MILOŠ sa 8 članova, SREBRENICA, Mlečva 182) NEDIMOVIĆ DUŠAN sa 5 članova, SANSKI MOST, Lipnik

115

183) NINKOVIĆ TRIFKO sa 8 članova,. LJUBINJE, Žrvanj 184) NINKOVIĆ NIKOLA sa 6 članova, LJUBINJE, Žrvanj 185) NOŽICA MILAN sa 6 članova, TREBINJE, Galičići 186) NOŽICA ILINKA sa 3 člana, TREBINJE, Galičići 187) NOVAKOVIĆ JOVO sa 12 članova, Bojišta 188) NOVČIĆ JOVO sa 8 članova, LJUBINJE, Žrvanj 189) OBRADOVIĆ JOVO sa 7 članova, TREBINJE, Sedlari 190) OBRADOVIĆ VULE sa 5 članova, TREBINJE, Sedlari 191) OBRADOVIĆ LAZO sa 9 članova, TREBINJE, Sedlari 192) ORO BOSILJKA sa 5 članova, TREBINJE, Veličani 193) ORO STEVAN sa 5 članova, TREBINJE, Veličani 194) PAVIĆ BRANKO sa 3 člana, SANSKI MOST, Budim. Japra 195) PAVLOVIĆ MIRKO sa 7 članova, SREBRENICA, Mlečva 196) PRAŠTALO MILAN sa 4 člana, SANSKI MOST 197) PERIŠIĆ SAVA sa 3 člana, STOLAC, Bitunja 198) PERIŠIĆ JEFTO sa 4 člana, STOLAC, Bitunja 199) PERIŠIĆ ĐURO sa 8 članova, TREBINJE, Dračevo 200) POPADIĆ ILIJA sa 3 člana, STOLAC, Milavići 201) PRIBIŠIĆ DANILO sa 4 člana, TREBINJE, Dračevo 202) PRIBIŠIĆ MIĆA sa 8 članova, TREBINJE, Dračevo 203) PRIBIŠIĆ MIJAT sa 4 člana, TREBINJE, Dračevo 204) PRIMORAC DELFA sa 4 člana, LJUBUŠKI, Bijela 205) PUDAR MILKO sa 9 članova, MOSTAR, Pijesci 206) PUDAR MILAN sa 3 člana, MOSTAR, Pijesci 207) PUDAR STOJA sa 7 članova, MOSTAR, Pijesci

116

207) PUDAR ĐOKAN sa 6 članova, MOSTAR, Pijesci 208) PUDAR BOŽO sa 5 članova, MOSTAR, Pijesci 210) PUDAR PERO sa 9 članova, MOSTAR, Pijesci 211) PEKIĆ ČEDO sa 4 člana, TUZLA, Tobut 212) PUDAR GOJKO sa 6 članova, MOSTAR, Pijesci 213) RADIĆ MARKO sa 6 članova, LJUBINJE, Žrvanj 214) RADIĆ MARA sa 5 članova, LJUBINJE, Žrvanj 215) RADOVANOVIĆ ILIJA sa 4 člana, SREBRENICA, Visočnik 216) RADOVANOVIĆ CVJETIN sa 5 članova, ZVORNIK, Pilica 217) RADONJA RISTO sa 11 članova, TREBINJE, Poljice 218) RAŠIĆ DOMINIK sa 4 člana, LJUBUŠKI, Klobuk 219) RAŠIĆ STANA sa 5 članova, LJUBUŠKI, Klobuk 220) RADULOVIĆ STEVAN sa 8 članova, TREBINJE, Šćenica 221) RADULOVIĆ JOVAN sa 5 članova, TREBINJE, Tulje 222) RADULOVIĆ VASO sa 8 članova, TREBINJE, Tulje 223) RADULOVIČ MIRKO sa 9 članova, TREBINJE, Šćenica 224) RADULOVIĆ RISTO sa 5 članova, TREBINJE, Šćenica 225) RUŽIĆ JOVO sa 7 članova, STOLAC, Poplat 226) SAVČIĆ VLADO sa 6 članova, KONJIC, Čičevo 227) SAVIĆ NEDELJKO sa 6 članova, TREBINJE, Veličani 228) SAMARDžIĆ ĆETO sa 7 članova, STOLAC 229) SARIĆ AĆIM sa 8 članova, KONJIC, Borci 230) SARIĆ PERO sa 6 članova, KONJIC, Borci 231) SARIĆ LAZAR sa 4 člana, KONJIC, Borci 232) SARIĆ MILKA sa 3 člana, KONJIC, Borci

