Uzm.Psk. Hülya Zanbak

U.Ü. Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi

Bursaspor Klübü

UNESCO ergenlik dönemini 12-24 yaş dilimleri

arasında kabul etmiştir.

Ergenlik başlangıç ve bitiş sürelerinin

belirlenmesinde olduğu kadar normal ve

anormalliğin belirlenmesinde de güçlük çekilen

bir dönemdir.

Ergenlikte ortaya çıkan iki önemli kavram

psikolojik olgunluk ve uyum kavramlarıdır.

Ergenlik döneminde, geçmiş çocukluk çağının

bedensel ve ruhsal güçlükleri, bilgi, deney ve

yaşantı birikimi, çocukluk yıllarında yaşanılan

sorunlar bu dönemde yeniden alevlenir ve

çözümlenmeyi bekler.

Çözümlenmediğinde de insan yaşamının

gelecek erişkinlik, olgunluk çağlarını etkiler.

10-13 yaşlarında

bedensel ve biyolojik

değişiklikler ön plandadır.

Ergende kendi beden

yapısına, değişme ve

gelişmelere ilişkin

birbirine karşıt, çelişik,

değerlendirmeler ve

düşünceler ortaya çıkar.

Bir yandan, beden yapısının, yüzünün çirkinleştiğini kabul edip, kaygı duyar, sıkılıp üzülür. Hatta utanır. İçine kapanır, çevreden uzaklaşır.

Öte yandan, bedenindeki değişme ve gelişmeleri ortaya çıkarmak, kazandığı güzellikleri başkalarına göstermek için çaba harcar.

Bedensel değişiklikler bazen o kadar hızlı olur ki gençler bedenlerinin içinde kendilerine yabancılık çekerler.

Birden uzayan kollar ve bacaklar sakarlıklara yol

açar.

Büyüyen göğüsler, yüzde çıkan akneler genç de

bu değişimin sonunun nereye varacağına

yönelik kaygılar yaratır.

Bu dönemde ergenlerinin çoğunun ayna

karşısında bedenlerini inceleyerek geçirdikleri

uzun süreler yeni bir beden imgesi edinme ve

buna alışma çabalarının göstergesidir.

Tüm bu fiziksel değişiklikler karışık duygulara yol

açabilmektedir.

Büyüyor olmanın heyecanı genellikle

değişikliklerle baş edebilme kaygısını da birlikte

getirir.

Bu nedenle erken dönemdeki ergenlerde

duygusal dalgalanmalar sık görülür.

Bir gün çok keyifli

görünen gencin ertesi

gün depresif bir hal

alması, kendine

güveninin azalması bu

dönem için hiç de

şaşırtıcı değildir.

Duygusal iniş çıkışlara paralel olarak

davranışları da etraftaki erişkinleri bocalatacak

kadar farklılıklar gösterebilir.

Bir an çok olgunca düşünüp davranabilen bir

genç bir an sonra çocukça davranışlar

sergileyebilir.

Eğer ergen fiziksel değişimlerle ilgili olarak

önceden bilgilendirilirse vücudunda olup

bitenlere uyum sağlaması daha kolay olacaktır.

Bu değişimlerin nedenleri açıklanmalı,

orantısızlığın ve dengesizliğin zaman içinde

düzeleceği söylenmelidir.

Ergen değişmekte ve gelişmekte olan bedenini

kabul etmeli ve bu değişime uyum

gösterebilmelidir.

Bu karmaşayı yaşadığının bir göstergesi olarak

ergene ait bazı davranış örnekleri verecek olursak;

Ambivalan duygulara sahiptirler.

Aşırı özgürlük isterler.

Bağımlılığı reddederler.

İsteklerini erteleme özelliğinden yoksundurlar.

Kendilerine dönük yaşarlar.

Kendilerine yeterince güven duymazlar.

Arzularının tersine gidildiğinde isyan etmede

üstlerine yoktur.

Çocuğun bu zor döneminde çevresindeki

yetişkinlerin tutumları bir kat daha önem

kazanır

Otoriter tutumlar ergenlik döneminde hiç işlemez.

