Vng Ty Bc (Vit Nam) Vng Ty Bc l vng min ni pha Ty ca min Bc Vit Nam, c chung ng bin gii vi Lo v Trung Quc. S lc v vng Ty Bc: a hnh Ty Bc him tr, c nhiu khi ni v dy ni cao chy theo hng Ty Bc-ng Nam. Dy Hong Lin Sn di ti 180 km, rng 30 km, vi mt s nh ni cao trn t 2800 n 3000 m. Dy ni Sng M di 500 km, c nhng nh cao trn 1800 m. Gia hai dy ni ny l vng i ni thp lu vc sng . Hnh chnh V mt hnh chnh, vng Ty Bc gm 6 tnh vi din tch trn 5,64 triu ha vi 3,5 triu dn:

Ha Bnh Sn La in Bin Lai Chu Lo Cai Yn Bi

Lch s Ti vng Ty Bc thi Php thuc lp ra x Thi t tr. Nm 1955, Khu t tr Thi-Mo c thnh lp, gm 3 tnh Lai Chu, Sn La v Ngha L, v n nm 1962 gi l Khu t tr Ty Bc. Khu t tr ny gii th nm 1975. Ni n Ty Bc , khng th khng ni n mi nh sn hnh khum mu ra vi i "khau ct" c o, thp thong u chiu khn piu sc s m duyn dng cng nhng hng cc bm php phng, oi x tch lp lnh. Vng vn ho Ty Bc l vng vn ho m thc c o vi mn c nng "pa pnh tp", mn xi np tan thm do cng cc thc chm "chm cho", ni "thng c" si sng sc cng th ru trong "lu su" in Bin, ru ng Bc H....

Vn ho Ty Bc l vn ho ca cc ln iu din xng "khp" (Thi), "ang" Mng, khn (Hmng)... Tc l Tc eo vng va ca ngi Mng - Lo Cai Vic tr m yu cng gii hn hoc gi ca theo s ca n u khng c th thy cng s xem s v eo vng va cho tr. Nghi l eo vng va cho tr ca ngi Mng hoa Ct Ct tng t nh nghi l eo vng va cho tr ca nhm ngi Mng trng Bo Ph - Bc H.

Xn Bn - Nt vn ha truyn thng ca dn tc Thi Trong truyn thng vn ha ca cc dn tc Ty Bc, cng gi, l hi tr thnh mt phong tc, tp qun truyn t i ny qua i khc, trong c Xn bn ca dn tc Thi.

Ting Thi, Xn c ngha l cng, rng hn l cu cho ma thun gi ha, ma v tt ti. Hng nm, Xn bn c t chc vo ngy Bnh ca thng 4 (theo lch 10 ngy ca dn tc Thi gm: canh, tn, nhm, qu, gip, t, bnh, inh, mu, k), nm nay c t chc vo ngy 17/4 dng lch. L vt gm mt u ln (phi l ln en), hai con g, mt qu trng, bt go, hng, nn. Thy mo ly mt bung thc, mt chic chi qung c, mt chic ba t ln bn cng ri c tc mo (li cng) cu cho ma thun gi ha, ma mng bi thu, xua ui t ma, em li sc khe, cuc sng m no cho mi nh. Sau , thy mo ly mt on tre, b i ri tung ln. L cng ko di khong 30 pht, l xong ngi i din mang mm l vt v nh, ly mt chung ru cn mi thy mo v b con dn bn cng ngi n ung vui v. L Xn bn thng km theo hi nh trng, nm cn, chi t m l. Thanh nin nam n chia hai bn, ai nm cn vo vng trn buc trn ngn mt cy tre dng gia sn s c thng mt chn ru. Sau l Xn, b con trong bn ra ng cy ba, xung m, bt u mt v la mi. Xn bn l mt phong tc cn gi c nhng nt vn ha truyn thng

ca dn tc Thi, tic rng truyn thng ny ang dn b mai mt. y l mt tp tc vn ha cn lu gi cho mun i sau. Tc g sp n khch ca ngi Thi Yn Bi G sp n khch l mt nt sinh hot vn ha dn gian c o ca ng bo Thi vng pha ty tnh Yn Bi. G sp to bu khng kh si ng, no nhit khi trong bn, trong mi nh t chc cc cuc vui c ng khch tham d.