117

233) SARIĆ DAMLJAN sa 5 članova, KONJIC, Borci 234) SARIĆ LJUBOMIR sa 5 članova, KONJIC, Borci 235) SIKIMI Ć NIKOLA sa 8 članova, STOLAC, Hrgud 236) SIMIĆ STEVO sa 3 člana, SREBRENICA, Boćići 237) SIMIĆ MITAR sa 8 članova, SREBRENICA, Crvica 238) SEMIZ SAVA sa 6 članova, TREBINJE, Galičići 239) SEMIZ VOJISLAV sa 5 članova, TREBINJE, Veličani 240) SLAVIĆ LUKA sa 7 članova, TREBINJE, Veličani 241) SLAVIĆ BOŽO sa 5 članova, TREBINJE, Veličani 242) SLAVIĆ ARSEN sa 5 članova, TREBINJE, Veličani 243) SOLDO LAZAR sa 9 članova, STOLAC, Suzina 244) SOLDO STOJAN sa 6 članova, STOLAC, Suzina 245) SORAJIĆ RISTO sa 5 članova, LJUBINJE, Dubočica 246) SPASOJEVIĆ FIMIJA sa 2 člana, KONJIC, Borci 247) STAJIĆ MILA sa 5 članova, GRADAČAC, Zelinja 248) STANAREVIĆ STOKO sa 4 člana, TUZLA, Smiljevac 249) STANIŠIĆ GAVRO sa 4 člana 250) STOJANOVIĆ SRETEN sa 5 članova, SREBRENICA, Osredak 251) STOJANOVIĆ PERO sa 7 članova, TREBINJE, Drenjani 252) STUPAR STANKO sa 5 članova, BOSANSKA KRUPA, Benakovac 253) STUPAR PERO sa 2 člana, BOSANSKA KRUPA 254) TOMAŠ NOVAK sa 6 članova, SANSKI MOST 255) TOMIĆ MILAN sa 5 članova, BOSANSKI BROD , Bos. Brusnica 256) TOMIĆ VUKAN sa 6 članova, KONJIC, Kula 257) TOMIĆ SPASOJE sa 6 članova, KONJIC, Kula

118

258) TODOROVIĆ DESANKA sa 5 članova, LOZNICA, Čitluk 259) TOPALOVIĆ NIKOLA sa 6 članova, KONJIC, Ribari 260) TOLJ MILE sa 5 članova, LJUBUŠKI 261) TEŠIĆ JOVO sa 2 člana, GRADAČAC, Tramošnica 262) ĆUPINA VOJIN sa 4 člana, STOLAC, Dabrica 263) ĆUK JOVO sa 9 članova, TREBINJE, Veličani 264) ĆORIĆ NIKOLA sa 6 članova, TREBINJE, Drjenjani 265) ĆORLUKA GRUJO sa 7 članova, KONJIC, Pjesci 266) ĆIRKOVI Ć RADE sa 6 članova, KONJIC, Hondići 267) UZELAC RANKO sa 8 članova, SANSKI MOST, Lušci Palanka 268) CEROVIĆ MIHAILO sa 3 člana, LJUBINJE, Vlahovići 269) CEROVIĆ VOJISLAV sa 7 članova, LJUBINJE, Vlahovići 270) CEROVINA ARSEN sa 7 članova, LJUBINJE, Vlahovići 271) CEROVINA DUŠAN sa 5 članova, LJUBINJE, Vlahovići 272) ČEREČINA RISTO sa 5 članova, TREBINJE, Dračevo 273) ČOLI Ć DUŠAN sa 8 članova, LJUBINJE, Vlahovići 274) ŠARENAC VUKAN sa 6 članova, LJUBINJE, Vlahovići 275) ŠARENAC JOVO sa 7 članova, LJUBINJE, Vlahovići 276) ŠARENAC VLADO sa 7 članova, LJUBINJE, Vlahovići 277) ŠARIĆ OGNJEN sa 9 članova, TREBINJE, Veličani 278) ŠEŠLIJA LUKA sa 7 članova, STOLAC, Poplat 279) ŠINIKOVIĆ VIDOJE sa 6 članova, KONJIC, Borci 280) ŠKRBIĆ PETAR sa 4 člana, BOSANSKA KRUPA, Hašani 281) ŠKUNDRIĆ MILORAD sa 6 članova, SANSKI MOST, Burin Potok 282) ŠOŠO NIKOLA sa 6 članova, TREBINJE, Baljevac

119

283) ŠOŠO SAVA sa 8 članova, TREBINJE, Dračevo 284) ŠOŠO ILIJA sa 5 članova, TREBINJE, Dračevo 285) ŠUTIĆ SPASOJE sa 6 članova, STOLAC, Meča

sl.41 simbol kolonizacije

Katarine 1945/46.