Ergenlik dönemi çocuğun baş kaldırma, kendi bağımsızlığını kazanma dönemidir.

Otoriter, baskıcı tutumlar çocukta isyana sebep olur.

Otoriter tutumla disiplini birbiriyle karıştırmamak gerekir.

Ergenlik dönemi çocuğun en fazla disipline ihtiyaç duyduğu dönemdir.

Ergene şunu yap bunu yapma dediğimizde

sebeplerini mutlaka açıklamak zorundayız.

Onun sebeplerini de mutlaka dinleyebilmeliyiz.

Ergenlik döneminin en önemli özelliklerinden biri

kimlik oluşumu diğeri de aileden duygusal olarak

ayrışma, bağımsızlaşmadır.

Kimlik oluşurken ergen bir karar dönemi geçirir.

Önceleri annesini babasını model alıp onlarla özdeşim kurarken, ergenlik döneminde esas referans grubu arkadaşlar ve akran gruplarıdır.

Ergen farklı kimliklerden özdeşimlerle (bir futbolcu, bir film yıldızı vb)ideallerini belirler ve kimlik oluşur.

Arkadaş grubu ergenin kimlik oluşumunu ve aileden duygusal olarak ayrışıp, kendi özgür yetişkin bireyselliğine doğru ulaşmasına yardımcı olur.

Ergen için bir gruba dahil olmak, kabul edilmek

büyüdüğünü ispat etmek demektir.

Bu da sosyal yeteneklerinin gelişmesine katkı sağlar,

değer yargılarını grup içinde test etme imkanı bulur.

Arkadaş gruplarının iyi bilinmesi bu sebeple önemlidir.

Ergenlik dönemindeki arkadaşlıklar önce kendi cinsiyle

başlar.

Daha sonra da karşı cinsle arkadaşlık kurulur.

Bu iki cinsin birbirini tanıması açısından çok olumludur.

Orta Ergenlik

14-16 yaşlarında biyolojik gelişme biyolojik

gelişme tamamlanır, cinsel kimlik belirlenir ve

tepkiler ruhsal alandadır.

Bu dönem gerek olgunlaşmanın gerekse

öğrenmenin etkisiyle uyum becerilerinin daha iyi

kullanılabildiği bir dönemdir.

Ergen genellemeler yapabilir, soyut düşünebilir

ve deneyimleriyle birleştirebileceği içgörü

geliştirebilir.

Sonuç olarak da çevreden gelen çeşitli

uyaranlara fazla tepkisel davranmak yerine daha

ayrışmış, üzerinde düşünülmüş tutumlar

gösterebilir.

Soyut düşünen ergen sadece şimdi ve burada

hakkında düşünmekle kalmayıp aynı zamanda

şimdi ve buradanın olası çeşitlemelerini de

düşünebilir.

Bir çok olası çözümü göz önüne alabilir ve bunu

sistematik bir plana göre yapar.

Sorun çözerken esneklik gösterir. Sorunun bazı

yönleri değiştiğinde gerekli olabilecek çözümün

farklılıklarına açık olma özelliği vardır.

Soyut düşünce yetilerinin kazanılmasıyla yetişkin

tutumlarını da yeniden değerlendirmeye başlar.

Onların doğru dediklerinin her zaman doğru

olmadığını görürler, tutarsız davranışları daha iyi

ayırt ederler, çelişkileri süzerler, tartışmaya girer

eleştirirler.

Bu zihinsel gelişim gencin zaman kavramının farkına varmasına, şimdiki zamanın ötesinde düşünmeye başlayıp gelecekle ilgili kaygılar duymasına, zamanın geçmekte olduğunu hissedip kendi ölümlülüğünü de fark etmesine neden olur ki bu da baş edilmesi gereken ek stresler demektir.

Düşünme yetisindeki bu gelişme genci yaşamın anlamı gibi ciddi felsefi veya dini soyut kavramları da düşünmeye itebilmektedir.