S ngi tham gia g sp t 9 n 12 ngi, l n tr, gii vn ngh. Trong s , c mt ngi iu khin trng ci v s cn li mi ngi cm mt i ng tre hoc na ct b mu hai u, ng thnh hng st mp ngoi lan can. Tc cu ma ca ngi Thi Ha Bnh

Vo thng ba, thng t hng nm, h tri i hn l ngi Thi Mai Chu (Ha Bnh) li t chc ngy hi cu ma. Hi t chc theo tng bn vo nhng m trng c qung qung vng - im bo tri i hn ko di. Tham gia t chc hi ng nht l nam n thanh nin. Cn lp ngi trung nin v gi c th nh sn sng n tip on ht cu ma. Nu sau ngy hi cu ma, tri vn nng hn th n thng trng sau, cc lng li t chc tip vi hnh thc nh ln hi k trc. m Thc Pa pnh tp c sui nngPa pnh tp (c nng) l mn n c truyn ca ng bo dn tc Thi vng Ty Bc. Tc ng Thi c cu: ''Cy mn mk m ha, Bu to pa pnh tp ma s'' ngha l: '' G t tn em n, khng bng pa pnh tp em cho''. C nng ny trn qu khng ch bi gi tr m thc m cn c lng chun xc v bn tay kho lo ca ngi lm ra n. Tuy ch l mn n dn d, nhng pa pnh tp t lu ni ting nh mt mn n c trng ca m thc dn tc Thi, c nhiu ngi bit n.

Thng thc ming c nng vng rm, thm lng vi cm np xi do ta mi thy ht ci v ngt bo ca c, v cay ca qu t, cay ca qu mc khn, mu xanh ca hnh, xanh ca rau thm ln mu vng ca c nng. Cm xi n vi ''Pa Pnh Tp'' ca ngi Thi cng c v nh cm tm nu niu t n vi c bng kho ca ngi min xui vy. lm c mn ''Pa Pnh Tp'', ngi ta chn loi c chp nng khong 0,5kg tr ln, bo v cn ti sng. Trc khi m phi co sch vy khi p gia v ngm u vo c. Sau khi m c v b mt c bt u p v nhi gia v. Ngi ta khng m c ng bng m li m ng dc sng lng khi gp p con c mm mi gp d dng hn v phn gia v nhi trong bng c khi tip xc vi than hng s to mi thm ngm vo tht c.

Mi khi c khch qu ti nh, sau khi i li chia vui, cm n qu khch ch nh s mi v chia mt phn ''Pa Pnh Tp'' cho khch v mi ngi vi nim: y l mn n qu, mn khch, hn gp li khng bao gi qun. Va l mn n dnh i khch qu, "Pa Pnh Tp" cng cn va mn n i thng, rt thun tin cho vic gi cm i lm nng ry hng ngy. Cm xi n vi c nng, chm mui t gi (chm cho), cng vi can nc mt tht gin d m ngon ming. Gi y mn ''Pa Pnh Tp'' ca ngi Thi tr nn ni ting v tr thnh nhu cu c thng thc i vi du khch, v vy bn ng b qua nu c c hi n thm bn ca ngi Thi.

Thng c

Thng c l mn n c trng truyn thng ca ngi H'mng. Tht nu thng c c ch bin t tht b, tht tru, tht nga v tht ln. Cc b phn nh: lng, tim, gan, tit, tht, xng, c cho vo cho nc un nh, c th cho thm cc loi rau. Khi n, cho vn trn bp un, n n u mc ra bt n . y l mn n thng c lm vo cc ngy l hi, l n th bo v rng, nhng ngy c ng ngi nh hi lng, dng h, hay ch phin.