Ostale, od 373 porodice, vratile su se ubrzo u zavi- čaj, što znači, da se u stari zavičaj vratilo 88 porodica.

Porodice koje su zatečene 1945. godine i ostale da žive u Ravnom Topolovcu

1) ČONTOŠ JANOŠ vlasnik ciglane

2) BUDAJ PAL

3) PAP PAL

4) ČIBESKU MARKO

5) DAVID PIŠTA elektri čar

6) KRUČAJ ANDREAS Lekar (trgovac)

7) KAUTEN VILMA

8) BABE MATIAS

9) ROZENHOFER MATIJA kroja č

10) KRČ NIKOLA

11) KOSO JOHAN

12) ALBERT FERENC 13) RADU , NIKOLIĆI i PETROVI ĆI, porodice Roma.

120

5.3. ZAVIČAJNA MESTA TOPOLOVA ČKIH KOLONISTA

mesta iseljavanja Sl.42 - Mapa Bosne i Hercegovine sa mestima iseljavanja kolonista Topolovački kolonisti došli su iz sledećih većih zavičajnih mesta (tadašnji srezova): Trebinje, Ljubinje, Stolac, Ljubuško, Mostar, Visoko, Busovača, Bosanska Krupa, Sanski Most, Prnjavor, Bosanski Brod, Gradačac, Brčko, Bijeljina, Tuzla, Lopare, Ugljevik, Kalesija, Zvornik, Srebrenica, Bratunac i Petrovgrad.

121

GALERIJA SLIKA VE ĆIH ZAVI ČAJNIH MESTA TOPOLOVA ČKIH KOLONISTA

Sl.43 - Trebinje Sl.44 - Ljubinje

Sl.45 - Konjic Sl.46 - Stolac

Sl.47 - Mostar Sl.48 - Ljubuško

122

Sl.49 - Bosanska Krupa Sl.50 - Srebrenica

Sl.51 - Sanski Most Sl.52 - Zvornik

Sl.53 - Gradačac Sl.54 - Tuzla

Sl.55 - Brčko Sl.56 - Lopare

123

Sl.57 - Bijeljina Sl.58 - Ugljevik

Sl.59 - Bratunac Sl.60 - Visoko

Sl.61 - Bosanski Brod Sl.62 - Kalesije

Sl.63 - Petrovgrad Sl.64 - Prnjavor

124

Zaklju čno razmatranje Sagledavanjem kroz istoriju događanja preko dve osnovne odrednice: lokacije naselja i stanovništvo, kroz periode promena vlasti i društveno-ekonomskih odnosa, od feudalizma kroz kapitalističko privređivanje u okvirima Austrougrske monarhije i Stare Jugoslavije do kolonizacije Katarine 1946. godine može se zaključiti: Mada je pustara Kendereš naseljavana još u vreme Turaka srpskim stanovništvom koje je živelo polunomadskim načinom života, sam teren zbog iznenadnih poplava i ratnih okolnosti, nije pogodovao stalnom naseljavanju. Tek je regulacijom Begeja stvoren uslov za izgrađivanje naselja stalnog tipa. U težnji da pretvori slabo naseljeni i zapušteni prostor Banata u plodnu ravnicu, ojača etnički sastav i gra- nicu prema Turskoj, Austrougarska monarhija je organizovala plansku regulaciju reka, izgradnju puteva i naselja u Banatu i izvršila kolonizaciju Nemaca iz Nema- čke u Banat. Spahije Kišovi postali su vlasnici Kende- reša. U Kendereškoj pustari posednica Katarina Kiš izgradila je naselje Katarinu 1812. godine koje se slu- žbeno kao naseljeno mesto vodi od 1794. godine.