Geç Ergenlik

16- 19 yaşlarında sorunlar sosyal ve psikolojik

nitelik kazanır.

Düşünsel arayış sosyal nitelik alır.

Kişiliğini kanıtlamaya çalışır.

Kuşak çatışması şiddetlenir

Yetişkinle olan çatışma toplumsal kurallara

kayar.

Ergenin Temel İhtiyaçları

Fizyolojik ihtiyaçlar

Güven ihtiyacı

Bağımsızlık ihtiyacı

Ait olma ihtiyacı(sevgi ihtiyacı)

Başarılı olma ihtiyacı

Kendini gerçekleştirme ve ‘ben’ gelişmesi

ihtiyacı;

Soyut düşünceye ulaşma ile;

Ergenin yaşadığı kültürel çevresi,

Ailesinin sosyo- ekonomik seviyesi

Zeka seviyesi arasında yakından ilişkiler bulunmaktadır.

Durum ne olursa olsun, ergenlerin yeni buldukları bu geleceğe bakma ve karmaşık sorunlara seçenek çözümler düşünme yeteneği onların yaşamlarına derin değişimler getirmektedir.

Ergenlikteki tipik duygusal yanıtları

şöyle ifade edebiliriz;

Duyguların yoğunluğunda artış Duygularda istikrarsızlık

Aşık olma

Mahcubiyet ve Çekingenlik

Aşırı Hayal Kurma

Tedirgin ve Huzursuz Olma

Yalnız Kalma İsteği

Çalışmaya karşı isteksizlik

Çabuk Heyecanlanma

Ergende Ahlak Gelişimi

Ergenlerin sosyal davranışları büyük ölçüde neyin doğru

neyin yanlış olduğuna ilişkin ahlaki değerler tarafından

tayin edilir.

Her ne kadar sosyal kurallar ve ahlaki değerler, öğrenme

sonucu kazanılmakta ise de, ahlaki gelişim belirli eğitim

ve belirli kurallardan göreli olarak bağımsız

görünmektedir.

Ahlaki gelişime bazı bireyler erken bazı bireyler geç

ulaşırken bazıları da kronolojik yaşları ne olursa olsun

tüm yaşamları boyunca ileri ahlak düzeyine erişemezler.

Ahlaki gelişim yaşa ve bilişsel olgunluğa bağlı

olarak aşama aşama gerçekleşmektedir.

Birinci düzeyde gerçek anlamda bir ahlak

anlayışı yoktur. Kişi egosantrik bir eğilim

içindedir; bencil güdülerine doyum sağlayacak

davranışlarda bulunmak ister, otoriteye saygı

gösterir ve insanları nesne olarak görür.

İkinci düzey olan ‘’yasa ve düzen’’(law-and-

order) düzeyinde ise, ahlaki ikilemler, toplumsal

beklentiler ve geleneksel kurallar dikkate

alınarak çözümlenir.

Üçüncü düzey ise yargılarını sadece belirli yasal

kurallara değil, soyut evrensel ahlak ilkelerine

dayandırma eğilimi gösterir.

Genç sporculara koçluk

yaparken;

Olumlu, eğitici, yardımcı ve özerkliği

destekleyici davranışların kullanılması

gerekmektedir. Cezalandırıcı, düşmanca ve

kontrolcü koçluk yaklaşımlarından

kaçınmalısınız.

Bir şeyleri doğru yapan çocuklara odaklanın

onları övün, özendirin. Dostça davranın ve

ödüllendirin. Yanlış yaptıklarından çok doğru

yaptıkları şeylere odaklanın.

İçten olun, samimiyetsizlik bir lider olarak

güvenirliğinizi zedeleyecektir. Zayıf

performansı cezalandırıcı olmayan bir şekilde

gösterin. “ orası gerçekten zordu”, “vazgeçme

başaracaksın”

Gerçekçi beklentiler geliştirin yaşı ve beceri

düzeyini göz önünde bulundurun. 16

yaşındaki çocuktan beklediğinizi, 11

yaşındaki çocuktan beklememelisiniz.