Ru ng Bn Ph Ru ng Bn Ph hay cn gi l ru ng Bc H l mt th ru ngon c sn ca ngi Mng Bn Ph, cao nguyn Bc H, Lo Cai. Cng vi ru To Mo v ru San Lng, ru ng Bn Ph l cc danh tu ca Lo Cai. ru Bn Ph c mu trong nh nc sui, lc mi ung nghe hng v thm nng, sau l cm gic m du. Ru ng ni y say lu nhng khng lm ngi ta ngu mui m cm gic vn sng khoi. Ru ng Bn Ph nu t nc ly t sui Hang D. Ru ng Bn Ph hng thm th nng nn, quyn r, ung vo khng gt, khng chua. Ng dng nu ru Bn Ph khng phi trng nng ry hoc thung lng, m trn ni cao heo ht. Loi ng ny cho bp chc, vng, nng sut khng cao, b li ht mm, bi v rt giu dinh dng. Sau khi thu hoch, ng

c gi nguyn bp, phi kh v bo qun nu ru dn. B quyt to nn s khc bit ca ru ng Bn Ph vi cc loi ru khc l ln men bng bt bng ca cy "pa". Ngi Mng ni y cho rng:" ung ru Bn Ph vo bui sng s c thm sc mnh, ta nh c mt v thn dng mnh h tr lm vic ng ng sut ngy khng cm thy mt mi. Nu ung vo bui ti, cng vi bng hu, ru nh c si dy v hnh rng buc tnh yu thng khng kht, trong lng mi ngi tro dng li hay, p, ni ln c nhng iu mi m, ngha thm su v ho hng m nhng lc khc khng c ru cha ni c."

Vn ha vn ngh Khp - mt hnh thc sinh hot c o ca dn tc Thi (C Chung) Khp ngha thc l ht, nhng cn c ngha l th ca, ln iu dn ca, cch trnh din th ca... Nhng li khp c vn v nh th nhng hn na n cn c nhc iu v tit tu rt cao. TY BC V TING KHN HMNG

Lng eo gi nng tru, chn leo dc cao, ln nng, xung ch, tay cm khn, bn cnh l cc c gi xng xnh vy hoa, tay cm d l hnh nh rt quen thuc ca cc chng trai HMng m ta c th bt gp bt k bn lng no ti cc tnh vng cao Ty bc: Lai Chu, in Bin, Sn La. Khn gn lin vi i sng hng ngy, i sng tm linh ca ngi dn tc HMng v n c sc ly lan, truyn cm rt mnh lit. Bi vy m nhc s Hng Thao phi tht ln rng: Ting khn Mng lm cho Ngc hong phi ng lng thng cm vi nhng ngi ngho kh, lm cho sui ngn ngng chy, chim rng thi ht, khin con nai ang i tm nc ung cng qun kht chy li, con nhm ang o hang cng phi lng tai nghe....

Nh ca Hnh tng Khau Ct ca ngi Thi en Ty Bc

Ngi nh sn ca ngi Thi en Ty Bc bao gi hai u hi cng c cu trc khum khum nh mai ra ting Thi gi l tp cng, va to dng, va gi s lin tng ti s chc chn, bn vng. Khau ct gm hai thanh g bt cho nhau hnh ch X, ng trn hai u n nc ting Thi l tiu bn. Trn Khau ct c trang tr nhiu hoa vn, ho tit nh: Bp cy gut ct lo ngong, hoa sen bk bua, hnh trng khuyt bn hai bn Khau ct trc ht chn gi cho mi tranh hai u hi py lm, dn dn cc ngh s dn gian, bng tr tng tng phong ph v bn tay ti hoa ca mnh m phng t nhin, to nn nhng hoa vn, ho tit trang tr cho Khau ct c mt v p hon ho, chuyn ch nhng ngha nhn sinh cao p.

Trang phc V p trang phc ph n Ty Bc

Min ni pha Bc khng ch c phong cnh hng v tr tnh, m cn l ni sinh sng ca nhiu dn tc thiu s mang bn sc ring c o. y l cc thiu n ngi Dao. Trong dn tc Dao c cc nhm a phng nh: Dao (Dao Cc Ngng, Dao sng, Dao D ly, Dao i bn), Dao Qun cht (Dao Sn u, Dao Tam o, Dao Nga hong, D Cn), Dao L gang (Dao Thanh phn, Dao Cc Mn), Dao Tin (Dao eo tin, Dao Tiu bn), Dao Qun trng (Dao H), Dao Thanh Y, Dao Ln Tn (Dao Tuyn, Dao o di)... Ph n Dao mc rt a dng, thng mc o di ym, vy hoc qun. Y phc rt sc s vi nhiu loi hoa vn nh ch vn, cy thng, hnh chim, ngi, ng vt, l cy... rang tr trang phc, h khng theo theo mu v sn trn vi m hon ton da vo tr nh, thu mt tri ca vi hnh mu ni ln mt phi.