125

Naselila ga je, već kolonizovanim Nemcima iz okolnih mesta. Već se u Torontalu za vreme Katarine odigrao dosta brzi razvoj i stabilizacija prilika u Katarini. Napredo- vanju mesta doprineo je razvoj Banata, a ovaj se ubrzano razvio zahvaljujući povlašćenom položaju, konjuktu- rama žita i potrebama velikih gradova i vojske u Mona- rhiji za žitom i stokom, pretvorivši se od najnerazvije- nije u najrazvijeniju i najbogatiju oblast Austrouga -rske monarhije. Ovaj period je praćen i sa dosta nedaća. Neutralnost u Mađarskoj revoluciji 1848/49. godine, nastavak povoljnih prilika u Srpskom Vojvodstvu potrebe za žitaricama i stokom, upotreba mehanizacije, plodna zemlja, omogućila je znatnom broju posednika zemlje u Katarini da se relativno dobro snađu kao ga- zde u kapitalističkoj privredi, te će na svojim imanjima za rad angažovati najamnu radnu snagu. Uspešno su savladavane nedaće među kojima je najveća bila kolera. Odgoju i školovanju omladine posvećivana je velika pažnja. U periodu mađarske uprave, a kasnije u Staroj Ju- goslaviji, već uhodani sistemi kapitalističkog privređi- vanja u poljoprivredi, preduzimljivost uz praćenje i uvo- đenje savremene mehanizacije i unapređene stočarstva, doprinosili su da katarinski Nemci podižu produktivno- st i u nepovoljnim uslovima ekonomske krize održe relativno dobar standard života. Drugi svetski rat i stavljanje u službu Trećeg Rajha, primoraće Nemce iz Vojvodine, a zajedno sa njima i katarinske na iseljavanje.

126

* Sveobuhvatnom, planskom kolonizacijom i agra- rnom reformom Vojvodine, koju je organizovala drža- va FNRJ, mesto Katarinu naseliće kolonisti iz popalje- nih i razrušenih krajeva Bosne i Hercegovine. Odmah pri doseljavanju kolonisti će otpočeti organizaciju života i rada u novoj sredini, putem kolektivnog uključivanja u Seljačku radnu zadrugu. Uključivanjem u Seljačku radnu zadrugu, s prole- ćnom setvom 1946. godine počeli su prvi radovi kolonista u zajedničkom životu i razvoju Ravnog Topolovca.

127

KORIŠĆENA LITERATURA Avramović dr ing. Teodor- Privreda Vojvodine od 1918. do 1929/30. godine s obzirom na stanje pre Prvog svetskog rata, Novi Sad, 1968. Varga Janos-Typen und Problemen des bauerliche Gru- ndbesitzes in Ungarn 1767-1848, Budapest,1938. Gaćeša Nikola- Agrarna reforma i kolonizacija Jugosla- vije 1945-1848. godine, Novi Sad, 1972. Grupa autora- Prilozi i građa za poznavanje naselja Vojvodine, Novi Sad 1964. Grupa autora- Istorija naroda Jugoslavije, Knjiga II, od početka XVI do kraja XVIII veka, Prosveta, Beograd, 1960. Grupa autora-Istraživanja knjiga III Institut za istraživi- vanje istorije Vojvodine, Novi Sad, 1974. Grupa autora-Vojvodina-znamenitosti i lepote, Beograd 1968. Erdeljanović Jovan- Srbi u Banatu, Matica Srpska, Novi Sad, 1986. Lebl Arpad- Građanske partije u Vojvodini 1887-1918, Novi Sad, 1978.

128

Hegediš dr Antal- Agrarni odnosi u Torontalnoj župani- ji u Banatu 1779-1848, Novi Sad, 1987. Hoffmann Leo- Kurz Geschichte der Banater Deutschen von 1716 bis 1848, Temeswar 1925. Pecanjski Sveta- Pančevački distrikt, 1717-1773, Novi Sad, 1985. Popov Jelena - Narodni front u Vojvodini 1944-1953, Novi Sad, 1986. Popović Vojislav - Poljoprivreda Vojvodine 1935-39, Novi Sad, 1974. Putz Jakob - Geschichte der Gemeine Kathreinfed, In Volkswart, Novi Sad, 1937. Jovin dr Slavko - Epidemije kolere u Vojvodini 1836. Matica Srpska, Novi Sad, 1984. Jovin dr Slavko - Epidemije kolere u Vojvodini 1848- 1849, Matica Srpska, Novi Sad, 1987. Jovin dr Slavko - Epidemije kolere u Vojvodini 1873. Matica Srpska, Novi Sad, 1974. Jordan Sonja- Die keiserliche Wirschaftpolitik im Banat im 18. Jahrhundert, Munchen, 1967. D.J. Popović-Ž. Sečansk i- Građa za istoriju naselja u Vojvodini od 1695. do 1796, Novi Sad, 1936. Radovanović Boriša- Ravni Topolovac, Beograd, 1991. Rasimus Hans-Kathreinfeld (1794-1944) Munchen,1982 Sandgruber Roman - Oesterreichische Agrarstatistik, Wien, 1968. Till Jozef.-Unvergessliche Heimat Kathreinfeld in Banat Tomić dr R. Pavle- Opština Žitište, geografska mono- grafija, Novi Sad, 1987. Tarillion Jozef- Verlorene Heimat- Die Geschihte Kath-