Çabayı en az sonuç kadar ödüllendirin. Her

şey yolunda gittiğinde ödüllendirmek kolaydır.

Maalesef her şey her zaman yolunda gitmez.

Takım kaybedebilir ve ya düşük performans

sergileyebilir. Fakat bir çocuk %100 çaba

gösteriyorsa bu çabada oyun sonucu kadar

ödüllendirilmelidir.

Öğrenme ve uygulama becerilerine

odaklanın. Eğer gençlerin fiziksel

becerilerinde herhangi bir gelişme yoksa

dünyadaki bütün olumlu koçluk yaklaşımları

işinize yaramayacaktır. Yönergelerinizi kısa

ve basit tutun. İstediğiniz hareketi çeşitli

açılardan pek çok kez gösterin. Gerekirse

çeşitli materyallerden destek alın.

Gelişimsel olarak onlara uygun aktiviteler

düzenlemek başarıyı elde etmenin

mükemmel bir yoludur. “çocuğu aktiviteye

değil, aktiviteyi çocuğa uydurun”

Kurallar mutlaka olmalı ancak bu kurallar

başarıyı ve motivasyonu arttıracak şekilde

düzenlenebilir. Herkesin oyunda etkin

olabilmesini sağlayın.

Gençlerle çalışırken yapılan en büyük hatalardan biri

beceri yanlış sergilense bile ( kötü vuruş) becerinin

sonucunu ödüllendirmektir ( sayı almak). Uzun

dönemde bu yararlı olmayacaktır. Sonucu göz

önünde bulundurmadan doğru olan beceriler

ödüllendirilmelidir.

Yeni beceriler deneme ortamları oluşturulmalıdır.

Çocuklar olumlu ve ilham verici ortamlarda daha iyi

karşılık verirler. Gülümseyin, etkileşim içinde olun ve

dinleyin.

Kendi koçluk davranışlarınızın farkında olun.

Koç- Sporcu ilişkisi

Koç- sporcu ilişkisi sporda en önemli

ilişkilerden çünkü sporcuların doyumunda, öz

saygısında ve performans yaratmada etkisi

çok büyüktür.

Hepimiz biliyoruz ki olumlu olmayı istesek de

eleştirinin gerekli olduğu durumlar vardır.

Eleştiri çoğu zaman öz güvenine tehdit olarak

algılanır ve savunmaya geçilir.

Aslında yıkıcı olmayan, yapıcı ve etkili

eleştiriler yapmak mümkündür. Bunu sandviç

yaklaşımı adı verilen yöntemle açıklayabiliriz.

Olumlu bir ifade kullanmak

Gelecek odaklı yönergeler vermek

Bir övgü ile sonlandırmak

Genellikle insanlar, beklenmedik hoş olmayan mesajları duymazdan gelme eğilimindedir.

Sporcunun ilk yoruma dikkat etmesini sağlayabilmek için önce olumlu bir ifadeyle başlanmalıdır.” iyi denemeydi”, “vurmak için zor bir saha” gibi.

Karşınızdaki oyuncu olumlu yorumu duyduğunda algılarını açacaktır ve yorumun yönerge içeren ikinci bölümüne dikkat kesilecektir.

Ancak bunu yaparken samimi olunmalı ve boş

övgülerden kaçınılmalıdır. Bu yönergenin gelecek

odaklı olması, açıklayıcı bir geribildirim olması

kişinin o an yaptığı hatayı düşünmesini engeller.(bir

hatayı düşünmek genellikle o hatayı tekrar yapmakla

sonuçlanır.

“ gelecek sefer sert bir yer topu karşılarken……yap”

Etkileşimi olumlu bir notla sonlandırmak

yönergelerin daha iyi hatırlanmasını sağlar.

Spor yaparken değişen koşullara göre özgüvenin

değiştiğini fark ederiz. Spor yaptığınız tesis

koşullarından, çalıştığınız antrenörün yaklaşımına,

antrenmana giderken trafiğe ayırdığınız zamandan

okulda aldığınız kötü nota kadar birçok faktör

spordaki özgüveni etkiler.