Cch in hoa vn trn vi bng sp ong ngi Dao rt c o. Ngi ta dng bt v hay nhng khun in vo sp ong nng chy ri in ln vi. Vi sau khi nhum chm s hin ln hoa vn mu xanh l do ph lp sp ong khng b thm chm. Ngi Mng c cc nhm: Mng Trng, Mng Hoa, Mng , Mng en, Mng Xanh, Na Mio. Trang phc ph n Mng do chnh h lm ra. D rt a dng nhng bt buc phi c nhng th nh: khn i u, o, vy, tht lng, tp d ng trc v sau vy, x cp, trang sc Vy ca ph n Mng thng hnh nn ct, xp np xo rng.

Thiu n dn tc Mng Hoa Mng Khng

N ci vng cao Bc H Ph n Mng Trng th trang phc thng lm bng vi lanh trng v o thng x ngc c thu hoa vn cnh tay v ym sau lng. Ph n Mng Hoa mc vy mu chm c thu hoc in hoa vn bng sp ong, o x nch, trn vai v ngc p vi mu v thu. tc di, vn tc cng tc gi. Ph n Mng en mc vy bng vi chm, in hoa vn bng sp ong, o x ngc.

Thiu n dn tc Mng en Sa Pa Ph n Mng Xanh mc vy ng. Ph n Mng Xanh c chng cun tc ln nh u, ci bng lc mng nga, i khn ra ngoi to thnh hnh nh hai ci sng. Trang tr trn y phc ca h ch yu bng p ghp vi mu, hoa vn thu ph bin l hnh con c, hnh vung, hnh qu trm, hnh ch thp

Thiu n dn tc Ty Nhm a phng ca ngi Ty gm: Th, Ngn, Phn, Thu Lao v Pa D. B y phc c truyn ca ngi Ty lm t vi si bng t dt, nhum chm, hu nh khng thu tha, trang tr. Ph n mc vy hoc qun, c o cnh ngn bn trong v o di bn ngoi.

Thiu n dn tc Giy Ph n Giy thng mc qun mu chm c di vi p trn phn cp, o cnh 5 thn x t, di qu mng, ci khuy bn nch phi, h o v c tay o vin nhng di vi khc mu. Tc vn quanh u vi nhng si ch hng th theo ui tc. Vai khoc ti thu ch mu vi hoa vn l nhng ng gp khc.

Ngi H Nh c tr Lai Chu, Lo Cai. Nhm a phng gm: H Nh, C Ch, H Nh La M, H Nh en. Ph n H Nh mc o di 5 thn, x t sn xung chn. o bng vi bng nhum chm mu en, mu xanh. Trn ngc o pha phi, gn thm nhng ng xu bng bc hoc cc bng nhm. Khn, ngc o v hai ng tay o, l ni ch em ph din k ngh thu mc v trnh thm m ca mnh thng qua cch b tr cc khoanh vi c mu sc tng phn nhau, cng nhng ng nt hoa vn.

Thiu n dn tc La Ch Ngi La Ch cn gi l Th en, Mn, X. Ph n La Ch mc qun, mt s t mc vy. B y phc truyn thng l chic o di t thn x gia, ym thu, tht lng bng vi. N gii dng khn i u di gn 3 mt, mu chm en; eo vng tai, vng tay.

Hai c gi dn tc Nng Bc H Nhm a phng ca ngi Nng gm: Nng Giang, Nng Xung, Nng An, Nng Inh, Nng Li, Nng Cho, Nng Phn Slnh, Nng Quy Rn, Nng Dn... Y phc truyn thng ca ngi Nng kh n gin, thng lm bng vi th t dt, nhum chm v hu nh khng c thu tha trang tr. o nm thn, di qu hng, ci cc bn nch phi.

Trang phc nam