129

reinfelds. Feldmarschall Conrad - Aus meiner Dienstzeit 1906-

1918. Wien, 1926. Šijački mr.Ljubica- Privreda Banata između dva svetska rata, Novi Sad, 1987. Čehak Kalman- Nacionalni i socijalni sastav banatskog stanovništva krajem XIX i početkom XX veka, Zbornik za istoriju, Novi Sad, br.2/1983. Časopisi - Zbornik za istoriju br.1/1970, br.15/1977. Matica Srpska, Novi Sad.

130

PRILOZI

I. Kratak pregled zbivanja u vezi naselja61 od 1720. do 1947. godine

1720- Kendereš je prostor pustara i močvara. 1728- Počela gradnja Begejskog kanala pod upravom Mersija. 1759/60- Rad na poboljšanju plovidbe Begejom pod na- zorom holandskog inžinjera Fremoa. 1779 -Banat podeljen u tri oblasi Torontal,Tamiški i Kra šoseverinski. 1788- Novi rat sa Turcima. Mnogi se vratili u stari zavi- čaj u Nemačku 1797- Velika ratna opterećenja. Ratni porezi. 1811-U februaru, devalvacija novca na 1/5. Preko noći svaki građanin izgubio 4/5 u novcu. Zlato i srebro izvučeni iz upotrebe. 1814-Velike kiše i poplave. Njive se u proleće nisu mogle sejati. 1816-2. februara, nepodnošljiva hladnoća. Hladni pone- deljak. Usevi premrzli. Žetva nikakva. Nevolje i 61 Naselje je menjalo naziv u zavisnosti od države koja je njime vladala. Nemci su ga nazivali (Kathrarinenfeld=) Kathreinfeld, Mađari: Katalinfalva, a Srbi: Katarina, Katarinovac, Topolovac, Banatski Topolovac i Ravni Topolovac.

131

glad. 1830-Zbog hladnoće i duge zime loša žetva. 1831- Kolera u Katarini. Od 15. avgusta do 30. septembra 200 ljudi umrlo od kolere. 1836-12. maj mraz i veliki sneg poništili setvu. Leto su- šno i bez žetve. Nevolje u ishrani stoke. 1837-23. decembara i 23. januara 1838. jak zemljotres. Porušeni dimnjaci mnogih kuća, risovi na zidovima kuća i na zidovima crkve. 1838-Delimične poplave u ataru. 1841- Ceo Katarinski atar pod vodom. Usled prekome- rnih poplava skupoća, mršava žetva. 1848-Izbila revolucija. 14.aprila prekinuta sloboda. 1849-Najezda skakavaca. Veliki deo setve poništili ska- kavci veličine oko 10cm. Kod Vilagoša 12.avgusta potučeni Mađari . U avgustu pogubljen Erne Kiš, noću od katarinskih seljaka dovučen i sahranjen u porodičnu grobnicu. 1855-Uvođene gruntovnice na posedima. 1863-Glad. Suša. Mizerna žetva, skupoća. Pojava sko- rbuta kod naroda. Stoka omršala i onemoćala. 1864- Bogata i izdašna godina. Maksimizirani životni uslovi. 1866- Rat Austrije i Pruske.Pšenica preko zime izmrzla. 1867- Uvedena opšta ratna obaveza. Brze kupovine po- trebština i hrane za vojsku. 1870- Velike padavine,kiše, poplave, nepovoljni vremenski uslovi i u sledećoj godini. Na njivama rasla šaša i visoka trava. 1872-Erne Daniel postao zastupnik izbornog okruga Sv.