Özgüvenin koşullara göre dalgalanması sıkça

rastlanan bir durumdur. Önemli olan ise ihtiyaç

duyulan anlarda güvenin sizin yanınızda olmasını

sağlamaktır.

Kaygı seviyesi de durumsal olarak değişebilen

özelliklerdendir.

Kaçan bir golden, yapılan bir çift hatadan veya son

dakikada kaçan serbest atışlardan sadece fiziksel

yorgunluk sorumlu değildir.

Kaygı, odaklanmanın başlıca düşmanıdır.

Odaklanmanın tam olmadığı yerde ise potansiyel

performans ortaya çıkamaz.

Değişen koşullara göre kaygı seviyesini fark etmek

ve düzenlemek, gerçek müsabaka koşullarında

kaygıyı kontrol etmenin önemli bir anahtarıdır.

Bilişsel süreçler hayata bakış açımızı belirler.

Dünyaya ve hayata bakış açımız da

yaptığımız seçimleri belirler.

Başarılı, mutlu ve huzurlu olmak da bir

seçimdir. Bu seçimler hayatımızın her alanını

etkilediği gibi spor hayatımızı da etkiler.

Sporda karşımıza çıkan deneyimleri algılama

biçimimiz, bu deneyimlerden neler

öğrenebileceğimizi belirlemektedir.

Spor psikolojisi, sporcuların psikolojik yeteneklerinin

gelişimine odaklanan ve onların potansiyel

performanslarını ortaya çıkarmayı hedefleyen

uygulamalı bir çalışma alanıdır.

Spor psikolojisi, psikoloji biliminin etik değerlerini ve

temel kavramlarını içinde barındırırken, ayrıca spora

özgü yeni kavramlar ve uygulamalar içermektedir.

Sporda psikolojik destek, sporcuların ihtiyaç

duydukları alanlarda onlara destek vermek anlamına

gelir.

Çağımızda spora başlama yaşı giderek

düşmektedir.

Sporcu olmak isteyen çocuklar yoğun ve zorlayıcı bir

sürece girmektedirler. Bu süreç hem sporcu için

hem de ailesi için zaman zaman içinden çıkılmaz

sorunlar yaşanmasına neden olabilir.

Bu yüzden de hem sporcunun hem de ailelerinin

psikolojik ihtiyaçları ortaya çıkmaktadır.

Sporcuların

Motivasyon Kaynaklarını Bulup Harekete Geçirme

Konsantrasyon Seviyesini Yükseltme

Yüksek Performans için Uyarılmışlık, Stres ve Kaygı Düzeyini Kontrol Etme

Rahatlama Teknikleri Geliştirme

Doğru Hedef Belirleme

Performans Profili Çıkarma

Psikolojik Yetenekleri Geliştirme

Kendine Güven Seviyesini Yükseltme

Psikolojik Rutinler Oluşturma

Duygu-Davranış-Düşünce Kontrolü Sağlama

Bilişsel Süreçlere Odaklanma

Sporcu ailelerine

Grup Halinde veya Bireysel Olarak Yapılan Düzenli Görüşmeler

Ailelerin Çocuklara Doğru Yaklaşımını Sağlamak

Ailelerin Çocuklara Yapması ve Yapmaması Gereken Yönlendirmeleri Netleştirmek

Ailelerin Çocuklarına Hangi Yönlerden Desteklemeleri Gerektiğini Netleştirmek

Aileler için Çocuklarıyla Yaşadıkları Spora Özgü Sorunlarla Baş Etme Yöntemlerini Geliştirmek

Sporcu Çocuğu olan Ailelerin Hedeflerini Geliştirmek

Her sporcunun motivasyon kaynakları farklıdır. Bu kaynaklar bazen içsel bazense dışsal olabilir.

İçsel kaynaklar; sporcunun içinden gelen duygular, hırslar ve başarı ihtiyacı ile ilgilidir.