132

Đurađ, takođe i za Katarinu. 1873- Iznenadni manevri vojske. 1875- Uvode se metarske i kilogramske mere. 1877- Mobilizacija seljaka rezervista. 1878- Okupacija Bosne i Hercegovine od strane Austro- ugarske. Zastupnik izbornog okruga postao Niko- laus Kiš. 1881- Visoke vode i poplave u ataru. Zastupnik izbornog okruga postao Gvido Karčoni. 1886- Uvedena u opštinama obavezna upotreba mađa- rskog jezika. Počela gradnja pruge uskog koloseka Bečkerek-Žombolj. 1892-8.6. Slava 25-godišnjice krunisanja Franca Jozefa I. Izborni okrug kao predstavnik preuzeo baron dr Geza Pap iz Elemira. Ovo mu je treći mandat. 1894- 13. juna navršilo se 100 godina postojanja Karari- ne. 1898- Dogodio se zemljotres 4. avgusta. Snažna oluja odnela veliki broj krstinja po polju. 1896- Stogodišnjica u Ugarskoj. Uvedeni matični uredi. 1897-28. maj: Socijalistička partija uvela predstavnike u parlament. Radnici iz Budimpešte, Sv. Đurađa, Kleka, Katarine, njih 500 zahtevaju socijalnu je- dnakost i veće plate za žetvu . Obećana pomoć i ispunjavanje uslova. U Srpskom Elemiru 11. juna izbile demonstracije. Dva radnika poginula i dva policajca povređena. 1897- 5. juli: Velike štete od oluje u polju. 1899- Sredinom maja ležalo 15 do 20 cm snega. 1901-2. april; 17 sati i 55 minuta: Zemljotres. Popadali

133

kamini i pukotine po zidovima. 1902- Prolećni vašari: stočni u Žombolju,zanatski i živi- narski u Velikom Bečkereku. Nezapamćena oluja 11. jula za vreme žetve razbacala snopove pšenice, čupala drveće, odnosila krovove sa kuća. 1903-19. februar i 3. mart- zemljotres. 1904- Lazarevački zemljoradnici kupili u Katarinskom ataru 400 kj Plan polja i 200 kj Špic polja. 1906- Lazarevčani kupili još 351 kj u zadnjem Kende- šu. Karlo Heler osnovao u Bečkereku lokalne novine "Naš list". Pobeda opozicionih partija 1848. Advokat Samu Kardoš iz Bečkereka postao posla- nik. 1908- Lazarevački seljaci kupuju 740 kj u Katarinskom ataru, ovim je udovoljeno 400 kj od gospode Kiš za Ečansku gospodu. 1910- 10. maj besnela gradna oluja i napravila velike štete. Dr Geza Pap postao ponovo zastupnik Ka- tarine i ostao sve do 1918. Veliki broj poslanika su bili veleposednici te su malo držali do sitnih posednika i Nemaca. 1911- Izgradnja Šećerane uVelikom Bečkereku. Kapaci- teta milion džakova godišnje. 1914-26. juli Opšta mobilizacija u Austrougarskoj. Mo- bilisani svi vojni obaveznici do 37 godina. Prvi svetski rat. 1914-18.-Sve cene životnih artikala maksimizirane. Na- jčešće životni artikli izdavani preko kartica. Hleb mešan sa 50% kukuruza. 1915-U junu nemački vojnici u Katarini.

134

1916 - Popisuje se pšenica pri vršidbi. 21. novembra umro car Franc Josip I. Karl I nasledio presto. 1918 - Mnogo dece u Katarini angažovano na radu u ataru iz Nemačke. Sitna kiša neprestano padala. Novembar- Srbi zaposeli Vojvodinu i osnovali državu zajedno sa Hrvatima i Slovencima. 1936- Sejao se ricinus. 1940- Velike poplave. Voda odnela most kod Sečnja. 1941- Puč u Beogradu 1944 - Rekordna žetva. 4. oktobra ruski vojnici zaposeli Katarinu, oko 20. oktobra svu vlast preuzeli partizani. 1.novembra, uvedena vojna uprava. 1945-18. -april Katarina prestala da postoji pošto je svo preostalo stanovništvo iz svojih kuća prebačeno u Radni logor Katarina. 17.septembra stigao prvi transport kolonista iz Stoca sa 57 porodica. 1946- Tokom februara i marta, kolonistima deljena zemlja i oformljena Seljačka radna zadruga. Na prostoru južnog atara sela Uprava narodnih dobara formirala državno poljoprivredno imanje "Zlatica". S prolećnom setvom počeo zajednički život i rad kolonista u Katarini, što se označava kao nastanak Ravnog Topolovca. 1947-Naselje se vodi pod nazivom Topolovac.

135

II. Prvi stanovnici rođeni u Ravnom Tololovcu

nakon kolonizacije 1945/1946. godine

Prvi muški stanovnik rođen u Ravnom Toplovcu bio je Obradović M. Jovo, a u prvim generacijama ro- đeni su:

Sl.65. Obradović M. Jovo

Avlijaš Radojka 1947. Adamović Milena 1947. Božić Radojka 1946. Bošković Vesko 1946. Brbor Zlata 1947. Budaj Pal 1946. Bjelica Radojka 1946. Vasić R. Ilija 1947. Vasić M. Danica 1947.

Vukić Danilo 1946. Vukojević Milka 1946. Vučić Stanko 1947. Vukosav Nada 1947. Gajić Cvjeta 1947. Glavan Jovo 1946. Gajinov Mira 1947. Golubović Krstinja 1946. Grbo Radojka 1947. David Đerđ 1947. Dobranić Radojka 1946. Domazet Milorad 1946. Domazet Mileva 1947. Domazet Milena 1947. Domazet Slavka 1946. Duka Nevenka 1947. Duka Slobodan 1947. Dragičević Risto 1947.

136

Đukić Stoja 1946. Đurica Nasta 1946. Đembev Agneš 1946. Zovak Srećko 1946. Zubac Rajka 1947. Zurovac Nedeljka 1947. Ili ć Milenko 1947. Janjić Mladen 1947. Janjić Radoslav 1946. Janjić Milosav 1947. Jevtić Radmila 1946. Jurić Rajko 1946. Jurković Mate 1946. Jurković Mara 1946. Kozina Nada 1946. Kovačević Bogdan 1947. Kovačević Olga 1946. Kočmaroš Piroš 1946. Kologranić Stefica 1947. Koprivica Boro 1947. Krunić Dušan 1946. Kukić Milena 1947. Kurili ć Milivoje 1947. Kostić Desanka 1946. Kalmak Petar 1946. Lakić Zora 1946. Ljepava Slobodanka 1946. Magazin Bosiljka 1945. Manigoda Milan 1946.

Manigoda Draginja 1946. Manigoda Slavka 1946. Maltez Jovo 1947. Mili ć Miroslav 1947. Mili ć Miodrag 1947. Milinovi ć Mićo (Milorad) 1947. Mićić Dobrila 1946. Mihić Olga 1947. Mili ćević Senka 1946. Milutinovič Milan 1946. Milutinović Mirjana 1947. Mijatović Krsman 1946. Mitrović Novka 1947. Mrđa Gojko 1947. Nedimović Pero 1947. Ninković N. Milorad 1947. Ninković A. Milojka 1947. Nikolić Tomo 1947. Novčić Nevenka 1947. Novaković Slobodan 1946. Nikolić Taša 1946. Olah Andraš 1946. Pavić Milka 1946. Pribišić Anđelko 1946.

137

Pribišić Slobodanka 1946. Pudar Milena 1947. Petrović Anka 1947. Pudar Strajna 1947. Pudar Ljiljana 1947. Pekić Višnja 1947. Pejić Nikola 1947. Pedalo Radmila 1946. Petrović Olga 1946. Pešić Milica 1947. Pešić Mirjana 1947. Radulović Milorad 1947. Radu Mile 1947. Radu Mara 1947. Radić Dobrila 1947. Radovanović Ratko 1947.

Soldo Slobodan 1945. Sarić Milena 1947. Simić Radenka 1947. Sorajić Milan 1947. Semiz Mara 1946. Soldo Ljilja 1947. Stupar Borka 1947. Stanarević Đoko 1946. Severi Erži 1946. Stojanović Anđelko 1946. Stojanović Ljeposava 1947. Stajić Ružica 1947. Tomić Ljubica 1946. Takač Rozi 1946. Trivunović Milan 1946. Trivunović Nevenka 1947. Tomić Marko 1947.

Cvetinović Dušan 1947. Cerovina Milena 1946. Cerovina Borika 1946. Ćorluka Mira 1946. Ćorić Milojka 1946. Čerečina Zora 1946. Čerečina Slavka 1947. Čalija Borinka 1946. Uzelac Dragan 621947. 62 Donešen kao tek rođeno dete

Šandor Janoš 1947. Šarić Slobodanka 1947. Šošo Boro 1946. Šešlija Zagorka 1946. Šiman Janoš 1946. Škundrić Ranko 1947. itd. Napomena: Prilikom pregleda ovog spiska treba imati u vidu, da je jedan broj tek ro đene dece i dece do

138

godinu dana, godišta 1945 ,1946. i ranijih, donesen i zaveden u ma- tične knjige rođenih, mesta odakle su kolonisti doseljavali, te se tako nisu našli upisani u Matičnim knjigama rođenih u Ravnom To-

polovcu, a s druge strane jedan broj tek ro đene i male dece, koja su zavedena u matične knjige R. Topolovca kolonisti koji su se vra- ćali u stari kraj poveli su sa sobom.