Dışsal motivasyon kaynaklarında ise sporcunun çevresinden gelen ödüller söz konusudur. Bu ödüller sadece maddi değildir. Bazen birinin sporcu hakkında övgü ile bahsetmesi de dışsal bir motivasyon kaynağıdır.

Konsantrasyon bulunduğunuz zaman diliminde

dikkatinizi, duygularınızı ve hislerinizi yapmak

istediğiniz işe vermektir. Sporda konsantrasyon

performansı etkileyen en önemli etmenlerden biridir.

Konsantrasyon sorunları yaşayan bir sporcunun

başarılı ve mutlu olması çok zordur. Bu yüzden, ilk

önce konsantrasyonu bozan içsel ve dışsal tüm

faktörler tespit edilmelidir.

Daha sonra sporcunun bu zihinsel engelleri aşması

için özel egzersizler yapılmaya başlanır.

Stres insanların beklentilerinin gerçekleşmemesi veya beklentilerinin gerçekleşmeme ihtimali belirdiği zaman ortaya çıkan fiziksel, psikolojik ve/veya davranışsal semptomların tümüdür.

Sporda aşırı stres, kaygı ve öfke kontrolü, sporcu ve antrenörlerin en sık karşılaştığı ve performansa olumsuz etki yaptığı bilinen etkenlerden biridir.

Sporculara en iyi performans verecekleri stres ve kaygı seviyesini bulup, bu seviyelere gelebilmek için doğru nefes alma, gevşeme ve rahatlama tekniklerinin sporculara uygulamalı olarak öğretilmesi sporcunun müsabakalarda da antrenmanlardaki gibi yüksek performans göstermesini sağlayacaktır.

“Kariyerim boyunca 9.000 den fazla şut

kaçırdım. Hemen hemen 300 maç kaybettim.

26 defa maçın sonucunu etkileyecek son

saniye atışını kaçırdım. Hayatım boyunca

defalarca kaybettim peki neden mi başarılı

oldum? İşte bu deneyimlerden dolayı."

Michael Jordan

Hem hayatta hem de sporda doğru hedefler

belirlemek çok önemlidir.

Bir sporcunun hedefi, gitmek istediği yönü ve

sonraki tüm çalışmalarını belirler.

Doğru hedef; açık, zamana yayılabilen, harekete

geçiren, gerçekçi ve ölçülebilir olan hedeftir.

Sporcular çoğu zaman hedef belirlemeyip kendilerini

sürecin akışına bırakırlar. Oysa başarılı olabilmek

için süreci kontrol etmek gerekir. Süreci kontrol

etmek içinse doğru hedefler koymak, bu hedeflere

ulaşmak için doğru çalışmaları yapmak gereklidir.

Kendine güven, performansın artırılması

bakımından en önemli psikolojik özelliklerden bir

tanesidir.

Kendine güvenin hem az hem de aşırı olması

sporcuların performansını olumsuz yönde etkiler.

Kendine güven zaman zaman yaşanılan tecrübelere

göre azalabilir veya yükselebilir. Önemli olan

kendine güven seviyesini,çevresel faktörlerden en

az şekilde etkilenecek şekilde belli bir seviyede

tutabilmektir.

Aileler olarak çocuklarımız hayatta en değer verdiğimiz varlıklarımız. Fakat bazen bilmeyerek de olsa onların gelişimlerini olumsuz yönde etkileyebiliyoruz.

Bu konunun spor alanında en sık rastlanan yansıması da ailelerin sporcu çocukları üzerinde kurdukları sonuç alma baskısı.

Kimi zaman çocuklarımızın yerine kendimizi koyduğumuz için kimi zaman da çocuğumuzu diğer sporcularla karşılaştırdığımız için çocuklardaki spor algısını yıpratabiliyoruz.

Aile-antrenör-sporcu ilişkisinin doğru ve

sağlıklı yürümesi sağlanmalı, aile-antrenör ile

iş birliği yapılmalıdır.

Çalışma ortamı şeffaf olmalı aileler

çocuklarının gelişimine yakından ve

çocuklarına zarar vermeden tanık olabilirler.