III. Na mapama nekad i sad

Sl.66 - Banat na mapi iz 1703. godine. Za vreme nastanka ove karte vodeni tokovi u Banatu još nisu bili uređeni (kartu su početkom 1703. godine uradili geografi francuske akademije nauka). Okolina Bečkereka bila je velika bara, a severno prema Segedinu prostirala se hrastova šuma.

139

Sl.67 - Karta Ravnog Topolovca sa okolinom (sadašnji i stari ugarski nazivi mesta)

Sl.68 - R. Topolovac na Katastarinskoj karti opštine Žitište

140

IV. Veli čina atara, važniji datumi i nazivi

naselja

Veličina atara .godina premerena površina kj i kvadratnih hvati 1826. 7741 1300 1855. 8501 (od toga 4024 alodijum) 1890. 9019 - 1900. 9017 - 1945. 9017 . Ravni Topolovac zahvatao je 1980.godine površinu od 3102 h 02 ara i 89 kvadratnih metara (5390,958kj) na ostalom delu atara formirano je poljoprivredno imanje "Zlatica"

Važniji datumi:

13. jun 1794. godine dan osnivanja naselja Katarine (Kathreinfeld) 18. april 1945. godine prestalo da postoji naselje Katarina sa nemačkom etničkim sastavom stanovništva. Prolećna setva 1946. godine nastanak Ravnog Topolovca.

Nazivi naselja:

-nemački:(Katharinenfeld=) Kathreinfeld,

(od 1794. do 1878. i od 1941. do 1944.) - mađarski: Katalinfalva (od 1878. do 1918.)

- srpski: Katarina (od 1918. do 1920. , od 1922.do 1941. i od 1944. do 1947.)

Katarinovac (od 1920. do 1922.) Topolovac (od 1947. do 1948.)

Banatski Topolovac(od 1948. do 1949.) Ravni Topolovac od 1949.--

141

Sl.69 - Ravni Topolovac, centar 2008.

142

IZ RECENZIJE Autor je sistematično, prihvatljivim jezikom i logi- čkom strukturom teksta izložio razvoj sela Katarina.U izlaganju je vođeno računa o postojećim društveno ekonomskim uslovima pojedinih faza razvoja. Posebna pa- žnja je posvećena ekonomskim uslovima, mada,ne uvek na najdirektniji način, nije zanemaren ni kulturni razvoj, kao i razvoj sporta i drugih delatnosti. U tom smislu knjga u znatnoj meri doprinosi razumevanju istorijskih prilika u Vojvodini i s obzirom da je namenjena širo- kom krugu čitalaca ima svoj obrazovni i kulturni značaj. Prof. dr Danilo Obradović KRATKA BELEŠKA O PISCU Ratko I. Radovanović,rođen je u Ravnom Topolovcu 1947. godine. Magistar je organizacionih nauka, diplo- mirani inženjer i nastavnik matematike.Radio je u osno- vnim školama u Ljubinju i Zavidovićima, a zatim u pre- duzeću "Prva iskra" Barič/ Beograd. Živi u Ravnom Topolovcu. Ima objavljen veći broj stručnih radova iz oblasti, oganizacione, obrazovne i kadrovske delatnosti u privredi.

143

Izdanje knjige pomogli su:

- Bjelica Milosav- Menoti, fudbalski trener u Južno-afričkoj Republici, pokrovitelj kao i - Mesna zajednica Ravni Topolovac - Firma "UZICO" d.o.o. - Beograd ul. 11 krajiške divizije 47, tel. 011/2334-397

- Firma "DUKA" d.o.o. Čestereg - Firma "PRODUKT" d.o.o. Zrenjanin - SUR "DENDA" Ravni Topolovac

-

YUBOREX 11080 Beograd Dr Nedeljka Ercegovca 29/c www. yuborex.co.yu, tel. o63/8393489

-Firma "SITOPRINT" Žitište - Firma "ŠUTIĆ" d.o.o. Žitište ul. Železnička 22

Maltez Jovo Perišić Nedeljka Mihić Olga Bjelobaba Mileva Merdžan Rajka Obradović Jovo Semiz Dragoslav Biberdžić Slobodan

144

145

Documents

Uzmite šaku svežeg pepela čega što je prošlo ćete da je to ... · PDF filePropast Katarine ... II. Prvi stanovnici ro ... 3 Banat je prostor oivi čen rekama: s juga Dunavom,